| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / उदान-अट्ठकथा • Udāna-aṭṭhakathā |
२. उद्धतसुत्तवण्णना
2. Uddhatasuttavaṇṇanā
३२. दुतिये कुसिनारायन्ति कुसिनारायं नाम मल्लराजूनं नगरे। उपवत्तने मल्लानं सालवनेति यथा हि अनुराधपुरस्स थूपारामो, एवं कुसिनाराय उय्यानं दक्खिणपच्छिमदिसाय होति। यथा थूपारामतो दक्खिणद्वारेन नगरपविसनमग्गो पाचीनमुखो गन्त्वा उत्तरेन निवत्तति, एवं उय्यानतो सालपन्ति पाचीनमुखा गन्त्वा उत्तरेन निवत्ता, तस्मा ‘‘उपवत्तन’’न्ति वुच्चति। तस्मिं उपवत्तने मल्लराजूनं सालवने। अरञ्ञकुटिकायन्ति सालपन्तिया अविदूरे रुक्खगच्छसञ्छन्नट्ठाने कता कुटिका, तं सन्धाय वुत्तं ‘‘अरञ्ञकुटिकायं विहरती’’ति। ते पन भिक्खू पटिसङ्खानविरहिता ओस्सट्ठवीरिया पमत्तविहारिनो, तेन वुत्तं ‘‘उद्धता’’तिआदि।
32. Dutiye kusinārāyanti kusinārāyaṃ nāma mallarājūnaṃ nagare. Upavattane mallānaṃ sālavaneti yathā hi anurādhapurassa thūpārāmo, evaṃ kusinārāya uyyānaṃ dakkhiṇapacchimadisāya hoti. Yathā thūpārāmato dakkhiṇadvārena nagarapavisanamaggo pācīnamukho gantvā uttarena nivattati, evaṃ uyyānato sālapanti pācīnamukhā gantvā uttarena nivattā, tasmā ‘‘upavattana’’nti vuccati. Tasmiṃ upavattane mallarājūnaṃ sālavane. Araññakuṭikāyanti sālapantiyā avidūre rukkhagacchasañchannaṭṭhāne katā kuṭikā, taṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘araññakuṭikāyaṃ viharatī’’ti. Te pana bhikkhū paṭisaṅkhānavirahitā ossaṭṭhavīriyā pamattavihārino, tena vuttaṃ ‘‘uddhatā’’tiādi.
तत्थ उद्धच्चबहुलत्ता अवूपसन्तचित्तताय उद्धता। तुच्छभावेन मानो नळो वियाति नळो, मानसङ्खातो उग्गतो नळो एतेसन्ति उन्नळा, उग्गततुच्छमानाति अत्थो। पत्तचीवरमण्डनादिचापल्लेन समन्नागतत्ता बहुकताय वा चपला। फरुसवाचताय मुखेन खराति मुखरा। तिरच्छानकथाबहुलताय विकिण्णा ब्याकुला वाचा एतेसन्ति विकिण्णवाचा। मुट्ठा नट्ठा सति एतेसन्ति मुट्ठस्सतिनो, सतिविरहिता पमादविहारिनोति अत्थो। सब्बेन सब्बं सम्पजञ्ञाभावतो असम्पजाना। गद्दूहनमत्तम्पि कालं चित्तसमाधानस्स अभावतो न समाहिताति असमाहिता। लोलसभावत्ता भन्तमिगसप्पटिभागताय विब्भन्तचित्ता। मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं असंवरणतो असञ्ञतिन्द्रियताय पाकतिन्द्रिया।
Tattha uddhaccabahulattā avūpasantacittatāya uddhatā. Tucchabhāvena māno naḷo viyāti naḷo, mānasaṅkhāto uggato naḷo etesanti unnaḷā, uggatatucchamānāti attho. Pattacīvaramaṇḍanādicāpallena samannāgatattā bahukatāya vā capalā. Pharusavācatāya mukhena kharāti mukharā. Tiracchānakathābahulatāya vikiṇṇā byākulā vācā etesanti vikiṇṇavācā. Muṭṭhā naṭṭhā sati etesanti muṭṭhassatino, sativirahitā pamādavihārinoti attho. Sabbena sabbaṃ sampajaññābhāvato asampajānā. Gaddūhanamattampi kālaṃ cittasamādhānassa abhāvato na samāhitāti asamāhitā. Lolasabhāvattā bhantamigasappaṭibhāgatāya vibbhantacittā. Manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ asaṃvaraṇato asaññatindriyatāya pākatindriyā.
एतमत्थं विदित्वाति एतं तेसं भिक्खूनं उद्धच्चादिवसेन पमादविहारं जानित्वा। इमं उदानन्ति इमं पमादविहारे अप्पमादविहारे च यथाक्कमं आदीनवानिसंसविभावनं उदानं उदानेसि।
Etamatthaṃviditvāti etaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ uddhaccādivasena pamādavihāraṃ jānitvā. Imaṃ udānanti imaṃ pamādavihāre appamādavihāre ca yathākkamaṃ ādīnavānisaṃsavibhāvanaṃ udānaṃ udānesi.
तत्थ अरक्खितेनाति सतिआरक्खाभावेन अगुत्तेन। कायेनाति छविञ्ञाणकायेन चक्खुविञ्ञाणेन हि रूपं दिस्वा तत्थ निमित्तानुब्यञ्जनग्गहणवसेन अभिज्झादिपवत्तितो विञ्ञाणद्वारस्स सतिया अरक्खितभावतो। सोतविञ्ञाणादीसुपि एसेव नयो। एवं छविञ्ञाणकायस्स अरक्खितभावं सन्धायाह ‘‘अरक्खितेन कायेना’’ति। केचि पन ‘‘कायेना’’ति अत्थं वदन्ति, तेसम्पि वुत्तनयेनेव अत्थयोजनाय सति युज्जेय्य। अपरे पन ‘‘अरक्खितेन चित्तेना’’ति पठन्ति, तेसम्पि वुत्तनयो एव अत्थो। मिच्छादिट्ठिहतेनाति सस्सतादिमिच्छाभिनिवेसदूसितेन। थिनमिद्धाभिभूतेनाति चित्तस्स अकल्यतालक्खणेन थिनेन कायस्स अकल्यतालक्खणेन मिद्धेन च अज्झोत्थटेन, तेन कायेन चित्तेनाति वा सम्बन्धो। वसं मारस्स गच्छतीति किलेसमारादिकस्स सब्बस्सपि मारस्स वसं यथाकामकरणीयतं उपगच्छति, तेसं विसयं नातिक्कमतीति अत्थो।
Tattha arakkhitenāti satiārakkhābhāvena aguttena. Kāyenāti chaviññāṇakāyena cakkhuviññāṇena hi rūpaṃ disvā tattha nimittānubyañjanaggahaṇavasena abhijjhādipavattito viññāṇadvārassa satiyā arakkhitabhāvato. Sotaviññāṇādīsupi eseva nayo. Evaṃ chaviññāṇakāyassa arakkhitabhāvaṃ sandhāyāha ‘‘arakkhitena kāyenā’’ti. Keci pana ‘‘kāyenā’’ti atthaṃ vadanti, tesampi vuttanayeneva atthayojanāya sati yujjeyya. Apare pana ‘‘arakkhitena cittenā’’ti paṭhanti, tesampi vuttanayo eva attho. Micchādiṭṭhihatenāti sassatādimicchābhinivesadūsitena. Thinamiddhābhibhūtenāti cittassa akalyatālakkhaṇena thinena kāyassa akalyatālakkhaṇena middhena ca ajjhotthaṭena, tena kāyena cittenāti vā sambandho. Vasaṃ mārassa gacchatīti kilesamārādikassa sabbassapi mārassa vasaṃ yathākāmakaraṇīyataṃ upagacchati, tesaṃ visayaṃ nātikkamatīti attho.
इमाय हि गाथाय भगवा ये सतिआरक्खाभावेन सब्बसो अरक्खितचित्ता, योनिसोमनसिकारस्स हेतुभूताय पञ्ञाय अभावतो अयोनिसो उम्मुज्जनेन निच्चन्तिआदिना विपरियेसगाहिनो, ततो एव कुसलकिरियाय वीरियारम्भाभावतो कोसज्जाभिभूता संसारवट्टतो सीसं न उक्खिपिस्सन्तीति तेसं भिक्खूनं पमादविहारगरहामुखेन वट्टं दस्सेत्वा इदानि विवट्टं दस्सेतुं, ‘‘तस्मा रक्खितचित्तस्सा’’ति दुतियगाथमाह।
Imāya hi gāthāya bhagavā ye satiārakkhābhāvena sabbaso arakkhitacittā, yonisomanasikārassa hetubhūtāya paññāya abhāvato ayoniso ummujjanena niccantiādinā vipariyesagāhino, tato eva kusalakiriyāya vīriyārambhābhāvato kosajjābhibhūtā saṃsāravaṭṭato sīsaṃ na ukkhipissantīti tesaṃ bhikkhūnaṃ pamādavihāragarahāmukhena vaṭṭaṃ dassetvā idāni vivaṭṭaṃ dassetuṃ, ‘‘tasmā rakkhitacittassā’’ti dutiyagāthamāha.
तत्थ तस्मा रक्खितचित्तस्साति यस्मा अरक्खितचित्तो मारस्स यथाकामकरणीयो हुत्वा संसारेयेव होति, तस्मा सतिसंवरेन मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं रक्खणेन पिदहनेन रक्खितचित्तो अस्स। चित्ते हि रक्खिते चक्खादिइन्द्रियानि रक्खितानेव होन्तीति। सम्मासङ्कप्पगोचरोति यस्मा मिच्छासङ्कप्पगोचरो तथा तथा अयोनिसो वितक्केत्वा नानाविधानि मिच्छादस्सनानि गण्हन्तो मिच्छादिट्ठिहतेन चित्तेन मारस्स यथाकामकरणीयो होति, तस्मा योनिसोमनसिकारेन कम्मं करोन्तो नेक्खम्मसङ्कप्पादिसम्मासङ्कप्पगोचरो अस्स, झानादिसम्पयुत्तं सम्मासङ्कप्पमेव अत्तनो चित्तस्स पवत्तिट्ठानं करेय्य। सम्मादिट्ठिपुरेक्खारोति सम्मासङ्कप्पगोचरताय विधूतमिच्छादस्सनो पुरेतरंयेव कम्मस्सकतालक्खणं, ततो यथाभूतञाणलक्खणञ्च सम्मादिट्ठिं पुरतो कत्वा पुब्बे वुत्तनयेनेव सीलसमाधीसु युत्तो पयुत्तो विपस्सनं आरभित्वा सङ्खारे सम्मसन्तो ञत्वान उदयब्बयं पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु समपञ्ञासाय आकारेहि उप्पादनिरोधं ववत्थपेत्वा उदयब्बयञाणमधिगन्त्वा ततो परं भङ्गानुपस्सनादिवसेन विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अनुक्कमेन अरियमग्गं गण्हन्तो अग्गमग्गेन, थिनमिद्धाभिभू भिक्खु सब्बा दुग्गतियो जहेति, एवं सो हेट्ठिममग्गवज्झानं किलेसानं पठममेव पहीनत्ता दिट्ठिविप्पयुत्तलोभसहगतचित्तुप्पादेसु उप्पज्जनकथिनमिद्धानं अधिगतेन अरहत्तमग्गेन समुच्छिन्दनतो तदेकट्ठानं मानादीनम्पि पहीनत्ता सब्बसो भिन्नकिलेसो खीणासवो भिक्खु तिविधदुक्खतायोगेन दुग्गतिसङ्खाता सब्बापि गतियो उच्छिन्नभवमूलत्ता जहे, पजहेय्य। तासं परभागे निब्बाने पतिट्ठेय्याति अत्थो।
Tattha tasmā rakkhitacittassāti yasmā arakkhitacitto mārassa yathākāmakaraṇīyo hutvā saṃsāreyeva hoti, tasmā satisaṃvarena manacchaṭṭhānaṃ indriyānaṃ rakkhaṇena pidahanena rakkhitacitto assa. Citte hi rakkhite cakkhādiindriyāni rakkhitāneva hontīti. Sammāsaṅkappagocaroti yasmā micchāsaṅkappagocaro tathā tathā ayoniso vitakketvā nānāvidhāni micchādassanāni gaṇhanto micchādiṭṭhihatena cittena mārassa yathākāmakaraṇīyo hoti, tasmā yonisomanasikārena kammaṃ karonto nekkhammasaṅkappādisammāsaṅkappagocaro assa, jhānādisampayuttaṃ sammāsaṅkappameva attano cittassa pavattiṭṭhānaṃ kareyya. Sammādiṭṭhipurekkhāroti sammāsaṅkappagocaratāya vidhūtamicchādassano puretaraṃyeva kammassakatālakkhaṇaṃ, tato yathābhūtañāṇalakkhaṇañca sammādiṭṭhiṃ purato katvā pubbe vuttanayeneva sīlasamādhīsu yutto payutto vipassanaṃ ārabhitvā saṅkhāre sammasanto ñatvāna udayabbayaṃ pañcasu upādānakkhandhesu samapaññāsāya ākārehi uppādanirodhaṃ vavatthapetvā udayabbayañāṇamadhigantvā tato paraṃ bhaṅgānupassanādivasena vipassanaṃ ussukkāpetvā anukkamena ariyamaggaṃ gaṇhanto aggamaggena, thinamiddhābhibhū bhikkhu sabbā duggatiyo jaheti, evaṃ so heṭṭhimamaggavajjhānaṃ kilesānaṃ paṭhamameva pahīnattā diṭṭhivippayuttalobhasahagatacittuppādesu uppajjanakathinamiddhānaṃ adhigatena arahattamaggena samucchindanato tadekaṭṭhānaṃ mānādīnampi pahīnattā sabbaso bhinnakileso khīṇāsavo bhikkhu tividhadukkhatāyogena duggatisaṅkhātā sabbāpi gatiyo ucchinnabhavamūlattā jahe, pajaheyya. Tāsaṃ parabhāge nibbāne patiṭṭheyyāti attho.
दुतियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dutiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / उदानपाळि • Udānapāḷi / २. उद्धतसुत्तं • 2. Uddhatasuttaṃ
