| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
២. រូបកណ្ឌំ
2. Rūpakaṇḍaṃ
ឧទ្ទេសវណ្ណនា
Uddesavaṇṇanā
កេនចីតិ រូបេន វា អរូបេន វា។ ចិត្តុប្បាទេន តាវ រូបស្ស សមយវវត្ថានំ ន សក្កា កាតុំ អព្យាបិតាយ អនេកន្តិកតាយ ចាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អចិត្តសមុដ្ឋានសព្ភាវតោ’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ អចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ ចិត្តស្ស តីសុ ខណេសុ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥមស្មិំ តាវ វាទេ ចិត្តុប្បត្តិសមយេន រូបូបបត្តិសមយស្ស វវត្ថានំ មា ហោតុ, ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេយេវ សព្ពម្បិ រូបំ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥមស្មិំ បន វាទេ កថន្តិ? ឯត្ថាបិ អចិត្តសមុដ្ឋានំ រូបំ ចិត្តេន សហុប្បាទេបិ អនិន្ទ្រិយពទ្ធរូបំ វិយ អចិត្តបដិ ពន្ធុប្បាទតាយ ន ចិត្តេន វវត្ថាបេតព្ពសមយន្តិ វុត្តំ ‘‘អចិត្តសមុដ្ឋានសព្ភាវតោ’’តិ។ តេន ចិត្តុប្បាទេន រូបស្ស សមយវវត្ថានំ ន ព្យាបីតិ ទស្សេតិ។ អនេកចិត្តសមុដ្ឋានតាយ វវត្ថានាភាវតោតិ សម្ពន្ធោ។ និយតេ ហិ សមុដ្ឋាបកចិត្តេ ចិត្តសមុដ្ឋានរូបស្ស សិយា វវត្ថានន្តិ។
Kenacīti rūpena vā arūpena vā. Cittuppādena tāva rūpassa samayavavatthānaṃ na sakkā kātuṃ abyāpitāya anekantikatāya cāti imamatthaṃ dassento ‘‘acittasamuṭṭhānasabbhāvato’’tiādimāha. Tattha acittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ cittassa tīsu khaṇesu uppajjatīti imasmiṃ tāva vāde cittuppattisamayena rūpūpapattisamayassa vavatthānaṃ mā hotu, cittassa uppādakkhaṇeyeva sabbampi rūpaṃ uppajjatīti imasmiṃ pana vāde kathanti? Etthāpi acittasamuṭṭhānaṃ rūpaṃ cittena sahuppādepi anindriyabaddharūpaṃ viya acittapaṭi bandhuppādatāya na cittena vavatthāpetabbasamayanti vuttaṃ ‘‘acittasamuṭṭhānasabbhāvato’’ti. Tena cittuppādena rūpassa samayavavatthānaṃ na byāpīti dasseti. Anekacittasamuṭṭhānatāya vavatthānābhāvatoti sambandho. Niyate hi samuṭṭhāpakacitte cittasamuṭṭhānarūpassa siyā vavatthānanti.
កេសញ្ចីតិ កាមាវចរកុសលាទីនំ។ កត្ថចីតិ អារុប្បេ។ កេសញ្ចីតិ វា កេសញ្ចិ បញ្ចវោការវិបាកានំ។ កត្ថចីតិ បដិសន្ធិក្ខណេ ចរិមក្ខណេ ច។ ‘‘តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតី’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១) ចិត្តសហភាវិនំ ឯវ ចិត្តេន សមយវវត្ថានំ កតន្តិ វុត្តំ ‘‘អចិត្តសហភុភាវតោ’’តិ។ តេសន្តិ ឧបាទារូបានំ។ យោ យស្ស សហភាវេន ឧបការកោ, សោ ឯវ តស្ស សមយវវត្ថាបកភាវេន វុត្តោតិ អាហ ‘‘សហជាត…បេ.… ត្តនតោ’’តិ។ នាបិ មហាភូតេហីតិអាទិនា វវត្ថានាភាវមេវ ទស្សេតិ។ កេសញ្ចីតិ អកម្មជាទីនំ។ កេហិចីតិ កម្មជាទីហិ។ បវត្តិតោតិ បវត្តនតោ។ សហាតិ ឯកស្មិំ កាលេ។ អភាវាតិ និយោគតោ អភាវា។
Kesañcīti kāmāvacarakusalādīnaṃ. Katthacīti āruppe. Kesañcīti vā kesañci pañcavokāravipākānaṃ. Katthacīti paṭisandhikkhaṇe carimakkhaṇe ca. ‘‘Tasmiṃ samaye phasso hotī’’tiādinā (dha. sa. 1) cittasahabhāvinaṃ eva cittena samayavavatthānaṃ katanti vuttaṃ ‘‘acittasahabhubhāvato’’ti. Tesanti upādārūpānaṃ. Yo yassa sahabhāvena upakārako, so eva tassa samayavavatthāpakabhāvena vuttoti āha ‘‘sahajāta…pe… ttanato’’ti. Nāpi mahābhūtehītiādinā vavatthānābhāvameva dasseti. Kesañcīti akammajādīnaṃ. Kehicīti kammajādīhi. Pavattitoti pavattanato. Sahāti ekasmiṃ kāle. Abhāvāti niyogato abhāvā.
វិញ្ញត្តិ …បេ.… ន សក្កា វត្តុំ មហាភូតេហិ សមយវវត្ថានេ ករិយមានេ តេហិ អយាវភាវិតតាយាតិ អធិប្បាយោ។ ឯកស្មិំ កាលេតិអាទិនាបិ មហាភូតេហិ សមយនិយមនេ វវត្ថានាភាវមេវ វិភាវេតិ។ ‘‘តថា វិភជនត្ថ’’ន្តិ, ‘‘អវិភត្តំ អព្យាកតំ អត្ថីតិ ទស្សេតុ’’ន្តិ ច ឥមេសំ បទានំ ‘‘វិភត្តំ អវិភត្តញ្ច សព្ពំ សង្គណ្ហន្តោ អាហា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ។ សមយវវត្ថានំ កត្វា និទ្ទិសិយមានស្ស និប្បទេសតាយ អសម្ភវតោ ឯកទេសំ និទ្ទិសិត្វា សាមញ្ញេន និគមនំ យុត្តំ, អកត្វា បន សមយវវត្ថានំ សរូបតោ និទ្ទិសនេន តថាតិ ឥមមត្ថំ អាហ ‘‘សមយវវត្ថានេនា’’តិអាទិនា។ អវិភត្តេតិ វិបាកកិរិយាព្យាកតំ វិយ ន បុព្ពេ វិភត្តេ។ វិភជិតព្ពេតិ ភេទវន្តតាយ វិភជនារហេ។ ទស្សិតេតិ ឧទ្ទិសនវសេន ទស្សិតេ។ វុត្តមេវត្ថំ វិត្ថារតរេន ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្ថ បនា’’តិអាទិមាហ។
Viññatti…pe… na sakkā vattuṃ mahābhūtehi samayavavatthāne kariyamāne tehi ayāvabhāvitatāyāti adhippāyo. Ekasmiṃ kāletiādināpi mahābhūtehi samayaniyamane vavatthānābhāvameva vibhāveti. ‘‘Tathā vibhajanattha’’nti, ‘‘avibhattaṃ abyākataṃ atthīti dassetu’’nti ca imesaṃ padānaṃ ‘‘vibhattaṃ avibhattañca sabbaṃ saṅgaṇhanto āhā’’ti iminā sambandho. Samayavavatthānaṃ katvā niddisiyamānassa nippadesatāya asambhavato ekadesaṃ niddisitvā sāmaññena nigamanaṃ yuttaṃ, akatvā pana samayavavatthānaṃ sarūpato niddisanena tathāti imamatthaṃ āha ‘‘samayavavatthānenā’’tiādinā. Avibhatteti vipākakiriyābyākataṃ viya na pubbe vibhatte. Vibhajitabbeti bhedavantatāya vibhajanārahe. Dassiteti uddisanavasena dassite. Vuttamevatthaṃ vitthāratarena dassetuṃ ‘‘ettha panā’’tiādimāha.
វិបាកាទិធម្មានំ នយនំ នយោ, សោវ ទស្សនន្តិ នយទស្សនំ។ ‘‘ទេសនា’’តិ វុត្តំ ហេដ្ឋា គហណមេវ នយទស្សនន្តិ។ ទុតិយវិកប្បេ បន កាមាវចរាទិភាវេន នីយតីតិ នយោ, កិរិយាព្យាកតំ។ តស្ស ទស្សនំ នយទស្សនន្តិ យោជេតព្ពំ។ ទុកាទីសុ និទ្ទេសវារេ ច ហទយវត្ថុនោ អនាគតត្តា តំ អគ្គហេត្វា បឋមវិកប្បោ វុត្តោ, ឯកកេ បន វត្ថុបិ គហិតន្តិ ‘‘ហទយវត្ថុញ្ចា’’តិ ទុតិយវិកប្បេ វុត្តំ។ កិំ បន ការណំ ទុកាទីសុ និទ្ទេសវារេ ច ហទយវត្ថុ ន គហិតន្តិ? ឥតរវត្ថូហិ អសមានគតិកត្តា ទេសនាភេទតោ ច។ យថា ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនិ ឯកន្តតោ ចក្ខាទិនិស្សយានិ, ន ឯវំ មនោវិញ្ញាណំ ឯកន្តតោ ហទយវត្ថុនិស្សយំ, និស្សិតមុខេន ច វត្ថុទុកាទិទេសនា បវត្តា។ យម្បិ ឯកន្តតោ ហទយវត្ថុនិស្សយំ, តស្ស វសេន ‘‘អត្ថិ រូបំ មនោវិញ្ញាណស្ស វត្ថូ’’តិអាទិនា ទុកាទីសុ វុច្ចមានេសុបិ តទនុកូលអារម្មណទុកាទយោ ន សម្ភវន្តិ។ ន ហិ ‘‘អត្ថិ រូបំ មនោវិញ្ញាណស្ស អារម្មណំ, អត្ថិ រូបំ ន មនោវិញ្ញាណស្ស អារម្មណ’’ន្តិអាទិនា សក្កា វត្តុន្តិ វត្ថារម្មណទុកទេសនា ភិន្នគតិកា សិយុំ, សមានគតិកា ច តា ទេសេតុំ ភគវតោ អជ្ឈាសយោ។ ឯសា ហិ ភគវតោ ទេសនា បកតិ។ តេនេវ ហិ និក្ខេបកណ្ឌេ ចិត្តុប្បាទវិភាគេន អវុច្ចមានត្តា អវិតក្កាវិចារបទវិស្សជ្ជនេ វិចារោតិ វត្តុំ ន សក្កាតិ អវិតក្កវិចារមត្តបទវិស្សជ្ជនេ លព្ភមានោបិ វិតក្កោ ន ឧទ្ធដោ, អញ្ញថា វិតក្កោ ចាតិ វត្តព្ពំ សិយាតិ។ ឯវំ ឥតរវត្ថូហិ អសមានគតិកត្តា ទេសនាភេទតោ ច ទុកាទីសុ ឧទ្ទេសេ ន គហិតំ។ ឧទ្ទិដ្ឋស្សេវ ហិ និទ្ទិសនតោ និទ្ទេសេបិ ន គហិតំ ហទយវត្ថូតិ វទន្តិ។
Vipākādidhammānaṃ nayanaṃ nayo, sova dassananti nayadassanaṃ. ‘‘Desanā’’ti vuttaṃ heṭṭhā gahaṇameva nayadassananti. Dutiyavikappe pana kāmāvacarādibhāvena nīyatīti nayo, kiriyābyākataṃ. Tassa dassanaṃ nayadassananti yojetabbaṃ. Dukādīsu niddesavāre ca hadayavatthuno anāgatattā taṃ aggahetvā paṭhamavikappo vutto, ekake pana vatthupi gahitanti ‘‘hadayavatthuñcā’’ti dutiyavikappe vuttaṃ. Kiṃ pana kāraṇaṃ dukādīsu niddesavāre ca hadayavatthu na gahitanti? Itaravatthūhi asamānagatikattā desanābhedato ca. Yathā hi cakkhuviññāṇādīni ekantato cakkhādinissayāni, na evaṃ manoviññāṇaṃ ekantato hadayavatthunissayaṃ, nissitamukhena ca vatthudukādidesanā pavattā. Yampi ekantato hadayavatthunissayaṃ, tassa vasena ‘‘atthi rūpaṃ manoviññāṇassa vatthū’’tiādinā dukādīsu vuccamānesupi tadanukūlaārammaṇadukādayo na sambhavanti. Na hi ‘‘atthi rūpaṃ manoviññāṇassa ārammaṇaṃ, atthi rūpaṃ na manoviññāṇassa ārammaṇa’’ntiādinā sakkā vattunti vatthārammaṇadukadesanā bhinnagatikā siyuṃ, samānagatikā ca tā desetuṃ bhagavato ajjhāsayo. Esā hi bhagavato desanā pakati. Teneva hi nikkhepakaṇḍe cittuppādavibhāgena avuccamānattā avitakkāvicārapadavissajjane vicāroti vattuṃ na sakkāti avitakkavicāramattapadavissajjane labbhamānopi vitakko na uddhaṭo, aññathā vitakko cāti vattabbaṃ siyāti. Evaṃ itaravatthūhi asamānagatikattā desanābhedato ca dukādīsu uddese na gahitaṃ. Uddiṭṭhasseva hi niddisanato niddesepi na gahitaṃ hadayavatthūti vadanti.
ចក្ខាទិទសកា សត្តាតិ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយឥត្ថិភាវបុរិសភាវទសកា សត្ត, ឯកសន្តានវសេន វា ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយភាវវត្ថុទសកា សត្ត។ និព្ពានស្ស អសតិបិ បរមត្ថតោ ភេទេ បរិកប្បិតភេទោបិ ភេទោយេវ វោហារវិសយេតិ កត្វា សោបាទិសេសាទិភេទោ វុត្តោ។
Cakkhādidasakāsattāti cakkhusotaghānajivhākāyaitthibhāvapurisabhāvadasakā satta, ekasantānavasena vā cakkhusotaghānajivhākāyabhāvavatthudasakā satta. Nibbānassa asatipi paramatthato bhede parikappitabhedopi bhedoyeva vohāravisayeti katvā sopādisesādibhedo vutto.
៥៨៤. កិញ្ចាបិ អញ្ញត្ថ កុក្កុដណ្ឌសណ្ឋានេ បរិមណ្ឌល-សទ្ទោ ទិស្សតិ, ចក្កសណ្ឋានតា បន វដ្ដសណ្ឋានេ ចក្កវាឡេ វុច្ចមានោ បរិមណ្ឌល-សទ្ទោ វដ្ដបរិយាយោ សិយា។ អនេកត្ថា ហិ សទ្ទាតិ អធិប្បាយេនាហ ‘‘វដ្ដំ បរិមណ្ឌល’’ន្តិ។ ឯត្ថ ច សិនេរុយុគន្ធរាទីនំ សមុទ្ទតោ ឧបរិអធោភាគានំ វសេន ឧព្ពេធោ វុត្តោ, អាយាមវិត្ថារេហិបិ សិនេរុ ចតុរាសីតិយោជនសហស្សបរិមាណោវ។ យថាហ ‘‘សិនេរុ, ភិក្ខវេ, បព្ពតរាជា ចតុរាសីតិ យោជនសហស្សានិ អាយាមេន, ចតុរាសីតិ យោជនសហស្សានិ វិត្ថារេនា’’តិ (អ. និ. ៧.៦៦)។ សិនេរុំ បាការបរិក្ខេបវសេន បរិក្ខិបិត្វា ឋិតា យុគន្ធរាទយោ, សិនេរុយុគន្ធរាទីនំ អន្តរេបិ សីតសមុទ្ទា នាម។ ‘‘តេ វិសាលតោ យថាក្កមំ សិនេរុអាទីនំ អច្ចុគ្គមនសមានបរិមាណា’’តិ វទន្តិ។
584. Kiñcāpi aññattha kukkuṭaṇḍasaṇṭhāne parimaṇḍala-saddo dissati, cakkasaṇṭhānatā pana vaṭṭasaṇṭhāne cakkavāḷe vuccamāno parimaṇḍala-saddo vaṭṭapariyāyo siyā. Anekatthā hi saddāti adhippāyenāha ‘‘vaṭṭaṃ parimaṇḍala’’nti. Ettha ca sineruyugandharādīnaṃ samuddato upariadhobhāgānaṃ vasena ubbedho vutto, āyāmavitthārehipi sineru caturāsītiyojanasahassaparimāṇova. Yathāha ‘‘sineru, bhikkhave, pabbatarājā caturāsīti yojanasahassāni āyāmena, caturāsīti yojanasahassāni vitthārenā’’ti (a. ni. 7.66). Sineruṃ pākāraparikkhepavasena parikkhipitvā ṭhitā yugandharādayo, sineruyugandharādīnaṃ antarepi sītasamuddā nāma. ‘‘Te visālato yathākkamaṃ sineruādīnaṃ accuggamanasamānaparimāṇā’’ti vadanti.
កោដិសតសហស្សចក្កវាឡស្សេវ អាណាខេត្តភាវោ ទសសហស្សចក្កវាឡស្ស ជាតិខេត្តភាវោ វិយ ធម្មតាវសេនេវ វេទិតព្ពោ។ វិកប្បសមានសមុច្ចយវិភាវនេសុ វិយ អវធារណេ អនិយមេ ច វា-សទ្ទោ វត្តតីតិ តថា យោជនា កតា។ អនេកត្ថា ហិ និបាតាតិ។ តត្ថ អនេកន្តិកត្ថោ អនិយមត្ថោ។
Koṭisatasahassacakkavāḷasseva āṇākhettabhāvo dasasahassacakkavāḷassa jātikhettabhāvo viya dhammatāvaseneva veditabbo. Vikappasamānasamuccayavibhāvanesu viya avadhāraṇe aniyame ca vā-saddo vattatīti tathā yojanā katā. Anekatthā hi nipātāti. Tattha anekantikattho aniyamattho.
សីលាទិវិសុទ្ធិសម្បាទនេន, ចតុធាតុវវត្ថានវសេនេវ វា មហាកិច្ចតាយ មហន្តេន វាយាមេន។ សតិបិ លក្ខណាទិភេទេ ឯកស្មិំ ឯវ កាលេ ឯកស្មិំ សន្តានេ អនេកសតសហស្សកលាបវុត្តិតោ មហន្តានិ ពហូនិ ភូតានិ បរមត្ថតោ វិជ្ជមានានីតិ វា មហាភូតានិ យថា ‘‘មហាជនោ’’តិ។ ឯវន្តិ ‘‘ឧបាទាយ បវត្ត’’ន្តិ អត្ថេ សតិ បដិច្ចសមុប្បន្នតា វុត្តា ហោតិ បច្ចយសម្ភូតតាទីបនតោ។ ឧបាទាយតីតិ ឧបាទាយតិ ឯវាតិ អធិប្បាយោ។ តេនេវាហ ‘‘ឯកន្តនិស្សិតស្សា’’តិ។ ‘‘ភវតិ ហិ និស្សយរូបានំ សាមិភាវោ’’តិ អាធារាធេយ្យសម្ពន្ធវចនិច្ឆាយ អភាវេ អាធារភូតោបិ អត្ថោ សំសាមិសម្ពន្ធវចនិច្ឆាយ សាមិភាវេន វុច្ចតិ យថា ‘‘រុក្ខស្ស សាខា’’តិ អធិប្បាយោ។
Sīlādivisuddhisampādanena, catudhātuvavatthānavaseneva vā mahākiccatāya mahantena vāyāmena. Satipi lakkhaṇādibhede ekasmiṃ eva kāle ekasmiṃ santāne anekasatasahassakalāpavuttito mahantāni bahūni bhūtāni paramatthato vijjamānānīti vā mahābhūtāni yathā ‘‘mahājano’’ti. Evanti ‘‘upādāya pavatta’’nti atthe sati paṭiccasamuppannatā vuttā hoti paccayasambhūtatādīpanato. Upādāyatīti upādāyati evāti adhippāyo. Tenevāha ‘‘ekantanissitassā’’ti. ‘‘Bhavati hi nissayarūpānaṃ sāmibhāvo’’ti ādhārādheyyasambandhavacanicchāya abhāve ādhārabhūtopi attho saṃsāmisambandhavacanicchāya sāmibhāvena vuccati yathā ‘‘rukkhassa sākhā’’ti adhippāyo.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / មាតិកា • Mātikā
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ឧទ្ទេសវណ្ណនា • Uddesavaṇṇanā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ឧទ្ទេសវណ្ណនា • Uddesavaṇṇanā
