| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
២. រូបកណ្ឌំ
2. Rūpakaṇḍaṃ
ឧទ្ទេសវណ្ណនា
Uddesavaṇṇanā
ឥទានិ រូបមព្យាកតំ ភាជេតព្ពំ, តញ្ច កេនចិ សមយវវត្ថានំ កត្វា ន សក្កា ភាជេតុំ។ ន ហិ រូបស្ស ចិត្តុប្បាទេន សមយវវត្ថានំ សក្កា កាតុំ អចិត្តសមុដ្ឋានសព្ភាវតោ, ចិត្តសមុដ្ឋានស្ស ច អនេកចិត្តសមុដ្ឋានតាយ រូបសមុដ្ឋាបកចិត្តានញ្ច កេសញ្ចិ កត្ថចិ អសមុដ្ឋាបនតាយ វវត្ថានាភាវតោ, វិញ្ញត្តិទ្វយវជ្ជិតស្ស រូបស្ស អចិត្តសហភុភាវតោ ច, ន ច រូបានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរណេន សមយវវត្ថានំ យុជ្ជតិ មហគ្គតប្បមាណានំ ឈានានំ វិយ រូបានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហាតព្ពតាភាវា, ឧបាទារូបេហិ ច ន យុជ្ជតិ តេសំ សហជាតាទិបច្ចយភាវេន អប្បវត្តនតោ, នាបិ មហាភូតេហិ យុជ្ជតិ កេសញ្ចិ មហាភូតានំ កេហិចិ ឧបាទារូបេហិ វិនា បវត្តិតោ អសមានកាលានញ្ច សព្ភាវតោ។ ន ហិ ‘‘យស្មិំ សមយេ បថវីធាតុ ឧប្បន្នា ហោតិ, តស្មិំ សមយេ ចក្ខាយតនំ ហោតី’’តិ សក្កា វត្តុំ សោតាទិនិស្សយភូតាយ បថវិយា ចិត្តាទិសមុដ្ឋានាយ ច សហ ចក្ខាយតនស្ស អភាវា។ ឯវំ សោតាយតនាទីសុបិ យោជេតព្ពំ។
Idāni rūpamabyākataṃ bhājetabbaṃ, tañca kenaci samayavavatthānaṃ katvā na sakkā bhājetuṃ. Na hi rūpassa cittuppādena samayavavatthānaṃ sakkā kātuṃ acittasamuṭṭhānasabbhāvato, cittasamuṭṭhānassa ca anekacittasamuṭṭhānatāya rūpasamuṭṭhāpakacittānañca kesañci katthaci asamuṭṭhāpanatāya vavatthānābhāvato, viññattidvayavajjitassa rūpassa acittasahabhubhāvato ca, na ca rūpānaṃ upasampajja viharaṇena samayavavatthānaṃ yujjati mahaggatappamāṇānaṃ jhānānaṃ viya rūpānaṃ upasampajja vihātabbatābhāvā, upādārūpehi ca na yujjati tesaṃ sahajātādipaccayabhāvena appavattanato, nāpi mahābhūtehi yujjati kesañci mahābhūtānaṃ kehici upādārūpehi vinā pavattito asamānakālānañca sabbhāvato. Na hi ‘‘yasmiṃ samaye pathavīdhātu uppannā hoti, tasmiṃ samaye cakkhāyatanaṃ hotī’’ti sakkā vattuṃ sotādinissayabhūtāya pathaviyā cittādisamuṭṭhānāya ca saha cakkhāyatanassa abhāvā. Evaṃ sotāyatanādīsupi yojetabbaṃ.
មហាភូតេហិ អសមានកាលានិ វិញ្ញត្តិឧបចយាទីនិបិ តស្មិំ សមយេ ហោន្តីតិ ន សក្កា វត្តុន្តិ។ ឯកស្មិញ្ច កាលេ អនេកានិ កលាបសហស្សានិ ឧប្បជ្ជន្តិ បវត្តន្តិ ច, ន អរូបធម្មានំ វិយ រូបានំ កលាបទ្វយសហាភាវោ អត្ថិ។ ឯកស្មិញ្ច កលាបេ វត្តមានេ ឯវ អញ្ញស្ស និរោធោ, អញ្ញស្ស ចុប្បត្តិ ហោតីតិ សព្ពថា រូបាព្យាកតំ សមយវវត្ថានំ កត្វា ន សក្កា វិភជិតុំ។ ឯកកាទីហិ បន នយេហិ ន ហេតុអាទិនា សភាវេន វិភជិតុំ សក្កាតិ តថា វិភជនត្ថំ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ តាវ អវិភត្តំ អព្យាកតំ អត្ថីតិ ទស្សេតុំ សមយវវត្ថានេន វិនា អព្យាកតស្ស សភាវតោយេវ និទ្ទេសេ ឯកទេសំ និទ្ទិសិត្វា និគមនករណស្ស អនុបបត្តិតោ ច វិភត្តញ្ច អវិភត្តញ្ច សព្ពំ សង្គណ្ហន្តោ អាហ ‘‘កតមេ ធម្មា អព្យាកតា? កុសលា…បេ.… អសង្ខតា ច ធាតុ។ ឥមេ ធម្មា អព្យាកតា’’តិ។ អវិភត្តេ ហិ វិភជិតព្ពេ ទស្សិតេ វិភជនំ យុត្តំ ញាតុំ ឥច្ឆាយ ឧប្បាទិតាយាតិ។ ឯត្ថ បន វិបាកកិរិយាព្យាកតំ វិភត្តត្តា ន វិភជិតព្ពំ, អសង្ខតា ច ធាតុ ភេទាភាវតោ។ យំ បនេត្ថ ភេទយុត្តត្តា អវិភត្តត្តា ច វិភជិតព្ពំ, តំ វិភជន្តោ អាហ ‘‘តត្ថ កតមំ សព្ពំ រូប’’ន្តិអាទិ។ អយមេត្ថ បាឡិយោជនា។
Mahābhūtehi asamānakālāni viññattiupacayādīnipi tasmiṃ samaye hontīti na sakkā vattunti. Ekasmiñca kāle anekāni kalāpasahassāni uppajjanti pavattanti ca, na arūpadhammānaṃ viya rūpānaṃ kalāpadvayasahābhāvo atthi. Ekasmiñca kalāpe vattamāne eva aññassa nirodho, aññassa cuppatti hotīti sabbathā rūpābyākataṃ samayavavatthānaṃ katvā na sakkā vibhajituṃ. Ekakādīhi pana nayehi na hetuādinā sabhāvena vibhajituṃ sakkāti tathā vibhajanatthaṃ cittuppādakaṇḍe tāva avibhattaṃ abyākataṃ atthīti dassetuṃ samayavavatthānena vinā abyākatassa sabhāvatoyeva niddese ekadesaṃ niddisitvā nigamanakaraṇassa anupapattito ca vibhattañca avibhattañca sabbaṃ saṅgaṇhanto āha ‘‘katame dhammā abyākatā? Kusalā…pe… asaṅkhatā ca dhātu. Ime dhammā abyākatā’’ti. Avibhatte hi vibhajitabbe dassite vibhajanaṃ yuttaṃ ñātuṃ icchāya uppāditāyāti. Ettha pana vipākakiriyābyākataṃ vibhattattā na vibhajitabbaṃ, asaṅkhatā ca dhātu bhedābhāvato. Yaṃ panettha bhedayuttattā avibhattattā ca vibhajitabbaṃ, taṃ vibhajanto āha ‘‘tattha katamaṃ sabbaṃ rūpa’’ntiādi. Ayamettha pāḷiyojanā.
នយំ ទស្សេត្វាតិ ឯត្ថ ហេដ្ឋា គហណមេវ នយទស្សនំ។ តំ វិបាកេសុ កត្វា វិញ្ញាតត្តា កិរិយាព្យាកតេសុ និស្សដ្ឋំ។ កាមាវចរាទិភាវេន វត្តព្ពស្ស កិរិយាព្យាកតស្ស វា ទស្សនំ, តំ កត្វា កាមាវចរាតិអាទិកំ គហេត្វា វុត្តត្តា និស្សដ្ឋំ។ បញ្ចវីសតិ រូបានីតិ បាឡិយំ វុត្តានិ ទសាយតនានិ បញ្ចទស ច សុខុមរូបានិ, ឧបចយសន្តតិយោ វា ឯកន្តិ កត្វា ហទយវត្ថុញ្ច។ ឆន្នវុតីតិ ចក្ខាទិទសកា សត្ត ឧតុសមុដ្ឋានាទយោ តយោ អដ្ឋកា ឧតុចិត្តជា ទ្វេ សទ្ទា ច។ កលាបភាវេន បវត្តរូបរូបានិ ‘‘រូបកោដ្ឋាសា’’តិ វុត្តានិ រូបកលាបកោដ្ឋាសភាវតោ។ កោដ្ឋាសាតិ ច អំសា, អវយវាតិ អត្ថោ។ កោដ្ឋន្តិ វា សរីរំ, តស្ស អំសា កេសាទយោ កោដ្ឋាសាតិ អញ្ញេបិ អវយវា កោដ្ឋាសា វិយ កោដ្ឋាសា។ និព្ពានំ និប្បទេសតោ គហិតន្តិ សោបាទិសេសនិរុបាទិសេសរាគក្ខយាទិអសង្ខតាទិវចនីយភាវេន ភិន្នំ និប្បទេសតោ គហិតំ។ អត្ថតោ ហិ ឯកាវ អសង្ខតា ធាតូតិ។
Nayaṃ dassetvāti ettha heṭṭhā gahaṇameva nayadassanaṃ. Taṃ vipākesu katvā viññātattā kiriyābyākatesu nissaṭṭhaṃ. Kāmāvacarādibhāvena vattabbassa kiriyābyākatassa vā dassanaṃ, taṃ katvā kāmāvacarātiādikaṃ gahetvā vuttattā nissaṭṭhaṃ. Pañcavīsati rūpānīti pāḷiyaṃ vuttāni dasāyatanāni pañcadasa ca sukhumarūpāni, upacayasantatiyo vā ekanti katvā hadayavatthuñca. Channavutīti cakkhādidasakā satta utusamuṭṭhānādayo tayo aṭṭhakā utucittajā dve saddā ca. Kalāpabhāvena pavattarūparūpāni ‘‘rūpakoṭṭhāsā’’ti vuttāni rūpakalāpakoṭṭhāsabhāvato. Koṭṭhāsāti ca aṃsā, avayavāti attho. Koṭṭhanti vā sarīraṃ, tassa aṃsā kesādayo koṭṭhāsāti aññepi avayavā koṭṭhāsā viya koṭṭhāsā. Nibbānaṃ nippadesato gahitanti sopādisesanirupādisesarāgakkhayādiasaṅkhatādivacanīyabhāvena bhinnaṃ nippadesato gahitaṃ. Atthato hi ekāva asaṅkhatā dhātūti.
៥៨៤. សព្ពន្តិ សកលំ ចក្កវាឡំ។ បរិមណ្ឌលំ បរិមណ្ឌលសណ្ឋានំ, បរិក្ខេបតោ ឆត្តិំស សតសហស្សានិ ទស ចេវ សហស្សានិ អឌ្ឍចតុត្ថានិ ច យោជនសតានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច វដ្ដំ ‘‘បរិមណ្ឌល’’ន្តិ វុត្តំ។ ចត្តារិ នហុតានីតិ ចត្តាលីស សហស្សានិ។ នគវ្ហយាតិ នគាតិ អវ្ហាតព្ពា នគសទ្ទនាមាតិ អត្ថោ។
584. Sabbanti sakalaṃ cakkavāḷaṃ. Parimaṇḍalaṃ parimaṇḍalasaṇṭhānaṃ, parikkhepato chattiṃsa satasahassāni dasa ceva sahassāni aḍḍhacatutthāni ca yojanasatāni hontīti attho. Ettha ca vaṭṭaṃ ‘‘parimaṇḍala’’nti vuttaṃ. Cattāri nahutānīti cattālīsa sahassāni. Nagavhayāti nagāti avhātabbā nagasaddanāmāti attho.
ទេវទានវាទីនំ តិគាវុតាទិសរីរវសេន មហន្តានិ បាតុភូតានិ។ តត្ថាយំ វចនត្ថោ – ភូតានិ ជាតានិ និព្ពត្តានិ មហន្តានិ មហាភូតានីតិ។ អនេកច្ឆរិយទស្សនេន អនេកាភូតវិសេសទស្សនវសេន ច មាយាការោ មហន្តោ ភូតោតិ មហាភូតោ។ យក្ខាទយោ ជាតិវសេនេវ មហន្តា ភូតាតិ មហាភូតា។ និរុឡ្ហោ វា អយំ មហាភូតសទ្ទោ តេសុ ទដ្ឋព្ពោ។ បថវិយាទយោ បន មហាភូតា វិយ មហាភូតា។ ភូតសទ្ទស្ស ឧភយលិង្គត្តា នបុំសកតា កតា។ មហាបរិហារតោតិ ឯត្ថ វចនត្ថំ វទន្តោ អាហ ‘‘មហន្តេហិ ភូតានិ, មហាបរិហារានិ វា ភូតានី’’តិ។ តត្ថ បច្ឆិមត្ថេ បុរិមបទេ ឧត្តរបទស្ស បរិហារសទ្ទស្ស លោបំ កត្វា ‘‘មហាភូតានី’’តិ វុច្ចន្តិ។
Devadānavādīnaṃ tigāvutādisarīravasena mahantāni pātubhūtāni. Tatthāyaṃ vacanattho – bhūtāni jātāni nibbattāni mahantāni mahābhūtānīti. Anekacchariyadassanena anekābhūtavisesadassanavasena ca māyākāro mahanto bhūtoti mahābhūto. Yakkhādayo jātivaseneva mahantā bhūtāti mahābhūtā. Niruḷho vā ayaṃ mahābhūtasaddo tesu daṭṭhabbo. Pathaviyādayo pana mahābhūtā viya mahābhūtā. Bhūtasaddassa ubhayaliṅgattā napuṃsakatā katā. Mahāparihāratoti ettha vacanatthaṃ vadanto āha ‘‘mahantehi bhūtāni, mahāparihārānivā bhūtānī’’ti. Tattha pacchimatthe purimapade uttarapadassa parihārasaddassa lopaṃ katvā ‘‘mahābhūtānī’’ti vuccanti.
អច្ចិមតោតិ អគ្គិស្ស។ កោដិសតសហស្សំ ឯកំ កោដិសតសហស្សេកំ។ ចក្កវាឡន្តិ តំ សព្ពំ អាណាក្ខេត្តវសេន ឯកំ កត្វា វោហរន្តិ។ វិលីយតិ ខារោទកេន។ វិកីរតីតិ វិទ្ធំសតិ។ ឧបាទិន្នកេសុ វិការំ ទស្សេន្តោ ‘‘បត្ថទ្ធោ’’តិអាទិមាហ។ កដ្ឋមុខេន វាតិ វា-សទ្ទោ ឧបមត្ថោ។ យថា កដ្ឋមុខសប្បេន ទដ្ឋោ បត្ថទ្ធោ ហោតិ, ឯវំ បថវីធាតុប្បកោបេន សោ កាយោ កដ្ឋមុខេវ ហោតិ, កដ្ឋមុខមុខគតោ វិយ បត្ថទ្ធោ ហោតីតិ អត្ថោ។ អថ វា វា-សទ្ទោ ឯវសទ្ទស្សត្ថេ។ ‘‘បថវីធាតុប្បកោបេនា’’តិ ឯតស្ស ច បរតោ អាហរិត្វា វេទិតព្ពោ។ តត្រាយមត្ថោ – ‘‘កដ្ឋមុខេន ទដ្ឋោបិ កាយោ បថវីធាតុប្បកោបេនេវ បត្ថទ្ធោ ហោតិ, តស្មា បថវីធាតុយា អវិយុត្តោ សោ កាយោ សព្ពទា កដ្ឋមុខមុខគតោ វិយ ហោតី’’តិ។ អថ វា អនិយមត្ថោ វា-សទ្ទោ។ តត្រាយមត្ថោ – ‘‘កដ្ឋមុខេន ទដ្ឋោ កាយោ បត្ថទ្ធោ ហោតិ វា ន វា ហោតិ មន្តាគទវសេន, បថវីធាតុប្បកោបេន បន មន្តាគទរហិតោ សោ កាយោ កដ្ឋមុខមុខគតោ វិយ ហោតិ ឯកន្តបត្ថទ្ធោ’’តិ។ បូតិយោតិ កុថិតោ។ មហាវិការានិ ភូតានីតិ មហាវិការានិ ជាតានិ, វិជ្ជមានានីតិ វា អត្ថោ។ ឯត្ថ ច បុរិមបទេ ឧត្តរបទស្ស វិការសទ្ទស្ស លោបំ កត្វា ‘‘មហាភូតានី’’តិ វុត្តានិ។
Accimatoti aggissa. Koṭisatasahassaṃ ekaṃ koṭisatasahassekaṃ. Cakkavāḷanti taṃ sabbaṃ āṇākkhettavasena ekaṃ katvā voharanti. Vilīyati khārodakena. Vikīratīti viddhaṃsati. Upādinnakesu vikāraṃ dassento ‘‘patthaddho’’tiādimāha. Kaṭṭhamukhena vāti vā-saddo upamattho. Yathā kaṭṭhamukhasappena daṭṭho patthaddho hoti, evaṃ pathavīdhātuppakopena so kāyo kaṭṭhamukheva hoti, kaṭṭhamukhamukhagato viya patthaddho hotīti attho. Atha vā vā-saddo evasaddassatthe. ‘‘Pathavīdhātuppakopenā’’ti etassa ca parato āharitvā veditabbo. Tatrāyamattho – ‘‘kaṭṭhamukhena daṭṭhopi kāyo pathavīdhātuppakopeneva patthaddho hoti, tasmā pathavīdhātuyā aviyutto so kāyo sabbadā kaṭṭhamukhamukhagato viya hotī’’ti. Atha vā aniyamattho vā-saddo. Tatrāyamattho – ‘‘kaṭṭhamukhena daṭṭho kāyo patthaddho hoti vā na vā hoti mantāgadavasena, pathavīdhātuppakopena pana mantāgadarahito so kāyo kaṭṭhamukhamukhagato viya hoti ekantapatthaddho’’ti. Pūtiyoti kuthito. Mahāvikārāni bhūtānīti mahāvikārāni jātāni, vijjamānānīti vā attho. Ettha ca purimapade uttarapadassa vikārasaddassa lopaṃ katvā ‘‘mahābhūtānī’’ti vuttāni.
បថវីតិអាទិនា សព្ពលោកស្ស បាកដានិបិ វិបល្លាសំ មុញ្ចិត្វា យថាសភាវតោ បរិគ្គយ្ហមានានិ មហន្តេន វាយាមេន វិនា ន បរិគ្គយ្ហន្តីតិ បាកដានិបិ ទុវិញ្ញេយ្យសភាវត្តា ‘‘មហន្តានី’’តិ វុច្ចន្តិ។ តានិ ហិ សុវិញ្ញេយ្យានិ អមហន្តានីតិ គហេត្វា ឋិតោ តេសំ ទុប្បរិគ្គហិតតំ ទិស្វា ‘‘អហោ មហន្តានិ ឯតានី’’តិ បជានាតិ។ ឧបាទាយាតិ ឯតេន វិញ្ញាយមានា បច្ឆិមកាលកិរិយា បវត្តីតិ កត្វា ‘‘បវត្តរូប’’ន្តិ វុត្តំ។ ឯវញ្ហិ ‘‘ឧបាទាយា’’តិ ឯតេន បដិច្ចសមុប្បន្នតា វុត្តា ហោតីតិ។ អថ វា ឧបាទាយតិ និស្សយតីតិ ឧបាទាយំ, ឧបាទាយមេវ រូបំ ឧបាទាយរូបំ, អញ្ញនិស្សយស្ស ឯកន្តនិស្សិតស្ស រូបស្សេតំ អធិវចនំ។ តំ បន ន សត្តស្ស, នាបិ វេទនាទិនោ តទភាវេបិ ភាវតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ចតុន្នំ មហាភូតាន’’ន្តិអាទិមាហ។ ភវតិ ហិ និស្សយរូបានំ សាមិភាវោតិ។
Pathavītiādinā sabbalokassa pākaṭānipi vipallāsaṃ muñcitvā yathāsabhāvato pariggayhamānāni mahantena vāyāmena vinā na pariggayhantīti pākaṭānipi duviññeyyasabhāvattā ‘‘mahantānī’’ti vuccanti. Tāni hi suviññeyyāni amahantānīti gahetvā ṭhito tesaṃ duppariggahitataṃ disvā ‘‘aho mahantāni etānī’’ti pajānāti. Upādāyāti etena viññāyamānā pacchimakālakiriyā pavattīti katvā ‘‘pavattarūpa’’nti vuttaṃ. Evañhi ‘‘upādāyā’’ti etena paṭiccasamuppannatā vuttā hotīti. Atha vā upādāyati nissayatīti upādāyaṃ, upādāyameva rūpaṃ upādāyarūpaṃ, aññanissayassa ekantanissitassa rūpassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ pana na sattassa, nāpi vedanādino tadabhāvepi bhāvatoti dassetuṃ ‘‘catunnaṃ mahābhūtāna’’ntiādimāha. Bhavati hi nissayarūpānaṃ sāmibhāvoti.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / មាតិកា • Mātikā
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ឧទ្ទេសវណ្ណនា • Uddesavaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ឧទ្ទេសវណ្ណនា • Uddesavaṇṇanā
