| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
३७. उग्गहनिद्देसवण्णना
37. Uggahaniddesavaṇṇanā
२८१. पुग्गल-सद्दमत्ते पयुत्ते अत्तनोपि गहणसम्भवो सियाति ब्यभिचारत्थं अञ्ञ-सद्दप्पयोगो। सति सम्भवे ब्यभिचारे विसेसनं सात्थकं होतीति। दसभेदम्पि रतनन्ति ‘‘मुत्ता मणि वेळुरियो सङ्खो सिला पवाळं रजतं जातरूपं लोहितङ्को मसारगल्ल’’न्ति (पाचि॰ ५०६) एवं वुत्तं दसभेदम्पि रतनं। उग्गण्हन्तस्साति गण्हन्तस्स सम्पटिच्छन्तस्स।
281. Puggala-saddamatte payutte attanopi gahaṇasambhavo siyāti byabhicāratthaṃ añña-saddappayogo. Sati sambhave byabhicāre visesanaṃ sātthakaṃ hotīti. Dasabhedampi ratananti ‘‘muttā maṇi veḷuriyo saṅkho silā pavāḷaṃ rajataṃ jātarūpaṃ lohitaṅko masāragalla’’nti (pāci. 506) evaṃ vuttaṃ dasabhedampi ratanaṃ. Uggaṇhantassāti gaṇhantassa sampaṭicchantassa.
२८२-३. तेसु अत्तत्थं उग्गण्हन्तस्स द्वीसु निस्सग्गीति सम्बन्धो। तेसूति तेसु दससु मज्झे। द्वीसूति रजतजातरूपसङ्खातेसु द्वीसु निस्सग्गियवत्थूसु। अत्तत्थन्ति इमिना नवकम्मादीनं पञ्चन्नं अत्थाय दुक्कटन्ति दीपेति। सेसेसु दुक्कटन्ति अवसेसेसु अट्ठसु सब्बेसम्पि अत्थाय उग्गण्हन्तस्स दुक्कटन्ति अत्थो। गणञ्च सङ्घञ्च पुग्गलञ्च अनामसित्वा ‘‘चेत्यस्स नवकम्मस्स दम्मी’’ति वुत्ते च न पटिक्खिपेति सम्बन्धनीयं। न पटिक्खिपेति इमिना सङ्घादिं आमसित्वा वुत्ते पटिक्खिपनं दीपेति। पटिक्खित्ते ‘‘कप्पियकारकानं वा हत्थे भविस्सति, मम पुरिसानं मय्हमेव वा हत्थे भविस्सति, केवलं तुम्हे पच्चये परिभुञ्जथा’’ति वदति, वट्टति। चतुपच्चयत्थाय च दिन्नं येन येन अत्थो होति, तदत्थं उपनेतब्बं। तेसं चीवरत्थाय दिन्नं चीवरेयेव उपनेतब्बं। सचे चीवरेन तादिसो अत्थो नत्थि, पिण्डपातादीहि सङ्घो किलमति, सङ्घसुट्ठुताय अपलोकेत्वा तदत्थायपि उपनेतब्बं। एस नयो पिण्डपातगिलानपच्चयत्थाय दिन्नेपि। सेनासनत्थाय दिन्नं पन गरुभण्डत्ता तत्थेव उपनेतब्बं, सेनासनेसु नस्सन्तेसु जग्गनत्थं मूलच्छेज्जं अकत्वा अविस्सज्जेत्वा यापनमत्तं परिभुञ्जितब्बं।
282-3. Tesu attatthaṃ uggaṇhantassa dvīsu nissaggīti sambandho. Tesūti tesu dasasu majjhe. Dvīsūti rajatajātarūpasaṅkhātesu dvīsu nissaggiyavatthūsu. Attatthanti iminā navakammādīnaṃ pañcannaṃ atthāya dukkaṭanti dīpeti. Sesesu dukkaṭanti avasesesu aṭṭhasu sabbesampi atthāya uggaṇhantassa dukkaṭanti attho. Gaṇañca saṅghañca puggalañca anāmasitvā ‘‘cetyassa navakammassa dammī’’ti vutte ca na paṭikkhipeti sambandhanīyaṃ. Na paṭikkhipeti iminā saṅghādiṃ āmasitvā vutte paṭikkhipanaṃ dīpeti. Paṭikkhitte ‘‘kappiyakārakānaṃ vā hatthe bhavissati, mama purisānaṃ mayhameva vā hatthe bhavissati, kevalaṃ tumhe paccaye paribhuñjathā’’ti vadati, vaṭṭati. Catupaccayatthāya ca dinnaṃ yena yena attho hoti, tadatthaṃ upanetabbaṃ. Tesaṃ cīvaratthāya dinnaṃ cīvareyeva upanetabbaṃ. Sace cīvarena tādiso attho natthi, piṇḍapātādīhi saṅgho kilamati, saṅghasuṭṭhutāya apaloketvā tadatthāyapi upanetabbaṃ. Esa nayo piṇḍapātagilānapaccayatthāya dinnepi. Senāsanatthāya dinnaṃ pana garubhaṇḍattā tattheva upanetabbaṃ, senāsanesu nassantesu jagganatthaṃ mūlacchejjaṃ akatvā avissajjetvā yāpanamattaṃ paribhuñjitabbaṃ.
२८४. खेत्तादीनं केसञ्चि दुक्कटवत्थूनं सम्पटिच्छनूपायं दस्सेतुं ‘‘खेत्त’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ खेत्तन्ति पुब्बण्णविरुहनट्ठानं। वत्थुन्ति अपरण्णउच्छुफलादीनं विरुहनट्ठानं। दासपस्वादिकन्ति दासपसुपुप्फारामफलारामादिकं। पटिक्खिपित्वा कप्पियेन कमेन च गण्हेय्याति सम्बन्धो। कप्पियेन कमेन चाति एत्थ कम-सद्दो वोहारप्पटिपाटिवचनो, तस्मा परेसं अत्तनो च कप्पियवोहारक्कमेनेवाति अत्थो।
284. Khettādīnaṃ kesañci dukkaṭavatthūnaṃ sampaṭicchanūpāyaṃ dassetuṃ ‘‘khetta’’ntiādi vuttaṃ. Tattha khettanti pubbaṇṇaviruhanaṭṭhānaṃ. Vatthunti aparaṇṇaucchuphalādīnaṃ viruhanaṭṭhānaṃ. Dāsapasvādikanti dāsapasupupphārāmaphalārāmādikaṃ. Paṭikkhipitvā kappiyena kamena ca gaṇheyyāti sambandho. Kappiyena kamena cāti ettha kama-saddo vohārappaṭipāṭivacano, tasmā paresaṃ attano ca kappiyavohārakkamenevāti attho.
सो च खेत्तवत्थूसु ताव ‘‘चत्तारो पच्चये परिभुञ्जथा’’ति वा ‘‘कप्पियकारकानं हत्थे भविस्सती’’ति वा ‘‘सङ्घो कप्पियभण्डं भुञ्जतू’’ति वा ‘‘सीमं देमा’’ति वा परेहि वुत्तो, ‘‘साधु, उपासक मिगपक्खिनो एत्थ निब्भया सुखेन जीविस्सन्ती’’ति अत्तना वा तळाके यथावुत्तेनेव ‘‘उदकं परिभुञ्जिस्सन्ति, भण्डकं धोविस्सन्ति, मिगपक्खिनो पिविस्सन्ती’’ति परेहि वा ‘‘साधु, उपासक, सङ्घो पानीयं पिविस्सती’’तिआदिना अत्तना वा दासे ‘‘आरामिकं दम्मि, वेय्यावच्चकरं दम्मि, कप्पियकारकं दम्मी’’ति वा पसूसु ‘‘पञ्चगोरसपरिभोगत्थाय दम्मी’’ति आरामे ‘‘वनं दम्मी’’ति एवमादिना वुत्तो वेदितब्बो। सचे पन कोचि अब्यत्तो अकप्पियवोहारेन खेत्तादिं पटिग्गण्हाति वा कारेति वा, तं भिक्खूहि न परिभुञ्जितब्बं, तं निस्साय लद्धं कप्पियभण्डम्पि अकप्पियमेव। अब्यत्तेन पन लज्जीभिक्खुना कारापितेसु किञ्चापि पटिग्गहणं कप्पियं, भिक्खुस्स पयोगपच्चया उप्पन्नेन मिस्सत्ता विसगतपिण्डपातो विय, अकप्पियमंसभोजनं विय च दुब्बिनिब्भोगं होति, सब्बेसं अकप्पियमेव।
So ca khettavatthūsu tāva ‘‘cattāro paccaye paribhuñjathā’’ti vā ‘‘kappiyakārakānaṃ hatthe bhavissatī’’ti vā ‘‘saṅgho kappiyabhaṇḍaṃ bhuñjatū’’ti vā ‘‘sīmaṃ demā’’ti vā parehi vutto, ‘‘sādhu, upāsaka migapakkhino ettha nibbhayā sukhena jīvissantī’’ti attanā vā taḷāke yathāvutteneva ‘‘udakaṃ paribhuñjissanti, bhaṇḍakaṃ dhovissanti, migapakkhino pivissantī’’ti parehi vā ‘‘sādhu, upāsaka, saṅgho pānīyaṃ pivissatī’’tiādinā attanā vā dāse ‘‘ārāmikaṃ dammi, veyyāvaccakaraṃ dammi, kappiyakārakaṃ dammī’’ti vā pasūsu ‘‘pañcagorasaparibhogatthāya dammī’’ti ārāme ‘‘vanaṃ dammī’’ti evamādinā vutto veditabbo. Sace pana koci abyatto akappiyavohārena khettādiṃ paṭiggaṇhāti vā kāreti vā, taṃ bhikkhūhi na paribhuñjitabbaṃ, taṃ nissāya laddhaṃ kappiyabhaṇḍampi akappiyameva. Abyattena pana lajjībhikkhunā kārāpitesu kiñcāpi paṭiggahaṇaṃ kappiyaṃ, bhikkhussa payogapaccayā uppannena missattā visagatapiṇḍapāto viya, akappiyamaṃsabhojanaṃ viya ca dubbinibbhogaṃ hoti, sabbesaṃ akappiyameva.
२८५-६. नव…पे॰… किरिया च अनवे मत्तिकुद्धारणञ्च बन्धो च आळिया थिरकारो च अनवे केदारे अतिरेकभागग्गहणञ्च नवे च अपरिच्छिन्नभागे सस्से ‘‘एत्तके देथा’’ति कहापणुट्ठापनञ्चाति सब्बेसम्पि अकप्पियन्ति सम्बन्धो। मातिका च केदारो च तळाको चाति द्वन्दो मातिक…पे॰… तळाका। तेसं किरियाति समासो। अनवेति चतुपच्चयवसेन पटिग्गहिते पुराणतळाके। उदकवसेन पटिग्गहिते पन सुद्धचित्तानं वट्टति। बन्धोति पाळिया बन्धो। पोराणकेदारे नियमितपकतिभागत्ता आह ‘‘अनवे’’ति। अपरिच्छिन्नभागेति ‘‘एत्तके भूमिभागे एत्तको भागो दातब्बो’’ति एवं अपरिच्छिन्नभागे।
285-6. Nava…pe… kiriyā ca anave mattikuddhāraṇañca bandho ca āḷiyā thirakāro ca anave kedāre atirekabhāgaggahaṇañca nave ca aparicchinnabhāge sasse ‘‘ettake dethā’’ti kahāpaṇuṭṭhāpanañcāti sabbesampi akappiyanti sambandho. Mātikā ca kedāro ca taḷāko cāti dvando mātika…pe… taḷākā. Tesaṃ kiriyāti samāso. Anaveti catupaccayavasena paṭiggahite purāṇataḷāke. Udakavasena paṭiggahite pana suddhacittānaṃ vaṭṭati. Bandhoti pāḷiyā bandho. Porāṇakedāre niyamitapakatibhāgattā āha ‘‘anave’’ti. Aparicchinnabhāgeti ‘‘ettake bhūmibhāge ettako bhāgo dātabbo’’ti evaṃ aparicchinnabhāge.
२८७-९. ‘‘कस वप्प’’ इच्चादिं अवत्वा च ‘‘एत्तकाय भूमिया एत्तको भागो देय्यो’’ति भूमिं वा पतिट्ठापेति, तस्सेवेतमकप्पियन्ति सम्बन्धो। च-सद्दो अवधारणे। पतिट्ठापेतीति यो भिक्खु पतिट्ठापेति। तस्सेवाति तस्स पतिट्ठापकभिक्खुस्सेव। एतन्ति पतिट्ठापितभूमितो लद्धधञ्ञं ‘‘एत्तके भूमिभागे सस्सं कतं, एत्तकं गण्हथा’’ति एवं वदन्ते पमाणगण्हनत्थं दण्डरज्जुभि मिनने वा खले ठत्वा रक्खणे वा तं नीहरापने वा कोट्ठागारादिपटिसामने वा एतं तस्सेव अकप्पियन्ति सम्बन्धनीयं। पतिट्ठापेति चाति सो भिक्खु पतिट्ठापेति च। कतन्ति अम्हेहि कतं। वदन्तेवन्ति एवं कस्सके वदन्ते। पमाणन्ति भूमिप्पमाणं। नीहरापनेति खलतो गेहस्स नीहरापने। एतन्ति मितलद्धरक्खितादिकं। तस्सेवाति मानकरक्खकादिनो एव। अपुब्बस्स अनुप्पादितत्ता अञ्ञेसं कप्पतीति आह ‘‘तस्सेवेतमकप्पिय’’न्ति।
287-9. ‘‘Kasa vappa’’ iccādiṃ avatvā ca ‘‘ettakāya bhūmiyā ettako bhāgo deyyo’’ti bhūmiṃ vā patiṭṭhāpeti, tassevetamakappiyanti sambandho. Ca-saddo avadhāraṇe. Patiṭṭhāpetīti yo bhikkhu patiṭṭhāpeti. Tassevāti tassa patiṭṭhāpakabhikkhusseva. Etanti patiṭṭhāpitabhūmito laddhadhaññaṃ ‘‘ettake bhūmibhāge sassaṃ kataṃ, ettakaṃ gaṇhathā’’ti evaṃ vadante pamāṇagaṇhanatthaṃ daṇḍarajjubhi minane vā khale ṭhatvā rakkhaṇe vā taṃ nīharāpane vā koṭṭhāgārādipaṭisāmane vā etaṃ tasseva akappiyanti sambandhanīyaṃ. Patiṭṭhāpeti cāti so bhikkhu patiṭṭhāpeti ca. Katanti amhehi kataṃ. Vadantevanti evaṃ kassake vadante. Pamāṇanti bhūmippamāṇaṃ. Nīharāpaneti khalato gehassa nīharāpane. Etanti mitaladdharakkhitādikaṃ. Tassevāti mānakarakkhakādino eva. Apubbassa anuppāditattā aññesaṃ kappatīti āha ‘‘tassevetamakappiya’’nti.
२९०. पटिसामनप्पसङ्गेनाह ‘‘पटिसामेय्या’’तिआदि। पितुसन्तकम्पि गिहिसन्तकं यं किञ्चीति सम्बन्धो। पितुसन्तकन्ति पिता च माता च पितरो, तेसं सन्तकं। गिहिसन्तकन्ति इमिना पञ्चन्नं सहधम्मिकानं सन्तकं यं किञ्चि परिक्खारं पटिसामेतुं वट्टतीति दीपेति। यं किञ्चीति कप्पियं अकप्पियं वा अन्तमसो मातुकण्णपिळन्धनतालपण्णम्पि। भण्डागारिकसीसेनाति सीसङ्गमिव पधानं यं किञ्चि ‘‘सीस’’न्ति इध उपचारवसेन वुच्चति, तथा भण्डागारिकसद्दोपि भावप्पधानो, भण्डागारिको भण्डागारिकत्तं सीसं पधानन्ति विसेसनपरपदे कम्मधारयो, तेन, भण्डागारिकत्तस्स पधानकरणेनाति अत्थो।
290. Paṭisāmanappasaṅgenāha ‘‘paṭisāmeyyā’’tiādi. Pitusantakampi gihisantakaṃ yaṃ kiñcīti sambandho. Pitusantakanti pitā ca mātā ca pitaro, tesaṃ santakaṃ. Gihisantakanti iminā pañcannaṃ sahadhammikānaṃ santakaṃ yaṃ kiñci parikkhāraṃ paṭisāmetuṃ vaṭṭatīti dīpeti. Yaṃ kiñcīti kappiyaṃ akappiyaṃ vā antamaso mātukaṇṇapiḷandhanatālapaṇṇampi. Bhaṇḍāgārikasīsenāti sīsaṅgamiva padhānaṃ yaṃ kiñci ‘‘sīsa’’nti idha upacāravasena vuccati, tathā bhaṇḍāgārikasaddopi bhāvappadhāno, bhaṇḍāgāriko bhaṇḍāgārikattaṃ sīsaṃ padhānanti visesanaparapade kammadhārayo, tena, bhaṇḍāgārikattassa padhānakaraṇenāti attho.
२९१-२. अवस्सं पटिसामियन्ति अवस्सं सङ्गोपेतब्बं। वुत्तेपीति मातापितूहि वुत्तेपि।
291-2.Avassaṃ paṭisāmiyanti avassaṃ saṅgopetabbaṃ. Vuttepīti mātāpitūhi vuttepi.
२९३-४. वड्ढकिआदयो वा राजवल्लभा वा ‘‘सकं परिक्खारं वा सयनभण्डं वा पटिसामेत्वा देही’’ति यदि वदन्ति, छन्दतोपि भयापि न करेय्याति योजना। परिक्खारन्ति वासिफरसुआदिउपकरणभण्डं। छन्दतोपि भयापीति वड्ढकिआदीसु छन्देन, राजवल्लभेसु भयेन।
293-4. Vaḍḍhakiādayo vā rājavallabhā vā ‘‘sakaṃ parikkhāraṃ vā sayanabhaṇḍaṃ vā paṭisāmetvā dehī’’ti yadi vadanti, chandatopi bhayāpi na kareyyāti yojanā. Parikkhāranti vāsipharasuādiupakaraṇabhaṇḍaṃ. Chandatopi bhayāpīti vaḍḍhakiādīsu chandena, rājavallabhesu bhayena.
२९५-६. पटिसामितुं वट्टतीति योजेतब्बं। सङ्कन्तीति यादिसे पदेसे ‘‘भिक्खूहि वा सामणेरेहि वा गहितं भविस्सती’’ति सङ्कं उप्पादेन्ति, तादिसे विहारावसथस्सन्तोति योजनीयं। विहारावसथस्साति विहारस्स च आवसथस्स च। रतनन्ति दसविधं रतनं। रत्नसम्मतन्ति वत्थादिकं। निक्खिपेय्याति सामिके दिट्ठे नियमेत्वा दातुं ‘‘एत्तका कहापणा’’तिआदिनानुरूपेन मत्तिकलञ्छनादिनिमित्तेन वा सञ्ञाणं कत्वा निक्खिपेय्य। गहेत्वानाति तादिसे असति अत्तनाव गहेत्वा। तादिसेति रतने वा रतनसम्मते वा सति। सामिकानागमं ञत्वाति यदि अत्तनि आसङ्कन्ति, मग्गा ओक्कम्म निसीदिय पच्छा सामिकानं अनागमनं विञ्ञाय। पतिरूपन्ति रतनसम्मते पंसुकूलग्गहणं रतने निरुस्सुक्कगमनन्ति एवरूपं भिक्खूनं अनुरूपन्ति।
295-6. Paṭisāmituṃ vaṭṭatīti yojetabbaṃ. Saṅkantīti yādise padese ‘‘bhikkhūhi vā sāmaṇerehi vā gahitaṃ bhavissatī’’ti saṅkaṃ uppādenti, tādise vihārāvasathassantoti yojanīyaṃ. Vihārāvasathassāti vihārassa ca āvasathassa ca. Ratananti dasavidhaṃ ratanaṃ. Ratnasammatanti vatthādikaṃ. Nikkhipeyyāti sāmike diṭṭhe niyametvā dātuṃ ‘‘ettakā kahāpaṇā’’tiādinānurūpena mattikalañchanādinimittena vā saññāṇaṃ katvā nikkhipeyya. Gahetvānāti tādise asati attanāva gahetvā. Tādiseti ratane vā ratanasammate vā sati. Sāmikānāgamaṃ ñatvāti yadi attani āsaṅkanti, maggā okkamma nisīdiya pacchā sāmikānaṃ anāgamanaṃ viññāya. Patirūpanti ratanasammate paṃsukūlaggahaṇaṃ ratane nirussukkagamananti evarūpaṃ bhikkhūnaṃ anurūpanti.
उग्गहनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Uggahaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
