Library / Tipiṭaka / તિપિટક • Tipiṭaka / થેરગાથા-અટ્ઠકથા • Theragāthā-aṭṭhakathā |
૫. ઉક્ખેપકતવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના
5. Ukkhepakatavacchattheragāthāvaṇṇanā
ઉક્ખેપકતવચ્છસ્સાતિ આયસ્મતો ઉક્ખેપકતવચ્છત્થેરસ્સ ગાથા. કા ઉપ્પત્તિ? સોપિ કિર પુરિમબુદ્ધેસુ કતાધિકારો તત્થ તત્થ ભવે વિવટ્ટૂપનિસ્સયં પુઞ્ઞં ઉપચિનન્તો ઇતો ચતુનવુતે કપ્પે સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો કાલે કુલગેહે નિબ્બત્તિત્વા વિઞ્ઞુતં પત્તો સત્થારં ઉદ્દિસ્સ માળં કરોન્તસ્સ પૂગસ્સ એકત્થમ્ભં અલભન્તસ્સ થમ્ભં દત્વા સહાયકિચ્ચં અકાસિ. સો તેન પુઞ્ઞકમ્મેન દેવલોકે નિબ્બત્તિત્વા અપરાપરં પુઞ્ઞાનિ કત્વા દેવમનુસ્સેસુ સંસરન્તો ઇમસ્મિં બુદ્ધુપ્પાદે સાવત્થિયં અઞ્ઞતરસ્સ બ્રાહ્મણસ્સ પુત્તો હુત્વા નિબ્બત્તિ, વચ્છોતિસ્સ ગોત્તતો આગતનામં. સો સત્થુ સન્તિકે ધમ્મં સુત્વા પટિલદ્ધસદ્ધો પબ્બજિત્વા કોસલરટ્ઠે ગામકાવાસે વસન્તો આગતાગતાનં ભિક્ખૂનં સન્તિકે ધમ્મં પરિયાપુણાતિ. ‘‘અયં વિનયો ઇદં સુત્તન્તં અયં અભિધમ્મો’’તિ પન પરિચ્છેદં ન જાનાતિ. અથેકદિવસં આયસ્મન્તં ધમ્મસેનાપતિં પુચ્છિત્વા યથાપરિચ્છેદં સબ્બં સલ્લક્ખેસિ. ધમ્મસઙ્ગીતિયા પુબ્બેપિ પિટકાદિસમઞ્ઞા પરિયત્તિસદ્ધમ્મે વવત્થિતા એવ, યતો ભિક્ખૂનં વિનયધરાદિવોહારો. સો તેપિટકં બુદ્ધવચનં ઉગ્ગણ્હન્તો પરિપુચ્છન્તો તત્થ વુત્તે રૂપારૂપધમ્મે સલ્લક્ખેત્વા વિપસ્સનં પટ્ઠપેત્વા સમ્મસન્તો નચિરસ્સેવ અરહત્તં પાપુણિ. તેન વુત્તં અપદાને (અપ॰ થેર ૧.૨.૧૩-૨૬) –
Ukkhepakatavacchassāti āyasmato ukkhepakatavacchattherassa gāthā. Kā uppatti? Sopi kira purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto ito catunavute kappe siddhatthassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto satthāraṃ uddissa māḷaṃ karontassa pūgassa ekatthambhaṃ alabhantassa thambhaṃ datvā sahāyakiccaṃ akāsi. So tena puññakammena devaloke nibbattitvā aparāparaṃ puññāni katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ aññatarassa brāhmaṇassa putto hutvā nibbatti, vacchotissa gottato āgatanāmaṃ. So satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā kosalaraṭṭhe gāmakāvāse vasanto āgatāgatānaṃ bhikkhūnaṃ santike dhammaṃ pariyāpuṇāti. ‘‘Ayaṃ vinayo idaṃ suttantaṃ ayaṃ abhidhammo’’ti pana paricchedaṃ na jānāti. Athekadivasaṃ āyasmantaṃ dhammasenāpatiṃ pucchitvā yathāparicchedaṃ sabbaṃ sallakkhesi. Dhammasaṅgītiyā pubbepi piṭakādisamaññā pariyattisaddhamme vavatthitā eva, yato bhikkhūnaṃ vinayadharādivohāro. So tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ uggaṇhanto paripucchanto tattha vutte rūpārūpadhamme sallakkhetvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā sammasanto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.2.13-26) –
‘‘સિદ્ધત્થસ્સ ભગવતો, મહાપૂગગણો અહુ;
‘‘Siddhatthassa bhagavato, mahāpūgagaṇo ahu;
સરણં ગતા ચ તે બુદ્ધં, સદ્દહન્તિ તથાગતં.
Saraṇaṃ gatā ca te buddhaṃ, saddahanti tathāgataṃ.
‘‘સબ્બે સઙ્ગમ્મ મન્તેત્વા, માળં કુબ્બન્તિ સત્થુનો;
‘‘Sabbe saṅgamma mantetvā, māḷaṃ kubbanti satthuno;
એકત્થમ્ભં અલભન્તા, વિચિનન્તિ બ્રહાવને.
Ekatthambhaṃ alabhantā, vicinanti brahāvane.
‘‘તેહં અરઞ્ઞે દિસ્વાન, ઉપગમ્મ ગણં તદા;
‘‘Tehaṃ araññe disvāna, upagamma gaṇaṃ tadā;
અઞ્જલિં પગ્ગહેત્વાન, પટિપુચ્છિં ગણં અહં.
Añjaliṃ paggahetvāna, paṭipucchiṃ gaṇaṃ ahaṃ.
‘‘તે મે પુટ્ઠા વિયાકંસુ, સીલવન્તો ઉપાસકા;
‘‘Te me puṭṭhā viyākaṃsu, sīlavanto upāsakā;
માળં મયં કત્તુકામા, એકત્થમ્ભો ન લબ્ભતિ.
Māḷaṃ mayaṃ kattukāmā, ekatthambho na labbhati.
‘‘એકત્થમ્ભં મમં દેથ, અહં દસ્સામિ સત્થુનો;
‘‘Ekatthambhaṃ mamaṃ detha, ahaṃ dassāmi satthuno;
આહરિસ્સામહં થમ્ભં, અપ્પોસ્સુક્કા ભવન્તુ તે.
Āharissāmahaṃ thambhaṃ, appossukkā bhavantu te.
‘‘તે મે થમ્ભં પવેચ્છિંસુ, પસન્ના તુટ્ઠમાનસા;
‘‘Te me thambhaṃ pavecchiṃsu, pasannā tuṭṭhamānasā;
તતો પટિનિવત્તિત્વા, અગમંસુ સકં ઘરં.
Tato paṭinivattitvā, agamaṃsu sakaṃ gharaṃ.
‘‘અચિરં ગતે પૂગગણે, થમ્ભં અહાસહં તદા;
‘‘Aciraṃ gate pūgagaṇe, thambhaṃ ahāsahaṃ tadā;
હટ્ઠો હટ્ઠેન ચિત્તેન, પઠમં ઉસ્સપેસહં.
Haṭṭho haṭṭhena cittena, paṭhamaṃ ussapesahaṃ.
‘‘તેન ચિત્તપ્પસાદેન, વિમાનં ઉપપજ્જહં;
‘‘Tena cittappasādena, vimānaṃ upapajjahaṃ;
ઉબ્બિદ્ધં ભવનં મય્હં, સત્તભૂમં સમુગ્ગતં.
Ubbiddhaṃ bhavanaṃ mayhaṃ, sattabhūmaṃ samuggataṃ.
‘‘વજ્જમાનાસુ ભેરીસુ, પરિચારેમહં સદા;
‘‘Vajjamānāsu bherīsu, paricāremahaṃ sadā;
પઞ્ચપઞ્ઞાસકપ્પમ્હિ, રાજા આસિં યસોધરો.
Pañcapaññāsakappamhi, rājā āsiṃ yasodharo.
‘‘તત્થાપિ ભવનં મય્હં, સત્તભૂમં સમુગ્ગતં;
‘‘Tatthāpi bhavanaṃ mayhaṃ, sattabhūmaṃ samuggataṃ;
કૂટાગારવરૂપેતં, એકત્થમ્ભં મનોરમં.
Kūṭāgāravarūpetaṃ, ekatthambhaṃ manoramaṃ.
‘‘એકવીસતિકપ્પમ્હિ , ઉદેનો નામ ખત્તિયો;
‘‘Ekavīsatikappamhi , udeno nāma khattiyo;
તત્રાપિ ભવનં મય્હં, સત્તભૂમં સમુગ્ગતં.
Tatrāpi bhavanaṃ mayhaṃ, sattabhūmaṃ samuggataṃ.
‘‘યં યં યોનુપપજ્જામિ, દેવત્તં અથ માનુસં;
‘‘Yaṃ yaṃ yonupapajjāmi, devattaṃ atha mānusaṃ;
અનુભોમિ સુખં સબ્બં, એકત્થમ્ભસ્સિદં ફલં.
Anubhomi sukhaṃ sabbaṃ, ekatthambhassidaṃ phalaṃ.
‘‘ચતુન્નવુતિતો કપ્પે, યં થમ્ભમદદં તદા;
‘‘Catunnavutito kappe, yaṃ thambhamadadaṃ tadā;
દુગ્ગતિં નાભિજાનામિ, એકત્થમ્ભસ્સિદં ફલં.
Duggatiṃ nābhijānāmi, ekatthambhassidaṃ phalaṃ.
‘‘કિલેસા ઝાપિતા મય્હં…પે॰… કતં બુદ્ધસ્સ સાસન’’ન્તિ.
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
અરહત્તં પન પત્વા કતકિચ્ચત્તા અકિલાસુભાવે ઠિતો અત્તનો સન્તિકં ઉપગતાનં ગહટ્ઠપબ્બજિતાનં અનુકમ્પં ઉપાદાય તેપિટકં બુદ્ધવચનં વીમંસિત્વા ધમ્મં દેસેસિ. દેસેન્તો ચ એકદિવસં અત્તાનં પરં વિય કત્વા દસ્સેન્તો –
Arahattaṃ pana patvā katakiccattā akilāsubhāve ṭhito attano santikaṃ upagatānaṃ gahaṭṭhapabbajitānaṃ anukampaṃ upādāya tepiṭakaṃ buddhavacanaṃ vīmaṃsitvā dhammaṃ desesi. Desento ca ekadivasaṃ attānaṃ paraṃ viya katvā dassento –
૬૫.
65.
‘‘ઉક્ખેપકતવચ્છસ્સ, સઙ્કલિતં બહૂહિ વસ્સેહિ;
‘‘Ukkhepakatavacchassa, saṅkalitaṃ bahūhi vassehi;
તં ભાસતિ ગહટ્ઠાનં, સુનિસિન્નો ઉળારપામોજ્જો’’તિ. – ગાથં અભાસિ;
Taṃ bhāsati gahaṭṭhānaṃ, sunisinno uḷārapāmojjo’’ti. – gāthaṃ abhāsi;
તત્થ ઉક્ખેપકતવચ્છસ્સાતિ કતઉક્ખેપવચ્છસ્સ, ભિક્ખુનો સન્તિકે વિસું વિસું ઉગ્ગહિતં વિનયપદેસં સુત્તપદેસં અભિધમ્મપદેસઞ્ચ યથાપરિચ્છેદં વિનયસુત્તાભિધમ્માનંયેવ ઉપરિ ખિપિત્વા સજ્ઝાયનવસેન તત્થ તત્થેવ પક્ખિપિત્વા ઠિતવચ્છેનાતિ અત્થો કરણત્થે હિ ઇદં સામિવચનં. સઙ્કલિતં બહૂહિ વસ્સેહીતિ બહુકેહિ સંવચ્છરેહિ સમ્પિણ્ડનવસેન હદયે ઠપિતં. ‘‘સઙ્ખલિત’’ન્તિપિ પાઠો, સઙ્ખલિતં વિય કતં એકાબદ્ધવસેન વાચુગ્ગતં કતં. યં બુદ્ધવચનન્તિ વચનસેસો. તન્તિ તં પરિયત્તિધમ્મં ભાસતિ કથેતિ. ગહટ્ઠાનન્તિ તેસં યેભુય્યતાય વુત્તં. સુનિસિન્નોતિ તસ્મિં ધમ્મે સમ્મા નિચ્ચલો નિસિન્નો, લાભસક્કારાદિં અપચ્ચાસીસન્તો કેવલં વિમુત્તાયતનસીસેયેવ ઠત્વા કથેતીતિ અત્થો. તેનાહ ‘‘ઉળારપામોજ્જો’’તિ ફલસમાપત્તિસુખવસેન ધમ્મદેસનાવસેનેવ ચ ઉપ્પન્નઉળારપામોજ્જોતિ. વુત્તઞ્હેતં –
Tattha ukkhepakatavacchassāti kataukkhepavacchassa, bhikkhuno santike visuṃ visuṃ uggahitaṃ vinayapadesaṃ suttapadesaṃ abhidhammapadesañca yathāparicchedaṃ vinayasuttābhidhammānaṃyeva upari khipitvā sajjhāyanavasena tattha tattheva pakkhipitvā ṭhitavacchenāti attho karaṇatthe hi idaṃ sāmivacanaṃ. Saṅkalitaṃ bahūhi vassehīti bahukehi saṃvaccharehi sampiṇḍanavasena hadaye ṭhapitaṃ. ‘‘Saṅkhalita’’ntipi pāṭho, saṅkhalitaṃ viya kataṃ ekābaddhavasena vācuggataṃ kataṃ. Yaṃ buddhavacananti vacanaseso. Tanti taṃ pariyattidhammaṃ bhāsati katheti. Gahaṭṭhānanti tesaṃ yebhuyyatāya vuttaṃ. Sunisinnoti tasmiṃ dhamme sammā niccalo nisinno, lābhasakkārādiṃ apaccāsīsanto kevalaṃ vimuttāyatanasīseyeva ṭhatvā kathetīti attho. Tenāha ‘‘uḷārapāmojjo’’ti phalasamāpattisukhavasena dhammadesanāvaseneva ca uppannauḷārapāmojjoti. Vuttañhetaṃ –
‘‘યથા યથાવુસો ભિક્ખુ, યથાસુતં યથાપરિયત્તં ધમ્મં વિત્થારેન પરેસં દેસેતિ તથા તથા સો તસ્મિં ધમ્મે લભતિ અત્થવેદં, લભતિ ધમ્મવેદં, લભતિ ધમ્મૂપસંહિતં પામોજ્જ’’ન્તિઆદિ (દી॰ નિ॰ ૩.૩૫૫).
‘‘Yathā yathāvuso bhikkhu, yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti tathā tathā so tasmiṃ dhamme labhati atthavedaṃ, labhati dhammavedaṃ, labhati dhammūpasaṃhitaṃ pāmojja’’ntiādi (dī. ni. 3.355).
ઉક્ખેપકતવચ્છત્થેરગાથાવણ્ણના નિટ્ઠિતા.
Ukkhepakatavacchattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
તિપિટક (મૂલ) • Tipiṭaka (Mūla) / સુત્તપિટક • Suttapiṭaka / ખુદ્દકનિકાય • Khuddakanikāya / થેરગાથાપાળિ • Theragāthāpāḷi / ૫. ઉક્ખેપકતવચ્છત્થેરગાથા • 5. Ukkhepakatavacchattheragāthā