| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) |
९. उज्जयसुत्तवण्णना
9. Ujjayasuttavaṇṇanā
३९. नवमे अनुकुलयञ्ञन्ति अनुकुलं कुलानुक्कमं उपादाय दातब्बदानं। तेनाह ‘‘अम्हाकं…पे॰… कुलानुकुलवसेन यजितब्ब’’न्ति। वंसपरम्पराय पच्छा दुग्गतपुरिसेहि पदातब्बदानं। एवरूपं कुलं सीलवन्ते उद्दिस्स निबद्धदानं, तस्मिं कुले दलिद्दानिपि न उपच्छिन्दन्ति। तत्रिदं वत्थु – अनाथपिण्डिकस्स घरे पञ्च सलाकभत्तसतानि दीयिंसु। दन्तमयसलाकानं पञ्चसतानि अहेसुं। अथ तं कुलं अनुक्कमेन दालिद्दियेन अभिभूतं। एका तस्मिं कुले दारिका एकसलाकतो उद्धं दातुं नासक्खि। सापि पच्छा सातवाहनं रट्ठं गन्त्वा खलं सोधेत्वा लद्धधञ्ञेन तं सलाकं अदासि। एको थेरो रञ्ञो आरोचेसि। राजा तं आनेत्वा अग्गमहेसिट्ठाने ठपेसि। सा ततो पट्ठाय पुन पञ्चपि सलाकसतानि पवत्तेसि।
39. Navame anukulayaññanti anukulaṃ kulānukkamaṃ upādāya dātabbadānaṃ. Tenāha ‘‘amhākaṃ…pe… kulānukulavasena yajitabba’’nti. Vaṃsaparamparāya pacchā duggatapurisehi padātabbadānaṃ. Evarūpaṃ kulaṃ sīlavante uddissa nibaddhadānaṃ, tasmiṃ kule daliddānipi na upacchindanti. Tatridaṃ vatthu – anāthapiṇḍikassa ghare pañca salākabhattasatāni dīyiṃsu. Dantamayasalākānaṃ pañcasatāni ahesuṃ. Atha taṃ kulaṃ anukkamena dāliddiyena abhibhūtaṃ. Ekā tasmiṃ kule dārikā ekasalākato uddhaṃ dātuṃ nāsakkhi. Sāpi pacchā sātavāhanaṃ raṭṭhaṃ gantvā khalaṃ sodhetvā laddhadhaññena taṃ salākaṃ adāsi. Eko thero rañño ārocesi. Rājā taṃ ānetvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Sā tato paṭṭhāya puna pañcapi salākasatāni pavattesi.
अस्समेधन्तिआदीसु पोराणकराजकाले किर सस्समेधं, पुरिसमेधं, सम्मापासं, वाचापेय्यन्ति चत्तारि सङ्गहवत्थूनि अहेसुं, येहि राजानो लोकं सङ्गण्हिंसु। तत्थ निप्फन्नसस्सतो दसमभागग्गहणं सस्समेधं नाम, सस्ससम्पादने मेधाविताति अत्थो। महायोधानं छमासिकभत्तवेतनानुप्पदानं पुरिसमेधं नाम, पुरिससङ्गण्हने मेधाविताति अत्थो। दलिद्दमनुस्सानं हत्थे लेखं गहेत्वा तीणि वस्सानि विना वड्ढिया सहस्सद्विसहस्समत्तधनानुप्पदानं सम्मापासं नाम। तञ्हि सम्मा मनुस्से पासेति हदये बन्धित्वा विय ठपेति, तस्मा सम्मापासन्ति वुच्चति। ‘‘तात, मातुला’’तिआदिना पन सण्हवाचाभणनं वाचापेय्यं नाम, पेय्यवज्जं पियवचनताति अत्थो। एवं चतूहि वत्थूहि सङ्गहितं रट्ठं इद्धञ्चेव होति फीतञ्च पहूतअन्नपानं खेमं निरब्बुदं, मनुस्सा मुदा मोदना उरे पुत्ते नच्चेन्ता अपारुतघरद्वारा विहरन्ति। इदं घरद्वारेसु अग्गळानं अभावतो निरग्गळन्ति वुच्चति। अयं पोराणिका पवेणी। अपरभागे पन ओक्काकराजकाले ब्राह्मणा इमानि चत्तारि सङ्गहवत्थूनि इमञ्च रट्ठसम्पत्तिं परिवत्तेन्ता उम्मूलं कत्वा अस्समेधं पुरिसमेधन्तिआदिके पञ्च यञ्ञे नाम अकंसु। वुत्तञ्हेतं भगवता ब्राह्मणधम्मियसुत्ते –
Assamedhantiādīsu porāṇakarājakāle kira sassamedhaṃ, purisamedhaṃ, sammāpāsaṃ, vācāpeyyanti cattāri saṅgahavatthūni ahesuṃ, yehi rājāno lokaṃ saṅgaṇhiṃsu. Tattha nipphannasassato dasamabhāgaggahaṇaṃ sassamedhaṃ nāma, sassasampādane medhāvitāti attho. Mahāyodhānaṃ chamāsikabhattavetanānuppadānaṃ purisamedhaṃ nāma, purisasaṅgaṇhane medhāvitāti attho. Daliddamanussānaṃ hatthe lekhaṃ gahetvā tīṇi vassāni vinā vaḍḍhiyā sahassadvisahassamattadhanānuppadānaṃ sammāpāsaṃ nāma. Tañhi sammā manusse pāseti hadaye bandhitvā viya ṭhapeti, tasmā sammāpāsanti vuccati. ‘‘Tāta, mātulā’’tiādinā pana saṇhavācābhaṇanaṃ vācāpeyyaṃ nāma, peyyavajjaṃ piyavacanatāti attho. Evaṃ catūhi vatthūhi saṅgahitaṃ raṭṭhaṃ iddhañceva hoti phītañca pahūtaannapānaṃ khemaṃ nirabbudaṃ, manussā mudā modanā ure putte naccentā apārutagharadvārā viharanti. Idaṃ gharadvāresu aggaḷānaṃ abhāvato niraggaḷanti vuccati. Ayaṃ porāṇikā paveṇī. Aparabhāge pana okkākarājakāle brāhmaṇā imāni cattāri saṅgahavatthūni imañca raṭṭhasampattiṃ parivattentā ummūlaṃ katvā assamedhaṃ purisamedhantiādike pañca yaññe nāma akaṃsu. Vuttañhetaṃ bhagavatā brāhmaṇadhammiyasutte –
‘‘तेसं आसि विपल्लासो, दिस्वान अणुतो अणुं…पे॰…।
‘‘Tesaṃ āsi vipallāso, disvāna aṇuto aṇuṃ…pe…;
ते तत्थ मन्ते गन्थेत्वा, ओक्काकं तदुपागमु’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ ३०१-३०४)।
Te tattha mante ganthetvā, okkākaṃ tadupāgamu’’nti. (su. ni. 301-304);
इदानि तेहि परिवत्तेत्वा ठपितमत्थं दस्सेन्तो ‘‘अस्समेध’’न्तिआदिमाह। तत्थ मेधन्तीति वधेन्ति। द्वीहि परियञ्ञेहीति महायञ्ञस्स पुब्बभागे पच्छा च पवत्तेतब्बेहि द्वीहि परिवारयञ्ञेहि। सत्तनवुतिपञ्चपसुसतघातभिंसनस्साति सत्तनवुताधिकानं पञ्चन्नं पसुसतानं मारणेन भेरवस्स पापभीरुकानं भयावहस्स। तथा हि वदन्ति –
Idāni tehi parivattetvā ṭhapitamatthaṃ dassento ‘‘assamedha’’ntiādimāha. Tattha medhantīti vadhenti. Dvīhi pariyaññehīti mahāyaññassa pubbabhāge pacchā ca pavattetabbehi dvīhi parivārayaññehi. Sattanavutipañcapasusataghātabhiṃsanassāti sattanavutādhikānaṃ pañcannaṃ pasusatānaṃ māraṇena bheravassa pāpabhīrukānaṃ bhayāvahassa. Tathā hi vadanti –
‘‘छसतानि नियुज्जन्ति, पसूनं मज्झिमे हनि।
‘‘Chasatāni niyujjanti, pasūnaṃ majjhime hani;
अस्समेधस्स यञ्ञस्स, ऊनानि पसूहि तीही’’ति॥ (सं॰ नि॰ टी॰ १.१.१२०)।
Assamedhassa yaññassa, ūnāni pasūhi tīhī’’ti. (saṃ. ni. ṭī. 1.1.120);
सम्मन्ति युगच्छिद्दे पक्खिपितब्बदण्डकं। पासन्तीति खिपन्ति। संहारिमेहीति सकटेहि वहितब्बेहि। पुब्बे किर एको राजा सम्मापासं यजन्तो सरस्सतिनदितीरे पथविया विवरे दिन्ने निमुग्गोयेव अहोसि, अन्धबालब्राह्मणा गतानुगतिगता ‘‘अयं तस्स सग्गगमनमग्गो’’ति सञ्ञाय तत्थ सम्मापासयञ्ञं पट्ठपेन्ति। तेन वुत्तं ‘‘निमुग्गोकासतो पभुती’’ति। अयूपो अप्पकदिवसो यागो, सयूपो बहुदिवसं नेय्यो सत्रयागोति। मन्तपदाभिसङ्खतानं सप्पिमधूनं वाजमिति समञ्ञा। हिरञ्ञसुवण्णगोमहिंसादि सत्तरसकदक्खिणस्स। सारगब्भकोट्ठागारादीसु नत्थि एत्थ अग्गळन्ति निरग्गळो। तत्थ किर यञ्ञे अत्तनो सापतेय्यं अनवसेसतो अनिगूहित्वा निय्यातीयति।
Sammanti yugacchidde pakkhipitabbadaṇḍakaṃ. Pāsantīti khipanti. Saṃhārimehīti sakaṭehi vahitabbehi. Pubbe kira eko rājā sammāpāsaṃ yajanto sarassatinaditīre pathaviyā vivare dinne nimuggoyeva ahosi, andhabālabrāhmaṇā gatānugatigatā ‘‘ayaṃ tassa saggagamanamaggo’’ti saññāya tattha sammāpāsayaññaṃ paṭṭhapenti. Tena vuttaṃ ‘‘nimuggokāsato pabhutī’’ti. Ayūpo appakadivaso yāgo, sayūpo bahudivasaṃ neyyo satrayāgoti. Mantapadābhisaṅkhatānaṃ sappimadhūnaṃ vājamiti samaññā. Hiraññasuvaṇṇagomahiṃsādi sattarasakadakkhiṇassa. Sāragabbhakoṭṭhāgārādīsu natthi ettha aggaḷanti niraggaḷo. Tattha kira yaññe attano sāpateyyaṃ anavasesato anigūhitvā niyyātīyati.
महारम्भाति बहुपसुघातकम्मा। अट्ठकथायं पन ‘‘विविधा यत्थ हञ्ञरे’’ति वक्खमानत्ता ‘‘महाकिच्चा महाकरणीया’’ति पठमो अत्थविकप्पो वुत्तो। दुतियो पन अत्थविकप्पो ‘‘महारम्भाति पपञ्चवसेन अजेळका’’तिआदि वुत्तन्ति अधिप्पायेन ‘‘अपिचा’’तिआदिना आरद्धो। निरारम्भाति एत्थापि वुत्तनयेन अत्थो वेदितब्बो। ननु च पाणातिपातादिअकुसलकम्मस्स अप्पमत्तकम्पि फलं नुपलब्भति, तस्मा तस्स निप्फलभावं अवत्वा ‘‘न ते होन्ति महप्फला’’ति कस्मा वुत्तन्ति आह ‘‘निरवसेसत्थे’’तिआदि। अनुगतं कुलन्ति अनुकुलं, कुलानुगतन्ति अत्थो। ये निच्चभत्तादिं पुब्बपुरिसेहि पट्ठपितं अपरापरं अनुपच्छिन्दन्ता मनुस्सा ददन्ति, ते अनुकुलं यजन्ति नाम। तेनेवाह ‘‘ये अञ्ञे अनुकुलं यजन्ती’’तिआदि।
Mahārambhāti bahupasughātakammā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vividhā yattha haññare’’ti vakkhamānattā ‘‘mahākiccā mahākaraṇīyā’’ti paṭhamo atthavikappo vutto. Dutiyo pana atthavikappo ‘‘mahārambhāti papañcavasena ajeḷakā’’tiādi vuttanti adhippāyena ‘‘apicā’’tiādinā āraddho. Nirārambhāti etthāpi vuttanayena attho veditabbo. Nanu ca pāṇātipātādiakusalakammassa appamattakampi phalaṃ nupalabbhati, tasmā tassa nipphalabhāvaṃ avatvā ‘‘na te honti mahapphalā’’ti kasmā vuttanti āha ‘‘niravasesatthe’’tiādi. Anugataṃ kulanti anukulaṃ, kulānugatanti attho. Ye niccabhattādiṃ pubbapurisehi paṭṭhapitaṃ aparāparaṃ anupacchindantā manussā dadanti, te anukulaṃ yajanti nāma. Tenevāha ‘‘ye aññe anukulaṃ yajantī’’tiādi.
उज्जयसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Ujjayasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ९. उज्जयसुत्तं • 9. Ujjayasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) / ९. उज्जयसुत्तवण्णना • 9. Ujjayasuttavaṇṇanā
