| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā) |
२. उदुम्बरिकसुत्तवण्णना
2. Udumbarikasuttavaṇṇanā
निग्रोधपरिब्बाजकवत्थुवण्णना
Nigrodhaparibbājakavatthuvaṇṇanā
४९. उदुम्बरिकायाति सम्बन्धे सामिवचनन्ति आह ‘‘उदुम्बरिकाय देविया सन्तके परिब्बाजकारामे’’ति। ‘‘उदुम्बरिकाय’’न्ति वा पाठो, तथा सति अधिकरणे एतं भुम्मं। अयञ्हेत्थ अत्थो उदुम्बरिकाय रञ्ञो देविया निब्बत्तितो आरामो उदुम्बरिका, तस्सं उदुम्बरिकायं। तेनाह ‘‘उदुम्बरिकाय देविया सन्तके’’ति। ताय हि निब्बत्तितो तस्सा सन्तको। वरणादिपाठवसेन चेत्थ निब्बत्तत्थबोधकस्स सद्दस्स अदस्सनं। सन्धानोति भिन्नानम्पि तेसं सन्धापनेन ‘‘सन्धानो’’ति एवं लद्धनामो। संवण्णितोति पसंसितो। इरियतीति पवत्तति। अरियेन ञाणेनाति किलेसेहि आरकत्ता अरियेन लोकुत्तरेन ञाणेन। अरियाय विमुत्तियाति सुविसुद्धाय लोकुत्तरफलविमुत्तिया।
49.Udumbarikāyāti sambandhe sāmivacananti āha ‘‘udumbarikāya deviyā santake paribbājakārāme’’ti. ‘‘Udumbarikāya’’nti vā pāṭho, tathā sati adhikaraṇe etaṃ bhummaṃ. Ayañhettha attho udumbarikāya rañño deviyā nibbattito ārāmo udumbarikā, tassaṃ udumbarikāyaṃ. Tenāha ‘‘udumbarikāya deviyā santake’’ti. Tāya hi nibbattito tassā santako. Varaṇādipāṭhavasena cettha nibbattatthabodhakassa saddassa adassanaṃ. Sandhānoti bhinnānampi tesaṃ sandhāpanena ‘‘sandhāno’’ti evaṃ laddhanāmo. Saṃvaṇṇitoti pasaṃsito. Iriyatīti pavattati. Ariyena ñāṇenāti kilesehi ārakattā ariyena lokuttarena ñāṇena. Ariyāya vimuttiyāti suvisuddhāya lokuttaraphalavimuttiyā.
दिवा-सद्दो दिन-सद्दो विय दिवसपरियायो, तस्स विसेसनभावेन वुच्चमानो दिवा-सद्दो सविसेसं दिवसभागं दीपेतीति आह ‘‘दिवसस्स दिवा’’तिआदि। यस्मा समापन्नस्स चित्तं नानारम्मणतो पटिसंहतं होति, झानसमङ्गी च पविवेकूपगमनेन सङ्गणिकाभावतो एकाकियाय निलीनो विय होति, तस्मा वुत्तं ‘‘ततो ततो…पे॰… गतो’’ति। मनो भवन्ति मनसो विवट्टनिस्सितं वड्ढिं आवहन्तीति मनोभावनियाति आह ‘‘मनवड्ढकान’’न्तिआदि। उन्नमति न सङ्कुचति, अलीनञ्च होतीति अत्थो।
Divā-saddo dina-saddo viya divasapariyāyo, tassa visesanabhāvena vuccamāno divā-saddo savisesaṃ divasabhāgaṃ dīpetīti āha ‘‘divasassa divā’’tiādi. Yasmā samāpannassa cittaṃ nānārammaṇato paṭisaṃhataṃ hoti, jhānasamaṅgī ca pavivekūpagamanena saṅgaṇikābhāvato ekākiyāya nilīno viya hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘tato tato…pe… gato’’ti. Mano bhavanti manaso vivaṭṭanissitaṃ vaḍḍhiṃ āvahantīti manobhāvaniyāti āha ‘‘manavaḍḍhakāna’’ntiādi. Unnamati na saṅkucati, alīnañca hotīti attho.
५१. यावताति यावन्तोति अयमेत्थ अत्थोति आह ‘‘यत्तका’’ति। तेसन्ति निद्धारणे सामिवचनं। निद्धारणञ्च केनचि विसेसेन इच्छितब्बं। येहि च गुणविसेसेहि समन्नागता भगवतो सावका उपासका राजगहे पटिवसन्ति, अयञ्च तेहि समन्नागतोति इमं विसेसं दीपेतुं ‘‘तेसं अब्भन्तरो’’ति वुत्तं। तेनाह ‘‘भगवतो किरा’’तिआदि।
51.Yāvatāti yāvantoti ayamettha atthoti āha ‘‘yattakā’’ti. Tesanti niddhāraṇe sāmivacanaṃ. Niddhāraṇañca kenaci visesena icchitabbaṃ. Yehi ca guṇavisesehi samannāgatā bhagavato sāvakā upāsakā rājagahe paṭivasanti, ayañca tehi samannāgatoti imaṃ visesaṃ dīpetuṃ ‘‘tesaṃ abbhantaro’’ti vuttaṃ. Tenāha ‘‘bhagavato kirā’’tiādi.
५२. तेसन्ति परिब्बाजकानं। कथायाति तिरच्छानकथाय। दस्सनेनाति दिट्ठिदस्सनेन। आकप्पेनाति वेसेन। कुत्तेनाति किरियाय। आचारेनाति अञ्ञमञ्ञस्मिं आचरितब्बआचारेन। विहारेनाति रत्तिन्दिवं विहरितब्बविहरणेन। इरियापथेनाति ठानादिइरियापथेन। अञ्ञाकारताय अञ्ञतित्थे नियुत्ताति अञ्ञतित्थिया। सङ्गन्त्वा समागन्त्वा रासी हुत्वा परेहि निसिन्नट्ठाने। अरञ्ञानि च तानि वनपत्थानि चाति अरञ्ञवनपत्थानि। तत्थ यं अरञ्ञकङ्गनिप्फादकं आरञ्ञकानं, तं ‘‘अरञ्ञ’’न्ति वेदितब्बं। वनपत्थन्ति गामन्तं अतिक्कमित्वा मनुस्सानं अनुपचारट्ठानं, यत्थ न कसीयति न वप्पीयति। वुत्तञ्हेतं ‘‘वनपत्थन्ति दूरानमेतं सेनासनानं अधिवचन’’न्ति ‘‘वनपत्थन्ति वनसण्डानमेतं सेनासनानं, वनपत्थन्ति भीसनकानमेतं, वनपत्थन्ति सलोमहंसानमेतं, वनपत्थन्ति परियन्तानमेतं वनपत्थन्ति न मनुस्सूपचारानमेतं सेनासनानं अधिवचन’’न्ति (विभ॰ ५३१)। तेन वुत्तं ‘‘गामूपचारतो मुत्तानी’’तिआदि। पन्तानीति परियन्तानि अतिदूरानि। तेनाह ‘‘दूरतरानी’’तिआदि। विहारूपचारेनाति विहारस्स उपचारप्पदेसेन। अद्धिकजनस्साति मग्गगामिनो जनस्स। मन्दसद्दानीति उच्चासद्दमहासद्दाभावतो तनुसद्दानि। मनुस्सेहि समागम्म एकज्झं पवत्तितसद्दो निग्घोसो, तस्स यस्मा अत्थो दुब्बिभावितो होति, तस्मा वुत्तं ‘‘अविभावितत्थेन निग्घोसेना’’ति। विगतवातानीति विगतसद्दानि। ‘‘रहस्स करणस्स युत्तानी’’ति इमिनापि तेसं ठानानं अरञ्ञलक्खणयुत्ततं, जनविवित्ततं, वनविवित्तमेव च विभावेति, तथा ‘‘एकीभावस्स अनुरूपानी’’ति इमिना।
52.Tesanti paribbājakānaṃ. Kathāyāti tiracchānakathāya. Dassanenāti diṭṭhidassanena. Ākappenāti vesena. Kuttenāti kiriyāya. Ācārenāti aññamaññasmiṃ ācaritabbaācārena. Vihārenāti rattindivaṃ viharitabbaviharaṇena. Iriyāpathenāti ṭhānādiiriyāpathena. Aññākāratāya aññatitthe niyuttāti aññatitthiyā. Saṅgantvā samāgantvā rāsī hutvā parehi nisinnaṭṭhāne. Araññāni ca tāni vanapatthāni cāti araññavanapatthāni. Tattha yaṃ araññakaṅganipphādakaṃ āraññakānaṃ, taṃ ‘‘arañña’’nti veditabbaṃ. Vanapatthanti gāmantaṃ atikkamitvā manussānaṃ anupacāraṭṭhānaṃ, yattha na kasīyati na vappīyati. Vuttañhetaṃ ‘‘vanapatthanti dūrānametaṃ senāsanānaṃ adhivacana’’nti ‘‘vanapatthanti vanasaṇḍānametaṃ senāsanānaṃ, vanapatthanti bhīsanakānametaṃ, vanapatthanti salomahaṃsānametaṃ, vanapatthanti pariyantānametaṃ vanapatthanti na manussūpacārānametaṃ senāsanānaṃ adhivacana’’nti (vibha. 531). Tena vuttaṃ ‘‘gāmūpacārato muttānī’’tiādi. Pantānīti pariyantāni atidūrāni. Tenāha ‘‘dūratarānī’’tiādi. Vihārūpacārenāti vihārassa upacārappadesena. Addhikajanassāti maggagāmino janassa. Mandasaddānīti uccāsaddamahāsaddābhāvato tanusaddāni. Manussehi samāgamma ekajjhaṃ pavattitasaddo nigghoso, tassa yasmā attho dubbibhāvito hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘avibhāvitatthena nigghosenā’’ti. Vigatavātānīti vigatasaddāni. ‘‘Rahassa karaṇassa yuttānī’’ti imināpi tesaṃ ṭhānānaṃ araññalakkhaṇayuttataṃ, janavivittataṃ, vanavivittameva ca vibhāveti, tathā ‘‘ekībhāvassa anurūpānī’’ti iminā.
५३. केनाति हेतुम्हि, सहयोगे च करणवचनन्ति आह ‘‘केन कारणेन केन पुग्गलेन सद्धि’’न्ति। एकोपि हि विभत्तिनिद्देसो अनेकत्थविभावनो होति, तथा तद्धितत्थपदसमाहारेति।
53.Kenāti hetumhi, sahayoge ca karaṇavacananti āha ‘‘kena kāraṇena kena puggalena saddhi’’nti. Ekopi hi vibhattiniddeso anekatthavibhāvano hoti, tathā taddhitatthapadasamāhāreti.
संसन्दनन्ति आलापसल्लापवसेन कथासंसन्दनं। ञाणब्यत्तभावन्ति ब्यत्तञाणभावं, सो पन परस्स वचने उत्तरदानवसेन, परेन वा वुत्तउत्तरे पच्चुत्तरदानवसेन सियाति आह ‘‘उत्तरपच्चुत्तरनयेना’’ति। यो हि परस्स वचनं तिपुक्खलेन नयेन रूपेति, तथा परस्स रूपनवचनं जातिभावं आपादेति, तस्स तादिसं वचनसभावं ञाणवेय्यत्तियं विभावेति पाकटं करोतीति। सुञ्ञागारेसु नट्ठाति सुञ्ञागारेसु निवासेसु नट्ठा विनट्ठा अभावं गता। नास्स पञ्ञा नस्सेय्य तेहि तेहि कतपुच्छनपटिपुच्छननिमित्तं नानापटिभानुप्पत्तिया विसारमापन्नं पुच्छितं पञ्हं विस्सज्जेतुं असमत्थताय। ओरोधेय्यामाति निरुस्साहं विय करोन्ता अवरोधेय्याम, तं परस्स ओरोधनं वादजालेन विनन्धनं विय होतीति आह ‘‘विनन्धेय्यामा’’ति । तदत्थं तेन तुच्छकुम्भिनिदस्सनं कतं, तं ब्यतिरेकमुखेन दस्सेतुं ‘‘पूरितघटो ही’’तिआदि वुत्तं।
Saṃsandananti ālāpasallāpavasena kathāsaṃsandanaṃ. Ñāṇabyattabhāvanti byattañāṇabhāvaṃ, so pana parassa vacane uttaradānavasena, parena vā vuttauttare paccuttaradānavasena siyāti āha ‘‘uttarapaccuttaranayenā’’ti. Yo hi parassa vacanaṃ tipukkhalena nayena rūpeti, tathā parassa rūpanavacanaṃ jātibhāvaṃ āpādeti, tassa tādisaṃ vacanasabhāvaṃ ñāṇaveyyattiyaṃ vibhāveti pākaṭaṃ karotīti. Suññāgāresu naṭṭhāti suññāgāresu nivāsesu naṭṭhā vinaṭṭhā abhāvaṃ gatā. Nāssa paññā nasseyya tehi tehi katapucchanapaṭipucchananimittaṃ nānāpaṭibhānuppattiyā visāramāpannaṃ pucchitaṃ pañhaṃ vissajjetuṃ asamatthatāya. Orodheyyāmāti nirussāhaṃ viya karontā avarodheyyāma, taṃ parassa orodhanaṃ vādajālena vinandhanaṃ viya hotīti āha ‘‘vinandheyyāmā’’ti . Tadatthaṃ tena tucchakumbhinidassanaṃ kataṃ, taṃ byatirekamukhena dassetuṃ ‘‘pūritaghaṭo hī’’tiādi vuttaṃ.
बलं दीपेन्तोति अभूतमेव अत्तनो ञाणबलं पकासेन्तो। असम्भिन्नन्ति जातिसम्भेदाभावेन असम्भिन्नं। अञ्ञजातिसम्भेदे सति अस्सतरस्स अस्सस्स जातभावो विय सीहस्सपि सीहथामाभावो सियाति आह ‘‘असम्भिन्नकेसरसीह’’न्ति। ठानसो वाति तङ्खणे एव।
Balaṃ dīpentoti abhūtameva attano ñāṇabalaṃ pakāsento. Asambhinnanti jātisambhedābhāvena asambhinnaṃ. Aññajātisambhede sati assatarassa assassa jātabhāvo viya sīhassapi sīhathāmābhāvo siyāti āha ‘‘asambhinnakesarasīha’’nti. Ṭhānaso vāti taṅkhaṇe eva.
५४. ‘‘सुमागधा नाम नदी’’ति केचि, तं मिच्छाति दस्सेन्तो ‘‘सुमागधा नाम पोक्खरणी’’ति वत्वा तस्सा पोक्खरणिभावस्स सुत्तन्तरे आगततं दस्सेतुं ‘‘यस्सा तीरे’’तिआदि वुत्तं। मोरानं निवापो एत्थाति मोरनिवापो। ब्यधिकरणानम्पि हि पदानं बाहिरत्थसमासो होतियेव यथा ‘‘उरसिलोमो’’ति। अथ वा निवुत्थं एत्थाति निवापो, मोरानं निवापो मोरनिवापो, मोरानं निवापदिन्नट्ठानं। तेनाह ‘‘यत्थ मोरान’’न्तिआदि। यस्मा निग्रोधो तपोजिगुच्छवादो, सासने च भिक्खू अत्तकिलमथानुयोगं वज्जेत्वा भावनानुयोगेन परमस्सासप्पत्ते विहरन्ते पस्सति, तस्मा ‘‘कथं नु खो समणो गोतमो कायकिलमथेन विनाव सावके विनेती’’ति सञ्जातसन्देहो ‘‘को नाम सो’’तिआदिना भगवन्तं पुच्छि। अस्ससति अनुसङ्कितपरिसङ्कितो होति एतेनाति अस्सासो, पीतिसोमनस्सन्ति आह ‘‘अस्सासप्पत्ताति तुट्ठिप्पत्ता सोमनस्सप्पत्ता’’ति। अधिको सेट्ठो आसयो निस्सयो अज्झासयोति आह ‘‘उत्तमनिस्सयभूत’’न्ति। आदिभूतं पुरातनं सेट्ठचरियं आदिब्रह्मचरियं, लोकुत्तरमग्गन्ति अत्थो। तथा हेस सब्बबुद्धपच्चेकबुद्धसावकेहि तेनेव आकारेन अधिगतो। तेनाह ‘‘पुराण…पे॰… अरियमग्ग’’न्ति। तथा हि तं भगवा ‘‘अद्दस पुराणं मग्गं पुराणमञ्जस’’न्ति अवोच। पूरेत्वा भावनापारिपूरिवसेन। ‘‘पूरेत्वा’’ति वा इदं ‘‘अज्झासयं आदिब्रह्मचरिय’’न्ति एत्थ पाठसेसोति वदन्ति। ‘‘अज्झासयं आदिब्रह्मचरियं पटिजानन्ति अस्सासप्पत्ता’’ति एवं वा एत्थ योजना।
54. ‘‘Sumāgadhā nāma nadī’’ti keci, taṃ micchāti dassento ‘‘sumāgadhā nāma pokkharaṇī’’ti vatvā tassā pokkharaṇibhāvassa suttantare āgatataṃ dassetuṃ ‘‘yassā tīre’’tiādi vuttaṃ. Morānaṃ nivāpo etthāti moranivāpo. Byadhikaraṇānampi hi padānaṃ bāhiratthasamāso hotiyeva yathā ‘‘urasilomo’’ti. Atha vā nivutthaṃ etthāti nivāpo, morānaṃ nivāpo moranivāpo, morānaṃ nivāpadinnaṭṭhānaṃ. Tenāha ‘‘yattha morāna’’ntiādi. Yasmā nigrodho tapojigucchavādo, sāsane ca bhikkhū attakilamathānuyogaṃ vajjetvā bhāvanānuyogena paramassāsappatte viharante passati, tasmā ‘‘kathaṃ nu kho samaṇo gotamo kāyakilamathena vināva sāvake vinetī’’ti sañjātasandeho ‘‘ko nāma so’’tiādinā bhagavantaṃ pucchi. Assasati anusaṅkitaparisaṅkito hoti etenāti assāso, pītisomanassanti āha ‘‘assāsappattāti tuṭṭhippattā somanassappattā’’ti. Adhiko seṭṭho āsayo nissayo ajjhāsayoti āha ‘‘uttamanissayabhūta’’nti. Ādibhūtaṃ purātanaṃ seṭṭhacariyaṃ ādibrahmacariyaṃ, lokuttaramagganti attho. Tathā hesa sabbabuddhapaccekabuddhasāvakehi teneva ākārena adhigato. Tenāha ‘‘purāṇa…pe… ariyamagga’’nti. Tathā hi taṃ bhagavā ‘‘addasa purāṇaṃ maggaṃ purāṇamañjasa’’nti avoca. Pūretvā bhāvanāpāripūrivasena. ‘‘Pūretvā’’ti vā idaṃ ‘‘ajjhāsayaṃ ādibrahmacariya’’nti ettha pāṭhasesoti vadanti. ‘‘Ajjhāsayaṃ ādibrahmacariyaṃ paṭijānanti assāsappattā’’ti evaṃ vā ettha yojanā.
तपोजिगुच्छावादवण्णना
Tapojigucchāvādavaṇṇanā
५५. पकता हुत्वा विच्छिन्ना विप्पकताति आह ‘‘अनिट्ठिताव हुत्वा ठिता’’ति।
55. Pakatā hutvā vicchinnā vippakatāti āha ‘‘aniṭṭhitāva hutvā ṭhitā’’ti.
५६. वीरियेन पापजिगुच्छनवादोति लूखपटिपत्तिसाधनेन वीरियेन अत्ततण्हाविनोदनवसेन पापकस्स जिगुच्छनवादो। जिगुच्छतीति जिगुच्छो, तब्भावो जेगुच्छं, अधिकं जेगुच्छं अधिजेगुच्छं, अतिविय पापजिगुच्छनं, तस्मिं अधिजेगुच्छे। कायदळ्हीबहुलं तपतीति तपो, अत्तकिलमथानुयोगवसेन पवत्तं वीरियं, तेन कायदळ्हीबहुलतानिमित्तस्स पापस्स जिगुच्छनं, विरज्जनम्पि तपोजिगुच्छाति आह ‘‘वीरियेन पापजिगुच्छा’’ति। घासच्छादनसेनासनतण्हाविनोदनमुखेन अत्तस्नेहविरज्जनन्ति अत्थो। उपरि वुच्चमानेसु नानाकारेसु अचेलकादिवतेसु एकज्झं समादिन्नानं परिसोधनमेवेत्थ पारिपूरणं , न सब्बेसं अनवसेसतो समादानं तस्स असम्भवतोति आह ‘‘परिपुण्णाति परिसुद्धा’’ति। परिसोधनञ्च नेसं सकसमयसिद्धेन नयेन पटिपज्जनमेव। विपरियायेन अपरिसुद्धता वेदितब्बा।
56.Vīriyena pāpajigucchanavādoti lūkhapaṭipattisādhanena vīriyena attataṇhāvinodanavasena pāpakassa jigucchanavādo. Jigucchatīti jiguccho, tabbhāvo jegucchaṃ, adhikaṃ jegucchaṃ adhijegucchaṃ, ativiya pāpajigucchanaṃ, tasmiṃ adhijegucche. Kāyadaḷhībahulaṃ tapatīti tapo, attakilamathānuyogavasena pavattaṃ vīriyaṃ, tena kāyadaḷhībahulatānimittassa pāpassa jigucchanaṃ, virajjanampi tapojigucchāti āha ‘‘vīriyena pāpajigucchā’’ti. Ghāsacchādanasenāsanataṇhāvinodanamukhena attasnehavirajjananti attho. Upari vuccamānesu nānākāresu acelakādivatesu ekajjhaṃ samādinnānaṃ parisodhanamevettha pāripūraṇaṃ, na sabbesaṃ anavasesato samādānaṃ tassa asambhavatoti āha ‘‘paripuṇṇāti parisuddhā’’ti. Parisodhanañca nesaṃ sakasamayasiddhena nayena paṭipajjanameva. Vipariyāyena aparisuddhatā veditabbā.
५७. ‘‘एकं पञ्हम्पि न कथेती’’ति पठमं अत्तना पुच्छितपञ्हस्स अकथितत्ता वुत्तं।
57.‘‘Ekaṃ pañhampi na kathetī’’ti paṭhamaṃ attanā pucchitapañhassa akathitattā vuttaṃ.
तपनिस्सितकोति अत्तकिलमथानुयोगसङ्खातं तपं निस्साय समादाय वत्तनको। सीहनादेति सीहनादसुत्तवण्णनायं। यस्मा तत्थ वित्थारितनयेन वेदितब्बानि, तस्मा तस्सा अत्थप्पकासनाय वुत्तनयेनपि वेदितब्बानि।
Tapanissitakoti attakilamathānuyogasaṅkhātaṃ tapaṃ nissāya samādāya vattanako. Sīhanādeti sīhanādasuttavaṇṇanāyaṃ. Yasmā tattha vitthāritanayena veditabbāni, tasmā tassā atthappakāsanāya vuttanayenapi veditabbāni.
उपक्किलेसवण्णना
Upakkilesavaṇṇanā
५८. ‘‘सम्मा आदियती’’ति वत्वा सम्मा आदियनञ्चस्स दळ्हग्गाहो एवाति आह ‘‘दळ्हं गण्हाती’’ति। ‘‘सासनावचरेनापि दीपेतब्ब’’न्ति वत्वा तं दस्सेतुं ‘‘एकच्चो ही’’तिआदि वुत्तं, तेन धुतङ्गधरतामत्तेन अत्तमनता, परिपुण्णसङ्कप्पता सम्मापटिपत्तिया उपक्किलेसोति इममत्थं दस्सेति, न यथावुत्ततपसमादानधुतङ्गधरतानं सतिपि अनिय्यानिकत्ते सदिसतन्ति दट्ठब्बं।
58. ‘‘Sammā ādiyatī’’ti vatvā sammā ādiyanañcassa daḷhaggāho evāti āha ‘‘daḷhaṃ gaṇhātī’’ti. ‘‘Sāsanāvacarenāpi dīpetabba’’nti vatvā taṃ dassetuṃ ‘‘ekacco hī’’tiādi vuttaṃ, tena dhutaṅgadharatāmattena attamanatā, paripuṇṇasaṅkappatā sammāpaṭipattiyā upakkilesoti imamatthaṃ dasseti, na yathāvuttatapasamādānadhutaṅgadharatānaṃ satipi aniyyānikatte sadisatanti daṭṭhabbaṃ.
‘‘दुविधस्सापीति ‘अत्तमनो होति परिपुण्णसङ्कप्पो’ति च एवं उपक्किलेसभेदेन वुत्तस्स दुविधस्सापि तपस्सिनो’’ति केचि। यस्मा पन अट्ठकथायं सासनिकवसेनापि अत्थो दीपितो, तस्मा बाहिरकस्स, सासनिकस्स चाति एवं दुविधस्सापि तपस्सिनोति अत्थो वेदितब्बो। तथा चेव हि उपरिपि अत्थवण्णनं वक्खतीति। एत्तावताति यदिदं ‘‘को अञ्ञो मया सदिसो’’ति एवं अतिमानस्स, अनिट्ठितकिच्चस्सेव च ‘‘अलमेत्तावता’’ति एवं अतिमानस्स च उप्पादनं, एत्तावता।
‘‘Duvidhassāpīti ‘attamano hoti paripuṇṇasaṅkappo’ti ca evaṃ upakkilesabhedena vuttassa duvidhassāpi tapassino’’ti keci. Yasmā pana aṭṭhakathāyaṃ sāsanikavasenāpi attho dīpito, tasmā bāhirakassa, sāsanikassa cāti evaṃ duvidhassāpi tapassinoti attho veditabbo. Tathā ceva hi uparipi atthavaṇṇanaṃ vakkhatīti. Ettāvatāti yadidaṃ ‘‘ko añño mayā sadiso’’ti evaṃ atimānassa, aniṭṭhitakiccasseva ca ‘‘alamettāvatā’’ti evaṃ atimānassa ca uppādanaṃ, ettāvatā.
उक्कंसतीति उक्कट्ठं करोति। उक्खिपतीति अञ्ञेसं उपरि खिपति, पग्गण्हातीति अत्थो। परं संहारेतीति परं संहरं निहीनं करोति। अवक्खिपतीति अधो खिपति, अवमञ्ञतीति अत्थो।
Ukkaṃsatīti ukkaṭṭhaṃ karoti. Ukkhipatīti aññesaṃ upari khipati, paggaṇhātīti attho. Paraṃ saṃhāretīti paraṃ saṃharaṃ nihīnaṃ karoti. Avakkhipatīti adho khipati, avamaññatīti attho.
मानमदकरणेनाति मानसङ्खातस्स मदस्स करणेन उप्पादनेन। मुच्छितो होतीति मुच्छापन्नो होति, सा पन मुच्छापत्ति अभिज्झासीलब्बतपरामासकायगन्थेहि गधितचित्तता, तत्थ च अतिलग्गभावोति आह ‘‘गधितो अज्झोसन्नो’’ति। पमज्जनञ्चेत्थ पमज्जनमेवाति आह ‘‘पमादमापज्जती’’ति। केवलं धुतङ्गसुद्धिको हुत्वा कम्मट्ठानं अननुयुञ्जन्तो ताय एव धुतङ्गसुद्धिकताय अत्तुक्कंसनादिवसेन पवत्तेय्याति दस्सेतुं ‘‘सासने’’तिआदि वुत्तं। तेनाह ‘‘धुतङ्गमेव…पे॰… पच्चेती’’ति।
Mānamadakaraṇenāti mānasaṅkhātassa madassa karaṇena uppādanena. Mucchitohotīti mucchāpanno hoti, sā pana mucchāpatti abhijjhāsīlabbataparāmāsakāyaganthehi gadhitacittatā, tattha ca atilaggabhāvoti āha ‘‘gadhito ajjhosanno’’ti. Pamajjanañcettha pamajjanamevāti āha ‘‘pamādamāpajjatī’’ti. Kevalaṃ dhutaṅgasuddhiko hutvā kammaṭṭhānaṃ ananuyuñjanto tāya eva dhutaṅgasuddhikatāya attukkaṃsanādivasena pavatteyyāti dassetuṃ ‘‘sāsane’’tiādi vuttaṃ. Tenāha ‘‘dhutaṅgameva…pe… paccetī’’ti.
५९. तेयेव पच्चया। सुट्ठु कत्वा पटिसङ्खरित्वा लद्धाति आदरगारवयोगेन सक्कच्चं अभिसङ्खरित्वा दानवसेन उपनयवसेन लद्धा। वण्णभणनन्ति गुणकित्तनं। अस्साति तपस्सिनो।
59.Teyeva paccayā. Suṭṭhu katvā paṭisaṅkharitvā laddhāti ādaragāravayogena sakkaccaṃ abhisaṅkharitvā dānavasena upanayavasena laddhā. Vaṇṇabhaṇananti guṇakittanaṃ. Assāti tapassino.
६०. वोदासन्ति ब्यासनं, विभज्जनन्ति अत्थो। तं पनेत्थ विभज्जनं द्विधा इच्छितन्ति आह ‘‘द्वेभागं आपज्जती’’ति। द्वे भागे करोति रुच्चनारुच्चनवसेन । गेधजातोति सञ्जातगेधो। मुच्छनं नाम सतिविप्पवासेनेव होति, न सतिया सतीति आह ‘‘समुट्ठस्सती’’ति। आदीनवमत्तम्पीति गधितादिभावेन परिभोगे आदीनवमत्तम्पि न पस्सति। मत्तञ्ञुताति परिभोगे मत्तञ्ञुता। पच्चवेक्खणपरिभोगमत्तम्पीति पच्चवेक्खणमत्तेन परिभोगम्पि एकवारं पच्चवेक्खित्वापि परिभुञ्जनम्पि न करोति।
60.Vodāsanti byāsanaṃ, vibhajjananti attho. Taṃ panettha vibhajjanaṃ dvidhā icchitanti āha ‘‘dvebhāgaṃ āpajjatī’’ti. Dve bhāge karoti ruccanāruccanavasena . Gedhajātoti sañjātagedho. Mucchanaṃ nāma sativippavāseneva hoti, na satiyā satīti āha ‘‘samuṭṭhassatī’’ti. Ādīnavamattampīti gadhitādibhāvena paribhoge ādīnavamattampi na passati. Mattaññutāti paribhoge mattaññutā. Paccavekkhaṇaparibhogamattampīti paccavekkhaṇamattena paribhogampi ekavāraṃ paccavekkhitvāpi paribhuñjanampi na karoti.
६१. विचक्कसण्ठानाति विपुलतमचक्कसण्ठाना। सब्बस्स भुञ्जनतो अयोकूटसदिसा दन्ता एव दन्तकूटं। अपसादेतीति पसादेति। अचेलकादिवसेनाति अचेलकवतादिवसेन। लूखाजीविन्ति सल्लेखपटिपत्तिया लूखजीविकं।
61.Vicakkasaṇṭhānāti vipulatamacakkasaṇṭhānā. Sabbassa bhuñjanato ayokūṭasadisā dantā eva dantakūṭaṃ.Apasādetīti pasādeti. Acelakādivasenāti acelakavatādivasena. Lūkhājīvinti sallekhapaṭipattiyā lūkhajīvikaṃ.
६२. तपं करोतीति भावनामनसिकारलक्खणं तपं चरति चरन्तो विय होति। चङ्कमं ओतरति भावनं अनुयुञ्जन्तो विय। विहारङ्गणं सम्मज्जति वत्तपटिपत्तिं पूरेन्तो विय।
62.Tapaṃ karotīti bhāvanāmanasikāralakkhaṇaṃ tapaṃ carati caranto viya hoti. Caṅkamaṃ otarati bhāvanaṃ anuyuñjanto viya. Vihāraṅgaṇaṃ sammajjati vattapaṭipattiṃ pūrento viya.
‘‘आदस्सयमानो’’ति वा पाठो।
‘‘Ādassayamāno’’ti vā pāṭho.
किञ्चि वज्जन्ति किञ्चि कायिकं वा वाचसिकं वा दोसं। दिट्ठिगतन्ति विपरीतदस्सनं। अरुच्चमानन्ति अत्तनो सिद्धन्ते पटिक्खित्तभावेन अरुच्चमानं। रुच्चति मेति ‘‘कप्पति मे’’ति वदति। अनुजानितब्बन्ति तच्छाविपरीतभूतभावेन ‘‘एवमेत’’न्ति अनुजानितब्बं। सवनमनोहारिताय ‘‘साधु सुट्ठू’’ति अनुमोदितब्बं।
Kiñcivajjanti kiñci kāyikaṃ vā vācasikaṃ vā dosaṃ. Diṭṭhigatanti viparītadassanaṃ. Aruccamānanti attano siddhante paṭikkhittabhāvena aruccamānaṃ. Ruccati meti ‘‘kappati me’’ti vadati. Anujānitabbanti tacchāviparītabhūtabhāvena ‘‘evameta’’nti anujānitabbaṃ. Savanamanohāritāya ‘‘sādhu suṭṭhū’’ti anumoditabbaṃ.
६३. कुज्झनसीलताय कोधनो। वुत्तलक्खणो उपनाहो एतस्स अत्थीति उपनाही। एवंभूतो च तंसमङ्गी होतीति ‘‘समन्नागतो होती’’ति वुत्तं। एस नयो इतो परेसुपि।
63. Kujjhanasīlatāya kodhano. Vuttalakkhaṇo upanāho etassa atthīti upanāhī. Evaṃbhūto ca taṃsamaṅgī hotīti ‘‘samannāgato hotī’’ti vuttaṃ. Esa nayo ito paresupi.
अयं पन विसेसो – इस्सति उसूयतीति उस्सुकी। सठनं असन्तगुणसम्भावनं सठो, सो एतस्स अत्थीति सठो। सन्तदोसपटिच्छादनसभावा माया, माया एतस्स अत्थीति मायावी। गरुट्ठानियानम्पि पणिपाताकरणलक्खणं थम्भनं थद्धं, तमेत्थ अत्थीति थद्धो। गुणेहि समानं, अधिकञ्च अतिक्कमित्वा निहीनं कत्वा मञ्ञनसीलताय अतिमानी। असन्तगुणसम्भावनत्थिकतासङ्खाता पापा लामका इच्छा एतस्साति पापिच्छो। मिच्छा विपरीता दिट्ठि एतस्साति मिच्छादिट्ठिको। ‘‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’’न्ति (म॰ नि॰ १८७, २०२, ४२७; ३.२७, २९; उदा॰ ५५; महानि॰ २०; नेत्ति॰ ५८) एवं अत्तना अत्ताभिनिविट्ठताय सता दिट्ठि सन्दिट्ठि, तमेव परामसतीति सन्दिट्ठिपरामासी। अट्ठकथायं पन ‘‘सयं दिट्ठि सन्दिट्ठी’’ति वत्थुवसेन अत्थो वुत्तो। आ बाळ्हं विय धीयतीति आधानन्ति आह ‘‘दळ्हं सुट्ठु ठपित’’न्ति। यथागहितं गाहं पटिनिस्सज्जनसीलो पटिनिस्सग्गी, तप्पटिक्खेपेन दुप्पटिनिस्सग्गी। पटिसेधत्थो हि अयं दु-सद्दो यथा ‘‘दुप्पञ्ञो, (म॰ नि॰ १.४४९) दुस्सीलो’’ति (अ॰ नि॰ ५.२१३; १०.७५; पारा॰ १९५; ध॰ प॰ ३०८) च।
Ayaṃ pana viseso – issati usūyatīti ussukī. Saṭhanaṃ asantaguṇasambhāvanaṃ saṭho, so etassa atthīti saṭho. Santadosapaṭicchādanasabhāvā māyā, māyā etassa atthīti māyāvī. Garuṭṭhāniyānampi paṇipātākaraṇalakkhaṇaṃ thambhanaṃ thaddhaṃ, tamettha atthīti thaddho. Guṇehi samānaṃ, adhikañca atikkamitvā nihīnaṃ katvā maññanasīlatāya atimānī. Asantaguṇasambhāvanatthikatāsaṅkhātā pāpā lāmakā icchā etassāti pāpiccho. Micchā viparītā diṭṭhi etassāti micchādiṭṭhiko. ‘‘Idameva saccaṃ, moghamañña’’nti (ma. ni. 187, 202, 427; 3.27, 29; udā. 55; mahāni. 20; netti. 58) evaṃ attanā attābhiniviṭṭhatāya satā diṭṭhi sandiṭṭhi, tameva parāmasatīti sandiṭṭhiparāmāsī. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘sayaṃ diṭṭhi sandiṭṭhī’’ti vatthuvasena attho vutto. Ā bāḷhaṃ viya dhīyatīti ādhānanti āha ‘‘daḷhaṃ suṭṭhu ṭhapita’’nti. Yathāgahitaṃ gāhaṃ paṭinissajjanasīlo paṭinissaggī, tappaṭikkhepena duppaṭinissaggī. Paṭisedhattho hi ayaṃ du-saddo yathā ‘‘duppañño, (ma. ni. 1.449) dussīlo’’ti (a. ni. 5.213; 10.75; pārā. 195; dha. pa. 308) ca.
परिसुद्धपपटिकप्पत्तकथावण्णना
Parisuddhapapaṭikappattakathāvaṇṇanā
६४. इध निग्रोध तपस्सीति यथानुक्कन्तं पुरिमपाळिं निगमनवसेन एकदेसेन दस्सेति। तेनाह ‘‘एवं भगवा’’तिआदि। गहितलद्धिन्ति ‘‘अचेलकादिभावो सेय्यो, तेन च संसारसुद्धि होती’’ति एवं गहितलद्धिं। रक्खितं तपन्ति ताय लद्धिया समादियित्वा रक्खितं अचेलकवतादितपं। ‘‘सब्बमेव संकिलिट्ठ’’न्ति इमिना यं वक्खति परिसुद्धपाळिवण्णनायं ‘‘लूखतपस्सिनो चेव धुतङ्गधरस्स च वसेन योजना वेदितब्बा’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.६४), तस्स परिकप्पितरूपस्स लूखस्स तपस्सिनोति अयमेत्थ अधिप्पायोति दस्सेति। ‘‘परिसुद्धपाळिदस्सनत्थ’’न्ति च इमिना तित्थियानं वसेन पाळि येवेत्थ लब्भति, न पन तदत्थोति दस्सेति। वुत्तविपक्खवसेनाति वुत्तस्स अत्थस्स पटिपक्खवसेन, पटिक्खेपवसेनाति अत्थो। तस्मिं ठानेति हेतुअत्थे भुम्मन्ति तस्स हेतुअत्थेन करणवचनेन अत्थं दस्सेन्तो ‘‘एवं सो तेना’’तिआदिमाह। उत्तरि वायममानोति यथासमादिन्नेहि धुतधम्मेहि अपरितुट्ठो, अपरियोसितसङ्कप्पो च हुत्वा उपरि भावनानुयोगवसेन सम्मावायामं करोन्तो।
64.Idha nigrodha tapassīti yathānukkantaṃ purimapāḷiṃ nigamanavasena ekadesena dasseti. Tenāha ‘‘evaṃ bhagavā’’tiādi. Gahitaladdhinti ‘‘acelakādibhāvo seyyo, tena ca saṃsārasuddhi hotī’’ti evaṃ gahitaladdhiṃ. Rakkhitaṃ tapanti tāya laddhiyā samādiyitvā rakkhitaṃ acelakavatāditapaṃ. ‘‘Sabbameva saṃkiliṭṭha’’nti iminā yaṃ vakkhati parisuddhapāḷivaṇṇanāyaṃ ‘‘lūkhatapassino ceva dhutaṅgadharassa ca vasena yojanā veditabbā’’ti (dī. ni. aṭṭha. 3.64), tassa parikappitarūpassa lūkhassa tapassinoti ayamettha adhippāyoti dasseti. ‘‘Parisuddhapāḷidassanattha’’nti ca iminā titthiyānaṃ vasena pāḷi yevettha labbhati, na pana tadatthoti dasseti. Vuttavipakkhavasenāti vuttassa atthassa paṭipakkhavasena, paṭikkhepavasenāti attho. Tasmiṃ ṭhāneti hetuatthe bhummanti tassa hetuatthena karaṇavacanena atthaṃ dassento ‘‘evaṃ so tenā’’tiādimāha. Uttari vāyamamānoti yathāsamādinnehi dhutadhammehi aparituṭṭho, apariyositasaṅkappo ca hutvā upari bhāvanānuyogavasena sammāvāyāmaṃ karonto.
६९. इतो परन्ति इतो यथावुत्तनयतो परं। अग्गभावं वा सारभावं वाति तपोजिगुच्छाय अग्गभावं वा सारभावं वा अजानन्तो। ‘‘अयमेवस्स अग्गभावो सारभावो’’ति मञ्ञमानो ‘‘अग्गप्पत्ता, सारप्पत्ता चा’’ति आह।
69.Ito paranti ito yathāvuttanayato paraṃ. Aggabhāvaṃ vā sārabhāvaṃ vāti tapojigucchāya aggabhāvaṃ vā sārabhāvaṃ vā ajānanto. ‘‘Ayamevassa aggabhāvo sārabhāvo’’ti maññamāno ‘‘aggappattā, sārappattā cā’’ti āha.
परिसुद्धतचप्पत्तादिकथावण्णना
Parisuddhatacappattādikathāvaṇṇanā
७०. यमनं संयमनं यामो, हिंसादीनं अकरणवसेन चतुब्बिधो यामोव चातुयामो, सो एव संवरो, तेन संवुतो गुत्तसब्बद्वारो चातुयामसंवरसंवुतो। तेनाह ‘‘चतुब्बिधेन संवरेन पिहितो’’ति। अतिपातनं हिंसनन्ति आह ‘‘पाणं न हनती’’ति। लोभचित्तेन भावितं सम्भावितन्ति कत्वा भावितं नाम पञ्च कामगुणा। अयञ्च तेसु तेसंयेव समुदाचारो मग्गोट्ठापकं वियाति आह ‘‘तेसं सञ्ञाया’’ति।
70. Yamanaṃ saṃyamanaṃ yāmo, hiṃsādīnaṃ akaraṇavasena catubbidho yāmova cātuyāmo, so eva saṃvaro, tena saṃvuto guttasabbadvāro cātuyāmasaṃvarasaṃvuto. Tenāha ‘‘catubbidhena saṃvarena pihito’’ti. Atipātanaṃ hiṃsananti āha ‘‘pāṇaṃ na hanatī’’ti. Lobhacittena bhāvitaṃ sambhāvitanti katvā bhāvitaṃ nāma pañca kāmaguṇā. Ayañca tesu tesaṃyeva samudācāro maggoṭṭhāpakaṃ viyāti āha ‘‘tesaṃ saññāyā’’ti.
एतन्ति अभिहरणं, हीनाय अनावत्तनञ्च। तेनाह ‘‘सो अभिहरतीति आदिलक्खण’’न्ति। अभिहरतीति अभिबुद्धिं नेति। तेनाह ‘‘उपरूपरि वड्ढेती’’ति। चक्कवत्तिनापि पब्बजितस्स अभिवादनादि करीयतेवाति पब्बज्जा सेट्ठा गुणविसेसयोगतो, दोसविरहिततो च, यतो सा पण्डितपञ्ञत्ता वुत्ता। गिहिभावो पन निहीनो तदुभयाभावतोति आह ‘‘हीनाय गिहिभावत्थाया’’ति।
Etanti abhiharaṇaṃ, hīnāya anāvattanañca. Tenāha ‘‘so abhiharatīti ādilakkhaṇa’’nti. Abhiharatīti abhibuddhiṃ neti. Tenāha ‘‘uparūpari vaḍḍhetī’’ti. Cakkavattināpi pabbajitassa abhivādanādi karīyatevāti pabbajjā seṭṭhā guṇavisesayogato, dosavirahitato ca, yato sā paṇḍitapaññattā vuttā. Gihibhāvo pana nihīno tadubhayābhāvatoti āha ‘‘hīnāya gihibhāvatthāyā’’ti.
७१. तचप्पत्ताति तचं पत्ता, तचसदिसा होतीति अत्थो।
71.Tacappattāti tacaṃ pattā, tacasadisā hotīti attho.
७४. तित्थियानं वसेनाति तित्थियानं समयवसेन। नेसन्ति तित्थियानं। तन्ति दिब्बचक्खुं। सीलसम्पदाति सब्बाकारसम्पन्नं चतुपारिसुद्धिसीलं। तचसारसम्पत्तितोति तचतपोजिगुच्छायासारसम्पत्तितो। विसेसभावन्ति विसेससभावं।
74. Titthiyānaṃ vasenāti titthiyānaṃ samayavasena. Nesanti titthiyānaṃ. Tanti dibbacakkhuṃ. Sīlasampadāti sabbākārasampannaṃ catupārisuddhisīlaṃ. Tacasārasampattitoti tacatapojigucchāyāsārasampattito. Visesabhāvanti visesasabhāvaṃ.
अचेलकपाळिमत्तम्पीति अचेलकपाळिआगतत्थमत्तम्पि नत्थि, तस्मा मयं अनस्साम विनट्ठाति अत्थो। अ-कारो वा निपातमत्तं, नस्सामाति विनस्साम। कुतो परिसुद्धपाळीति कुतो एव अम्हेसु परिसुद्धपाळिआगतपटिपत्ति। एस नयो सेसेसुपि। सुतिवसेनापीति सोतपथागमनमत्तेनापि न जानाम।
Acelakapāḷimattampīti acelakapāḷiāgatatthamattampi natthi, tasmā mayaṃ anassāma vinaṭṭhāti attho. A-kāro vā nipātamattaṃ, nassāmāti vinassāma. Kuto parisuddhapāḷīti kuto eva amhesu parisuddhapāḷiāgatapaṭipatti. Esa nayo sesesupi. Sutivasenāpīti sotapathāgamanamattenāpi na jānāma.
निग्रोधस्सपज्झायनवण्णना
Nigrodhassapajjhāyanavaṇṇanā
७५. अस्साति सन्धानस्स गहपतिस्स। कक्खळन्ति फरुसं। दुरासदवचनन्ति अवत्तब्बवचनं। यस्मा फरुसवचनं यं उद्दिस्स पयुत्तं, तस्मिं खमापिते खमापकस्स पटिपाकतिकं होति, तस्मा ‘‘अयं मयी’’तिआदि वुत्तं।
75.Assāti sandhānassa gahapatissa. Kakkhaḷanti pharusaṃ. Durāsadavacananti avattabbavacanaṃ. Yasmā pharusavacanaṃ yaṃ uddissa payuttaṃ, tasmiṃ khamāpite khamāpakassa paṭipākatikaṃ hoti, tasmā ‘‘ayaṃ mayī’’tiādi vuttaṃ.
७६. बोधत्थाय धम्मं देसेति, न अत्तनो बुद्धभावघोसनत्थाय। वादत्थायाति परवादभञ्जनवादत्थाय। रागादिसमनत्थाय धम्मं देसेति, न अन्तेवासिकम्यताय। ओघनित्थरणत्थायाति चतुरोघनित्थरणत्थाय धम्मं देसेति सब्बसो ओरपारातिण्णमावहत्ता देसनाय। सब्बकिलेसपरिनिब्बानत्थाय धम्मं देसेति किलेसानं लेसेनपि देसनाय अपरामट्ठभावतो।
76.Bodhatthāya dhammaṃ deseti, na attano buddhabhāvaghosanatthāya. Vādatthāyāti paravādabhañjanavādatthāya. Rāgādisamanatthāya dhammaṃ deseti, na antevāsikamyatāya. Oghanittharaṇatthāyāti caturoghanittharaṇatthāya dhammaṃ deseti sabbaso orapārātiṇṇamāvahattā desanāya. Sabbakilesaparinibbānatthāya dhammaṃ deseti kilesānaṃ lesenapi desanāya aparāmaṭṭhabhāvato.
ब्रह्मचरियपरियोसानादिवण्णना
Brahmacariyapariyosānādivaṇṇanā
७७. इदं सब्बम्पीति सत्तवस्सतो पट्ठाय याव ‘‘सत्ताह’’न्ति पदं, इदं सब्बम्पि वचनं। असठो पन अमायावी उजुजातिको तिक्खपञ्ञो उग्घटितञ्ञूति अधिप्पायो। सो हि तंमुहुत्तेनेव अरहत्तं पत्तुं सक्खिस्सतीति। वङ्कवङ्कोति कायवङ्कादीहिपि वङ्केहि वङ्को जिम्हो कुटिलो। ‘‘सठं पनाहं अनुसासितुं न सक्कोमी’’ति न इदं भगवा किलासुभावेनेव वदति, अथ खो तस्स अभाजनभावेनेव।
77.Idaṃ sabbampīti sattavassato paṭṭhāya yāva ‘‘sattāha’’nti padaṃ, idaṃ sabbampi vacanaṃ. Asaṭho pana amāyāvī ujujātiko tikkhapañño ugghaṭitaññūti adhippāyo. So hi taṃmuhutteneva arahattaṃ pattuṃ sakkhissatīti. Vaṅkavaṅkoti kāyavaṅkādīhipi vaṅkehi vaṅko jimho kuṭilo. ‘‘Saṭhaṃ panāhaṃ anusāsituṃ na sakkomī’’ti na idaṃ bhagavā kilāsubhāveneva vadati, atha kho tassa abhājanabhāveneva.
७८. पकतिया आचरियोति यो एव तुम्हाकं इतो पुब्बे पकतिया आचरियो अहोसि, सो एव इदानिपि पुब्बाचिण्णवसेन आचरियो होतु, न मयं तुम्हे अन्तेवासिके कातुकामाति अधिप्पायो। न मयं तुम्हाकं उद्देसेन अत्थिका, धम्मतन्ति मेव पन तुम्हे ञापेतुकामम्हाति अधिप्पायो। आजीवतोति जीविकाय वुत्तितो। अकुसलाति कोट्ठासं पत्ताति अकुसलाति तं तं कोट्ठासतंयेव उपगता। किलेसदरथसम्पयुत्ताति किलेसदरथसहिता तंसम्बन्धनतो । जातिजरामरणानं हिताति जातिजरामरणिया। संकिलेसो एत्थ अत्थि, संकिलेसे वा नियुत्ताति संकिलेसिका। वोदानं वुच्चति विसुद्धि, तस्स पच्चयभूतत्ता वोदानिया। तथाभूता चेते वोदापेन्तीति आह ‘‘सत्ते वोदापेन्ती’’ति। सिखाप्पत्ता पञ्ञाय पारिपूरिवेपुल्लता मग्गफलवसेनेव इच्छितब्बाति आह ‘‘मग्गपञ्ञा…पे॰… वेपुल्लत’’न्ति। उभोपि वा एतानि पारिपूरिवेपुल्लानि। या हि तस्स पारिपूरी, सा एव वेपुल्लताति। ततोति संकिलेसधम्मप्पहानवोदानधम्माभिबुद्धिहेतु।
78.Pakatiyā ācariyoti yo eva tumhākaṃ ito pubbe pakatiyā ācariyo ahosi, so eva idānipi pubbāciṇṇavasena ācariyo hotu, na mayaṃ tumhe antevāsike kātukāmāti adhippāyo. Namayaṃ tumhākaṃ uddesena atthikā, dhammatanti meva pana tumhe ñāpetukāmamhāti adhippāyo. Ājīvatoti jīvikāya vuttito. Akusalāti koṭṭhāsaṃ pattāti akusalāti taṃ taṃ koṭṭhāsataṃyeva upagatā. Kilesadarathasampayuttāti kilesadarathasahitā taṃsambandhanato . Jātijarāmaraṇānaṃ hitāti jātijarāmaraṇiyā. Saṃkileso ettha atthi, saṃkilese vā niyuttāti saṃkilesikā. Vodānaṃ vuccati visuddhi, tassa paccayabhūtattā vodāniyā. Tathābhūtā cete vodāpentīti āha ‘‘satte vodāpentī’’ti. Sikhāppattā paññāya pāripūrivepullatā maggaphalavaseneva icchitabbāti āha ‘‘maggapaññā…pe… vepullata’’nti. Ubhopi vā etāni pāripūrivepullāni. Yā hi tassa pāripūrī, sā eva vepullatāti. Tatoti saṃkilesadhammappahānavodānadhammābhibuddhihetu.
७९. ‘‘यथा मारेना’’ति नयिदं निदस्सनवसेन वुत्तं, अथ खो तथाभावकथनमेवाति दस्सेतुं ‘‘मारो किरा’’तिआदि वुत्तं। अथाति मारेन तेसं परियुट्ठानप्पत्तितो पच्छा अञ्ञासीति योजना। कस्मा पन भगवा पगेव न अञ्ञासीति? अनावज्जितत्ता। मारं पटिबाहित्वाति मारेन तेसु कतं परियुट्ठानं विधमेत्वा, न तेसं सति पयोजने बुद्धानं दुक्करं। सोति मग्गफलुप्पत्तिहेतु। तेसं परिब्बाजकानं।
79.‘‘Yathā mārenā’’ti nayidaṃ nidassanavasena vuttaṃ, atha kho tathābhāvakathanamevāti dassetuṃ ‘‘māro kirā’’tiādi vuttaṃ. Athāti mārena tesaṃ pariyuṭṭhānappattito pacchā aññāsīti yojanā. Kasmā pana bhagavā pageva na aññāsīti? Anāvajjitattā. Māraṃ paṭibāhitvāti mārena tesu kataṃ pariyuṭṭhānaṃ vidhametvā, na tesaṃ sati payojane buddhānaṃ dukkaraṃ. Soti maggaphaluppattihetu. Tesaṃ paribbājakānaṃ.
फुट्ठाति परियुट्ठानवसेन फुट्ठा। यत्राति निद्धारणे भुम्मन्ति आह ‘‘येसू’’ति। अञ्ञाणत्थन्ति आजाननत्थं, उपसग्गमत्तञ्चेत्थ आ-कारोति आह ‘‘जाननत्थ’’न्ति, वीमंसनत्थन्ति अत्थो। चित्तं नुप्पन्नन्ति ‘‘जानाम तावस्स धम्म’’न्ति आजाननत्थं ‘‘ब्रह्मचरियं चरिस्सामा’’ति एकस्मिं दिवसे एकवारम्पि तेसं चित्तं नुप्पन्नं। सत्ताहो पन वुच्चमानो एतेसं किं करिस्सतीति योजना। सत्ताहं पूरेतुन्ति सत्ताहं ब्रह्मचरियं पूरेतुं, ब्रह्मचरियवसेन वा सत्ताहं पूरेतुन्ति अत्थो। परवादभिन्दनन्ति परवादमद्दनं। सकवादसमुस्सापनन्ति सकवादपग्गण्हनं। वासनायाति सच्चसम्पटिवेधवासनाय। नेसन्ति च पकरणवसेन वुत्तं। तदञ्ञेसम्पि हि भगवतो सम्मुखा, परम्पराय च देवमनुस्सानं सुणन्तानं वासनाय पच्चयो एवाति। यं पनेत्थ अत्थतो न विभत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेवाति।
Phuṭṭhāti pariyuṭṭhānavasena phuṭṭhā. Yatrāti niddhāraṇe bhummanti āha ‘‘yesū’’ti. Aññāṇatthanti ājānanatthaṃ, upasaggamattañcettha ā-kāroti āha ‘‘jānanattha’’nti, vīmaṃsanatthanti attho. Cittaṃ nuppannanti ‘‘jānāma tāvassa dhamma’’nti ājānanatthaṃ ‘‘brahmacariyaṃ carissāmā’’ti ekasmiṃ divase ekavārampi tesaṃ cittaṃ nuppannaṃ. Sattāho pana vuccamāno etesaṃ kiṃ karissatīti yojanā. Sattāhaṃ pūretunti sattāhaṃ brahmacariyaṃ pūretuṃ, brahmacariyavasena vā sattāhaṃ pūretunti attho. Paravādabhindananti paravādamaddanaṃ. Sakavādasamussāpananti sakavādapaggaṇhanaṃ. Vāsanāyāti saccasampaṭivedhavāsanāya. Nesanti ca pakaraṇavasena vuttaṃ. Tadaññesampi hi bhagavato sammukhā, paramparāya ca devamanussānaṃ suṇantānaṃ vāsanāya paccayo evāti. Yaṃ panettha atthato na vibhattaṃ, taṃ suviññeyyamevāti.
उदुम्बरिकसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना।
Udumbarikasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / २. उदुम्बरिकसुत्तं • 2. Udumbarikasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / २. उदुम्बरिकसुत्तवण्णना • 2. Udumbarikasuttavaṇṇanā
