Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

    [५४२] ५. उमङ्गजातकवण्णना

    [542] 5. Umaṅgajātakavaṇṇanā

    पञ्‍चालो सब्बसेनायाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो पञ्‍ञापारमिं आरब्भ कथेसि। एकदिवसञ्हि भिक्खू धम्मसभायं सन्‍निसिन्‍ना तथागतस्स पञ्‍ञापारमिं वण्णयन्ता निसीदिंसु ‘‘महापञ्‍ञो, आवुसो, तथागतो पुथुपञ्‍ञो गम्भीरपञ्‍ञो हासपञ्‍ञो जवनपञ्‍ञो तिक्खपञ्‍ञो निब्बेधिकपञ्‍ञो परप्पवादमद्दनो, अत्तनो पञ्‍ञानुभावेन कूटदन्तादयो ब्राह्मणे, सभियादयो परिब्बाजके, अङ्गुलिमालादयो चोरे, आळवकादयो यक्खे, सक्‍कादयो देवे, बकादयो ब्रह्मानो च दमेत्वा निब्बिसेवने अकासि, बहुजनकाये पब्बज्‍जं दत्वा मग्गफलेसु पतिट्ठापेसि, एवं महापञ्‍ञो, आवुसो, सत्था’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्‍निसिन्‍ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, तथागतो इदानेव पञ्‍ञवा, अतीतेपि अपरिपक्‍के ञाणे बोधिञाणत्थाय चरियं चरन्तोपि पञ्‍ञवायेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।

    Pañcālosabbasenāyāti idaṃ satthā jetavane viharanto paññāpāramiṃ ārabbha kathesi. Ekadivasañhi bhikkhū dhammasabhāyaṃ sannisinnā tathāgatassa paññāpāramiṃ vaṇṇayantā nisīdiṃsu ‘‘mahāpañño, āvuso, tathāgato puthupañño gambhīrapañño hāsapañño javanapañño tikkhapañño nibbedhikapañño parappavādamaddano, attano paññānubhāvena kūṭadantādayo brāhmaṇe, sabhiyādayo paribbājake, aṅgulimālādayo core, āḷavakādayo yakkhe, sakkādayo deve, bakādayo brahmāno ca dametvā nibbisevane akāsi, bahujanakāye pabbajjaṃ datvā maggaphalesu patiṭṭhāpesi, evaṃ mahāpañño, āvuso, satthā’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, tathāgato idāneva paññavā, atītepi aparipakke ñāṇe bodhiñāṇatthāya cariyaṃ carantopi paññavāyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.

    अतीते विदेहरट्ठे मिथिलायं वेदेहो नाम राजा रज्‍जं कारेसि। तस्स अत्थधम्मानुसासका चत्तारो पण्डिता अहेसुं सेनको, पुक्‍कुसो, कामिन्दो, देविन्दो चाति। तदा राजा बोधिसत्तस्स पटिसन्धिग्गहणदिवसे पच्‍चूसकाले एवरूपं सुपिनं अद्दस – राजङ्गणे चतूसु कोणेसु चत्तारो अग्गिक्खन्धा महापाकारप्पमाणा उट्ठाय पज्‍जलन्ति। तेसं मज्झे खज्‍जोपनकप्पमाणो अग्गिक्खन्दो उट्ठहित्वा तङ्खणञ्‍ञेव चत्तारो अग्गिक्खन्धे अतिक्‍कमित्वा याव ब्रह्मलोका उट्ठाय सकलचक्‍कवाळं ओभासेत्वा ठितो, भूमियं पतितो सासपबीजमत्तम्पि पञ्‍ञायति। तं सदेवका लोका समारका सब्रह्मका गन्धमालादीहि पूजेन्ति, महाजनो जालन्तरेनेव चरति, लोमकूपमत्तम्पि उण्हं न गण्हाति। राजा इमं सुपिनं दिस्वा भीततसितो उट्ठाय ‘‘किं नु खो मे भविस्सती’’ति चिन्तेन्तो निसिन्‍नकोव अरुणं उट्ठापेसि।

    Atīte videharaṭṭhe mithilāyaṃ vedeho nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tassa atthadhammānusāsakā cattāro paṇḍitā ahesuṃ senako, pukkuso, kāmindo, devindo cāti. Tadā rājā bodhisattassa paṭisandhiggahaṇadivase paccūsakāle evarūpaṃ supinaṃ addasa – rājaṅgaṇe catūsu koṇesu cattāro aggikkhandhā mahāpākārappamāṇā uṭṭhāya pajjalanti. Tesaṃ majjhe khajjopanakappamāṇo aggikkhando uṭṭhahitvā taṅkhaṇaññeva cattāro aggikkhandhe atikkamitvā yāva brahmalokā uṭṭhāya sakalacakkavāḷaṃ obhāsetvā ṭhito, bhūmiyaṃ patito sāsapabījamattampi paññāyati. Taṃ sadevakā lokā samārakā sabrahmakā gandhamālādīhi pūjenti, mahājano jālantareneva carati, lomakūpamattampi uṇhaṃ na gaṇhāti. Rājā imaṃ supinaṃ disvā bhītatasito uṭṭhāya ‘‘kiṃ nu kho me bhavissatī’’ti cintento nisinnakova aruṇaṃ uṭṭhāpesi.

    चत्तारोपि पण्डिता पातोवागन्त्वा ‘‘कच्‍चि, देव, सुखं सयित्था’’ति सुखसेय्यं पुच्छिंसु। सो ‘‘कुतो मे सुखसेय्यं लद्ध’’न्ति वत्वा ‘‘एवरूपो मे सुपिनो दिट्ठो’’ति सब्बं कथेसि। अथ नं सेनकपण्डितो ‘‘मा भायि, महाराज, मङ्गलसुपिनो एस, वुद्धि वो भविस्सती’’ति वत्वा ‘‘किं कारणा आचरिया’’ति वुत्ते ‘‘महाराज, अम्हे चत्तारो पण्डिते अभिभवित्वा अञ्‍ञो वो पञ्‍चमो पण्डितो उप्पज्‍जिस्सति, मयञ्हि चत्तारो पण्डिता चत्तारो अग्गिक्खन्धा विय, तेसं मज्झे उप्पन्‍नो अग्गिक्खन्धो विय अञ्‍ञो पञ्‍चमो पण्डितो उप्पज्‍जिस्सति, सो सदेवके लोके असदिसो भविस्सती’’ति वत्वा ‘‘इदानि पनेस कुहि’’न्ति वुत्ते ‘‘महाराज, अज्‍ज तस्स पटिसन्धिग्गहणेन वा मातुकुच्छितो निक्खमनेन वा भवितब्ब’’न्ति अत्तनो सिप्पबलेन दिब्बचक्खुना दिट्ठो विय ब्याकासि। राजापि ततो पट्ठाय तं वचनं अनुस्सरि।

    Cattāropi paṇḍitā pātovāgantvā ‘‘kacci, deva, sukhaṃ sayitthā’’ti sukhaseyyaṃ pucchiṃsu. So ‘‘kuto me sukhaseyyaṃ laddha’’nti vatvā ‘‘evarūpo me supino diṭṭho’’ti sabbaṃ kathesi. Atha naṃ senakapaṇḍito ‘‘mā bhāyi, mahārāja, maṅgalasupino esa, vuddhi vo bhavissatī’’ti vatvā ‘‘kiṃ kāraṇā ācariyā’’ti vutte ‘‘mahārāja, amhe cattāro paṇḍite abhibhavitvā añño vo pañcamo paṇḍito uppajjissati, mayañhi cattāro paṇḍitā cattāro aggikkhandhā viya, tesaṃ majjhe uppanno aggikkhandho viya añño pañcamo paṇḍito uppajjissati, so sadevake loke asadiso bhavissatī’’ti vatvā ‘‘idāni panesa kuhi’’nti vutte ‘‘mahārāja, ajja tassa paṭisandhiggahaṇena vā mātukucchito nikkhamanena vā bhavitabba’’nti attano sippabalena dibbacakkhunā diṭṭho viya byākāsi. Rājāpi tato paṭṭhāya taṃ vacanaṃ anussari.

    मिथिलायं पन चतूसु द्वारेसु पाचीनयवमज्झको, दक्खिणयवमज्झको, पच्छिमयवमज्झको, उत्तरयवमज्झकोति चत्तारो गामा अहेसुं। तेसु पाचीनयवमज्झके सिरिवड्ढनो नाम सेट्ठि पटिवसति, सुमनदेवी नामस्स भरिया अहोसि। महासत्तो तं दिवसं रञ्‍ञा सुपिनस्स दिट्ठवेलाय तावतिंसभवनतो चवित्वा तस्सा कुच्छिम्हि पटिसन्धिं गण्हि। तस्मिंयेव काले अपरेपि देवपुत्तसहस्सा तावतिंसभवनतो चवित्वा तस्मिंयेव गामे सेट्ठानुसेट्ठीनं कुलेसु पटिसन्धिं गण्हिंसु। सुमनदेवीपि दसमासच्‍चयेन सुवण्णवण्णं पुत्तं विजायि। तस्मिं खणे सक्‍को मनुस्सलोकं ओलोकेन्तो महासत्तस्स मातुकुच्छितो निक्खमनभावं ञत्वा ‘‘इमं बुद्धङ्कुरं सदेवके लोके पाकटं कातुं वट्टती’’ति महासत्तस्स मातुकुच्छितो निक्खन्तक्खणे अदिस्समानकायेन गन्त्वा तस्स हत्थे एकं ओसधघटिकं ठपेत्वा सकट्ठानमेव गतो। महासत्तो तं मुट्ठिं कत्वा गण्हि। तस्मिं पन मातुकुच्छितो निक्खन्ते मातु अप्पमत्तकम्पि दुक्खं नाहोसि, धमकरणतो उदकमिव सुखेन निक्खमि।

    Mithilāyaṃ pana catūsu dvāresu pācīnayavamajjhako, dakkhiṇayavamajjhako, pacchimayavamajjhako, uttarayavamajjhakoti cattāro gāmā ahesuṃ. Tesu pācīnayavamajjhake sirivaḍḍhano nāma seṭṭhi paṭivasati, sumanadevī nāmassa bhariyā ahosi. Mahāsatto taṃ divasaṃ raññā supinassa diṭṭhavelāya tāvatiṃsabhavanato cavitvā tassā kucchimhi paṭisandhiṃ gaṇhi. Tasmiṃyeva kāle aparepi devaputtasahassā tāvatiṃsabhavanato cavitvā tasmiṃyeva gāme seṭṭhānuseṭṭhīnaṃ kulesu paṭisandhiṃ gaṇhiṃsu. Sumanadevīpi dasamāsaccayena suvaṇṇavaṇṇaṃ puttaṃ vijāyi. Tasmiṃ khaṇe sakko manussalokaṃ olokento mahāsattassa mātukucchito nikkhamanabhāvaṃ ñatvā ‘‘imaṃ buddhaṅkuraṃ sadevake loke pākaṭaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti mahāsattassa mātukucchito nikkhantakkhaṇe adissamānakāyena gantvā tassa hatthe ekaṃ osadhaghaṭikaṃ ṭhapetvā sakaṭṭhānameva gato. Mahāsatto taṃ muṭṭhiṃ katvā gaṇhi. Tasmiṃ pana mātukucchito nikkhante mātu appamattakampi dukkhaṃ nāhosi, dhamakaraṇato udakamiva sukhena nikkhami.

    सा तस्स हत्थे ओसधघटिकं दिस्वा ‘‘तात, किं ते लद्ध’’न्ति आह। ‘‘ओसधं, अम्मा’’ति दिब्बोसधं मातु हत्थे ठपेसि। ठपेत्वा च पन ‘‘अम्म, इदं ओसधं येन केनचि आबाधेन आबाधिकानं देथा’’ति आह। सा तुट्ठपहट्ठा सिरिवड्ढनसेट्ठिनो आरोचेसि। तस्स पन सत्तवस्सिको सीसाबाधो अत्थि। सो तुट्ठपहट्ठो हुत्वा ‘‘अयं मातुकुच्छितो जायमानो ओसधं गहेत्वा आगतो, जातक्खणेयेव मातरा सद्धिं कथेसि, एवरूपेन पुञ्‍ञवता दिन्‍नं ओसधं महानुभावं भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा तं ओसधं गहेत्वा निसदायं घंसित्वा थोकं नलाटे मक्खेसि। तस्मिं खणे तस्स सत्तवस्सिको सीसाबाधो पदुमपत्ततो उदकं विय निवत्तित्वा गतो। सो ‘‘महानुभावं ओसध’’न्ति सोमनस्सप्पत्तो अहोसि। महासत्तस्स ओसधं गहेत्वा आगतभावो सब्बत्थ पाकटो जातो। ये केचि आबाधिका, सब्बे सेट्ठिस्स गेहं गन्त्वा ओसधं याचन्ति। सब्बेसं निसदायं घंसित्वा थोकं गहेत्वा उदकेन आळोलेत्वा देति । दिब्बोसधेन सरीरे मक्खितमत्तेयेव सब्बाबाधा वूपसम्मन्ति। सुखिता मनुस्सा ‘‘सिरिवड्ढनसेट्ठिनो गेहे ओसधस्स महन्तो आनुभावो’’ति वण्णयन्ता पक्‍कमिंसु। महासत्तस्स पन नामग्गहणदिवसे महासेट्ठि ‘‘मम पुत्तस्स अय्यकादीनं न नामेन अत्थो अत्थि, जायमानस्स ओसधं गहेत्वा आगतत्ता ओसधनामकोव होतू’’ति वत्वा ‘‘महोसधकुमारो’’त्वेवस्स नाममकासि।

    Sā tassa hatthe osadhaghaṭikaṃ disvā ‘‘tāta, kiṃ te laddha’’nti āha. ‘‘Osadhaṃ, ammā’’ti dibbosadhaṃ mātu hatthe ṭhapesi. Ṭhapetvā ca pana ‘‘amma, idaṃ osadhaṃ yena kenaci ābādhena ābādhikānaṃ dethā’’ti āha. Sā tuṭṭhapahaṭṭhā sirivaḍḍhanaseṭṭhino ārocesi. Tassa pana sattavassiko sīsābādho atthi. So tuṭṭhapahaṭṭho hutvā ‘‘ayaṃ mātukucchito jāyamāno osadhaṃ gahetvā āgato, jātakkhaṇeyeva mātarā saddhiṃ kathesi, evarūpena puññavatā dinnaṃ osadhaṃ mahānubhāvaṃ bhavissatī’’ti cintetvā taṃ osadhaṃ gahetvā nisadāyaṃ ghaṃsitvā thokaṃ nalāṭe makkhesi. Tasmiṃ khaṇe tassa sattavassiko sīsābādho padumapattato udakaṃ viya nivattitvā gato. So ‘‘mahānubhāvaṃ osadha’’nti somanassappatto ahosi. Mahāsattassa osadhaṃ gahetvā āgatabhāvo sabbattha pākaṭo jāto. Ye keci ābādhikā, sabbe seṭṭhissa gehaṃ gantvā osadhaṃ yācanti. Sabbesaṃ nisadāyaṃ ghaṃsitvā thokaṃ gahetvā udakena āḷoletvā deti . Dibbosadhena sarīre makkhitamatteyeva sabbābādhā vūpasammanti. Sukhitā manussā ‘‘sirivaḍḍhanaseṭṭhino gehe osadhassa mahanto ānubhāvo’’ti vaṇṇayantā pakkamiṃsu. Mahāsattassa pana nāmaggahaṇadivase mahāseṭṭhi ‘‘mama puttassa ayyakādīnaṃ na nāmena attho atthi, jāyamānassa osadhaṃ gahetvā āgatattā osadhanāmakova hotū’’ti vatvā ‘‘mahosadhakumāro’’tvevassa nāmamakāsi.

    इदञ्‍चस्स अहोसि ‘‘मम पुत्तो महापुञ्‍ञो, न एककोव निब्बत्तिस्सति, इमिना सद्धिं जातदारकेहि भवितब्ब’’न्ति। सो ओलोकापेन्तो दारकसहस्सानं निब्बत्तभावं सुत्वा सब्बेसम्पि कुमारकानं पिळन्धनानि दत्वा धातियो दापेसि ‘‘पुत्तस्स मे उपट्ठाका भविस्सन्ती’’ति। बोधिसत्तेन सद्धिंयेव तेसं मङ्गलट्ठाने मङ्गलं कारेसि। दारके अलङ्करित्वा महासत्तस्स उपट्ठातुं आनेन्ति। बोधिसत्तो तेहि सद्धिं कीळन्तो वड्ढित्वा सत्तवस्सिककाले सुवण्णपटिमा विय अभिरूपो अहोसि। अथस्स गाममज्झे तेहि सद्धिं कीळन्तस्स हत्थिअस्सादीसु आगच्छन्तेसु कीळामण्डलं भिज्‍जति। वातातपपहरणकाले दारका किलमन्ति। एकदिवसञ्‍च तेसं कीळन्तानंयेव अकालमेघो उट्ठहि। तं दिस्वा नागबलो बोधिसत्तो धावित्वा एकसालं पाविसि। इतरे दारका पच्छतो धावन्ता अञ्‍ञमञ्‍ञस्स पादेसु पहरित्वा उपक्खलित्वा पतिता जण्णुकभेदादीनि पापुणिंसु। बोधिसत्तोपि ‘‘इमस्मिं ठाने कीळासालं कातुं वट्टति, एवं वाते वा वस्से वा आतपे वा आगते न किलमिस्सामा’’ति चिन्तेत्वा ते दारके आह – ‘‘सम्मा, इमस्मिं ठाने वाते वा वस्से वा आतपे वा आगते ठाननिसज्‍जसयनक्खमं एकं सालं कारेस्साम, एकेकं कहापणं आहरथा’’ति। ते तथा करिंसु।

    Idañcassa ahosi ‘‘mama putto mahāpuñño, na ekakova nibbattissati, iminā saddhiṃ jātadārakehi bhavitabba’’nti. So olokāpento dārakasahassānaṃ nibbattabhāvaṃ sutvā sabbesampi kumārakānaṃ piḷandhanāni datvā dhātiyo dāpesi ‘‘puttassa me upaṭṭhākā bhavissantī’’ti. Bodhisattena saddhiṃyeva tesaṃ maṅgalaṭṭhāne maṅgalaṃ kāresi. Dārake alaṅkaritvā mahāsattassa upaṭṭhātuṃ ānenti. Bodhisatto tehi saddhiṃ kīḷanto vaḍḍhitvā sattavassikakāle suvaṇṇapaṭimā viya abhirūpo ahosi. Athassa gāmamajjhe tehi saddhiṃ kīḷantassa hatthiassādīsu āgacchantesu kīḷāmaṇḍalaṃ bhijjati. Vātātapapaharaṇakāle dārakā kilamanti. Ekadivasañca tesaṃ kīḷantānaṃyeva akālamegho uṭṭhahi. Taṃ disvā nāgabalo bodhisatto dhāvitvā ekasālaṃ pāvisi. Itare dārakā pacchato dhāvantā aññamaññassa pādesu paharitvā upakkhalitvā patitā jaṇṇukabhedādīni pāpuṇiṃsu. Bodhisattopi ‘‘imasmiṃ ṭhāne kīḷāsālaṃ kātuṃ vaṭṭati, evaṃ vāte vā vasse vā ātape vā āgate na kilamissāmā’’ti cintetvā te dārake āha – ‘‘sammā, imasmiṃ ṭhāne vāte vā vasse vā ātape vā āgate ṭhānanisajjasayanakkhamaṃ ekaṃ sālaṃ kāressāma, ekekaṃ kahāpaṇaṃ āharathā’’ti. Te tathā kariṃsu.

    महासत्तो महावड्ढकिं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘इमस्मिं ठाने सालं करोही’’ति सहस्सं अदासि। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा सहस्सं गहेत्वा खाणुकण्टके कोट्टेत्वा भूमिं समं कारेत्वा सुत्तं पसारेसि। महासत्तो तस्स सुत्तपसारणविधानं अनाराधेन्तो ‘‘आचरिय, एवं अपसारेत्वा साधुकं पसारेही’’ति आह। सामि, अहं अत्तनो सिप्पानुरूपेन पसारेसिं, इतो अञ्‍ञं न जानामीति। ‘एत्तकं अजानन्तो त्वं अम्हाकं धनं गहेत्वा सालं कथं करिस्ससि, आहर, सुत्तं पसारेत्वा ते दस्सामी’’ति आहरापेत्वा सयं सुत्तं पसारेसि। तं विस्सकम्मदेवपुत्तस्स पसारितं विय अहोसि। ततो वड्ढकिं आह ‘‘एवं पसारेतुं सक्खिस्ससी’’ति? ‘‘न सक्खिस्सामी’’ति। ‘‘मम विचारणाय पन कातुं सक्खिस्ससी’’ति। ‘‘सक्खिस्सामि, सामी’’ति। महासत्तो यथा तस्सा सालाय एकस्मिं पदेसे अनाथानं वसनट्ठानं होति, एकस्मिं अनाथानं इत्थीनं विजायनट्ठानं, एकस्मिं आगन्तुकसमणब्राह्मणानं वसनट्ठानं, एकस्मिं आगन्तुकमनुस्सानं वसनट्ठानं, एकस्मिं आगन्तुकवाणिजानं भण्डट्ठपनट्ठानं होति, तथा सब्बानि ठानानि बहिमुखानि कत्वा सालं विचारेसि। तत्थेव कीळामण्डलं, तत्थेव विनिच्छयं, तत्थेव धम्मसभं कारेसि। कतिपाहेनेव निट्ठिताय सालाय चित्तकारे पक्‍कोसापेत्वा सयं विचारेत्वा रमणीयं चित्तकम्मं कारेसि। साला सुधम्मादेवसभापटिभागा अहोसि।

    Mahāsatto mahāvaḍḍhakiṃ pakkosāpetvā ‘‘imasmiṃ ṭhāne sālaṃ karohī’’ti sahassaṃ adāsi. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā sahassaṃ gahetvā khāṇukaṇṭake koṭṭetvā bhūmiṃ samaṃ kāretvā suttaṃ pasāresi. Mahāsatto tassa suttapasāraṇavidhānaṃ anārādhento ‘‘ācariya, evaṃ apasāretvā sādhukaṃ pasārehī’’ti āha. Sāmi, ahaṃ attano sippānurūpena pasāresiṃ, ito aññaṃ na jānāmīti. ‘Ettakaṃ ajānanto tvaṃ amhākaṃ dhanaṃ gahetvā sālaṃ kathaṃ karissasi, āhara, suttaṃ pasāretvā te dassāmī’’ti āharāpetvā sayaṃ suttaṃ pasāresi. Taṃ vissakammadevaputtassa pasāritaṃ viya ahosi. Tato vaḍḍhakiṃ āha ‘‘evaṃ pasāretuṃ sakkhissasī’’ti? ‘‘Na sakkhissāmī’’ti. ‘‘Mama vicāraṇāya pana kātuṃ sakkhissasī’’ti. ‘‘Sakkhissāmi, sāmī’’ti. Mahāsatto yathā tassā sālāya ekasmiṃ padese anāthānaṃ vasanaṭṭhānaṃ hoti, ekasmiṃ anāthānaṃ itthīnaṃ vijāyanaṭṭhānaṃ, ekasmiṃ āgantukasamaṇabrāhmaṇānaṃ vasanaṭṭhānaṃ, ekasmiṃ āgantukamanussānaṃ vasanaṭṭhānaṃ, ekasmiṃ āgantukavāṇijānaṃ bhaṇḍaṭṭhapanaṭṭhānaṃ hoti, tathā sabbāni ṭhānāni bahimukhāni katvā sālaṃ vicāresi. Tattheva kīḷāmaṇḍalaṃ, tattheva vinicchayaṃ, tattheva dhammasabhaṃ kāresi. Katipāheneva niṭṭhitāya sālāya cittakāre pakkosāpetvā sayaṃ vicāretvā ramaṇīyaṃ cittakammaṃ kāresi. Sālā sudhammādevasabhāpaṭibhāgā ahosi.

    ततो ‘‘न एत्तकेन साला सोभति, पोक्खरणिं पन कारेतुं वट्टती’’ति पोक्खरणिं खणापेत्वा इट्ठकवड्ढकिं पक्‍कोसापेत्वा सयं विचारेत्वा सहस्सवङ्कं सततित्थं पोक्खरणिं कारेसि। सा पञ्‍चविधपदुमसञ्छन्‍ना नन्दापोक्खरणी विय अहोसि। तस्सा तीरे पुप्फफलधरे नानारुक्खे रोपापेत्वा नन्दनवनकप्पं उय्यानं कारेसि। तमेव च सालं निस्साय धम्मिकसमणब्राह्मणानञ्‍चेव आगन्तुकगमिकादीनञ्‍च दानवत्तं पट्ठपेसि। तस्स सा किरिया सब्बत्थ पाकटा अहोसि । बहू मनुस्सा ओसरन्ति। महासत्तो सालाय निसीदित्वा सम्पत्तसम्पत्तानं कारणाकारणं युत्तायुत्तं कथेसि, विनिच्छयं ठपेसि, बुद्धुप्पादकालो विय अहोसि।

    Tato ‘‘na ettakena sālā sobhati, pokkharaṇiṃ pana kāretuṃ vaṭṭatī’’ti pokkharaṇiṃ khaṇāpetvā iṭṭhakavaḍḍhakiṃ pakkosāpetvā sayaṃ vicāretvā sahassavaṅkaṃ satatitthaṃ pokkharaṇiṃ kāresi. Sā pañcavidhapadumasañchannā nandāpokkharaṇī viya ahosi. Tassā tīre pupphaphaladhare nānārukkhe ropāpetvā nandanavanakappaṃ uyyānaṃ kāresi. Tameva ca sālaṃ nissāya dhammikasamaṇabrāhmaṇānañceva āgantukagamikādīnañca dānavattaṃ paṭṭhapesi. Tassa sā kiriyā sabbattha pākaṭā ahosi . Bahū manussā osaranti. Mahāsatto sālāya nisīditvā sampattasampattānaṃ kāraṇākāraṇaṃ yuttāyuttaṃ kathesi, vinicchayaṃ ṭhapesi, buddhuppādakālo viya ahosi.

    वेदेहराजापि सत्तवस्सच्‍चयेन ‘‘चत्तारो पण्डिता ‘अम्हे अभिभवित्वा पञ्‍चमो पण्डितो उप्पज्‍जिस्सती’ति मे कथयिंसु, कत्थ सो एतरही’’ति सरित्वा ‘‘तस्स वसनट्ठानं जानाथा’’ति चतूहि द्वारेहि चत्तारो अमच्‍चे पेसेसि। सेसद्वारेहि निक्खन्ता अमच्‍चा महासत्तं न पस्सिंसु। पाचीनद्वारेन निक्खन्तो अमच्‍चो पन सालादीनि दिस्वा ‘‘पण्डितेन नाम इमिस्सा सालाय कारकेन वा कारापकेन वा भवितब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा मनुस्से पुच्छि ‘‘अयं साला कतरवड्ढकिना कता’’ति? मनुस्सा ‘‘नायं वड्ढकिना कता, सिरिवड्ढनसेट्ठिपुत्तेन महोसधपण्डितेन अत्तनो पञ्‍ञाबलेन विचारेत्वा कता’’ति वदिंसु। ‘‘कतिवस्सो पन पण्डितो’’ति? ‘‘परिपुण्णसत्तवस्सो’’ति। अमच्‍चो रञ्‍ञा दिट्ठसुपिनदिवसतो पट्ठाय वस्सं गणेत्वा ‘‘रञ्‍ञो दिट्ठसुपिनेन समेति, अयमेव सो पण्डितो’’ति रञ्‍ञो दूतं पेसेसि ‘‘देव, पाचीनयवमज्झकगामे सिरिवड्ढनसेट्ठिपुत्तो महोसधपण्डितो नाम सत्तवस्सिकोव समानो एवरूपं नाम सालं विचारेसि, पोक्खरणिं उय्यानञ्‍च कारेसि, इमं पण्डितं गहेत्वा आनेमी’’ति। राजा तं कथं सुत्वाव तुट्ठचित्तो हुत्वा सेनकं पक्‍कोसापेत्वा तमत्थं आरोचेत्वा ‘‘किं, आचरिय, आनेम पण्डित’’न्ति पुच्छि। सो लाभं मच्छरायन्तो ‘‘महाराज, सालादीनं कारापितमत्तेन पण्डितो नाम न होति, यो कोचि एतानि कारेति, अप्पमत्तकं एत’’न्ति आह। सो तस्स कथं सुत्वा ‘‘भवितब्बमेत्थ कारणेना’’ति तुण्ही हुत्वा ‘‘तत्थेव वसन्तो पण्डितं वीमंसतू’’ति अमच्‍चस्स दूतं पटिपेसेसि। तं सुत्वा अमच्‍चो तत्थेव वसन्तो पण्डितं वीमंसि।

    Vedeharājāpi sattavassaccayena ‘‘cattāro paṇḍitā ‘amhe abhibhavitvā pañcamo paṇḍito uppajjissatī’ti me kathayiṃsu, kattha so etarahī’’ti saritvā ‘‘tassa vasanaṭṭhānaṃ jānāthā’’ti catūhi dvārehi cattāro amacce pesesi. Sesadvārehi nikkhantā amaccā mahāsattaṃ na passiṃsu. Pācīnadvārena nikkhanto amacco pana sālādīni disvā ‘‘paṇḍitena nāma imissā sālāya kārakena vā kārāpakena vā bhavitabba’’nti cintetvā manusse pucchi ‘‘ayaṃ sālā kataravaḍḍhakinā katā’’ti? Manussā ‘‘nāyaṃ vaḍḍhakinā katā, sirivaḍḍhanaseṭṭhiputtena mahosadhapaṇḍitena attano paññābalena vicāretvā katā’’ti vadiṃsu. ‘‘Kativasso pana paṇḍito’’ti? ‘‘Paripuṇṇasattavasso’’ti. Amacco raññā diṭṭhasupinadivasato paṭṭhāya vassaṃ gaṇetvā ‘‘rañño diṭṭhasupinena sameti, ayameva so paṇḍito’’ti rañño dūtaṃ pesesi ‘‘deva, pācīnayavamajjhakagāme sirivaḍḍhanaseṭṭhiputto mahosadhapaṇḍito nāma sattavassikova samāno evarūpaṃ nāma sālaṃ vicāresi, pokkharaṇiṃ uyyānañca kāresi, imaṃ paṇḍitaṃ gahetvā ānemī’’ti. Rājā taṃ kathaṃ sutvāva tuṭṭhacitto hutvā senakaṃ pakkosāpetvā tamatthaṃ ārocetvā ‘‘kiṃ, ācariya, ānema paṇḍita’’nti pucchi. So lābhaṃ maccharāyanto ‘‘mahārāja, sālādīnaṃ kārāpitamattena paṇḍito nāma na hoti, yo koci etāni kāreti, appamattakaṃ eta’’nti āha. So tassa kathaṃ sutvā ‘‘bhavitabbamettha kāraṇenā’’ti tuṇhī hutvā ‘‘tattheva vasanto paṇḍitaṃ vīmaṃsatū’’ti amaccassa dūtaṃ paṭipesesi. Taṃ sutvā amacco tattheva vasanto paṇḍitaṃ vīmaṃsi.

    सत्तदारकपञ्हो

    Sattadārakapañho

    तत्रिदं वीमंसनुद्दानं –

    Tatridaṃ vīmaṃsanuddānaṃ –

    ‘‘मंसं गोणो गन्थि सुत्तं, पुत्तो गोतो रथेन च।

    ‘‘Maṃsaṃ goṇo ganthi suttaṃ, putto goto rathena ca;

    दण्डो सीसं अही चेव, कुक्‍कुटो मणि विजायनं।

    Daṇḍo sīsaṃ ahī ceva, kukkuṭo maṇi vijāyanaṃ;

    ओदनं वालुकञ्‍चापि, तळाकुय्यानं गद्रभो मणी’’ति॥

    Odanaṃ vālukañcāpi, taḷākuyyānaṃ gadrabho maṇī’’ti.

    तत्थ मंसन्ति एकदिवसं बोधिसत्ते कीळामण्डलं गच्छन्ते एको सेनो सूनफलकतो मंसपेसिं गहेत्वा आकासं पक्खन्दि। तं दिस्वा दारका ‘‘मंसपेसिं छड्डापेस्सामा’’ति सेनं अनुबन्धिंसु। सेनो इतो चितो च धावति। ते उद्धं ओलोकेत्वा तस्स पच्छतो पच्छतो गच्छन्ता पासाणादीसु उपक्खलित्वा किलमन्ति। अथ ने पण्डितो आह ‘‘छड्डापेस्सामि न’’न्ति। ‘‘छड्डापेहि सामी’’ति। ‘‘तेन हि पस्सथा’’ति सो उद्धं अनोलोकेत्वाव वातवेगेन धावित्वा सेनस्स छायं अक्‍कमित्वा पाणिं पहरित्वा महारवं रवि। तस्स तेजेन सो सद्दो सेनस्स कुच्छियं विनिविज्झित्वा निच्छारितो विय अहोसि। सो भीतो मंसं छड्डेसि। महासत्तो छड्डितभावं ञत्वा छायं ओलोकेन्तोव भूमियं पतितुं अदत्वा आकासेयेव सम्पटिच्छि। तं अच्छरियं दिस्वा महाजनो नदन्तो वग्गन्तो अप्फोटेन्तो महासद्दं अकासि। अमच्‍चो तं पवत्तिं ञत्वा रञ्‍ञो दूतं पेसेसि ‘‘पण्डितो इमिना उपायेन मंसपेसिं छड्डापेसि, इदं देवो जानातू’’ति। तं सुत्वा राजा सेनकं पुच्छि ‘‘किं, सेनक, आनेम पण्डित’’न्ति? सो चिन्तेसि ‘‘तस्स इधागतकालतो पट्ठाय मयं निप्पभा भविस्साम, अत्थिभावम्पि नो राजा न जानिस्सति, न तं आनेतुं वट्टती’’ति। सो बलवलाभमच्छरियताय ‘‘महाराज, एत्तकेन पण्डितो नाम न होति, अप्पमत्तकं किञ्‍चि एत’’न्ति आह। राजा मज्झत्तोव हुत्वा ‘‘तत्थेव नं वीमंसतू’’ति पुन पेसेसि।

    Tattha maṃsanti ekadivasaṃ bodhisatte kīḷāmaṇḍalaṃ gacchante eko seno sūnaphalakato maṃsapesiṃ gahetvā ākāsaṃ pakkhandi. Taṃ disvā dārakā ‘‘maṃsapesiṃ chaḍḍāpessāmā’’ti senaṃ anubandhiṃsu. Seno ito cito ca dhāvati. Te uddhaṃ oloketvā tassa pacchato pacchato gacchantā pāsāṇādīsu upakkhalitvā kilamanti. Atha ne paṇḍito āha ‘‘chaḍḍāpessāmi na’’nti. ‘‘Chaḍḍāpehi sāmī’’ti. ‘‘Tena hi passathā’’ti so uddhaṃ anoloketvāva vātavegena dhāvitvā senassa chāyaṃ akkamitvā pāṇiṃ paharitvā mahāravaṃ ravi. Tassa tejena so saddo senassa kucchiyaṃ vinivijjhitvā nicchārito viya ahosi. So bhīto maṃsaṃ chaḍḍesi. Mahāsatto chaḍḍitabhāvaṃ ñatvā chāyaṃ olokentova bhūmiyaṃ patituṃ adatvā ākāseyeva sampaṭicchi. Taṃ acchariyaṃ disvā mahājano nadanto vagganto apphoṭento mahāsaddaṃ akāsi. Amacco taṃ pavattiṃ ñatvā rañño dūtaṃ pesesi ‘‘paṇḍito iminā upāyena maṃsapesiṃ chaḍḍāpesi, idaṃ devo jānātū’’ti. Taṃ sutvā rājā senakaṃ pucchi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti? So cintesi ‘‘tassa idhāgatakālato paṭṭhāya mayaṃ nippabhā bhavissāma, atthibhāvampi no rājā na jānissati, na taṃ ānetuṃ vaṭṭatī’’ti. So balavalābhamacchariyatāya ‘‘mahārāja, ettakena paṇḍito nāma na hoti, appamattakaṃ kiñci eta’’nti āha. Rājā majjhattova hutvā ‘‘tattheva naṃ vīmaṃsatū’’ti puna pesesi.

    गोणोति एको पाचीनयवमज्झकगामवासी पुरिसो ‘‘वस्से पतिते कसिस्सामी’’ति गामन्तरतो गोणे किणित्वा आनेत्वा गेहे वसापेत्वा पुनदिवसे गोचरत्थाय तिणभूमिं आनेत्वा गोणपिट्ठे निसिन्‍नो किलन्तरूपो ओतरित्वा रुक्खमूले निपन्‍नोव निद्दं ओक्‍कमि। तस्मिं खणे एको चोरो गोणे गहेत्वा पलायि। सो पबुज्झित्वा गोणे अपस्सन्तो इतो चितो च ओलोकेत्वा गोणे गहेत्वा पलायन्तं चोरं दिस्वा वेगेन पक्खन्दित्वा ‘‘कुहिं मे गोणे नेसी’’ति आह। ‘‘मम गोणे अत्तनो इच्छितट्ठानं नेमी’’ति। तेसं विवादं सुत्वा महाजनो सन्‍निपति। पण्डितो तेसं सालाद्वारेन गच्छन्तानं सद्दं सुत्वा उभोपि पक्‍कोसापेत्वा तेसं किरियं दिस्वाव ‘‘अयं चोरो, अयं गोणसामिको’’ति जानाति। जानन्तोपि ‘‘कस्मा विवदथा’’ति पुच्छि। गोणसामिको आह – ‘‘सामि, इमे अहं असुकगामतो असुकस्स नाम हत्थतो किणित्वा आनेत्वा गेहे वसापेत्वा गोचरत्थाय तिणभूमिं नेसिं, तत्थ मम पमादं दिस्वा अयं गोणे गहेत्वा पलायि। स्वाहं इतो चितो च ओलोकेन्तो इमं दिस्वा अनुबन्धित्वा गण्हिं, असुकगामवासिनो मया एतेसं किणित्वा गहितभावं जानन्ती’’ति। चोरो पन ‘‘ममेते घरजातिका, अयं मुसा भणती’’ति आह।

    Goṇoti eko pācīnayavamajjhakagāmavāsī puriso ‘‘vasse patite kasissāmī’’ti gāmantarato goṇe kiṇitvā ānetvā gehe vasāpetvā punadivase gocaratthāya tiṇabhūmiṃ ānetvā goṇapiṭṭhe nisinno kilantarūpo otaritvā rukkhamūle nipannova niddaṃ okkami. Tasmiṃ khaṇe eko coro goṇe gahetvā palāyi. So pabujjhitvā goṇe apassanto ito cito ca oloketvā goṇe gahetvā palāyantaṃ coraṃ disvā vegena pakkhanditvā ‘‘kuhiṃ me goṇe nesī’’ti āha. ‘‘Mama goṇe attano icchitaṭṭhānaṃ nemī’’ti. Tesaṃ vivādaṃ sutvā mahājano sannipati. Paṇḍito tesaṃ sālādvārena gacchantānaṃ saddaṃ sutvā ubhopi pakkosāpetvā tesaṃ kiriyaṃ disvāva ‘‘ayaṃ coro, ayaṃ goṇasāmiko’’ti jānāti. Jānantopi ‘‘kasmā vivadathā’’ti pucchi. Goṇasāmiko āha – ‘‘sāmi, ime ahaṃ asukagāmato asukassa nāma hatthato kiṇitvā ānetvā gehe vasāpetvā gocaratthāya tiṇabhūmiṃ nesiṃ, tattha mama pamādaṃ disvā ayaṃ goṇe gahetvā palāyi. Svāhaṃ ito cito ca olokento imaṃ disvā anubandhitvā gaṇhiṃ, asukagāmavāsino mayā etesaṃ kiṇitvā gahitabhāvaṃ jānantī’’ti. Coro pana ‘‘mamete gharajātikā, ayaṃ musā bhaṇatī’’ti āha.

    अथ ने पण्डितो ‘‘अहं वो अड्डं धम्मेन विनिच्छिनिस्सामि, ठस्सथ मे विनिच्छये’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, सामि, ठस्सामा’’ति वुत्ते ‘‘महाजनस्स मनं गण्हितुं वट्टती’’ति पठमं चोरं पुच्छि ‘‘तया इमे गोणा किं खादापिता किं पायिता’’ति? ‘‘यागुं पायिता तिलपिट्ठञ्‍च मासे च खादापिता’’ति। ततो गोणसामिकं पुच्छि। सो आह – ‘‘सामि, कुतो मे दुग्गतस्स यागुआदीनि लद्धानि, तिणमेव खादापिता’’ति। पण्डितो तेसं कथं परिसं गाहापेत्वा पियङ्गुपत्तानि आहरापेत्वा कोट्टापेत्वा उदकेन मद्दापेत्वा गोणे पायेसि। गोणा तिणमेव छड्डयिंसु। पण्डितो ‘‘पस्सथेत’’न्ति महाजनस्स दस्सेत्वा चोरं पुच्छि ‘‘त्वं चोरोसि, न चोरोसी’’ति? सो ‘‘चोरोम्ही’’ति आह। ‘‘तेन हि त्वं इतो पट्ठाय मा एवरूपमकासी’’ति ओवदि। बोधिसत्तस्स परिसा पन तं हत्थपादेहि कोट्टेत्वा दुब्बलमकासि। अथ नं पण्डितो ‘‘दिट्ठधम्मेयेव ताव इमं दुक्खं लभसि, सम्पराये पन निरयादीसु महादुक्खं अनुभविस्ससि, सम्म, त्वं इतो पट्ठाय पजहेतं कम्म’’न्ति वत्वा तस्स पञ्‍च सीलानि अदासि। अमच्‍चो तं पवत्तिं यथाभूतं रञ्‍ञो आरोचापेसि। राजा सेनकं पुच्छि ‘‘किं, सेनक, आनेम पण्डित’’न्ति। ‘‘गोणअड्डं नाम, महाराज, ये केचि विनिच्छिनन्ति, आगमेहि तावा’’ति वुत्ते राजा मज्झत्तो हुत्वा पुन तथेव सासनं पेसेसि। सब्बट्ठानेसुपि एवं वेदितब्बं। इतो परं पन उद्दानमत्तमेव विभजित्वा दस्सयिस्सामाति।

    Atha ne paṇḍito ‘‘ahaṃ vo aḍḍaṃ dhammena vinicchinissāmi, ṭhassatha me vinicchaye’’ti pucchitvā ‘‘āma, sāmi, ṭhassāmā’’ti vutte ‘‘mahājanassa manaṃ gaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti paṭhamaṃ coraṃ pucchi ‘‘tayā ime goṇā kiṃ khādāpitā kiṃ pāyitā’’ti? ‘‘Yāguṃ pāyitā tilapiṭṭhañca māse ca khādāpitā’’ti. Tato goṇasāmikaṃ pucchi. So āha – ‘‘sāmi, kuto me duggatassa yāguādīni laddhāni, tiṇameva khādāpitā’’ti. Paṇḍito tesaṃ kathaṃ parisaṃ gāhāpetvā piyaṅgupattāni āharāpetvā koṭṭāpetvā udakena maddāpetvā goṇe pāyesi. Goṇā tiṇameva chaḍḍayiṃsu. Paṇḍito ‘‘passatheta’’nti mahājanassa dassetvā coraṃ pucchi ‘‘tvaṃ corosi, na corosī’’ti? So ‘‘coromhī’’ti āha. ‘‘Tena hi tvaṃ ito paṭṭhāya mā evarūpamakāsī’’ti ovadi. Bodhisattassa parisā pana taṃ hatthapādehi koṭṭetvā dubbalamakāsi. Atha naṃ paṇḍito ‘‘diṭṭhadhammeyeva tāva imaṃ dukkhaṃ labhasi, samparāye pana nirayādīsu mahādukkhaṃ anubhavissasi, samma, tvaṃ ito paṭṭhāya pajahetaṃ kamma’’nti vatvā tassa pañca sīlāni adāsi. Amacco taṃ pavattiṃ yathābhūtaṃ rañño ārocāpesi. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti. ‘‘Goṇaaḍḍaṃ nāma, mahārāja, ye keci vinicchinanti, āgamehi tāvā’’ti vutte rājā majjhatto hutvā puna tatheva sāsanaṃ pesesi. Sabbaṭṭhānesupi evaṃ veditabbaṃ. Ito paraṃ pana uddānamattameva vibhajitvā dassayissāmāti.

    गन्थीति एका दुग्गतित्थी नानावण्णेहि सुत्तेहि गन्थिके बन्धित्वा कतं सुत्तगन्थितपिळन्धनं गीवतो मोचेत्वा साटकस्स उपरि ठपेत्वा न्हायितुं पण्डितेन कारितपोक्खरणिं ओतरि। अपरा तरुणित्थी तं दिस्वा लोभं उप्पादेत्वा उक्खिपित्वा ‘‘अम्म, अतिविय सोभनं इदं कित्तकेन ते कतं, अहम्पि अत्तनो एवरूपं करिस्सामि, गीवाय पिळन्धित्वा पमाणं तावस्स उपधारेमी’’ति वत्वा ताय उजुचित्तताय ‘‘उपधारेही’’ति वुत्ते गीवाय पिळन्धित्वा पक्‍कामि। इतरा तं दिस्वा सीघं उत्तरित्वा साटकं निवासेत्वा उपधावित्वा ‘‘कहं मे पिळन्धनं गहेत्वा पलायिस्ससी’’ति साटके गण्हि। इतरा ‘‘नाहं तव सन्तकं गण्हामि, मम गीवायमेव पिळन्धन’’न्ति आह। महाजनो तं सुत्वा सन्‍निपति। पण्डितो दारकेहि सद्धिं कीळन्तो तासं कलहं कत्वा सालाद्वारेन गच्छन्तीनं सद्दं सुत्वा ‘‘किं सद्दो एसो’’ति पुच्छित्वा उभिन्‍नं कलहकारणं सुत्वा पक्‍कोसापेत्वा आकारेनेव चोरिञ्‍च अचोरिञ्‍च ञत्वापि तमत्थं पुच्छित्वा ‘‘अहं वो धम्मेन विनिच्छिनिस्सामि, मम विनिच्छये ठस्सथा’’ति वत्वा ‘‘आम, ठस्साम, सामी’’ति वुत्ते पठमं चोरिं पुच्छि ‘‘त्वं इमं पिळन्धनं पिळन्धन्ती कतरगन्धं विलिम्पसी’’ति? ‘‘अहं निच्‍चं सब्बसंहारकं विलिम्पामी’’ति। सब्बसंहारको नाम सब्बगन्धेहि योजेत्वा कतगन्धो। ततो इतरं पुच्छि। सा आह ‘‘कुतो, सामि, लद्धो दुग्गताय मय्हं सब्बसंहारको, अहं निच्‍चं पियङ्गुपुप्फगन्धमेव विलिम्पामी’’ति। पण्डितो उदकपातिं आहरापेत्वा तं पिळन्धनं तत्थ पक्खिपापेत्वा गन्धिकं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘एतं गन्धं उपसिङ्घित्वा असुकगन्धभावं जानाही’’ति आह। सो उपसिङ्घन्तो पियङ्गुपुप्फभावं ञत्वा इमं एककनिपाते गाथमाह –

    Ganthīti ekā duggatitthī nānāvaṇṇehi suttehi ganthike bandhitvā kataṃ suttaganthitapiḷandhanaṃ gīvato mocetvā sāṭakassa upari ṭhapetvā nhāyituṃ paṇḍitena kāritapokkharaṇiṃ otari. Aparā taruṇitthī taṃ disvā lobhaṃ uppādetvā ukkhipitvā ‘‘amma, ativiya sobhanaṃ idaṃ kittakena te kataṃ, ahampi attano evarūpaṃ karissāmi, gīvāya piḷandhitvā pamāṇaṃ tāvassa upadhāremī’’ti vatvā tāya ujucittatāya ‘‘upadhārehī’’ti vutte gīvāya piḷandhitvā pakkāmi. Itarā taṃ disvā sīghaṃ uttaritvā sāṭakaṃ nivāsetvā upadhāvitvā ‘‘kahaṃ me piḷandhanaṃ gahetvā palāyissasī’’ti sāṭake gaṇhi. Itarā ‘‘nāhaṃ tava santakaṃ gaṇhāmi, mama gīvāyameva piḷandhana’’nti āha. Mahājano taṃ sutvā sannipati. Paṇḍito dārakehi saddhiṃ kīḷanto tāsaṃ kalahaṃ katvā sālādvārena gacchantīnaṃ saddaṃ sutvā ‘‘kiṃ saddo eso’’ti pucchitvā ubhinnaṃ kalahakāraṇaṃ sutvā pakkosāpetvā ākāreneva coriñca acoriñca ñatvāpi tamatthaṃ pucchitvā ‘‘ahaṃ vo dhammena vinicchinissāmi, mama vinicchaye ṭhassathā’’ti vatvā ‘‘āma, ṭhassāma, sāmī’’ti vutte paṭhamaṃ coriṃ pucchi ‘‘tvaṃ imaṃ piḷandhanaṃ piḷandhantī kataragandhaṃ vilimpasī’’ti? ‘‘Ahaṃ niccaṃ sabbasaṃhārakaṃ vilimpāmī’’ti. Sabbasaṃhārako nāma sabbagandhehi yojetvā katagandho. Tato itaraṃ pucchi. Sā āha ‘‘kuto, sāmi, laddho duggatāya mayhaṃ sabbasaṃhārako, ahaṃ niccaṃ piyaṅgupupphagandhameva vilimpāmī’’ti. Paṇḍito udakapātiṃ āharāpetvā taṃ piḷandhanaṃ tattha pakkhipāpetvā gandhikaṃ pakkosāpetvā ‘‘etaṃ gandhaṃ upasiṅghitvā asukagandhabhāvaṃ jānāhī’’ti āha. So upasiṅghanto piyaṅgupupphabhāvaṃ ñatvā imaṃ ekakanipāte gāthamāha –

    ‘‘सब्बसंहारको नत्थि, सुद्धं कङ्गु पवायति।

    ‘‘Sabbasaṃhārako natthi, suddhaṃ kaṅgu pavāyati;

    अलिकं भासतियं धुत्ती, सच्‍चमाहु महल्‍लिका’’ति॥ (जा॰ १.१.११०)।

    Alikaṃ bhāsatiyaṃ dhuttī, saccamāhu mahallikā’’ti. (jā. 1.1.110);

    तत्थ धुत्तीति धुत्तिका। आहूति आह, अयमेव वा पाठो।

    Tattha dhuttīti dhuttikā. Āhūti āha, ayameva vā pāṭho.

    एवं महासत्तो तं कारणं महाजनं जानापेत्वा ‘‘त्वं चोरीसि, न चोरीसी’’ति पुच्छित्वा चोरिभावं पटिजानापेसि। ततो पट्ठाय महासत्तस्स पण्डितभावो पाकटो जातो।

    Evaṃ mahāsatto taṃ kāraṇaṃ mahājanaṃ jānāpetvā ‘‘tvaṃ corīsi, na corīsī’’ti pucchitvā coribhāvaṃ paṭijānāpesi. Tato paṭṭhāya mahāsattassa paṇḍitabhāvo pākaṭo jāto.

    सुत्तन्ति एका कप्पासक्खेत्तरक्खिका इत्थी कप्पासक्खेत्तं रक्खन्ती तत्थेव परिसुद्धं कप्पासं गहेत्वा सुखुमसुत्तं कन्तित्वा गुळं कत्वा उच्छङ्गे ठपेत्वा गामं आगच्छन्ती ‘‘पण्डितस्स पोक्खरणियं न्हायिस्सामी’’ति तीरं गन्त्वा साटकं मुञ्‍चित्वा साटकस्स उपरि सुत्तगुळं ठपेत्वा ओतरित्वा पोक्खरणियं न्हायति। अपरा तं दिस्वा लुद्धचित्तताय तं गहेत्वा ‘‘अहो मनापं सुत्तं, अम्म, तया कत’’न्ति अच्छरं पहरित्वा ओलोकेन्ती विय उच्छङ्गे कत्वा पक्‍कामि। सेसं पुरिमनयेनेव वित्थारेतब्बं। पण्डितो पठमं चोरिं पुच्छि ‘‘त्वं गुळं करोन्ती अन्तो किं पक्खिपित्वा अकासी’’ति? ‘‘कप्पासफलट्ठिमेव सामी’’ति। ततो इतरं पुच्छि। सा ‘‘सामि तिम्बरुअट्ठि’’न्ति आह। सो उभिन्‍नं वचनं परिसं गाहापेत्वा सुत्तगुळं निब्बेठापेत्वा तिम्बरुअट्ठिं दिस्वा तं चोरिभावं संपटिच्छापेसि। महाजनो हट्ठतुट्ठो ‘‘सुविनिच्छितो अड्डो’’ति साधुकारसहस्सानि पवत्तेसि।

    Suttanti ekā kappāsakkhettarakkhikā itthī kappāsakkhettaṃ rakkhantī tattheva parisuddhaṃ kappāsaṃ gahetvā sukhumasuttaṃ kantitvā guḷaṃ katvā ucchaṅge ṭhapetvā gāmaṃ āgacchantī ‘‘paṇḍitassa pokkharaṇiyaṃ nhāyissāmī’’ti tīraṃ gantvā sāṭakaṃ muñcitvā sāṭakassa upari suttaguḷaṃ ṭhapetvā otaritvā pokkharaṇiyaṃ nhāyati. Aparā taṃ disvā luddhacittatāya taṃ gahetvā ‘‘aho manāpaṃ suttaṃ, amma, tayā kata’’nti accharaṃ paharitvā olokentī viya ucchaṅge katvā pakkāmi. Sesaṃ purimanayeneva vitthāretabbaṃ. Paṇḍito paṭhamaṃ coriṃ pucchi ‘‘tvaṃ guḷaṃ karontī anto kiṃ pakkhipitvā akāsī’’ti? ‘‘Kappāsaphalaṭṭhimeva sāmī’’ti. Tato itaraṃ pucchi. Sā ‘‘sāmi timbaruaṭṭhi’’nti āha. So ubhinnaṃ vacanaṃ parisaṃ gāhāpetvā suttaguḷaṃ nibbeṭhāpetvā timbaruaṭṭhiṃ disvā taṃ coribhāvaṃ saṃpaṭicchāpesi. Mahājano haṭṭhatuṭṭho ‘‘suvinicchito aḍḍo’’ti sādhukārasahassāni pavattesi.

    पुत्तोति एकदिवसं एका इत्थी पुत्तं आदाय मुखधोवनत्थाय पण्डितस्स पोक्खरणिं गन्त्वा पुत्तं न्हापेत्वा अत्तनो साटके निसीदापेत्वा अत्तनो मुखं धोवितुं ओतरि। तस्मिं खणे एका यक्खिनी तं दारकं दिस्वा खादितुकामा हुत्वा इत्थिवेसं गहेत्वा ‘‘सहायिके, सोभति वतायं दारको, तवेसो पुत्तो’’ति पुच्छित्वा ‘‘आमा’’ति वुत्ते ‘‘पायेमि न’’न्ति वत्वा ‘‘पायेही’’ति वुत्ता तं गहेत्वा थोकं कीळापेत्वा आदाय पलायि। इतरा तं दिस्वा धावित्वा ‘‘कुहिं मे पुत्तं नेसी’’ति गण्हि। यक्खिनी ‘‘कुतो तया पुत्तो लद्धो, ममेसो पुत्तो’’ति आह। ता कलहं करोन्तियो सालाद्वारेन गच्छन्ति। पण्डितो तं कलहसद्दं सुत्वा पक्‍कोसापेत्वा ‘‘किमेत’’न्ति पुच्छि। ता तस्स एतमत्थं आरोचेसुं। तं सुत्वा महासत्तो अक्खीनं अनिमिसताय चेव रत्तताय च निरासङ्कताय च छायाय अभावताय च ‘‘अयं यक्खिनी’’ति ञत्वापि ‘‘मम विनिच्छये ठस्सथा’’ति वत्वा ‘‘आम, ठस्सामा’’ति वुत्ते भूमियं लेखं कड्ढयित्वा लेखामज्झे दारकं निपज्‍जापेत्वा यक्खिनिं हत्थेसु, मातरं पादेसु गाहापेत्वा ‘‘द्वेपि कड्ढित्वा गण्हथ, कड्ढितुं सक्‍कोन्तिया एव पुत्तो’’ति आह।

    Puttoti ekadivasaṃ ekā itthī puttaṃ ādāya mukhadhovanatthāya paṇḍitassa pokkharaṇiṃ gantvā puttaṃ nhāpetvā attano sāṭake nisīdāpetvā attano mukhaṃ dhovituṃ otari. Tasmiṃ khaṇe ekā yakkhinī taṃ dārakaṃ disvā khāditukāmā hutvā itthivesaṃ gahetvā ‘‘sahāyike, sobhati vatāyaṃ dārako, taveso putto’’ti pucchitvā ‘‘āmā’’ti vutte ‘‘pāyemi na’’nti vatvā ‘‘pāyehī’’ti vuttā taṃ gahetvā thokaṃ kīḷāpetvā ādāya palāyi. Itarā taṃ disvā dhāvitvā ‘‘kuhiṃ me puttaṃ nesī’’ti gaṇhi. Yakkhinī ‘‘kuto tayā putto laddho, mameso putto’’ti āha. Tā kalahaṃ karontiyo sālādvārena gacchanti. Paṇḍito taṃ kalahasaddaṃ sutvā pakkosāpetvā ‘‘kimeta’’nti pucchi. Tā tassa etamatthaṃ ārocesuṃ. Taṃ sutvā mahāsatto akkhīnaṃ animisatāya ceva rattatāya ca nirāsaṅkatāya ca chāyāya abhāvatāya ca ‘‘ayaṃ yakkhinī’’ti ñatvāpi ‘‘mama vinicchaye ṭhassathā’’ti vatvā ‘‘āma, ṭhassāmā’’ti vutte bhūmiyaṃ lekhaṃ kaḍḍhayitvā lekhāmajjhe dārakaṃ nipajjāpetvā yakkhiniṃ hatthesu, mātaraṃ pādesu gāhāpetvā ‘‘dvepi kaḍḍhitvā gaṇhatha, kaḍḍhituṃ sakkontiyā eva putto’’ti āha.

    ता उभोपि कड्ढिंसु। दारको कड्ढियमानो दुक्खप्पत्तो हुत्वा विरवि। माता हदयेन फलितेन विय हुत्वा पुत्तं मुञ्‍चित्वा रोदमाना अट्ठासि। पण्डितो महाजनं पुच्छि ‘‘अम्भो, दारके, मातु हदयं मुदुकं होति, उदाहु अमातू’’ति। ‘‘मातु हदयं मुदुकं होती’’ति। ‘‘किं दानि दारकं गहेत्वा ठिता माता होति, उदाहु विस्सज्‍जेत्वा ठिता’’ति? ‘‘विस्सज्‍जेत्वा ठिता पण्डिता’’ति। ‘‘इमं पन दारकचोरिं तुम्हे जानाथा’’ति? ‘‘न जानाम, पण्डिता’’ति। अथ ने पण्डितो आह – ‘‘यक्खिनी एसा, एतं खादितुं गण्ही’’ति। ‘‘कथं जानासि, पण्डिता’’ति। ‘‘अक्खीनं अनिमिसताय चेव रत्तताय च निरासङ्कताय च छायाय अभावेन च निक्‍करुणताय चा’’ति। अथ नं पुच्छि ‘‘कासि त्व’’न्ति? ‘‘यक्खिनीम्हि सामी’’ति। ‘‘कस्मा इमं दारकं गण्ही’’ति? ‘‘खादितुं गण्हामि, सामी’’ति। ‘‘अन्धबाले, त्वं पुब्बेपि पापकम्मं कत्वा यक्खिनी जातासि, इदानि पुनपि पापं करोसि, अहो अन्धबालासी’’ति वत्वा तं पञ्‍चसीलेसु पतिट्ठापेत्वा ‘‘इतो पट्ठाय एवरूपं पापकम्मं मा अकासी’’ति वत्वा तं उय्योजेसि। दारकमातापि दारकं लभित्वा ‘‘चिरं जीवतु सामी’’ति पण्डितं थोमेत्वा पुत्तं आदाय पक्‍कामि।

    Tā ubhopi kaḍḍhiṃsu. Dārako kaḍḍhiyamāno dukkhappatto hutvā viravi. Mātā hadayena phalitena viya hutvā puttaṃ muñcitvā rodamānā aṭṭhāsi. Paṇḍito mahājanaṃ pucchi ‘‘ambho, dārake, mātu hadayaṃ mudukaṃ hoti, udāhu amātū’’ti. ‘‘Mātu hadayaṃ mudukaṃ hotī’’ti. ‘‘Kiṃ dāni dārakaṃ gahetvā ṭhitā mātā hoti, udāhu vissajjetvā ṭhitā’’ti? ‘‘Vissajjetvā ṭhitā paṇḍitā’’ti. ‘‘Imaṃ pana dārakacoriṃ tumhe jānāthā’’ti? ‘‘Na jānāma, paṇḍitā’’ti. Atha ne paṇḍito āha – ‘‘yakkhinī esā, etaṃ khādituṃ gaṇhī’’ti. ‘‘Kathaṃ jānāsi, paṇḍitā’’ti. ‘‘Akkhīnaṃ animisatāya ceva rattatāya ca nirāsaṅkatāya ca chāyāya abhāvena ca nikkaruṇatāya cā’’ti. Atha naṃ pucchi ‘‘kāsi tva’’nti? ‘‘Yakkhinīmhi sāmī’’ti. ‘‘Kasmā imaṃ dārakaṃ gaṇhī’’ti? ‘‘Khādituṃ gaṇhāmi, sāmī’’ti. ‘‘Andhabāle, tvaṃ pubbepi pāpakammaṃ katvā yakkhinī jātāsi, idāni punapi pāpaṃ karosi, aho andhabālāsī’’ti vatvā taṃ pañcasīlesu patiṭṭhāpetvā ‘‘ito paṭṭhāya evarūpaṃ pāpakammaṃ mā akāsī’’ti vatvā taṃ uyyojesi. Dārakamātāpi dārakaṃ labhitvā ‘‘ciraṃ jīvatu sāmī’’ti paṇḍitaṃ thometvā puttaṃ ādāya pakkāmi.

    गोतोति एको किर लकुण्डकत्ता गोतो, काळवण्णता च काळोति गोतकाळो नाम पुरिसो सत्तसंवच्छरानि कम्मं कत्वा भरियं लभि। सा नामेन दीघताला नाम। सो एकदिवसं तं आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, पूवखादनीयं पचाहि, मातापितरो दट्ठुं गमिस्सामा’’ति वत्वा ‘‘किं ते मातापितूही’’ति ताय पटिक्खित्तोपि यावततियं वत्वा पूवखादनीयं पचापेत्वा पाथेय्यञ्‍चेव पण्णाकारञ्‍च आदाय ताय सद्धिं मग्गं पटिपन्‍नो अन्तरामग्गे उत्तानवाहिनिं एकं नदिं अद्दस। ते पन द्वेपि उदकभीरुकजातिकाव, तस्मा तं उत्तरितुं अविसहन्ता तीरे अट्ठंसु। तदा दीघपिट्ठि नामेको दुग्गतपुरिसो अनुविचरन्तो तं ठानं पापुणि। अथ नं ते दिस्वा पुच्छिंसु ‘‘सम्म, अयं नदी गम्भीरा उत्ताना’’ति। सो तेसं कथं सुत्वा उदकभीरुकभावं ञत्वा ‘‘सम्म, अयं नदी गम्भीरा बहुचण्डमच्छाकिण्णा’’ति आह। ‘‘सम्म, कथं त्वं गमिस्ससी’’ति? सो आह – ‘‘संसुमारमकरानं अम्हेहि परिचयो अत्थि, तेन ते अम्हे न विहेठेन्ती’’ति। ‘‘तेन हि, सम्म, अम्हेपि नेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। अथस्स ते खज्‍जभोजनं अदंसु। सो कतभत्तकिच्‍चो ‘‘सम्म, कं पठमं नेमी’’ति पुच्छि। सो आह – ‘‘तव सहायिकं पठमं नेहि, मं पच्छा नेही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तं खन्धे कत्वा पाथेय्यञ्‍चेव पण्णाकारञ्‍च गहेत्वा नदिं ओतरित्वा थोकं गन्त्वा उक्‍कुटिको निसीदित्वा पक्‍कामि।

    Gototi eko kira lakuṇḍakattā goto, kāḷavaṇṇatā ca kāḷoti gotakāḷo nāma puriso sattasaṃvaccharāni kammaṃ katvā bhariyaṃ labhi. Sā nāmena dīghatālā nāma. So ekadivasaṃ taṃ āmantetvā ‘‘bhadde, pūvakhādanīyaṃ pacāhi, mātāpitaro daṭṭhuṃ gamissāmā’’ti vatvā ‘‘kiṃ te mātāpitūhī’’ti tāya paṭikkhittopi yāvatatiyaṃ vatvā pūvakhādanīyaṃ pacāpetvā pātheyyañceva paṇṇākārañca ādāya tāya saddhiṃ maggaṃ paṭipanno antarāmagge uttānavāhiniṃ ekaṃ nadiṃ addasa. Te pana dvepi udakabhīrukajātikāva, tasmā taṃ uttarituṃ avisahantā tīre aṭṭhaṃsu. Tadā dīghapiṭṭhi nāmeko duggatapuriso anuvicaranto taṃ ṭhānaṃ pāpuṇi. Atha naṃ te disvā pucchiṃsu ‘‘samma, ayaṃ nadī gambhīrā uttānā’’ti. So tesaṃ kathaṃ sutvā udakabhīrukabhāvaṃ ñatvā ‘‘samma, ayaṃ nadī gambhīrā bahucaṇḍamacchākiṇṇā’’ti āha. ‘‘Samma, kathaṃ tvaṃ gamissasī’’ti? So āha – ‘‘saṃsumāramakarānaṃ amhehi paricayo atthi, tena te amhe na viheṭhentī’’ti. ‘‘Tena hi, samma, amhepi nehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Athassa te khajjabhojanaṃ adaṃsu. So katabhattakicco ‘‘samma, kaṃ paṭhamaṃ nemī’’ti pucchi. So āha – ‘‘tava sahāyikaṃ paṭhamaṃ nehi, maṃ pacchā nehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā taṃ khandhe katvā pātheyyañceva paṇṇākārañca gahetvā nadiṃ otaritvā thokaṃ gantvā ukkuṭiko nisīditvā pakkāmi.

    गोतकाळो तीरे ठितोव ‘‘गम्भीरावतायं नदी, एवं दीघस्सपि नाम एवरूपा, मय्हं पन अपसय्हाव भविस्सती’’ति चिन्तेसि। इतरोपि तं नदीमज्झं नेत्वा ‘‘भद्दे, अहं तं पोसेस्सामि, सम्पन्‍नवत्थालङ्कारा दासिदासपरिवुता विचरिस्ससि, किं ते अयं लकुण्डकवामनको करिस्सति, मम वचनं करोही’’ति आह। सा तस्स वचनं सुत्वाव अत्तनो सामिके सिनेहं भिन्दित्वा तंखणञ्‍ञेव तस्मिं पटिबद्धचित्ता हुत्वा ‘‘सामि, सचे मं न छड्डेस्ससि, करिस्सामि ते वचन’’न्ति सम्पटिच्छि। ‘‘भद्दे, किं वदेसि, अहं तं पोसेस्सामी’’ति। ते परतीरं गन्त्वा उभोपि समग्गा सम्मोदमाना ‘‘गोतकाळं पहाय तिट्ठ त्व’’न्ति वत्वा तस्स पस्सन्तस्सेव खादनीयं खादन्ता पक्‍कमिंसु। सो दिस्वा ‘‘इमे एकतो हुत्वा मं छड्डेत्वा पलायन्ति मञ्‍ञे’’ति अपरापरं धावन्तो थोकं ओतरित्वा भयेन निवत्तित्वा पुन तेसु कोपेन ‘‘जीवामि वा मरामि वा’’ति उल्‍लङ्घित्वा नदियं पतितो उत्तानभावं ञत्वा नदिं उत्तरित्वा वेगेन तं पापुणित्वा ‘‘अम्भो दुट्ठचोर, कुहिं मे भरियं नेसी’’ति आह। इतरोपि तं ‘‘अरे दुट्ठवामनक, कुतो तव भरिया, ममेसा भरिया’’ति वत्वा गीवायं गहेत्वा खिपि। सो दीघतालं हत्थे गहेत्वा’’तिट्ठ त्वं कुहिं गच्छसि, सत्त संवच्छरानि कम्मं कत्वा लद्धभरिया मेसी’’ति वत्वा तेन सद्धिं कलहं करोन्तो सालाय सन्तिकं पापुणि। महाजनो सन्‍निपति।

    Gotakāḷo tīre ṭhitova ‘‘gambhīrāvatāyaṃ nadī, evaṃ dīghassapi nāma evarūpā, mayhaṃ pana apasayhāva bhavissatī’’ti cintesi. Itaropi taṃ nadīmajjhaṃ netvā ‘‘bhadde, ahaṃ taṃ posessāmi, sampannavatthālaṅkārā dāsidāsaparivutā vicarissasi, kiṃ te ayaṃ lakuṇḍakavāmanako karissati, mama vacanaṃ karohī’’ti āha. Sā tassa vacanaṃ sutvāva attano sāmike sinehaṃ bhinditvā taṃkhaṇaññeva tasmiṃ paṭibaddhacittā hutvā ‘‘sāmi, sace maṃ na chaḍḍessasi, karissāmi te vacana’’nti sampaṭicchi. ‘‘Bhadde, kiṃ vadesi, ahaṃ taṃ posessāmī’’ti. Te paratīraṃ gantvā ubhopi samaggā sammodamānā ‘‘gotakāḷaṃ pahāya tiṭṭha tva’’nti vatvā tassa passantasseva khādanīyaṃ khādantā pakkamiṃsu. So disvā ‘‘ime ekato hutvā maṃ chaḍḍetvā palāyanti maññe’’ti aparāparaṃ dhāvanto thokaṃ otaritvā bhayena nivattitvā puna tesu kopena ‘‘jīvāmi vā marāmi vā’’ti ullaṅghitvā nadiyaṃ patito uttānabhāvaṃ ñatvā nadiṃ uttaritvā vegena taṃ pāpuṇitvā ‘‘ambho duṭṭhacora, kuhiṃ me bhariyaṃ nesī’’ti āha. Itaropi taṃ ‘‘are duṭṭhavāmanaka, kuto tava bhariyā, mamesā bhariyā’’ti vatvā gīvāyaṃ gahetvā khipi. So dīghatālaṃ hatthe gahetvā’’tiṭṭha tvaṃ kuhiṃ gacchasi, satta saṃvaccharāni kammaṃ katvā laddhabhariyā mesī’’ti vatvā tena saddhiṃ kalahaṃ karonto sālāya santikaṃ pāpuṇi. Mahājano sannipati.

    पण्डितो ‘‘किं सद्दो नामेसो’’ति पुच्छित्वा ते उभोपि पक्‍कोसापेत्वा वचनप्पटिवचनं सुत्वा ‘‘मम विनिच्छये ठस्सथा’’ति वत्वा ‘‘आम, ठस्सामा’’ति वुत्ते पठमं दीघपिट्ठिं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘त्वं कोनामोसी’’ति पुच्छि। ‘‘दीघपिट्ठिको नाम, सामी’’ति। ‘‘भरिया ते का नामा’’ति? सो तस्सा नामं अजानन्तो अञ्‍ञं कथेसि। ‘‘मातापितरो ते के नामा’’ति? ‘‘असुका नामा’’ति। ‘‘भरियाय पन ते मातापितरो के नामा’’ति? सो अजानित्वा अञ्‍ञं कथेसि। तस्स कथं परिसं गाहापेत्वा तं अपनेत्वा इतरं पक्‍कोसापेत्वा पुरिमनयेनेव सब्बेसं नामानि पुच्छि। सो यथाभूतं जानन्तो अविरज्झित्वा कथेसि। तम्पि अपनेत्वा दीघतालं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘त्वं का नामा’’ति पुच्छि। ‘‘दीघताला नाम सामी’’ति। ‘‘सामिको ते कोनामो’’ति? सा अजानन्ती अञ्‍ञं कथेसि। ‘‘मातापितरो ते के नामा’’ति। ‘‘असुका नाम सामी’’ति। ‘‘सामिकस्स पन ते मातापितरो के नामा’’ति? सापि विलपन्ती अञ्‍ञं कथेसि । इतरे द्वे पक्‍कोसापेत्वा महाजनं पुच्छि ‘‘किं इमिस्सा दीघपिट्ठिस्स वचनेन समेति, उदाहु गोतकाळस्सा’’ति। ‘‘गोतकाळस्स पण्डिता’’ति। ‘‘अयं एतिस्सा सामिको, इतरो चोरो’’ति। अथ नं ‘‘चोरोसि, न चोरोसी’’ति पुच्छि। ‘‘आम, सामि, चोरोम्ही’’ति चोरभावं सम्पटिच्छि। पण्डितस्स विनिच्छयेन गोतकाळो अत्तनो भरियं लभित्वा महासत्तं थोमेत्वा तं आदाय पक्‍कामि। पण्डितो दीघपिट्ठिमाह ‘‘मा पुन एवमकासी’’ति।

    Paṇḍito ‘‘kiṃ saddo nāmeso’’ti pucchitvā te ubhopi pakkosāpetvā vacanappaṭivacanaṃ sutvā ‘‘mama vinicchaye ṭhassathā’’ti vatvā ‘‘āma, ṭhassāmā’’ti vutte paṭhamaṃ dīghapiṭṭhiṃ pakkosāpetvā ‘‘tvaṃ konāmosī’’ti pucchi. ‘‘Dīghapiṭṭhiko nāma, sāmī’’ti. ‘‘Bhariyā te kā nāmā’’ti? So tassā nāmaṃ ajānanto aññaṃ kathesi. ‘‘Mātāpitaro te ke nāmā’’ti? ‘‘Asukā nāmā’’ti. ‘‘Bhariyāya pana te mātāpitaro ke nāmā’’ti? So ajānitvā aññaṃ kathesi. Tassa kathaṃ parisaṃ gāhāpetvā taṃ apanetvā itaraṃ pakkosāpetvā purimanayeneva sabbesaṃ nāmāni pucchi. So yathābhūtaṃ jānanto avirajjhitvā kathesi. Tampi apanetvā dīghatālaṃ pakkosāpetvā ‘‘tvaṃ kā nāmā’’ti pucchi. ‘‘Dīghatālā nāma sāmī’’ti. ‘‘Sāmiko te konāmo’’ti? Sā ajānantī aññaṃ kathesi. ‘‘Mātāpitaro te ke nāmā’’ti. ‘‘Asukā nāma sāmī’’ti. ‘‘Sāmikassa pana te mātāpitaro ke nāmā’’ti? Sāpi vilapantī aññaṃ kathesi . Itare dve pakkosāpetvā mahājanaṃ pucchi ‘‘kiṃ imissā dīghapiṭṭhissa vacanena sameti, udāhu gotakāḷassā’’ti. ‘‘Gotakāḷassa paṇḍitā’’ti. ‘‘Ayaṃ etissā sāmiko, itaro coro’’ti. Atha naṃ ‘‘corosi, na corosī’’ti pucchi. ‘‘Āma, sāmi, coromhī’’ti corabhāvaṃ sampaṭicchi. Paṇḍitassa vinicchayena gotakāḷo attano bhariyaṃ labhitvā mahāsattaṃ thometvā taṃ ādāya pakkāmi. Paṇḍito dīghapiṭṭhimāha ‘‘mā puna evamakāsī’’ti.

    रथेन चाति एकदिवसं एको पन पुरिसो रथे निसीदित्वा मुखधोवनत्थाय निक्खमि। तस्मिं खणे सक्‍को आवज्‍जेन्तो पण्डितं दिस्वा ‘‘महोसधबुद्धङ्कुरस्स पञ्‍ञानुभावं पाकटं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा मनुस्सवेसेनागन्त्वा रथस्स पच्छाभागं गहेत्वा पायासि। रथे निसिन्‍नो पुरिसो ‘‘तात, केनत्थेनागतोसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘तुम्हे उपट्ठातु’’न्ति वुत्ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा याना ओरुय्ह सरीरकिच्‍चत्थाय गतो। तस्मिं खणे सक्‍को रथं अभिरुहित्वा वेगेन पाजेसि। रथसामिको पन सरीरकिच्‍चं कत्वा निक्खन्तो सक्‍कं रथं गहेत्वा पलायन्तं दिस्वा वेगेन गन्त्वा ‘‘तिट्ठ तिट्ठ, कुहिं मे रथं नेसी’’ति वत्वा ‘‘तव रथो अञ्‍ञो भविस्सति, अयं पन मम रथो’’ति वुत्ते तेन सद्धिं कलहं करोन्तो सालाद्वारं पत्तो। पण्डितो ‘‘किं नामेत’’न्ति पुच्छित्वा ते पक्‍कोसापेत्वा आगच्छन्ते दिस्वा निब्भयताय चेव अक्खीनं अनिमिसताय च ‘‘अयं सक्‍को, अयं रथसामिको’’ति अञ्‍ञासि, एवं सन्तेपि विवादकारणं पुच्छित्वा ‘‘मम विनिच्छये ठस्सथा’’ति वत्वा ‘‘आम, ठस्सामा’’ति वुत्ते ‘‘अहं रथं पाजेस्सामि, तुम्हे द्वेपि रथं पच्छतो गहेत्वा गच्छथ, रथसामिको न विस्सज्‍जेस्सति, इतरो विस्सज्‍जेस्सती’’ति वत्वा पुरिसं आणापेसि ‘‘रथं पाजेही’’ति। सो तथा अकासि।

    Rathena cāti ekadivasaṃ eko pana puriso rathe nisīditvā mukhadhovanatthāya nikkhami. Tasmiṃ khaṇe sakko āvajjento paṇḍitaṃ disvā ‘‘mahosadhabuddhaṅkurassa paññānubhāvaṃ pākaṭaṃ karissāmī’’ti cintetvā manussavesenāgantvā rathassa pacchābhāgaṃ gahetvā pāyāsi. Rathe nisinno puriso ‘‘tāta, kenatthenāgatosī’’ti pucchitvā ‘‘tumhe upaṭṭhātu’’nti vutte ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā yānā oruyha sarīrakiccatthāya gato. Tasmiṃ khaṇe sakko rathaṃ abhiruhitvā vegena pājesi. Rathasāmiko pana sarīrakiccaṃ katvā nikkhanto sakkaṃ rathaṃ gahetvā palāyantaṃ disvā vegena gantvā ‘‘tiṭṭha tiṭṭha, kuhiṃ me rathaṃ nesī’’ti vatvā ‘‘tava ratho añño bhavissati, ayaṃ pana mama ratho’’ti vutte tena saddhiṃ kalahaṃ karonto sālādvāraṃ patto. Paṇḍito ‘‘kiṃ nāmeta’’nti pucchitvā te pakkosāpetvā āgacchante disvā nibbhayatāya ceva akkhīnaṃ animisatāya ca ‘‘ayaṃ sakko, ayaṃ rathasāmiko’’ti aññāsi, evaṃ santepi vivādakāraṇaṃ pucchitvā ‘‘mama vinicchaye ṭhassathā’’ti vatvā ‘‘āma, ṭhassāmā’’ti vutte ‘‘ahaṃ rathaṃ pājessāmi, tumhe dvepi rathaṃ pacchato gahetvā gacchatha, rathasāmiko na vissajjessati, itaro vissajjessatī’’ti vatvā purisaṃ āṇāpesi ‘‘rathaṃ pājehī’’ti. So tathā akāsi.

    इतरेपि द्वे पच्छतो गहेत्वा गच्छन्ति। रथसामिको थोकं गन्त्वा विस्सज्‍जेत्वा ठितो, सक्‍को पन रथेन सद्धिं गन्त्वा रथेनेव सद्धिं निवत्ति। पण्डितो मनुस्से आचिक्खि ‘‘अयं पुरिसो थोकं गन्त्वा रथं विस्सज्‍जेत्वा ठितो, अयं पन रथेन सद्धिं धावित्वा रथेनेव सद्धिं निवत्ति, नेवस्स सरीरे सेदबिन्दुमत्तम्पि अत्थि, अस्सासपस्सासोपि नत्थि, अभीतो अनिमिसनेत्तो, एस सक्‍को देवराजा’’ति। अथ नं ‘‘सक्‍को देवराजासी’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, पण्डिता’’ति वुत्ते ‘‘कस्मा आगतोसी’’ति वत्वा ‘‘तवेव पञ्‍ञापकासनत्थं पण्डिता’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि मा पुन एवमकासी’’ति ओवदति। सक्‍कोपि सक्‍कानुभावं दस्सेन्तो आकासे ठत्वा ‘‘सुविनिच्छितो पण्डितेन अड्डो’’ति पण्डितस्स थुतिं कत्वा सकट्ठानमेव गतो। तदा सो अमच्‍चो सयमेव रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘महाराज, पण्डितेन एवं रथअड्डो सुविनिच्छितो, सक्‍कोपि तेन पराजितो, कस्मा पुरिसविसेसं न जानासि, देवा’’ति आह। राजा सेनकं पुच्छि ‘‘किं, सेनक, आनेम पण्डित’’न्ति। सो लाभमच्छरेन ‘‘महाराज, एत्तकेन पण्डितो नाम न होति, आगमेथ ताव वीमंसित्वा जानिस्सामा’’ति आह।

    Itarepi dve pacchato gahetvā gacchanti. Rathasāmiko thokaṃ gantvā vissajjetvā ṭhito, sakko pana rathena saddhiṃ gantvā ratheneva saddhiṃ nivatti. Paṇḍito manusse ācikkhi ‘‘ayaṃ puriso thokaṃ gantvā rathaṃ vissajjetvā ṭhito, ayaṃ pana rathena saddhiṃ dhāvitvā ratheneva saddhiṃ nivatti, nevassa sarīre sedabindumattampi atthi, assāsapassāsopi natthi, abhīto animisanetto, esa sakko devarājā’’ti. Atha naṃ ‘‘sakko devarājāsī’’ti pucchitvā ‘‘āma, paṇḍitā’’ti vutte ‘‘kasmā āgatosī’’ti vatvā ‘‘taveva paññāpakāsanatthaṃ paṇḍitā’’ti vutte ‘‘tena hi mā puna evamakāsī’’ti ovadati. Sakkopi sakkānubhāvaṃ dassento ākāse ṭhatvā ‘‘suvinicchito paṇḍitena aḍḍo’’ti paṇḍitassa thutiṃ katvā sakaṭṭhānameva gato. Tadā so amacco sayameva rañño santikaṃ gantvā ‘‘mahārāja, paṇḍitena evaṃ rathaaḍḍo suvinicchito, sakkopi tena parājito, kasmā purisavisesaṃ na jānāsi, devā’’ti āha. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti. So lābhamaccharena ‘‘mahārāja, ettakena paṇḍito nāma na hoti, āgametha tāva vīmaṃsitvā jānissāmā’’ti āha.

    सत्तदारकपञ्हो निट्ठितो।

    Sattadārakapañho niṭṭhito.

    गद्रभपञ्हो

    Gadrabhapañho

    दण्डोति अथेकदिवसं राजा ‘‘पण्डितं वीमंसिस्सामा’’ति खदिरदण्डं आहरापेत्वा ततो विदत्थिं गहेत्वा चुन्दकारे पक्‍कोसापेत्वा सुट्ठु लिखापेत्वा पाचीनयवमज्झकगामं पेसेसि ‘‘पाचीनयवमज्झकगामवासिनो किर पण्डिता, ‘इमस्स खदिरदण्डस्स इदं अग्गं, इदं मूल’न्ति जानन्तु, अजानन्तानं सहस्सदण्डो’’ति। गामवासिनो सन्‍निपतित्वा जानितुं असक्‍कोन्ता सेट्ठिनो कथयिंसु ‘‘कदाचि महोसधपण्डितो जानेय्य, पक्‍कोसापेत्वा तं पुच्छथा’’ति। सेट्ठि पण्डितं कीळामण्डला पक्‍कोसापेत्वा तमत्थं आरोचेत्वा ‘‘तात, मयं जानितुं न सक्‍कोम, अपि नु त्वं सक्खिस्ससी’’ति पुच्छि। तं सुत्वा पण्डितो चिन्तेसि ‘‘रञ्‍ञो इमस्स अग्गेन वा मूलेन वा पयोजनं नत्थि, मम वीमंसनत्थाय पेसितं भविस्सती’’ति। चिन्तेत्वा च पन ‘‘आहरथ, तात, जानिस्सामी’’ति आहरापेत्वा हत्थेन गहेत्वाव ‘‘इदं अग्गं इदं मूल’’न्ति ञत्वापि महाजनस्स हदयग्गहणत्थं उदकपातिं आहरापेत्वा खदिरदण्डकस्स मज्झे सुत्तेन बन्धित्वा सुत्तकोटियं गहेत्वा खदिरदण्डकं उदकपिट्ठे ठपेसि। मूलं भारियताय पठमं उदके निमुज्‍जि। ततो महाजनं पुच्छि ‘‘रुक्खस्स नाम मूलं भारियं होति, उदाहु अग्ग’’न्ति? ‘‘मूलं पण्डिता’’ति। तेन हि इमस्स पठमं निमुग्गं पस्सथ, एतं मूलन्ति इमाय सञ्‍ञाय अग्गञ्‍च मूलञ्‍च आचिक्खि। गामवासिनो ‘‘इदं अग्गं इदं मूल’’न्ति रञ्‍ञो पहिणिंसु। राजा ‘‘को इमं जानाती’’ति पुच्छित्वा ‘‘सिरिवड्ढनसेट्ठिनो पुत्तो महोसधपण्डितो’’ति सुत्वा ‘‘किं, सेनक, आनेम पण्डित’’न्ति पुच्छि। अधिवासेहि, देव, अञ्‍ञेनपि उपायेन नं वीमंसिस्सामाति।

    Daṇḍoti athekadivasaṃ rājā ‘‘paṇḍitaṃ vīmaṃsissāmā’’ti khadiradaṇḍaṃ āharāpetvā tato vidatthiṃ gahetvā cundakāre pakkosāpetvā suṭṭhu likhāpetvā pācīnayavamajjhakagāmaṃ pesesi ‘‘pācīnayavamajjhakagāmavāsino kira paṇḍitā, ‘imassa khadiradaṇḍassa idaṃ aggaṃ, idaṃ mūla’nti jānantu, ajānantānaṃ sahassadaṇḍo’’ti. Gāmavāsino sannipatitvā jānituṃ asakkontā seṭṭhino kathayiṃsu ‘‘kadāci mahosadhapaṇḍito jāneyya, pakkosāpetvā taṃ pucchathā’’ti. Seṭṭhi paṇḍitaṃ kīḷāmaṇḍalā pakkosāpetvā tamatthaṃ ārocetvā ‘‘tāta, mayaṃ jānituṃ na sakkoma, api nu tvaṃ sakkhissasī’’ti pucchi. Taṃ sutvā paṇḍito cintesi ‘‘rañño imassa aggena vā mūlena vā payojanaṃ natthi, mama vīmaṃsanatthāya pesitaṃ bhavissatī’’ti. Cintetvā ca pana ‘‘āharatha, tāta, jānissāmī’’ti āharāpetvā hatthena gahetvāva ‘‘idaṃ aggaṃ idaṃ mūla’’nti ñatvāpi mahājanassa hadayaggahaṇatthaṃ udakapātiṃ āharāpetvā khadiradaṇḍakassa majjhe suttena bandhitvā suttakoṭiyaṃ gahetvā khadiradaṇḍakaṃ udakapiṭṭhe ṭhapesi. Mūlaṃ bhāriyatāya paṭhamaṃ udake nimujji. Tato mahājanaṃ pucchi ‘‘rukkhassa nāma mūlaṃ bhāriyaṃ hoti, udāhu agga’’nti? ‘‘Mūlaṃ paṇḍitā’’ti. Tena hi imassa paṭhamaṃ nimuggaṃ passatha, etaṃ mūlanti imāya saññāya aggañca mūlañca ācikkhi. Gāmavāsino ‘‘idaṃ aggaṃ idaṃ mūla’’nti rañño pahiṇiṃsu. Rājā ‘‘ko imaṃ jānātī’’ti pucchitvā ‘‘sirivaḍḍhanaseṭṭhino putto mahosadhapaṇḍito’’ti sutvā ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti pucchi. Adhivāsehi, deva, aññenapi upāyena naṃ vīmaṃsissāmāti.

    सीसन्ति अथेकदिवसं इत्थिया च पुरिसस्स चाति द्वे सीसानि आहरापेत्वा ‘‘इदं इत्थिसीसं, इदं पुरिससीसन्ति जानन्तु, अजानन्तानं सहस्सदण्डो’’ति पहिणिंसु। गामवासिनो अजानन्ता पण्डितं पुच्छिंसु। सो दिस्वाव अञ्‍ञासि। कथं जानाति? पुरिससीसे किर सिब्बिनी उजुकाव होति, इत्थिसीसे सिब्बिनी वङ्का होति, परिवत्तित्वा गच्छति। सो इमिना अभिञ्‍ञाणेन ‘‘इदं इत्थिया सीसं, इदं पुरिसस्स सीस’’न्ति आचिक्खि। गामवासिनोपि रञ्‍ञो पहिणिंसु। सेसं पुरिमसदिसमेव।

    Sīsanti athekadivasaṃ itthiyā ca purisassa cāti dve sīsāni āharāpetvā ‘‘idaṃ itthisīsaṃ, idaṃ purisasīsanti jānantu, ajānantānaṃ sahassadaṇḍo’’ti pahiṇiṃsu. Gāmavāsino ajānantā paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So disvāva aññāsi. Kathaṃ jānāti? Purisasīse kira sibbinī ujukāva hoti, itthisīse sibbinī vaṅkā hoti, parivattitvā gacchati. So iminā abhiññāṇena ‘‘idaṃ itthiyā sīsaṃ, idaṃ purisassa sīsa’’nti ācikkhi. Gāmavāsinopi rañño pahiṇiṃsu. Sesaṃ purimasadisameva.

    अहीति अथेकदिवसं सप्पञ्‍च सप्पिनिञ्‍च आहरापेत्वा ‘‘अयं सप्पो, अयं सप्पिनीति जानन्तु, अजानन्तानं सहस्सदण्डो’’ति वत्वा गामवासीनं पेसेसुं। गामवासिनो अजानन्ता पण्डितं पुच्छिंसु। सो दिस्वाव जानाति। सप्पस्स हि नङ्गुट्ठं थूलं होति, सप्पिनिया तनुकं होति, सप्पस्स सीसं पुथुलं होति, सप्पिनिया तनुकं होति, सप्पस्स अक्खीनि महन्तानि, सप्पिनिया खुद्दकानि, सप्पस्स सोवत्तिको पराबद्धो होति, सप्पिनिया विच्छिन्‍नको। सो इमेहि अभिञ्‍ञाणेहि ‘‘अयं सप्पो, अयं सप्पिनी’’ति आचिक्खि। सेसं वुत्तनयमेव।

    Ahīti athekadivasaṃ sappañca sappiniñca āharāpetvā ‘‘ayaṃ sappo, ayaṃ sappinīti jānantu, ajānantānaṃ sahassadaṇḍo’’ti vatvā gāmavāsīnaṃ pesesuṃ. Gāmavāsino ajānantā paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So disvāva jānāti. Sappassa hi naṅguṭṭhaṃ thūlaṃ hoti, sappiniyā tanukaṃ hoti, sappassa sīsaṃ puthulaṃ hoti, sappiniyā tanukaṃ hoti, sappassa akkhīni mahantāni, sappiniyā khuddakāni, sappassa sovattiko parābaddho hoti, sappiniyā vicchinnako. So imehi abhiññāṇehi ‘‘ayaṃ sappo, ayaṃ sappinī’’ti ācikkhi. Sesaṃ vuttanayameva.

    कुक्‍कुटोति अथेकदिवसं ‘‘पाचीनयवमज्झकगामवासिनो अम्हाकं सब्बसेतं पादविसाणं सीसककुधं तयो काले अनतिक्‍कमित्वा नदन्तं उसभं पेसेन्तु, नो चे पेसेन्ति, सहस्सदण्डो’’ति पहिणिंसु। ते अजानन्ता पण्डितं पुच्छिंसु। सो आह – ‘‘राजा वो सब्बसेतं कुक्‍कुटं आहरापेसि, सो हि पादनखसिखताय पादविसाणो नाम, सीसचूळताय सीसककुधो नाम, तिक्खत्तुं वस्सनतो तयो काले अनतिक्‍कमित्वा नदति नाम, तस्मा एवरूपं कुक्‍कुळं पेसेथा’’ति आह। ते पेसयिंसु।

    Kukkuṭoti athekadivasaṃ ‘‘pācīnayavamajjhakagāmavāsino amhākaṃ sabbasetaṃ pādavisāṇaṃ sīsakakudhaṃ tayo kāle anatikkamitvā nadantaṃ usabhaṃ pesentu, no ce pesenti, sahassadaṇḍo’’ti pahiṇiṃsu. Te ajānantā paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So āha – ‘‘rājā vo sabbasetaṃ kukkuṭaṃ āharāpesi, so hi pādanakhasikhatāya pādavisāṇo nāma, sīsacūḷatāya sīsakakudho nāma, tikkhattuṃ vassanato tayo kāle anatikkamitvā nadati nāma, tasmā evarūpaṃ kukkuḷaṃ pesethā’’ti āha. Te pesayiṃsu.

    मणीति सक्‍केन कुसरञ्‍ञो दिन्‍नो मणिक्खन्धो अट्ठसु ठानेसु वङ्को होति। तस्स पुराणसुत्तं छिन्‍नं, कोचि पुराणसुत्तं नीहरित्वा नवसुत्तं पवेसेतुं न सक्‍कोति, तस्मा एकदिवसं ‘‘इमस्मा मणिक्खन्धा पुराणसुत्तं नीहरित्वा नवसुत्तं पवेसेन्तू’’ति पेसयिंसु। गामवासिनो पुराणसुत्तं नीहरित्वा नवसुत्तं पवेसेतुं असक्‍कोन्ता पण्डितस्स आचिक्खिंसु। सो ‘‘मा चिन्तयित्थ, मधुं आहरथा’’ति आहरापेत्वा मणिनो द्वीसु पस्सेसु मधुना छिद्दं मक्खेत्वा कम्बलसुत्तं वट्टेत्वा कोटियं मधुना मक्खेत्वा थोकं छिद्दे पवेसेत्वा किपिल्‍लिकानं निक्खमनट्ठाने ठपेसि। किपिल्‍लिका मधुगन्धेन निक्खमित्वा मणिम्हि पुराणसुत्तं खादमाना गन्त्वा कम्बलसुत्तकोटियं डंसित्वा कड्ढन्ता एकेन पस्सेन नीहरिंसु। पण्डितो पवेसितभावं ञत्वा ‘‘रञ्‍ञो देथा’’ति गामवासीनं अदासि। ते रञ्‍ञो पेसयिंसु। सो पवेसितउपायं सुत्वा तुस्सि।

    Maṇīti sakkena kusarañño dinno maṇikkhandho aṭṭhasu ṭhānesu vaṅko hoti. Tassa purāṇasuttaṃ chinnaṃ, koci purāṇasuttaṃ nīharitvā navasuttaṃ pavesetuṃ na sakkoti, tasmā ekadivasaṃ ‘‘imasmā maṇikkhandhā purāṇasuttaṃ nīharitvā navasuttaṃ pavesentū’’ti pesayiṃsu. Gāmavāsino purāṇasuttaṃ nīharitvā navasuttaṃ pavesetuṃ asakkontā paṇḍitassa ācikkhiṃsu. So ‘‘mā cintayittha, madhuṃ āharathā’’ti āharāpetvā maṇino dvīsu passesu madhunā chiddaṃ makkhetvā kambalasuttaṃ vaṭṭetvā koṭiyaṃ madhunā makkhetvā thokaṃ chidde pavesetvā kipillikānaṃ nikkhamanaṭṭhāne ṭhapesi. Kipillikā madhugandhena nikkhamitvā maṇimhi purāṇasuttaṃ khādamānā gantvā kambalasuttakoṭiyaṃ ḍaṃsitvā kaḍḍhantā ekena passena nīhariṃsu. Paṇḍito pavesitabhāvaṃ ñatvā ‘‘rañño dethā’’ti gāmavāsīnaṃ adāsi. Te rañño pesayiṃsu. So pavesitaupāyaṃ sutvā tussi.

    विजायनन्ति अथेकदिवसं रञ्‍ञो मङ्गलउसभं बहू मासे खादापेत्वा महोदरं कत्वा विसाणानि धोवित्वा तेलेन मक्खेत्वा हलिद्दिया न्हापेत्वा गामवासीनं पहिणिंसु ‘‘तुम्हे किर पण्डिता, अयञ्‍च रञ्‍ञो मङ्गलउसभो पतिट्ठितगब्भो, एतं विजायापेत्वा सवच्छकं पेसेथ, अपेसेन्तानं सहस्सदण्डो’’ति। गामवासिनो ‘‘न सक्‍का इदं कातुं, किं नु खो करिस्सामा’’ति पण्डितं पुच्छिंसु। सो ‘‘इमिना एकेन पञ्हपटिभागेन भवितब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘सक्खिस्सथ पनेकं रञ्‍ञा सद्धिं कथनसमत्थं विसारदं पुरिसं लद्धु’’न्ति पुच्छि। ‘‘न गरु एतं, पण्डिता’’ति। ‘‘तेन हि नं पक्‍कोसथा’’ति। ते पक्‍कोसिंसु। अथ नं महासत्तो ‘‘एहि, भो पुरिस, त्वं तव केसे पिट्ठियं विकिरित्वा नानप्पकारं बलवपरिदेवं परिदेवन्तो राजद्वारं गच्छ, अञ्‍ञेहि पुच्छितोपि किञ्‍चि अवत्वाव परिदेव, रञ्‍ञा पन पक्‍कोसापेत्वा परिदेवकारणं पुच्छितोव समानो ‘पिता मे देव विजायितुं न सक्‍कोति, अज्‍ज सत्तमो दिवसो, पटिसरणं मे होहि, विजायनुपायमस्स करोही’ति वत्वा रञ्‍ञा ‘किं विलपसि अट्ठानमेतं, पुरिसा नाम विजायन्ता नत्थी’ति वुत्ते ‘सचे देव, एवं नत्थि, अथ कस्मा पाचीनयवमज्झकगामवासिनो कथं मङ्गलउसभं विजायापेस्सन्ती’ति वदेय्यासी’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तथा अकासि। राजा ‘‘केनिदं पञ्हपटिभागं चिन्तित’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘महोसधपण्डितेना’’ति सुत्वा तुस्सि।

    Vijāyananti athekadivasaṃ rañño maṅgalausabhaṃ bahū māse khādāpetvā mahodaraṃ katvā visāṇāni dhovitvā telena makkhetvā haliddiyā nhāpetvā gāmavāsīnaṃ pahiṇiṃsu ‘‘tumhe kira paṇḍitā, ayañca rañño maṅgalausabho patiṭṭhitagabbho, etaṃ vijāyāpetvā savacchakaṃ pesetha, apesentānaṃ sahassadaṇḍo’’ti. Gāmavāsino ‘‘na sakkā idaṃ kātuṃ, kiṃ nu kho karissāmā’’ti paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So ‘‘iminā ekena pañhapaṭibhāgena bhavitabba’’nti cintetvā ‘‘sakkhissatha panekaṃ raññā saddhiṃ kathanasamatthaṃ visāradaṃ purisaṃ laddhu’’nti pucchi. ‘‘Na garu etaṃ, paṇḍitā’’ti. ‘‘Tena hi naṃ pakkosathā’’ti. Te pakkosiṃsu. Atha naṃ mahāsatto ‘‘ehi, bho purisa, tvaṃ tava kese piṭṭhiyaṃ vikiritvā nānappakāraṃ balavaparidevaṃ paridevanto rājadvāraṃ gaccha, aññehi pucchitopi kiñci avatvāva parideva, raññā pana pakkosāpetvā paridevakāraṇaṃ pucchitova samāno ‘pitā me deva vijāyituṃ na sakkoti, ajja sattamo divaso, paṭisaraṇaṃ me hohi, vijāyanupāyamassa karohī’ti vatvā raññā ‘kiṃ vilapasi aṭṭhānametaṃ, purisā nāma vijāyantā natthī’ti vutte ‘sace deva, evaṃ natthi, atha kasmā pācīnayavamajjhakagāmavāsino kathaṃ maṅgalausabhaṃ vijāyāpessantī’ti vadeyyāsī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tathā akāsi. Rājā ‘‘kenidaṃ pañhapaṭibhāgaṃ cintita’’nti pucchitvā ‘‘mahosadhapaṇḍitenā’’ti sutvā tussi.

    ओदनन्ति अपरस्मिं दिवसे ‘‘पण्डितं वीमंसिस्सामा’’ति ‘‘पाचीनयवमज्झकगामवासिनो अम्हाकं अट्ठङ्गसमन्‍नागतं अम्बिलोदनं पचित्वा पेसेन्तु। तत्रिमानि अट्ठङ्गानि – न तण्डुलेहि, न उदकेन, न उक्खलिया, न उद्धनेन, न अग्गिना, न दारूहि, न इत्थिया न पुरिसेन, न मग्गेनाति। अपेसेन्तानं सहस्सदण्डो’’ति पहिणिंसु। गामवासिनो तं कारणं अजानन्ता पण्डितं पुच्छिंसु। सो ‘‘मा चिन्तयित्था’’ति वत्वा ‘‘न तण्डुलेहीति कणिकं गाहापेत्वा, न उदकेनाति हिमं गाहापेत्वा, न उक्खलियाति अञ्‍ञं नवमत्तिकाभाजनं गाहापेत्वा, न उद्धनेनाति खाणुके कोट्टापेत्वा, न अग्गिनाति पकतिअग्गिं पहाय अरणिअग्गिं गाहापेत्वा, न दारूहीति पण्णानि गाहापेत्वा अम्बिलोदनं पचापेत्वा नवभाजने पक्खिपित्वा लञ्छित्वा, न इत्थिया न पुरिसेनाति पण्डकेन उक्खिपापेत्वा, न मग्गेनाति महामग्गं पहाय जङ्घमग्गेन रञ्‍ञो पेसेथा’’ति आह। ते तथा करिंसु। राजा ‘‘केन पनेस पञ्हो ञातो’’ति पुच्छित्वा ‘‘महोसधपण्डितेना’’ति सुत्वा तुस्सि।

    Odananti aparasmiṃ divase ‘‘paṇḍitaṃ vīmaṃsissāmā’’ti ‘‘pācīnayavamajjhakagāmavāsino amhākaṃ aṭṭhaṅgasamannāgataṃ ambilodanaṃ pacitvā pesentu. Tatrimāni aṭṭhaṅgāni – na taṇḍulehi, na udakena, na ukkhaliyā, na uddhanena, na agginā, na dārūhi, na itthiyā na purisena, na maggenāti. Apesentānaṃ sahassadaṇḍo’’ti pahiṇiṃsu. Gāmavāsino taṃ kāraṇaṃ ajānantā paṇḍitaṃ pucchiṃsu. So ‘‘mā cintayitthā’’ti vatvā ‘‘na taṇḍulehīti kaṇikaṃ gāhāpetvā, na udakenāti himaṃ gāhāpetvā, na ukkhaliyāti aññaṃ navamattikābhājanaṃ gāhāpetvā, na uddhanenāti khāṇuke koṭṭāpetvā, na aggināti pakatiaggiṃ pahāya araṇiaggiṃ gāhāpetvā, na dārūhīti paṇṇāni gāhāpetvā ambilodanaṃ pacāpetvā navabhājane pakkhipitvā lañchitvā, na itthiyā na purisenāti paṇḍakena ukkhipāpetvā, na maggenāti mahāmaggaṃ pahāya jaṅghamaggena rañño pesethā’’ti āha. Te tathā kariṃsu. Rājā ‘‘kena panesa pañho ñāto’’ti pucchitvā ‘‘mahosadhapaṇḍitenā’’ti sutvā tussi.

    वालुकन्ति अपरस्मिं दिवसे पण्डितस्स वीमंसनत्थं गामवासीनं पहिणिंसु ‘‘राजा दोलाय कीळितुकामो, राजकुले पुराणयोत्तं छिन्‍नं, एकं वालुकयोत्तं वट्टेत्वा पेसेन्तु, अपेसेन्तानं सहस्सदण्डो’’ति। ते पण्डितं पुच्छिंसु। पण्डितो ‘‘इमिनापि पञ्हपटिभागेनेव भवितब्ब’’न्ति गामवासिनो अस्सासेत्वा वचनकुसले द्वे तयो पुरिसे पक्‍कोसापेत्वा ‘‘गच्छथ तुम्हे, राजानं वदेथ ‘देव, गामवासिनो तस्स योत्तस्स तनुकं वा थूलं वा पमाणं न जानन्ति, पुराणवालुकयोत्ततो विदत्थिमत्तं वा चतुरङ्गुलमत्तं वा खण्डं पेसेथ, तं ओलोकेत्वा तेन पमाणेन वट्टेस्सन्ती’ति। सचे, वो राजा ‘अम्हाकं घरे वालुकयोत्तं नाम न कदाचि सुतपुब्ब’न्ति वदति, अथ नं ‘सचे, महाराज, वो एवरूपं न सक्‍का कातुं, पाचीनयवमज्झकगामवासिनो कथं करिस्सन्ती’ति वदेय्याथा’’ति पेसेसि। ते तथा करिंसु। राजा ‘‘केन चिन्तितं पञ्हपटिभाग’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘महोसधपण्डितेना’’ति सुत्वा तुस्सि।

    Vālukanti aparasmiṃ divase paṇḍitassa vīmaṃsanatthaṃ gāmavāsīnaṃ pahiṇiṃsu ‘‘rājā dolāya kīḷitukāmo, rājakule purāṇayottaṃ chinnaṃ, ekaṃ vālukayottaṃ vaṭṭetvā pesentu, apesentānaṃ sahassadaṇḍo’’ti. Te paṇḍitaṃ pucchiṃsu. Paṇḍito ‘‘imināpi pañhapaṭibhāgeneva bhavitabba’’nti gāmavāsino assāsetvā vacanakusale dve tayo purise pakkosāpetvā ‘‘gacchatha tumhe, rājānaṃ vadetha ‘deva, gāmavāsino tassa yottassa tanukaṃ vā thūlaṃ vā pamāṇaṃ na jānanti, purāṇavālukayottato vidatthimattaṃ vā caturaṅgulamattaṃ vā khaṇḍaṃ pesetha, taṃ oloketvā tena pamāṇena vaṭṭessantī’ti. Sace, vo rājā ‘amhākaṃ ghare vālukayottaṃ nāma na kadāci sutapubba’nti vadati, atha naṃ ‘sace, mahārāja, vo evarūpaṃ na sakkā kātuṃ, pācīnayavamajjhakagāmavāsino kathaṃ karissantī’ti vadeyyāthā’’ti pesesi. Te tathā kariṃsu. Rājā ‘‘kena cintitaṃ pañhapaṭibhāga’’nti pucchitvā ‘‘mahosadhapaṇḍitenā’’ti sutvā tussi.

    तळाकन्ति अपरस्मिं दिवसे पण्डितस्स वीमंसनत्थं ‘‘राजा उदककीळं कीळितुकामो, पञ्‍चविधपदुमसच्छन्‍नं पोक्खरणिं पेसेन्तु, अपेसेन्तानं सहस्सदण्डो’’ति गामवासीनं पेसयिंसु। ते पण्डितस्स आरोचेसुं। सो ‘‘इमिनापि पञ्हपटिभागेनेव भवितब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा वचनकुसले कतिपये मनुस्से पक्‍कोसापेत्वा ‘‘एथ तुम्हे उदककीळं कीळित्वा अक्खीनि रत्तानि कत्वा अल्‍लकेसा अल्‍लवत्था कद्दममक्खितसरीरा योत्तदण्डलेड्डुहत्था राजद्वारं गन्त्वा द्वारे ठितभावं रञ्‍ञो आरोचापेत्वा कतोकासा पविसित्वा ‘महाराज, तुम्हेहि किर पाचीनयवमज्झकगामवासिनो पोक्खरणिं पेसेन्तूति पहिता मयं तुम्हाकं अनुच्छविकं महन्तं पोक्खरणिं आदाय आगता। सा पन अरञ्‍ञवासिकत्ता नगरं दिस्वा द्वारपाकारपरिखाअट्टालकादीनि ओलोकेत्वा भीततसिता योत्तानि छिन्दित्वा पलायित्वा अरञ्‍ञमेव पविट्ठा, मयं लेड्डुदण्डादीहि पोथेन्तापि निवत्तेतुं न सक्खिम्हा, तुम्हाकं अरञ्‍ञा आनीतं पुराणपोक्खरणिं पेसेथ, ताय सद्धिं योजेत्वा हरिस्सामा’ति वत्वा रञ्‍ञान कदाचि मम अरञ्‍ञतो आनीतपोक्खरणी नाम भूतपुब्बा, न च मया कस्सचि योजेत्वा आहरणत्थाय पोक्खरणी पेसितपुब्बा’ति वुत्ते ‘सचे, देव, वो एवं न सक्‍का कातुं, पाचीनयवमज्झकगामवासिनो कथं पोक्खरणिं पेसेस्सन्ती’ति वदेय्याथा’’ति वत्वा पेसेसि। ते तथा करिंसु। राजा पण्डितेन ञातभावं सुत्वा तुस्सि।

    Taḷākanti aparasmiṃ divase paṇḍitassa vīmaṃsanatthaṃ ‘‘rājā udakakīḷaṃ kīḷitukāmo, pañcavidhapadumasacchannaṃ pokkharaṇiṃ pesentu, apesentānaṃ sahassadaṇḍo’’ti gāmavāsīnaṃ pesayiṃsu. Te paṇḍitassa ārocesuṃ. So ‘‘imināpi pañhapaṭibhāgeneva bhavitabba’’nti cintetvā vacanakusale katipaye manusse pakkosāpetvā ‘‘etha tumhe udakakīḷaṃ kīḷitvā akkhīni rattāni katvā allakesā allavatthā kaddamamakkhitasarīrā yottadaṇḍaleḍḍuhatthā rājadvāraṃ gantvā dvāre ṭhitabhāvaṃ rañño ārocāpetvā katokāsā pavisitvā ‘mahārāja, tumhehi kira pācīnayavamajjhakagāmavāsino pokkharaṇiṃ pesentūti pahitā mayaṃ tumhākaṃ anucchavikaṃ mahantaṃ pokkharaṇiṃ ādāya āgatā. Sā pana araññavāsikattā nagaraṃ disvā dvārapākāraparikhāaṭṭālakādīni oloketvā bhītatasitā yottāni chinditvā palāyitvā araññameva paviṭṭhā, mayaṃ leḍḍudaṇḍādīhi pothentāpi nivattetuṃ na sakkhimhā, tumhākaṃ araññā ānītaṃ purāṇapokkharaṇiṃ pesetha, tāya saddhiṃ yojetvā harissāmā’ti vatvā raññāna kadāci mama araññato ānītapokkharaṇī nāma bhūtapubbā, na ca mayā kassaci yojetvā āharaṇatthāya pokkharaṇī pesitapubbā’ti vutte ‘sace, deva, vo evaṃ na sakkā kātuṃ, pācīnayavamajjhakagāmavāsino kathaṃ pokkharaṇiṃ pesessantī’ti vadeyyāthā’’ti vatvā pesesi. Te tathā kariṃsu. Rājā paṇḍitena ñātabhāvaṃ sutvā tussi.

    उय्यानन्ति पुनेकदिवसं ‘‘मयं उय्यानकीळं कीळितुकामा, अम्हाकञ्‍च पुराणउय्यानं परिजिण्णं, ओभग्गं जातं, पाचीनयवमज्झकगामवासिनो सुपुप्फिततरुणरुक्खसञ्छन्‍नं नवउय्यानं पेसेन्तू’’ति पहिणिंसु। गामवासिनो पण्डितस्स आरोचेसुं। पण्डितो ‘‘इमिनापि पञ्हपटिभागेनेव भवितब्ब’’न्ति ते समस्सासेत्वा मनुस्से पेसेत्वा पुरिमनयेनेव कथापेसि।

    Uyyānanti punekadivasaṃ ‘‘mayaṃ uyyānakīḷaṃ kīḷitukāmā, amhākañca purāṇauyyānaṃ parijiṇṇaṃ, obhaggaṃ jātaṃ, pācīnayavamajjhakagāmavāsino supupphitataruṇarukkhasañchannaṃ navauyyānaṃ pesentū’’ti pahiṇiṃsu. Gāmavāsino paṇḍitassa ārocesuṃ. Paṇḍito ‘‘imināpi pañhapaṭibhāgeneva bhavitabba’’nti te samassāsetvā manusse pesetvā purimanayeneva kathāpesi.

    तदापि राजा तुस्सित्वा सेनकं पुच्छि ‘‘किं, सेनक, आनेम पण्डित’’न्ति। सो लाभमच्छरियेन ‘‘एत्तकेन पण्डितो नाम न होति, आगमेथ, देवा’’ति आह। तस्स तं वचनं सुत्वा राजा चिन्तेसि ‘‘महोसधपण्डितो सत्तदारकपञ्हेहि मम मनं गण्हि, एवरूपेसुपिस्स गुय्हपञ्हविस्सज्‍जनेसु चेव पञ्हपटिभागेसु च बुद्धस्स विय ब्याकरणं, सेनको एवरूपं पण्डितं आनेतुं न देति, किं मे सेनकेन, आनेस्सामि न’’न्ति। सो महन्तेन परिवारेन तं गामं पायासि। तस्स मङ्गलअस्सं अभिरुहित्वा गच्छन्तस्स अस्सस्स पादो फलितभूमिया अन्तरं पविसित्वा भिज्‍जि। राजा ततोव निवत्तित्वा नगरं पाविसि। अथ नं सेनको उपसङ्कमित्वा पुच्छि ‘‘महाराज, पण्डितं किं आनेतुं पाचीनयवमज्झकगामं अगमित्था’’ति। ‘‘आम, पण्डिता’’ति। ‘‘महाराज, तुम्हे मं अनत्थकामं कत्वा पस्सथ, ‘आगमेथ तावा’ति वुत्तेपि अतितुरिता निक्खमित्थ, पठमगमनेनेव मङ्गलअस्सस्स पादो भिन्‍नो’’ति।

    Tadāpi rājā tussitvā senakaṃ pucchi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti. So lābhamacchariyena ‘‘ettakena paṇḍito nāma na hoti, āgametha, devā’’ti āha. Tassa taṃ vacanaṃ sutvā rājā cintesi ‘‘mahosadhapaṇḍito sattadārakapañhehi mama manaṃ gaṇhi, evarūpesupissa guyhapañhavissajjanesu ceva pañhapaṭibhāgesu ca buddhassa viya byākaraṇaṃ, senako evarūpaṃ paṇḍitaṃ ānetuṃ na deti, kiṃ me senakena, ānessāmi na’’nti. So mahantena parivārena taṃ gāmaṃ pāyāsi. Tassa maṅgalaassaṃ abhiruhitvā gacchantassa assassa pādo phalitabhūmiyā antaraṃ pavisitvā bhijji. Rājā tatova nivattitvā nagaraṃ pāvisi. Atha naṃ senako upasaṅkamitvā pucchi ‘‘mahārāja, paṇḍitaṃ kiṃ ānetuṃ pācīnayavamajjhakagāmaṃ agamitthā’’ti. ‘‘Āma, paṇḍitā’’ti. ‘‘Mahārāja, tumhe maṃ anatthakāmaṃ katvā passatha, ‘āgametha tāvā’ti vuttepi atituritā nikkhamittha, paṭhamagamaneneva maṅgalaassassa pādo bhinno’’ti.

    सो तस्स वचनं सुत्वा तुण्ही हुत्वा पुनेकदिवसं तेन सद्धिं मन्तेसि ‘‘किं, सेनक, आनेम पण्डित’’न्ति। देव, सयं अगन्त्वा दूतं पेसेथ ‘‘पण्डित, अम्हाकं तव सन्तिकं आगच्छन्तानं अस्सस्स पादो भिन्‍नो, अस्सतरं वा नो पेसेतु सेट्ठतरं वा’’ति। ‘‘यदि अस्सतरं पेसेस्सति, सयं आगमिस्सति। सेट्ठतरं पेसेन्तो पितरं पेसेस्सति, अयमेको नो पञ्हो भविस्सती’’ति। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तथा कत्वा दूतं पेसेसि। पण्डितो दूतस्स वचनं सुत्वा ‘‘राजा ममञ्‍चेव पितरञ्‍च पस्सितुकामो’’ति चिन्तेत्वा पितु सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा ‘‘तात, राजा तुम्हे चेव ममञ्‍च दट्ठुकामो, तुम्हे पठमतरं सेट्ठिसहस्सपरिवुता गच्छथ, गच्छन्ता च तुच्छहत्था अगन्त्वा नवसप्पिपूरं चन्दनकरण्डकं आदाय गच्छथ। राजा तुम्हेहि सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा ‘गहपति पतिरूपं आसनं ञत्वा निसीदाही’ति वक्खति, अथ तुम्हे तथारूपं आसनं ञत्वा निसीदेय्याथ। तुम्हाकं निसिन्‍नकाले अहं आगमिस्सामि, राजा मयापि सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा ‘पण्डित, तवानुरूपं आसनं ञत्वा निसीदा’ति वक्खति, अथाहं तुम्हे ओलोकेस्सामि, तुम्हे ताय सञ्‍ञाय आसना वुट्ठाय ‘तात महोसध, इमस्मिं आसने निसीदा’ति वदेय्याथ, अज्‍ज नो एको पञ्हो मत्थकं पापुणिस्सती’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा वुत्तनयेनेव गन्त्वा अत्तनो द्वारे ठितभावं रञ्‍ञो आरोचापेत्वा ‘‘पविसतू’’ति वुत्ते पविसित्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि।

    So tassa vacanaṃ sutvā tuṇhī hutvā punekadivasaṃ tena saddhiṃ mantesi ‘‘kiṃ, senaka, ānema paṇḍita’’nti. Deva, sayaṃ agantvā dūtaṃ pesetha ‘‘paṇḍita, amhākaṃ tava santikaṃ āgacchantānaṃ assassa pādo bhinno, assataraṃ vā no pesetu seṭṭhataraṃ vā’’ti. ‘‘Yadi assataraṃ pesessati, sayaṃ āgamissati. Seṭṭhataraṃ pesento pitaraṃ pesessati, ayameko no pañho bhavissatī’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tathā katvā dūtaṃ pesesi. Paṇḍito dūtassa vacanaṃ sutvā ‘‘rājā mamañceva pitarañca passitukāmo’’ti cintetvā pitu santikaṃ gantvā vanditvā ‘‘tāta, rājā tumhe ceva mamañca daṭṭhukāmo, tumhe paṭhamataraṃ seṭṭhisahassaparivutā gacchatha, gacchantā ca tucchahatthā agantvā navasappipūraṃ candanakaraṇḍakaṃ ādāya gacchatha. Rājā tumhehi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘gahapati patirūpaṃ āsanaṃ ñatvā nisīdāhī’ti vakkhati, atha tumhe tathārūpaṃ āsanaṃ ñatvā nisīdeyyātha. Tumhākaṃ nisinnakāle ahaṃ āgamissāmi, rājā mayāpi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘paṇḍita, tavānurūpaṃ āsanaṃ ñatvā nisīdā’ti vakkhati, athāhaṃ tumhe olokessāmi, tumhe tāya saññāya āsanā vuṭṭhāya ‘tāta mahosadha, imasmiṃ āsane nisīdā’ti vadeyyātha, ajja no eko pañho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā vuttanayeneva gantvā attano dvāre ṭhitabhāvaṃ rañño ārocāpetvā ‘‘pavisatū’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi.

    राजा तेन सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा ‘‘गहपति, तवपुत्तो महोसधपण्डितो कुहि’’न्ति पुच्छि। ‘‘पच्छतो आगच्छति, देवा’’ति। राजा ‘‘पच्छतो आगच्छती’’ति सुत्वा तुट्ठमानसो हुत्वा ‘‘महासेट्ठि अत्तनो युत्तासनं ञत्वा निसीदा’’ति आह। सो अत्तनो युत्तासनं ञत्वा एकमन्तं निसीदि। महासत्तोपि अलङ्कतपटियत्तो दारकसहस्सपरिवुतो अलङ्कतरथे निसीदित्वा नगरं पविसन्तो परिखापिट्ठे चरमानं एकं गद्रभं दिस्वा थामसम्पन्‍ने माणवे पेसेसि ‘‘अम्भो, एतं गद्रभं अनुबन्धित्वा यथा सद्दं न करोति, एवमस्स मुखबन्धनं कत्वा किलञ्‍जेन वेठेत्वा तस्मिं एकेनत्थरणेन पटिच्छादेत्वा अंसेनादाय आगच्छथा’’ति। ते तथा करिंसु। बोधिसत्तोपि महन्तेन परिवारेन नगरं पाविसि। महाजनो ‘‘एस किर सिरिवड्ढनसेट्ठिनो पुत्तो महोसधपण्डितो नाम, एस किर जायमानो ओसधघटिकं हत्थेन गहेत्वा जातो, इमिना किर एत्तकानं वीमंसनपञ्हानं पञ्हपटिभागो ञातो’’ति महासत्तं अभित्थवन्तो ओलोकेन्तोपि तित्तिं न गच्छति। सो राजद्वारं गन्त्वा पटिवेदेसि। राजा सुत्वाव हट्ठतुट्ठो ‘‘मम पुत्तो महोसधपण्डितो खिप्पं आगच्छतू’’ति आह। सो दारकसहस्सपरिवुतो पासादं अभिरुहित्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। राजा तं दिस्वाव सोमनस्सप्पत्तो हुत्वा मधुरपटिसन्थारं कत्वा ‘‘पण्डित, पतिरूपं आसनं ञत्वा निसीदा’’ति आह। अथ सो पितरं ओलोकेसि। अथस्स पितापि ओलोकितसञ्‍ञाय उट्ठाय ‘‘पण्डित, इमस्मिं आसने निसीदा’’ति आह। सो तस्मिं आसने निसीदि।

    Rājā tena saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā ‘‘gahapati, tavaputto mahosadhapaṇḍito kuhi’’nti pucchi. ‘‘Pacchato āgacchati, devā’’ti. Rājā ‘‘pacchato āgacchatī’’ti sutvā tuṭṭhamānaso hutvā ‘‘mahāseṭṭhi attano yuttāsanaṃ ñatvā nisīdā’’ti āha. So attano yuttāsanaṃ ñatvā ekamantaṃ nisīdi. Mahāsattopi alaṅkatapaṭiyatto dārakasahassaparivuto alaṅkatarathe nisīditvā nagaraṃ pavisanto parikhāpiṭṭhe caramānaṃ ekaṃ gadrabhaṃ disvā thāmasampanne māṇave pesesi ‘‘ambho, etaṃ gadrabhaṃ anubandhitvā yathā saddaṃ na karoti, evamassa mukhabandhanaṃ katvā kilañjena veṭhetvā tasmiṃ ekenattharaṇena paṭicchādetvā aṃsenādāya āgacchathā’’ti. Te tathā kariṃsu. Bodhisattopi mahantena parivārena nagaraṃ pāvisi. Mahājano ‘‘esa kira sirivaḍḍhanaseṭṭhino putto mahosadhapaṇḍito nāma, esa kira jāyamāno osadhaghaṭikaṃ hatthena gahetvā jāto, iminā kira ettakānaṃ vīmaṃsanapañhānaṃ pañhapaṭibhāgo ñāto’’ti mahāsattaṃ abhitthavanto olokentopi tittiṃ na gacchati. So rājadvāraṃ gantvā paṭivedesi. Rājā sutvāva haṭṭhatuṭṭho ‘‘mama putto mahosadhapaṇḍito khippaṃ āgacchatū’’ti āha. So dārakasahassaparivuto pāsādaṃ abhiruhitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvāva somanassappatto hutvā madhurapaṭisanthāraṃ katvā ‘‘paṇḍita, patirūpaṃ āsanaṃ ñatvā nisīdā’’ti āha. Atha so pitaraṃ olokesi. Athassa pitāpi olokitasaññāya uṭṭhāya ‘‘paṇḍita, imasmiṃ āsane nisīdā’’ti āha. So tasmiṃ āsane nisīdi.

    तं तत्थ निसिन्‍नं दिस्वाव सेनकपुक्‍कुसकामिन्ददेविन्दा चेव अञ्‍ञे च अन्धबाला पाणिं पहरित्वा महाहसितं हसित्वा ‘‘इमं अन्धबालं ‘पण्डितो’ति वदिंसु, सो पितरं आसना वुट्ठापेत्वा सयं निसीदति, इमं ‘पण्डितो’ति वत्तुं अयुत्त’’न्ति परिहासं करिंसु। राजापि दुम्मुखो अनत्तमनो अहोसि। अथ नं महासत्तो पुच्छि ‘‘किं, महाराज, दुम्मुखत्था’’ति ? ‘‘आम पण्डित, दुम्मुखोम्हि, सवनमेव ते मनापं, दस्सनं पन अमनापं जात’’न्ति। ‘‘किं कारणा, महाराजा’’ति? ‘‘पितरं आसना वुट्ठापेत्वा निसिन्‍नत्ता’’ति। ‘‘किं पन त्वं, महाराज, ‘सब्बट्ठानेसु पुत्तेहि पितरोव उत्तमा’ति मञ्‍ञसी’’ति। ‘‘आम, पण्डिता’’ति। अथ महासत्तो ‘‘ननु, महाराज, तुम्हेहि अम्हाकं ‘अस्सतरं वा पेसेतु सेट्ठतरं वा’ति सासनं पहित’’न्ति वत्वा आसना वुट्ठाय ते माणवे ओलोकेत्वा ‘‘तुम्हेहि गहितं गद्रभं आनेथा’’ति आणापेत्वा रञ्‍ञो पादमूले निपज्‍जापेत्वा ‘‘महाराज, अयं गद्रभो किं अग्घती’’ति पुच्छि। ‘‘पण्डित, सचे उपकारको, अट्ठ कहापणे अग्घती’’ति। ‘‘इमं पटिच्‍च जातो आजानीयवळवाय कुच्छिम्हि वुट्ठअस्सतरो किं अग्घती’’ति? ‘‘अनग्घो पण्डिता’’ति। ‘‘देव, कस्मा एवं कथेथ, ननु तुम्हेहि इदानेव वुत्तं ‘सब्बट्ठानेसु पुत्तेहि पितरोव उत्तमा’ति। सचे तं सच्‍चं, तुम्हाकं वादे अस्सतरतो गद्रभोव उत्तमो होति, किं पन, महाराज, तुम्हाकं पण्डिता एत्तकम्पि जानितुं असक्‍कोन्ता पाणिं पहरित्वा हसन्ति, अहो तुम्हाकं पण्डितानं पञ्‍ञासम्पत्ति, कुतो वो एते लद्धा’’ति चत्तारो पण्डिते परिहसित्वा राजानं इमाय एककनिपाते गाथाय अज्झभासि –

    Taṃ tattha nisinnaṃ disvāva senakapukkusakāmindadevindā ceva aññe ca andhabālā pāṇiṃ paharitvā mahāhasitaṃ hasitvā ‘‘imaṃ andhabālaṃ ‘paṇḍito’ti vadiṃsu, so pitaraṃ āsanā vuṭṭhāpetvā sayaṃ nisīdati, imaṃ ‘paṇḍito’ti vattuṃ ayutta’’nti parihāsaṃ kariṃsu. Rājāpi dummukho anattamano ahosi. Atha naṃ mahāsatto pucchi ‘‘kiṃ, mahārāja, dummukhatthā’’ti ? ‘‘Āma paṇḍita, dummukhomhi, savanameva te manāpaṃ, dassanaṃ pana amanāpaṃ jāta’’nti. ‘‘Kiṃ kāraṇā, mahārājā’’ti? ‘‘Pitaraṃ āsanā vuṭṭhāpetvā nisinnattā’’ti. ‘‘Kiṃ pana tvaṃ, mahārāja, ‘sabbaṭṭhānesu puttehi pitarova uttamā’ti maññasī’’ti. ‘‘Āma, paṇḍitā’’ti. Atha mahāsatto ‘‘nanu, mahārāja, tumhehi amhākaṃ ‘assataraṃ vā pesetu seṭṭhataraṃ vā’ti sāsanaṃ pahita’’nti vatvā āsanā vuṭṭhāya te māṇave oloketvā ‘‘tumhehi gahitaṃ gadrabhaṃ ānethā’’ti āṇāpetvā rañño pādamūle nipajjāpetvā ‘‘mahārāja, ayaṃ gadrabho kiṃ agghatī’’ti pucchi. ‘‘Paṇḍita, sace upakārako, aṭṭha kahāpaṇe agghatī’’ti. ‘‘Imaṃ paṭicca jāto ājānīyavaḷavāya kucchimhi vuṭṭhaassataro kiṃ agghatī’’ti? ‘‘Anaggho paṇḍitā’’ti. ‘‘Deva, kasmā evaṃ kathetha, nanu tumhehi idāneva vuttaṃ ‘sabbaṭṭhānesu puttehi pitarova uttamā’ti. Sace taṃ saccaṃ, tumhākaṃ vāde assatarato gadrabhova uttamo hoti, kiṃ pana, mahārāja, tumhākaṃ paṇḍitā ettakampi jānituṃ asakkontā pāṇiṃ paharitvā hasanti, aho tumhākaṃ paṇḍitānaṃ paññāsampatti, kuto vo ete laddhā’’ti cattāro paṇḍite parihasitvā rājānaṃ imāya ekakanipāte gāthāya ajjhabhāsi –

    ‘‘हंचि तुवं एवमञ्‍ञसि ‘सेय्यो, पुत्तेन पिता’ति राजसेट्ठ।

    ‘‘Haṃci tuvaṃ evamaññasi ‘seyyo, puttena pitā’ti rājaseṭṭha;

    हन्दस्सतरस्स ते अयं, अस्सतरस्स हि गद्रभो पिता’’ति॥ (जा॰ १.१.१११)।

    Handassatarassa te ayaṃ, assatarassa hi gadrabho pitā’’ti. (jā. 1.1.111);

    तस्सत्थो – यदि, त्वं राजसेट्ठ, सब्बट्ठानेसु सेय्यो पुत्तेन पिताति एवं मञ्‍ञसि, तव अस्सतरतोपि अयं गद्रभो सेय्यो होतु। किं कारणा? अस्सतरस्स हि गद्रभो पिताति।

    Tassattho – yadi, tvaṃ rājaseṭṭha, sabbaṭṭhānesu seyyo puttena pitāti evaṃ maññasi, tava assataratopi ayaṃ gadrabho seyyo hotu. Kiṃ kāraṇā? Assatarassa hi gadrabho pitāti.

    एवञ्‍च पन वत्वा महासत्तो आह – ‘‘महाराज , सचे पुत्ततो पिता सेय्यो, मम पितरं गण्हथ। सचे पितितो पुत्तो सेय्यो, मं गण्हथ तुम्हाकं अत्थाया’’ति। राजा सोमनस्सप्पत्तो अहोसि। सब्बा राजपरिसापि ‘‘सुकथितो पण्डितेन पञ्हो’’ति उन्‍नदन्ता साधुकारसहस्सानि अदंसु, अङ्गुलिफोटा चेव चेलुक्खेपा च पवत्तिंसु । चत्तारो पण्डितापि दुम्मुखा पज्झायन्ताव अहेसुं। ननु मातापितूनं गुणं जानन्तो बोधिसत्तेन सदिसो नाम नत्थि , अथ सो कस्मा एवमकासीति? न सो पितु अवमाननत्थाय, रञ्‍ञा पन ‘‘अस्सतरं वा पेसेतु सेट्ठतरं वा’’ति पेसितं, तस्मा तस्सेव पञ्हस्स आविभावत्थं अत्तनो च पण्डितभावस्स ञापनत्थं चतुन्‍नञ्‍च पण्डितानं अप्पटिभानकरणत्थं एवमकासीति।

    Evañca pana vatvā mahāsatto āha – ‘‘mahārāja , sace puttato pitā seyyo, mama pitaraṃ gaṇhatha. Sace pitito putto seyyo, maṃ gaṇhatha tumhākaṃ atthāyā’’ti. Rājā somanassappatto ahosi. Sabbā rājaparisāpi ‘‘sukathito paṇḍitena pañho’’ti unnadantā sādhukārasahassāni adaṃsu, aṅguliphoṭā ceva celukkhepā ca pavattiṃsu . Cattāro paṇḍitāpi dummukhā pajjhāyantāva ahesuṃ. Nanu mātāpitūnaṃ guṇaṃ jānanto bodhisattena sadiso nāma natthi , atha so kasmā evamakāsīti? Na so pitu avamānanatthāya, raññā pana ‘‘assataraṃ vā pesetu seṭṭhataraṃ vā’’ti pesitaṃ, tasmā tasseva pañhassa āvibhāvatthaṃ attano ca paṇḍitabhāvassa ñāpanatthaṃ catunnañca paṇḍitānaṃ appaṭibhānakaraṇatthaṃ evamakāsīti.

    गद्रभपञ्हो निट्ठितो।

    Gadrabhapañho niṭṭhito.

    एकूनवीसतिमपञ्हो

    Ekūnavīsatimapañho

    राजा तुस्सित्वा गन्धोदकपुण्णं सुवण्णभिङ्कारं आदाय ‘‘पाचीनयवमज्झकगामं राजभोगेन परिभुञ्‍जतू’’ति सेट्ठिस्स हत्थे उदकं पातेत्वा ‘‘सेससेट्ठिनो एतस्सेव उपट्ठाका होन्तू’’ति वत्वा बोधिसत्तस्स मातु च सब्बालङ्कारे पेसेत्वा गद्रभपञ्हे पसन्‍नो बोधिसत्तं पुत्तं कत्वा गण्हितुं सेट्ठिं अवोच – ‘‘गहपति, महोसधपण्डितं मम पुत्तं कत्वा देही’’ति। ‘‘देव, अतितरुणो अयं, अज्‍जापिस्स मुखे खीरगन्धो वायति, महल्‍लककाले तुम्हाकं सन्तिके भविस्सती’’ति। ‘‘गहपति, त्वं इतो पट्ठाय एतस्मिं निरालयो होहि, अयं अज्‍जतग्गे मम पुत्तो, अहं मम पुत्तं पोसेतुं सक्खिस्सामि, गच्छ त्व’’न्ति तं उय्योजेसि। सो राजानं वन्दित्वा पण्डितं आलिङ्गित्वा उरे निपज्‍जापेत्वा सीसे चुम्बित्वा ‘‘तात, अप्पमत्तो होही’’ति ओवादमस्स अदासि। सोपि पितरं वन्दित्वा ‘‘तात, मा चिन्तयित्था’’ति अस्सासेत्वा पितरं उय्योजेसि। राजा पण्डितं पुच्छि ‘‘तात, अन्तोभत्तिको भविस्ससि, उदाहु बहिभत्तिको’’ति। सो ‘‘महा मे परिवारो, तस्मा बहिभत्तिकेन मया भवितुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘बहिभत्तिको भविस्सामि, देवा’’ति आह। अथस्स राजा अनुरूपं गेहं दापेत्वा दारकसहस्सं आदिं कत्वा परिब्बयं दापेत्वा सब्बपरिभोगे दापेसि। सो ततो पट्ठाय राजानं उपट्ठासि।

    Rājā tussitvā gandhodakapuṇṇaṃ suvaṇṇabhiṅkāraṃ ādāya ‘‘pācīnayavamajjhakagāmaṃ rājabhogena paribhuñjatū’’ti seṭṭhissa hatthe udakaṃ pātetvā ‘‘sesaseṭṭhino etasseva upaṭṭhākā hontū’’ti vatvā bodhisattassa mātu ca sabbālaṅkāre pesetvā gadrabhapañhe pasanno bodhisattaṃ puttaṃ katvā gaṇhituṃ seṭṭhiṃ avoca – ‘‘gahapati, mahosadhapaṇḍitaṃ mama puttaṃ katvā dehī’’ti. ‘‘Deva, atitaruṇo ayaṃ, ajjāpissa mukhe khīragandho vāyati, mahallakakāle tumhākaṃ santike bhavissatī’’ti. ‘‘Gahapati, tvaṃ ito paṭṭhāya etasmiṃ nirālayo hohi, ayaṃ ajjatagge mama putto, ahaṃ mama puttaṃ posetuṃ sakkhissāmi, gaccha tva’’nti taṃ uyyojesi. So rājānaṃ vanditvā paṇḍitaṃ āliṅgitvā ure nipajjāpetvā sīse cumbitvā ‘‘tāta, appamatto hohī’’ti ovādamassa adāsi. Sopi pitaraṃ vanditvā ‘‘tāta, mā cintayitthā’’ti assāsetvā pitaraṃ uyyojesi. Rājā paṇḍitaṃ pucchi ‘‘tāta, antobhattiko bhavissasi, udāhu bahibhattiko’’ti. So ‘‘mahā me parivāro, tasmā bahibhattikena mayā bhavituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā ‘‘bahibhattiko bhavissāmi, devā’’ti āha. Athassa rājā anurūpaṃ gehaṃ dāpetvā dārakasahassaṃ ādiṃ katvā paribbayaṃ dāpetvā sabbaparibhoge dāpesi. So tato paṭṭhāya rājānaṃ upaṭṭhāsi.

    राजापि नं वीमंसितुकामो अहोसि। तदा च नगरस्स दक्खिणद्वारतो अविदूरे पोक्खरणितीरे एकस्मिं तालरुक्खे काककुलावके मणिरतनं अहोसि। तस्स छाया पोक्खरणियं पञ्‍ञायि। महाजनो ‘‘पोक्खरणियं मणि अत्थी’’ति रञ्‍ञो आरोचेसि। सो सेनकं आमन्तेत्वा ‘‘पोक्खरणियं किर मणिरतनं पञ्‍ञायति, कथं तं गण्हापेस्सामा’’ति पुच्छित्वा ‘‘महाराज, उदकं नीहरापेत्वा गण्हितुं वट्टती’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि, आचरिय, एवं करोही’’ति तस्सेव भारमकासि। सो बहू मनुस्से सन्‍निपातापेत्वा उदकञ्‍च कद्दमञ्‍च नीहरापेत्वा भूमिं भिन्दित्वापि मणिं नाद्दस। पुन पुण्णाय पोक्खरणिया मणिच्छाया पञ्‍ञायि । सो पुनपि तथा कत्वा न च अद्दस। ततो राजा पण्डितं आमन्तेत्वा ‘‘तात, पोक्खरणियं एको मणि पञ्‍ञायति, सेनको उदकञ्‍च कद्दमञ्‍च नीहरापेत्वा भूमिं भिन्दित्वापि नाद्दस, पुन पुण्णाय पोक्खरणिया पञ्‍ञायति, सक्खिस्ससि तं मणिं गण्हापेतु’’न्ति पुच्छि। सो ‘‘नेतं, महाराज, गरु, एथ दस्सेस्सामी’’ति आह। राजा तस्स वचनं तुस्सित्वा ‘‘पस्सिस्सामि अज्‍ज पण्डितस्स ञाणबल’’न्ति महाजनपरिवुतो पोक्खरणितीरं गतो।

    Rājāpi naṃ vīmaṃsitukāmo ahosi. Tadā ca nagarassa dakkhiṇadvārato avidūre pokkharaṇitīre ekasmiṃ tālarukkhe kākakulāvake maṇiratanaṃ ahosi. Tassa chāyā pokkharaṇiyaṃ paññāyi. Mahājano ‘‘pokkharaṇiyaṃ maṇi atthī’’ti rañño ārocesi. So senakaṃ āmantetvā ‘‘pokkharaṇiyaṃ kira maṇiratanaṃ paññāyati, kathaṃ taṃ gaṇhāpessāmā’’ti pucchitvā ‘‘mahārāja, udakaṃ nīharāpetvā gaṇhituṃ vaṭṭatī’’ti vutte ‘‘tena hi, ācariya, evaṃ karohī’’ti tasseva bhāramakāsi. So bahū manusse sannipātāpetvā udakañca kaddamañca nīharāpetvā bhūmiṃ bhinditvāpi maṇiṃ nāddasa. Puna puṇṇāya pokkharaṇiyā maṇicchāyā paññāyi . So punapi tathā katvā na ca addasa. Tato rājā paṇḍitaṃ āmantetvā ‘‘tāta, pokkharaṇiyaṃ eko maṇi paññāyati, senako udakañca kaddamañca nīharāpetvā bhūmiṃ bhinditvāpi nāddasa, puna puṇṇāya pokkharaṇiyā paññāyati, sakkhissasi taṃ maṇiṃ gaṇhāpetu’’nti pucchi. So ‘‘netaṃ, mahārāja, garu, etha dassessāmī’’ti āha. Rājā tassa vacanaṃ tussitvā ‘‘passissāmi ajja paṇḍitassa ñāṇabala’’nti mahājanaparivuto pokkharaṇitīraṃ gato.

    महासत्तो तीरे ठत्वा मणिं ओलोकेन्तो ‘‘नायं मणि पोक्खरणियं, तालरुक्खे काककुलावके मणिना भवितब्ब’’न्ति ञत्वा ‘‘नत्थि, देव, पोक्खरणियं मणी’’ति वत्वा ‘‘ननु उदके पञ्‍ञायती’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि उदकपातिं आहरा’’ति उदकपातिं आहरापेत्वा ‘‘पस्सथ, देव, नायं मणि पोक्खरणियंयेव पञ्‍ञायति, पातियम्पि पञ्‍ञायती’’ति वत्वा ‘‘पण्डित, कत्थ पन मणिना भवितब्ब’’न्ति वुत्ते ‘‘देव, पोक्खरणियम्पि पातियम्पि छायाव पञ्‍ञायति, न मणि, मणि पन तालरुक्खे काककुलावके अत्थि, पुरिसं आणापेत्वा आहरापेही’’ति आह। राजा तथा कत्वा मणिं आहरापेसि। सो आहरित्वा पण्डितस्स अदासि। पण्डितो तं गहेत्वा रञ्‍ञो हत्थे ठपेसि। तं दिस्वा महाजनो पण्डितस्स साधुकारं दत्वा सेनकं परिभासन्तो ‘‘मणिरतनं तालरुक्खे काककुलावके अत्थि, सेनकबालो बहू मनुस्से पोक्खरणिमेव भिन्दापेसि, पण्डितेन नाम महोसधसदिसेन भवितब्ब’’न्ति महासत्तस्स थुतिमकासि। राजापिस्स तुट्ठो अत्तनो गीवाय पिळन्धनं मुत्ताहारं दत्वा दारकसहस्सानम्पि मुत्तावलियो दापेसि। बोधिसत्तस्स च परिवारस्स च इमिना परिहारेन उपट्ठानं अनुजानीति।

    Mahāsatto tīre ṭhatvā maṇiṃ olokento ‘‘nāyaṃ maṇi pokkharaṇiyaṃ, tālarukkhe kākakulāvake maṇinā bhavitabba’’nti ñatvā ‘‘natthi, deva, pokkharaṇiyaṃ maṇī’’ti vatvā ‘‘nanu udake paññāyatī’’ti vutte ‘‘tena hi udakapātiṃ āharā’’ti udakapātiṃ āharāpetvā ‘‘passatha, deva, nāyaṃ maṇi pokkharaṇiyaṃyeva paññāyati, pātiyampi paññāyatī’’ti vatvā ‘‘paṇḍita, kattha pana maṇinā bhavitabba’’nti vutte ‘‘deva, pokkharaṇiyampi pātiyampi chāyāva paññāyati, na maṇi, maṇi pana tālarukkhe kākakulāvake atthi, purisaṃ āṇāpetvā āharāpehī’’ti āha. Rājā tathā katvā maṇiṃ āharāpesi. So āharitvā paṇḍitassa adāsi. Paṇḍito taṃ gahetvā rañño hatthe ṭhapesi. Taṃ disvā mahājano paṇḍitassa sādhukāraṃ datvā senakaṃ paribhāsanto ‘‘maṇiratanaṃ tālarukkhe kākakulāvake atthi, senakabālo bahū manusse pokkharaṇimeva bhindāpesi, paṇḍitena nāma mahosadhasadisena bhavitabba’’nti mahāsattassa thutimakāsi. Rājāpissa tuṭṭho attano gīvāya piḷandhanaṃ muttāhāraṃ datvā dārakasahassānampi muttāvaliyo dāpesi. Bodhisattassa ca parivārassa ca iminā parihārena upaṭṭhānaṃ anujānīti.

    एकूनवीसतिमपञ्हो निट्ठितो।

    Ekūnavīsatimapañho niṭṭhito.

    ककण्टकपञ्हो

    Kakaṇṭakapañho

    पुनेकदिवसं राजा पण्डितेन सद्धिं उय्यानं अगमासि। तदा एको ककण्टको तोरणग्गे वसति। सो राजानं आगच्छन्तं दिस्वा ओतरित्वा भूमियं निपज्‍जि। राजा तस्स तं किरियं ओलोकेत्वा ‘‘पण्डित, अयं ककण्टको किं करोती’’ति पुच्छि। महासत्तो ‘‘महाराज, तुम्हे सेवती’’ति आह। ‘‘सचे एवं अम्हाकं सेवति, एतस्स मा निप्फलो होतु, भोगमस्स दापेही’’ति। ‘‘देव, तस्स भोगेन किच्‍चं नत्थि, खादनीयमत्तं अलमेतस्सा’’ति । ‘‘किं पनेस, खादती’’ति? ‘‘मंसं देवा’’ति। ‘‘कित्तकं लद्धुं वट्टती’’ति? ‘‘काकणिकमत्तग्घनकं देवा’’ति। राजा एकं पुरिसं आणापेसि ‘‘राजदायो नाम काकणिकमत्तं न वट्टति, इमस्स निबद्धं अड्ढमासग्घनकं मंसं आहरित्वा देही’’ति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा ततो पट्ठाय तथा अकासि। सो एकदिवसं उपोसथे माघाते मंसं अलभित्वा तमेव अड्ढमासकं विज्झित्वा सुत्तेन आवुनित्वा तस्स गीवायं पिळन्धि। अथस्स तं निस्साय मानो उप्पज्‍जि। तं दिवसमेव राजा पुन महोसधेन सद्धिं उय्यानं अगमासि। सो राजानं आगच्छन्तं दिस्वापि धनं निस्साय उप्पन्‍नमानवसेन ‘‘वेदेह, त्वं नु खो महद्धनो, अहं नु खो’’ति रञ्‍ञा सद्धिं अत्तानं समं करोन्तो अनोतरित्वा तोरणग्गेयेव सीसं चालेन्तो निपज्‍जि। राजा तस्स तं किरियं ओलोकेत्वा ‘‘पण्डित, एस पुब्बे विय अज्‍ज न ओतरति, किं नु खो कारण’’न्ति पुच्छन्तो इमं गाथमाह –

    Punekadivasaṃ rājā paṇḍitena saddhiṃ uyyānaṃ agamāsi. Tadā eko kakaṇṭako toraṇagge vasati. So rājānaṃ āgacchantaṃ disvā otaritvā bhūmiyaṃ nipajji. Rājā tassa taṃ kiriyaṃ oloketvā ‘‘paṇḍita, ayaṃ kakaṇṭako kiṃ karotī’’ti pucchi. Mahāsatto ‘‘mahārāja, tumhe sevatī’’ti āha. ‘‘Sace evaṃ amhākaṃ sevati, etassa mā nipphalo hotu, bhogamassa dāpehī’’ti. ‘‘Deva, tassa bhogena kiccaṃ natthi, khādanīyamattaṃ alametassā’’ti . ‘‘Kiṃ panesa, khādatī’’ti? ‘‘Maṃsaṃ devā’’ti. ‘‘Kittakaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Kākaṇikamattagghanakaṃ devā’’ti. Rājā ekaṃ purisaṃ āṇāpesi ‘‘rājadāyo nāma kākaṇikamattaṃ na vaṭṭati, imassa nibaddhaṃ aḍḍhamāsagghanakaṃ maṃsaṃ āharitvā dehī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā tato paṭṭhāya tathā akāsi. So ekadivasaṃ uposathe māghāte maṃsaṃ alabhitvā tameva aḍḍhamāsakaṃ vijjhitvā suttena āvunitvā tassa gīvāyaṃ piḷandhi. Athassa taṃ nissāya māno uppajji. Taṃ divasameva rājā puna mahosadhena saddhiṃ uyyānaṃ agamāsi. So rājānaṃ āgacchantaṃ disvāpi dhanaṃ nissāya uppannamānavasena ‘‘vedeha, tvaṃ nu kho mahaddhano, ahaṃ nu kho’’ti raññā saddhiṃ attānaṃ samaṃ karonto anotaritvā toraṇaggeyeva sīsaṃ cālento nipajji. Rājā tassa taṃ kiriyaṃ oloketvā ‘‘paṇḍita, esa pubbe viya ajja na otarati, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti pucchanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘नायं पुरे उन्‍नमति, तोरणग्गे ककण्टको।

    ‘‘Nāyaṃ pure unnamati, toraṇagge kakaṇṭako;

    महोसध विजानाहि, केन थद्धो ककण्टको’’ति॥ (जा॰ १.२.३९)।

    Mahosadha vijānāhi, kena thaddho kakaṇṭako’’ti. (jā. 1.2.39);

    तत्थ उन्‍नमतीति यथा अज्‍ज अनोतरित्वा तोरणग्गेयेव सीसं चालेन्तो उन्‍नमति, एवं पुरे न उन्‍नमति। केन थद्धोति केन कारणेन थद्धभावं आपन्‍नोति।

    Tattha unnamatīti yathā ajja anotaritvā toraṇaggeyeva sīsaṃ cālento unnamati, evaṃ pure na unnamati. Kena thaddhoti kena kāraṇena thaddhabhāvaṃ āpannoti.

    पण्डितो तस्स वचनं सुत्वा ‘‘महाराज, उपोसथे माघाते मंसं अलभन्तेन राजपुरिसेन गीवाय बद्धं अड्ढमासकं निस्साय तस्स मानेन भवितब्ब’’न्ति ञत्वा इमं गाथमाह –

    Paṇḍito tassa vacanaṃ sutvā ‘‘mahārāja, uposathe māghāte maṃsaṃ alabhantena rājapurisena gīvāya baddhaṃ aḍḍhamāsakaṃ nissāya tassa mānena bhavitabba’’nti ñatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘अलद्धपुब्बं लद्धान, अड्ढमासं ककण्टको।

    ‘‘Aladdhapubbaṃ laddhāna, aḍḍhamāsaṃ kakaṇṭako;

    अतिमञ्‍ञति राजानं, वेदेहं मिथिलग्गह’’न्ति॥ (जा॰ १.२.४०)।

    Atimaññati rājānaṃ, vedehaṃ mithilaggaha’’nti. (jā. 1.2.40);

    राजा तस्स वचनं सुत्वा तं पुरिसं पक्‍कोसापेत्वा पुच्छि। सो यथाभूतं रञ्‍ञो आरोचेसि। राजा तं कथं सुत्वा ‘‘कञ्‍चि अपुच्छित्वाव सब्बञ्‍ञुबुद्धेन विय पण्डितेन ककण्टकस्स अज्झासयो ञातो’’ति अतिविय पसीदित्वा पण्डितस्स चतूसु द्वारेसु सुङ्कं दापेसि। ककण्टकस्स पन कुज्झित्वा वत्तं हारेतुं आरभि। पण्डितो पन ‘‘मा हारेहि महाराजा’’ति तं निवारेसि।

    Rājā tassa vacanaṃ sutvā taṃ purisaṃ pakkosāpetvā pucchi. So yathābhūtaṃ rañño ārocesi. Rājā taṃ kathaṃ sutvā ‘‘kañci apucchitvāva sabbaññubuddhena viya paṇḍitena kakaṇṭakassa ajjhāsayo ñāto’’ti ativiya pasīditvā paṇḍitassa catūsu dvāresu suṅkaṃ dāpesi. Kakaṇṭakassa pana kujjhitvā vattaṃ hāretuṃ ārabhi. Paṇḍito pana ‘‘mā hārehi mahārājā’’ti taṃ nivāresi.

    ककण्टकपञ्हो निट्ठितो।

    Kakaṇṭakapañho niṭṭhito.

    सिरिकाळकण्णिपञ्हो

    Sirikāḷakaṇṇipañho

    अथेको मिथिलवासी पिङ्गुत्तरो नाम माणवो तक्‍कसिलं गन्त्वा दिसापामोक्खाचरियस्स सन्तिके सिप्पं सिक्खन्तो खिप्पमेव सिक्खि। सो अनुयोगं दत्वा ‘‘गच्छामह’’न्ति आचरियं आपुच्छि। तस्मिं पन कुले ‘‘सचे वयप्पत्ता धीता होति, जेट्ठन्तेवासिकस्स दातब्बा’’ति वत्तंव, तस्मा तस्स आचरियस्स वयप्पत्ता एका धीता अत्थि, सा अभिरूपा देवच्छरापटिभागा। अथ नं आचरियो ‘‘धीतरं ते, तात, दस्सामि, तं आदाय गमिस्ससी’’ति आह। सो पन माणवो दुब्भगो काळकण्णी, कुमारिका पन महापुञ्‍ञा। तस्स तं दिस्वा चित्तं न अल्‍लीयति। सो तं अरोचेन्तोपि ‘‘आचरियस्स वचनं न भिन्दिस्सामी’’ति सम्पटिच्छि। आचरियो धीतरं तस्स अदासि। सो रत्तिभागे अलङ्कतसिरिसयने निपन्‍नो ताय आगन्त्वा सयनं अभिरुळ्हमत्ताय अट्टीयमानो हरायमानो जिगुच्छमानो पकम्पमानो ओतरित्वा भूमियं निपज्‍जि। सापि ओतरित्वा तस्स सन्तिकं गन्त्वा निपज्‍जि, सो उट्ठाय सयनं अभिरुहि। सापि पुन सयनं अभिरुहि, सो पुन सयना ओतरित्वा भूमियं निपज्‍जि। काळकण्णी नाम सिरिया सद्धिं न समेति। कुमारिका सयनेयेव निपज्‍जि, सो भूमियं सयि।

    Atheko mithilavāsī piṅguttaro nāma māṇavo takkasilaṃ gantvā disāpāmokkhācariyassa santike sippaṃ sikkhanto khippameva sikkhi. So anuyogaṃ datvā ‘‘gacchāmaha’’nti ācariyaṃ āpucchi. Tasmiṃ pana kule ‘‘sace vayappattā dhītā hoti, jeṭṭhantevāsikassa dātabbā’’ti vattaṃva, tasmā tassa ācariyassa vayappattā ekā dhītā atthi, sā abhirūpā devaccharāpaṭibhāgā. Atha naṃ ācariyo ‘‘dhītaraṃ te, tāta, dassāmi, taṃ ādāya gamissasī’’ti āha. So pana māṇavo dubbhago kāḷakaṇṇī, kumārikā pana mahāpuññā. Tassa taṃ disvā cittaṃ na allīyati. So taṃ arocentopi ‘‘ācariyassa vacanaṃ na bhindissāmī’’ti sampaṭicchi. Ācariyo dhītaraṃ tassa adāsi. So rattibhāge alaṅkatasirisayane nipanno tāya āgantvā sayanaṃ abhiruḷhamattāya aṭṭīyamāno harāyamāno jigucchamāno pakampamāno otaritvā bhūmiyaṃ nipajji. Sāpi otaritvā tassa santikaṃ gantvā nipajji, so uṭṭhāya sayanaṃ abhiruhi. Sāpi puna sayanaṃ abhiruhi, so puna sayanā otaritvā bhūmiyaṃ nipajji. Kāḷakaṇṇī nāma siriyā saddhiṃ na sameti. Kumārikā sayaneyeva nipajji, so bhūmiyaṃ sayi.

    एवं सत्ताहं वीतिनामेत्वा तं आदाय आचरियं वन्दित्वा निक्खमि, अन्तरामग्गे आलापसल्‍लापमत्तम्पि नत्थि। अनिच्छमानाव उभोपि मिथिलं सम्पत्ता। अथ पिङ्गुत्तरो नगरा अविदूरे फलसम्पन्‍नं उदुम्बररुक्खं दिस्वा खुदाय पीळितो तं अभिरुहित्वा फलानि खादि। सापि छातज्झत्ता रुक्खमूलं गन्त्वा ‘‘सामि, मय्हम्पि फलानि पातेथा’’ति आह। किं तव हत्थपादा नत्थि, सयं अभिरुहित्वा खादाति। सा अभिरुहित्वा खादि। सो तस्सा अभिरुळ्हभावं ञत्वा खिप्पं ओतरित्वा रुक्खं कण्टकेहि परिक्खिपित्वा ‘‘मुत्तोम्हि काळकण्णिया’’ति वत्वा पलायि। सापि ओतरितुं असक्‍कोन्ती तत्थेव निसीदि। अथ राजा उय्याने कीळित्वा हत्थिक्खन्धे निसिन्‍नो सायन्हसमये नगरं पविसन्तो तं दिस्वा पटिबद्धचित्तो हुत्वा ‘‘सपरिग्गहा, अपरिग्गहा’’ति पुच्छापेसि। सापि ‘‘अत्थि मे, सामि, कुलदत्तिको पति, सो पन मं इध निसीदापेत्वा छड्डेत्वा पलातो’’ति आह। अमच्‍चो तं कारणं रञ्‍ञो आरोचेसि। राजा ‘‘असामिकभण्डं नाम रञ्‍ञो पापुणाती’’ति तं ओतारेत्वा हत्थिक्खन्धं आरोपेत्वा निवेसनं नेत्वा अभिसिञ्‍चित्वा अग्गमहेसिट्ठाने ठपेसि। सा तस्स पिया अहोसि मनापा। उदुम्बररुक्खे लद्धत्ता ‘‘उदुम्बरदेवी’’त्वेवस्सा नामं सञ्‍जानिंसु।

    Evaṃ sattāhaṃ vītināmetvā taṃ ādāya ācariyaṃ vanditvā nikkhami, antarāmagge ālāpasallāpamattampi natthi. Anicchamānāva ubhopi mithilaṃ sampattā. Atha piṅguttaro nagarā avidūre phalasampannaṃ udumbararukkhaṃ disvā khudāya pīḷito taṃ abhiruhitvā phalāni khādi. Sāpi chātajjhattā rukkhamūlaṃ gantvā ‘‘sāmi, mayhampi phalāni pātethā’’ti āha. Kiṃ tava hatthapādā natthi, sayaṃ abhiruhitvā khādāti. Sā abhiruhitvā khādi. So tassā abhiruḷhabhāvaṃ ñatvā khippaṃ otaritvā rukkhaṃ kaṇṭakehi parikkhipitvā ‘‘muttomhi kāḷakaṇṇiyā’’ti vatvā palāyi. Sāpi otarituṃ asakkontī tattheva nisīdi. Atha rājā uyyāne kīḷitvā hatthikkhandhe nisinno sāyanhasamaye nagaraṃ pavisanto taṃ disvā paṭibaddhacitto hutvā ‘‘sapariggahā, apariggahā’’ti pucchāpesi. Sāpi ‘‘atthi me, sāmi, kuladattiko pati, so pana maṃ idha nisīdāpetvā chaḍḍetvā palāto’’ti āha. Amacco taṃ kāraṇaṃ rañño ārocesi. Rājā ‘‘asāmikabhaṇḍaṃ nāma rañño pāpuṇātī’’ti taṃ otāretvā hatthikkhandhaṃ āropetvā nivesanaṃ netvā abhisiñcitvā aggamahesiṭṭhāne ṭhapesi. Sā tassa piyā ahosi manāpā. Udumbararukkhe laddhattā ‘‘udumbaradevī’’tvevassā nāmaṃ sañjāniṃsu.

    अथेकदिवसं रञ्‍ञो उय्यानगमनत्थाय द्वारगामवासिकेहि मग्गं पटिजग्गापेसुं। पिङ्गुत्तरोपि भतिं करोन्तो कच्छं बन्धित्वा कुद्दालेन मग्गं तच्छि। मग्गे अनिट्ठितेयेव राजा उदुम्बरदेविया सद्धिं रथे निसीदित्वा निक्खमि। उदुम्बरदेवी काळकण्णिं मग्गं तच्छन्तं दिस्वा ‘‘एवरूपं सिरिं धारेतुं नासक्खि अयं काळकण्णी’’ति तं ओलोकेन्ती हसि। राजा हसमानं दिस्वा कुज्झित्वा ‘‘कस्मा हसी’’ति पुच्छि। देव, अयं मग्गतच्छको पुरिसो मय्हं पोराणकसामिको, एस मं उदुम्बररुक्खं आरोपेत्वा कण्टकेहि परिक्खिपित्वा गतो, इमाहं ओलोकेत्वा ‘‘एवरूपं सिरिं धारेतुं नासक्खि काळकण्णी अय’’न्ति चिन्तेत्वा हसिन्ति। राजा ‘‘त्वं मुसावादं कथेसि, अञ्‍ञं कञ्‍चि पुरिसं दिस्वा तया हसितं भविस्सति, तं मारेस्सामी’’ति असिं अग्गहेसि। सा भयप्पत्ता ‘‘देव, पण्डिते ताव पुच्छथा’’ति आह। राजा सेनकं पुच्छि ‘‘सेनक, इमिस्सा वचनं त्वं सद्दहसी’’ति। ‘‘न सद्दहामि, देव, को नाम एवरूपं इत्थिरतनं पहाय गमिस्सती’’ति। सा तस्स कथं सुत्वा अतिरेकतरं भीता अहोसि। अथ राजा ‘‘सेनको किं जानाति, पण्डितं पुच्छिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तं पुच्छन्तो इमं गाथमाह –

    Athekadivasaṃ rañño uyyānagamanatthāya dvāragāmavāsikehi maggaṃ paṭijaggāpesuṃ. Piṅguttaropi bhatiṃ karonto kacchaṃ bandhitvā kuddālena maggaṃ tacchi. Magge aniṭṭhiteyeva rājā udumbaradeviyā saddhiṃ rathe nisīditvā nikkhami. Udumbaradevī kāḷakaṇṇiṃ maggaṃ tacchantaṃ disvā ‘‘evarūpaṃ siriṃ dhāretuṃ nāsakkhi ayaṃ kāḷakaṇṇī’’ti taṃ olokentī hasi. Rājā hasamānaṃ disvā kujjhitvā ‘‘kasmā hasī’’ti pucchi. Deva, ayaṃ maggatacchako puriso mayhaṃ porāṇakasāmiko, esa maṃ udumbararukkhaṃ āropetvā kaṇṭakehi parikkhipitvā gato, imāhaṃ oloketvā ‘‘evarūpaṃ siriṃ dhāretuṃ nāsakkhi kāḷakaṇṇī aya’’nti cintetvā hasinti. Rājā ‘‘tvaṃ musāvādaṃ kathesi, aññaṃ kañci purisaṃ disvā tayā hasitaṃ bhavissati, taṃ māressāmī’’ti asiṃ aggahesi. Sā bhayappattā ‘‘deva, paṇḍite tāva pucchathā’’ti āha. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘senaka, imissā vacanaṃ tvaṃ saddahasī’’ti. ‘‘Na saddahāmi, deva, ko nāma evarūpaṃ itthiratanaṃ pahāya gamissatī’’ti. Sā tassa kathaṃ sutvā atirekataraṃ bhītā ahosi. Atha rājā ‘‘senako kiṃ jānāti, paṇḍitaṃ pucchissāmī’’ti cintetvā taṃ pucchanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘इत्थी सिया रूपवती, सा च सीलवती सिया।

    ‘‘Itthī siyā rūpavatī, sā ca sīlavatī siyā;

    पुरिसो तं न इच्छेय्य, सद्दहासि महोसधा’’ति॥ (जा॰ १.२.८३)।

    Puriso taṃ na iccheyya, saddahāsi mahosadhā’’ti. (jā. 1.2.83);

    तत्थ सीलवतीति आचारगुणसम्पन्‍ना।

    Tattha sīlavatīti ācāraguṇasampannā.

    तं सुत्वा पण्डितो गाथमाह –

    Taṃ sutvā paṇḍito gāthamāha –

    ‘‘सद्दहामि महाराज, पुरिसो दुब्भगो सिया।

    ‘‘Saddahāmi mahārāja, puriso dubbhago siyā;

    सिरी च काळकण्णी च, न समेन्ति कुदाचन’’न्ति॥ (जा॰ १.२.८४)।

    Sirī ca kāḷakaṇṇī ca, na samenti kudācana’’nti. (jā. 1.2.84);

    तत्थ न समेन्तीति समुद्दस्स ओरिमतीरपारिमतीरानि विय च गगनतलपथवितलानि विय च न समागच्छन्ति।

    Tattha na samentīti samuddassa orimatīrapārimatīrāni viya ca gaganatalapathavitalāni viya ca na samāgacchanti.

    राजा तस्स वचनेन तं कारणं सुत्वा तस्सा न कुज्झि, हदयमस्स निब्बायि। सो तस्स तुस्सित्वा ‘‘सचे पण्डितो नाभविस्स, अज्‍जाहं बालसेनकस्स कथाय एवरूपं इत्थिरतनं हीनो अस्सं, तं निस्साय मया एसा लद्धा’’ति सतसहस्सेन पूजं कारेसि। देवीपि राजानं वन्दित्वा ‘‘देव, पण्डितं निस्साय मया जीवितं लद्धं, इमाहं कनिट्ठभातिकट्ठाने ठपेतुं वरं याचामी’’ति आह। ‘‘साधु, देवि, गण्हाहि, दम्मि ते वर’’न्ति। ‘‘देव, अज्‍ज पट्ठाय मम कनिट्ठं विना किञ्‍चि मधुररसं न खादिस्सामि, इतो पट्ठाय वेलाय वा अवेलाय वा द्वारं विवरापेत्वा इमस्स मधुररसं पेसेतुं लभनकवरं गण्हामी’’ति। ‘‘साधु, भद्दे, इमञ्‍च वरं गण्हाही’’ति।

    Rājā tassa vacanena taṃ kāraṇaṃ sutvā tassā na kujjhi, hadayamassa nibbāyi. So tassa tussitvā ‘‘sace paṇḍito nābhavissa, ajjāhaṃ bālasenakassa kathāya evarūpaṃ itthiratanaṃ hīno assaṃ, taṃ nissāya mayā esā laddhā’’ti satasahassena pūjaṃ kāresi. Devīpi rājānaṃ vanditvā ‘‘deva, paṇḍitaṃ nissāya mayā jīvitaṃ laddhaṃ, imāhaṃ kaniṭṭhabhātikaṭṭhāne ṭhapetuṃ varaṃ yācāmī’’ti āha. ‘‘Sādhu, devi, gaṇhāhi, dammi te vara’’nti. ‘‘Deva, ajja paṭṭhāya mama kaniṭṭhaṃ vinā kiñci madhurarasaṃ na khādissāmi, ito paṭṭhāya velāya vā avelāya vā dvāraṃ vivarāpetvā imassa madhurarasaṃ pesetuṃ labhanakavaraṃ gaṇhāmī’’ti. ‘‘Sādhu, bhadde, imañca varaṃ gaṇhāhī’’ti.

    सिरिकाळकण्णिपञ्हो निट्ठितो।

    Sirikāḷakaṇṇipañho niṭṭhito.

    मेण्डकपञ्हो

    Meṇḍakapañho

    अपरस्मिं दिवसे राजा कतपातरासो पासादस्स दीघन्तरे चङ्कमन्तो वातपानन्तरेन ओलोकेन्तो एकं एळकञ्‍च सुनखञ्‍च मित्तसन्थवं करोन्तं अद्दस। सो किर एळको हत्थिसालं गन्त्वा हत्थिस्स पुरतो खित्तं अनामट्ठतिणं खादि। अथ नं हत्थिगोपका पोथेत्वा नीहरिंसु। सो विरवित्वा पलायि। अथ नं एको पुरिसो वेगेनागन्त्वा पिट्ठियं दण्डेन तिरियं पहरि। सो पिट्ठिं ओनामेत्वा वेदनाप्पत्तो हुत्वा गन्त्वा राजगेहस्स महाभित्तिं निस्साय पिट्ठिकाय निपज्‍जि। तं दिवसमेव रञ्‍ञो महानसे अट्ठिचम्मादीनि खादित्वा वड्ढितसुनखो भत्तकारके भत्तं सम्पादेत्वा बहि ठत्वा सरीरे सेदं निब्बापेन्ते मच्छमंसगन्धं घायित्वा तण्हं अधिवासेतुं असक्‍कोन्तो महानसं पविसित्वा भाजनपिधानं पातेत्वा मंसं खादि। अथ भत्तकारको भाजनसद्देन पविसित्वा तं दिस्वा द्वारं पिदहित्वा तं लेड्डुदण्डादीहि पोथेसि। सो खादितमंसं मुखेनेव छड्डेत्वा विरवित्वा निक्खमि। भत्तकारकोपि तस्स निक्खन्तभावं ञत्वा अनुबन्धित्वा पिट्ठियं दण्डेन तिरियं पहरि। सो वेदनाप्पत्तो पिट्ठिं ओनामेत्वा एकं पादं उक्खिपित्वा एळकस्स निपन्‍नट्ठानमेव पाविसि। अथ नं एळको ‘‘सम्म, किं पिट्ठिं ओनामेत्वा आगच्छसि, किं ते वातो विज्झती’’ति पुच्छि। सुनखोपि ‘‘त्वम्पि पिट्ठिं ओनामेत्वा निपन्‍नोसि, किं ते वातो विज्झती’’ति पुच्छि। ते अञ्‍ञमञ्‍ञं अत्तनो पवत्तिं आरोचेसुं।

    Aparasmiṃ divase rājā katapātarāso pāsādassa dīghantare caṅkamanto vātapānantarena olokento ekaṃ eḷakañca sunakhañca mittasanthavaṃ karontaṃ addasa. So kira eḷako hatthisālaṃ gantvā hatthissa purato khittaṃ anāmaṭṭhatiṇaṃ khādi. Atha naṃ hatthigopakā pothetvā nīhariṃsu. So viravitvā palāyi. Atha naṃ eko puriso vegenāgantvā piṭṭhiyaṃ daṇḍena tiriyaṃ pahari. So piṭṭhiṃ onāmetvā vedanāppatto hutvā gantvā rājagehassa mahābhittiṃ nissāya piṭṭhikāya nipajji. Taṃ divasameva rañño mahānase aṭṭhicammādīni khāditvā vaḍḍhitasunakho bhattakārake bhattaṃ sampādetvā bahi ṭhatvā sarīre sedaṃ nibbāpente macchamaṃsagandhaṃ ghāyitvā taṇhaṃ adhivāsetuṃ asakkonto mahānasaṃ pavisitvā bhājanapidhānaṃ pātetvā maṃsaṃ khādi. Atha bhattakārako bhājanasaddena pavisitvā taṃ disvā dvāraṃ pidahitvā taṃ leḍḍudaṇḍādīhi pothesi. So khāditamaṃsaṃ mukheneva chaḍḍetvā viravitvā nikkhami. Bhattakārakopi tassa nikkhantabhāvaṃ ñatvā anubandhitvā piṭṭhiyaṃ daṇḍena tiriyaṃ pahari. So vedanāppatto piṭṭhiṃ onāmetvā ekaṃ pādaṃ ukkhipitvā eḷakassa nipannaṭṭhānameva pāvisi. Atha naṃ eḷako ‘‘samma, kiṃ piṭṭhiṃ onāmetvā āgacchasi, kiṃ te vāto vijjhatī’’ti pucchi. Sunakhopi ‘‘tvampi piṭṭhiṃ onāmetvā nipannosi, kiṃ te vāto vijjhatī’’ti pucchi. Te aññamaññaṃ attano pavattiṃ ārocesuṃ.

    अथ नं एळको पुच्छि ‘‘किं पन त्वं पुन भत्तगेहं गन्तुं सक्खिस्ससि सम्मा’’ति? ‘‘न सक्खिस्सामि, सम्म, गतस्स मे जीवितं नत्थी’’ति। ‘‘त्वं पन पुन हत्थिसालं गन्तुं सक्खिस्ससी’’ति। ‘‘मयापि तत्थ गन्तुं न सक्‍का, गतस्स मे जीवितं नत्थी’’ति। ते ‘‘कथं नु खो मयं इदानि जीविस्सामा’’ति उपायं चिन्तेसुं। अथ नं एळको आह – ‘‘सचे मयं समग्गवासं वसितुं सक्‍कोम, अत्थेको उपायो’’ति। ‘‘तेन हि कथेही’’ति। ‘‘सम्म, त्वं इतो पट्ठाय हत्थिसालं याहि, ‘‘नायं तिणं खादती’’ति तयि हत्थिगोपका आसङ्कं न करिस्सन्ति, त्वं मम तिणं आहरेय्यासि। अहम्पि भत्तगेहं पविसिस्सामि, ‘‘नायं मंसखादको’’ति भत्तकारको मयि आसङ्कं न करिस्सति, अहं ते मंसं आहरिस्सामी’’ति। ते ‘‘सुन्दरो उपायो’’ति उभोपि सम्पटिच्छिंसु। सुनखो हत्थिसालं गन्त्वा तिणकलापं डंसित्वा आगन्त्वा महाभित्तिपिट्ठिकाय ठपेसि। इतरोपि भत्तगेहं गन्त्वा मंसखण्डं मुखपूरं डंसित्वा आनेत्वा तत्थेव ठपेसि। सुनखो मंसं खादि, एळको तिणं खादि। ते इमिना उपायेन समग्गा सम्मोदमाना महाभित्तिपिट्ठिकाय वसन्ति। राजा तेसं मित्तसन्थवं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘अदिट्ठपुब्बं वत मे कारणं दिट्ठं, इमे पच्‍चामित्ता हुत्वापि समग्गवासं वसन्ति। इदं कारणं गहेत्वा पञ्हं कत्वा पञ्‍च पण्डिते पुच्छिस्सामि, इमं पञ्हं अजानन्तं रट्ठा पब्बाजेस्सामि, तं जानन्तस्स ‘एवरूपो पण्डितो नत्थी’ति महासक्‍कारं करिस्सामि। अज्‍ज ताव अवेला, स्वे उपट्ठानं आगतकाले पुच्छिस्सामी’’ति। सो पुनदिवसे पण्डितेसु आगन्त्वा निसिन्‍नेसु पञ्हं पुच्छन्तो इमं गाथमाह –

    Atha naṃ eḷako pucchi ‘‘kiṃ pana tvaṃ puna bhattagehaṃ gantuṃ sakkhissasi sammā’’ti? ‘‘Na sakkhissāmi, samma, gatassa me jīvitaṃ natthī’’ti. ‘‘Tvaṃ pana puna hatthisālaṃ gantuṃ sakkhissasī’’ti. ‘‘Mayāpi tattha gantuṃ na sakkā, gatassa me jīvitaṃ natthī’’ti. Te ‘‘kathaṃ nu kho mayaṃ idāni jīvissāmā’’ti upāyaṃ cintesuṃ. Atha naṃ eḷako āha – ‘‘sace mayaṃ samaggavāsaṃ vasituṃ sakkoma, attheko upāyo’’ti. ‘‘Tena hi kathehī’’ti. ‘‘Samma, tvaṃ ito paṭṭhāya hatthisālaṃ yāhi, ‘‘nāyaṃ tiṇaṃ khādatī’’ti tayi hatthigopakā āsaṅkaṃ na karissanti, tvaṃ mama tiṇaṃ āhareyyāsi. Ahampi bhattagehaṃ pavisissāmi, ‘‘nāyaṃ maṃsakhādako’’ti bhattakārako mayi āsaṅkaṃ na karissati, ahaṃ te maṃsaṃ āharissāmī’’ti. Te ‘‘sundaro upāyo’’ti ubhopi sampaṭicchiṃsu. Sunakho hatthisālaṃ gantvā tiṇakalāpaṃ ḍaṃsitvā āgantvā mahābhittipiṭṭhikāya ṭhapesi. Itaropi bhattagehaṃ gantvā maṃsakhaṇḍaṃ mukhapūraṃ ḍaṃsitvā ānetvā tattheva ṭhapesi. Sunakho maṃsaṃ khādi, eḷako tiṇaṃ khādi. Te iminā upāyena samaggā sammodamānā mahābhittipiṭṭhikāya vasanti. Rājā tesaṃ mittasanthavaṃ disvā cintesi ‘‘adiṭṭhapubbaṃ vata me kāraṇaṃ diṭṭhaṃ, ime paccāmittā hutvāpi samaggavāsaṃ vasanti. Idaṃ kāraṇaṃ gahetvā pañhaṃ katvā pañca paṇḍite pucchissāmi, imaṃ pañhaṃ ajānantaṃ raṭṭhā pabbājessāmi, taṃ jānantassa ‘evarūpo paṇḍito natthī’ti mahāsakkāraṃ karissāmi. Ajja tāva avelā, sve upaṭṭhānaṃ āgatakāle pucchissāmī’’ti. So punadivase paṇḍitesu āgantvā nisinnesu pañhaṃ pucchanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘येसं न कदाचि भूतपुब्बं, सख्यं सत्तपदम्पिमस्मि लोके।

    ‘‘Yesaṃ na kadāci bhūtapubbaṃ, sakhyaṃ sattapadampimasmi loke;

    जाता अमित्ता दुवे सहाया, पटिसन्धाय चरन्ति किस्स हेतू’’ति॥ (जा॰ १.१२.९४)।

    Jātā amittā duve sahāyā, paṭisandhāya caranti kissa hetū’’ti. (jā. 1.12.94);

    तत्थ पटिसन्धायाति सद्दहित्वा घटिता हुत्वा।

    Tattha paṭisandhāyāti saddahitvā ghaṭitā hutvā.

    इदञ्‍च पन वत्वा पुन एवमाह –

    Idañca pana vatvā puna evamāha –

    ‘‘यदि मे अज्‍ज पातरासकाले, पञ्हं न सक्‍कुणेय्याथ वत्तुमेतं।

    ‘‘Yadi me ajja pātarāsakāle, pañhaṃ na sakkuṇeyyātha vattumetaṃ;

    रट्ठा पब्बाजयिस्सामि वो सब्बे, न हि मत्थो दुप्पञ्‍ञजातिकेही’’ति॥ (जा॰ १.१२.९५)।

    Raṭṭhā pabbājayissāmi vo sabbe, na hi mattho duppaññajātikehī’’ti. (jā. 1.12.95);

    तदा पन सेनको अग्गासने निसिन्‍नो अहोसि, पण्डितो पन परियन्ते निसिन्‍नो। सो तं पञ्हं उपधारेन्तो तमत्थं अदिस्वा चिन्तेसि ‘‘अयं राजा दन्धधातुको इमं पञ्हं चिन्तेत्वा सङ्खरितुं असमत्थो, किञ्‍चिदेव, तेन दिट्ठं भविस्सति, एकदिवसं ओकासं लभन्तो इमं पञ्हं नीहरिस्सामि, सेनको केनचि उपायेन अज्‍जेकदिवसमत्तं अधिवासापेतू’’ति। इतरेपि चत्तारो पण्डिता अन्धकारगब्भं पविट्ठा विय न किञ्‍चि पस्सिंसु। सेनको ‘‘का नु खो महोसधस्स पवत्ती’’ति बोधिसत्तं ओलोकेसि। सोपि तं ओलोकेसि। सेनको बोधिसत्तस्स ओलोकिताकारेनेव तस्स अधिप्पायं ञत्वा ‘‘पण्डितस्सपि न उपट्ठाति, तेनेकदिवसं ओकासं इच्छति, पूरेस्सामिस्स मनोरथ’’न्ति चिन्तेत्वा रञ्‍ञा सद्धिं विस्सासेन महाहसितं हसित्वा ‘‘किं, महाराज, सब्बेव अम्हे पञ्हं कथेतुं असक्‍कोन्ते रट्ठा पब्बाजेस्ससि, एतम्पि ‘एको गण्ठिपञ्हो’ति त्वं सल्‍लक्खेसि, न मयं एतं कथेतुं न सक्‍कोम, अपिच खो थोकं अधिवासेहि। गण्ठिपञ्हो एस, न सक्‍कोम महाजनमज्झे कथेतुं, एकमन्ते चिन्तेत्वा पच्छा तुम्हाकं कथेस्साम , ओकासं नो देही’’ति महासत्तं ओलोकेत्वा इमं गाथाद्वयमाह –

    Tadā pana senako aggāsane nisinno ahosi, paṇḍito pana pariyante nisinno. So taṃ pañhaṃ upadhārento tamatthaṃ adisvā cintesi ‘‘ayaṃ rājā dandhadhātuko imaṃ pañhaṃ cintetvā saṅkharituṃ asamattho, kiñcideva, tena diṭṭhaṃ bhavissati, ekadivasaṃ okāsaṃ labhanto imaṃ pañhaṃ nīharissāmi, senako kenaci upāyena ajjekadivasamattaṃ adhivāsāpetū’’ti. Itarepi cattāro paṇḍitā andhakāragabbhaṃ paviṭṭhā viya na kiñci passiṃsu. Senako ‘‘kā nu kho mahosadhassa pavattī’’ti bodhisattaṃ olokesi. Sopi taṃ olokesi. Senako bodhisattassa olokitākāreneva tassa adhippāyaṃ ñatvā ‘‘paṇḍitassapi na upaṭṭhāti, tenekadivasaṃ okāsaṃ icchati, pūressāmissa manoratha’’nti cintetvā raññā saddhiṃ vissāsena mahāhasitaṃ hasitvā ‘‘kiṃ, mahārāja, sabbeva amhe pañhaṃ kathetuṃ asakkonte raṭṭhā pabbājessasi, etampi ‘eko gaṇṭhipañho’ti tvaṃ sallakkhesi, na mayaṃ etaṃ kathetuṃ na sakkoma, apica kho thokaṃ adhivāsehi. Gaṇṭhipañho esa, na sakkoma mahājanamajjhe kathetuṃ, ekamante cintetvā pacchā tumhākaṃ kathessāma , okāsaṃ no dehī’’ti mahāsattaṃ oloketvā imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘महाजनसमागमम्हि घोरे, जनकोलाहलसङ्गमम्हि जाते।

    ‘‘Mahājanasamāgamamhi ghore, janakolāhalasaṅgamamhi jāte;

    विक्खित्तमना अनेकचित्ता, पञ्हं न सक्‍कुणोम वत्तुमेतं॥

    Vikkhittamanā anekacittā, pañhaṃ na sakkuṇoma vattumetaṃ.

    ‘‘एकग्गचित्ताव एकमेका, रहसि गता अत्थं निचिन्तयित्वा।

    ‘‘Ekaggacittāva ekamekā, rahasi gatā atthaṃ nicintayitvā;

    पविवेके सम्मसित्वान धीरा, अथ वक्खन्ति जनिन्द एतमत्थ’’न्ति॥ (जा॰ १.१२.९६-९७)।

    Paviveke sammasitvāna dhīrā, atha vakkhanti janinda etamattha’’nti. (jā. 1.12.96-97);

    तत्थ सम्मसित्वानाति कायचित्तविवेके ठिता इमे धीरा इमं पञ्हं सम्मसित्वा अथ वो एतं अत्थं वक्खन्ति।

    Tattha sammasitvānāti kāyacittaviveke ṭhitā ime dhīrā imaṃ pañhaṃ sammasitvā atha vo etaṃ atthaṃ vakkhanti.

    राजा तस्स कथं सुत्वा अनत्तमनो हुत्वापि ‘‘साधु चिन्तेत्वा कथेथ, अकथेन्ते पन वो पब्बाजेस्सामी’’ति तज्‍जेसियेव। चत्तारो पण्डिता पासादा ओतरिंसु। सेनको इतरे आह – ‘‘सम्मा, राजा सुखुमपञ्हं पुच्छि, अकथिते महन्तं भयं भविस्सति, सप्पायभोजनं भुञ्‍जित्वा सम्मा उपधारेथा’’ति। ते अत्तनो अत्तनो गेहं गता। पण्डितोपि उट्ठाय उदुम्बरदेविया सन्तिकं गन्त्वा ‘‘देवि, अज्‍ज वा हिय्यो वा राजा कत्थ चिरं अट्ठासी’’ति पुच्छि। ‘‘तात, दीघन्तरे वातपानेन ओलोकेन्तो चङ्कमती’’ति। ततो पण्डितो चिन्तेसि ‘‘रञ्‍ञा इमिना पस्सेन किञ्‍चि दिट्ठं भविस्सती’’ति। सो तत्थ गन्त्वा बहि ओलोकेन्तो एळकसुनखानं किरियं दिस्वा ‘‘इमे दिस्वा रञ्‍ञा पञ्हो अभिसङ्खतो’’ति सन्‍निट्ठानं कत्वा गेहं गतो। इतरेपि तयो चिन्तेत्वा किञ्‍चि अदिस्वा सेनकस्स सन्तिकं अगमंसु। सो ते पुच्छि ‘‘दिट्ठो वो पञ्हो’’ति। ‘‘न दिट्ठो आचरिया’’ति। ‘‘यदि एवं राजा वो पब्बाजेस्सति, किं करिस्सथा’’ति? ‘‘तुम्हेहि पन दिट्ठो’’ति? ‘‘अहम्पि न पस्सामी’’ति। ‘‘तुम्हेसु अपस्सन्तेसु मयं किं पस्साम, रञ्‍ञो पन सन्तिके ‘चिन्तेत्वा कथेस्सामा’ति सीहनादं नदित्वा आगतम्हा, अकथिते अम्हे राजा कुज्झिस्सति, किं करोम, अयं पञ्हो न सक्‍का अम्हेहि दट्ठुं , पण्डितेन पन सतगुणं सहस्सगुणं सतसहस्सगुणं कत्वा चिन्तितो भविस्सति, एथ तस्स सन्तिकं गच्छामा’’ति ते चत्तारो पण्डिता बोधिसत्तस्स घरद्वारं आगतभावं आरोचापेत्वा ‘‘पविसन्तु पण्डिता’’ति वुत्ते गेहं पविसित्वा पटिसन्थारं कत्वा एकमन्तं ठिता महासत्तं पुच्छिंसु ‘‘किं पन, पण्डित, चिन्तितो पञ्हो’’ति? ‘‘आम, चिन्तितो, मयि अचिन्तेन्ते अञ्‍ञो को चिन्तयिस्सती’’ति। ‘‘तेन हि पण्डित अम्हाकम्पि कथेथा’’ति।

    Rājā tassa kathaṃ sutvā anattamano hutvāpi ‘‘sādhu cintetvā kathetha, akathente pana vo pabbājessāmī’’ti tajjesiyeva. Cattāro paṇḍitā pāsādā otariṃsu. Senako itare āha – ‘‘sammā, rājā sukhumapañhaṃ pucchi, akathite mahantaṃ bhayaṃ bhavissati, sappāyabhojanaṃ bhuñjitvā sammā upadhārethā’’ti. Te attano attano gehaṃ gatā. Paṇḍitopi uṭṭhāya udumbaradeviyā santikaṃ gantvā ‘‘devi, ajja vā hiyyo vā rājā kattha ciraṃ aṭṭhāsī’’ti pucchi. ‘‘Tāta, dīghantare vātapānena olokento caṅkamatī’’ti. Tato paṇḍito cintesi ‘‘raññā iminā passena kiñci diṭṭhaṃ bhavissatī’’ti. So tattha gantvā bahi olokento eḷakasunakhānaṃ kiriyaṃ disvā ‘‘ime disvā raññā pañho abhisaṅkhato’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā gehaṃ gato. Itarepi tayo cintetvā kiñci adisvā senakassa santikaṃ agamaṃsu. So te pucchi ‘‘diṭṭho vo pañho’’ti. ‘‘Na diṭṭho ācariyā’’ti. ‘‘Yadi evaṃ rājā vo pabbājessati, kiṃ karissathā’’ti? ‘‘Tumhehi pana diṭṭho’’ti? ‘‘Ahampi na passāmī’’ti. ‘‘Tumhesu apassantesu mayaṃ kiṃ passāma, rañño pana santike ‘cintetvā kathessāmā’ti sīhanādaṃ naditvā āgatamhā, akathite amhe rājā kujjhissati, kiṃ karoma, ayaṃ pañho na sakkā amhehi daṭṭhuṃ , paṇḍitena pana sataguṇaṃ sahassaguṇaṃ satasahassaguṇaṃ katvā cintito bhavissati, etha tassa santikaṃ gacchāmā’’ti te cattāro paṇḍitā bodhisattassa gharadvāraṃ āgatabhāvaṃ ārocāpetvā ‘‘pavisantu paṇḍitā’’ti vutte gehaṃ pavisitvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ ṭhitā mahāsattaṃ pucchiṃsu ‘‘kiṃ pana, paṇḍita, cintito pañho’’ti? ‘‘Āma, cintito, mayi acintente añño ko cintayissatī’’ti. ‘‘Tena hi paṇḍita amhākampi kathethā’’ti.

    पण्डितो ‘‘सचाहं एतेसं न कथेस्सामि, राजा ते रट्ठा पब्बाजेस्सति, मं पन सत्तहि रतनेहि पूजेस्सति, इमे अन्धबाला मा विनस्सन्तु, कथेस्सामि तेस’’न्ति चिन्तेत्वा ते चत्तारोपि नीचासने निसीदापेत्वा अञ्‍जलिं पग्गण्हापेत्वा रञ्‍ञा दिट्ठतं अजानापेत्वा ‘‘रञ्‍ञा पुच्छितकाले एवं कथेय्याथा’’ति चतुन्‍नम्पि चतस्सो गाथायो बन्धित्वा पाळिमेव उग्गण्हापेत्वा उय्योजेसि। ते दुतियदिवसे राजुपट्ठानं गन्त्वा पञ्‍ञत्तासने निसीदिंसु। राजा सेनकं पुच्छि ‘‘ञातो ते, सेनक, पञ्हो’’ति? ‘‘महाराज, मयि अजानन्ते अञ्‍ञो को जानिस्सती’’ति। ‘‘तेन हि कथेही’’ति। ‘‘सुणाथ देवा’’ति सो उग्गहितनियामेनेव गाथमाह –

    Paṇḍito ‘‘sacāhaṃ etesaṃ na kathessāmi, rājā te raṭṭhā pabbājessati, maṃ pana sattahi ratanehi pūjessati, ime andhabālā mā vinassantu, kathessāmi tesa’’nti cintetvā te cattāropi nīcāsane nisīdāpetvā añjaliṃ paggaṇhāpetvā raññā diṭṭhataṃ ajānāpetvā ‘‘raññā pucchitakāle evaṃ katheyyāthā’’ti catunnampi catasso gāthāyo bandhitvā pāḷimeva uggaṇhāpetvā uyyojesi. Te dutiyadivase rājupaṭṭhānaṃ gantvā paññattāsane nisīdiṃsu. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘ñāto te, senaka, pañho’’ti? ‘‘Mahārāja, mayi ajānante añño ko jānissatī’’ti. ‘‘Tena hi kathehī’’ti. ‘‘Suṇātha devā’’ti so uggahitaniyāmeneva gāthamāha –

    ‘‘उग्गपुत्तराजपुत्तियानं, उरब्भस्स मंसं पियं मनापं।

    ‘‘Uggaputtarājaputtiyānaṃ, urabbhassa maṃsaṃ piyaṃ manāpaṃ;

    न सुनखस्स ते अदेन्ति मंसं, अथ मेण्डस्स सुणेन सख्यमस्सा’’ति॥ (जा॰ १.१२.९८)।

    Na sunakhassa te adenti maṃsaṃ, atha meṇḍassa suṇena sakhyamassā’’ti. (jā. 1.12.98);

    तत्थ उग्गपुत्तराजपुत्तियानन्ति उग्गतानं अमच्‍चपुत्तानञ्‍चेव राजपुत्तानञ्‍च।

    Tattha uggaputtarājaputtiyānanti uggatānaṃ amaccaputtānañceva rājaputtānañca.

    गाथं वत्वापि सेनको अत्थं न जानाति। राजा पन अत्तनो दिट्ठभावेन पजानाति, तस्मा ‘‘सेनकेन ताव ञातो’’ति पुक्‍कुसं पुच्छि। सोपिस्स ‘‘किं अहम्पि अपण्डितो’’ति वत्वा उग्गहितनियामेनेव गाथमाह –

    Gāthaṃ vatvāpi senako atthaṃ na jānāti. Rājā pana attano diṭṭhabhāvena pajānāti, tasmā ‘‘senakena tāva ñāto’’ti pukkusaṃ pucchi. Sopissa ‘‘kiṃ ahampi apaṇḍito’’ti vatvā uggahitaniyāmeneva gāthamāha –

    ‘‘चम्मं विहनन्ति एळकस्स, अस्सपिट्ठत्थरस्सुखस्स हेतु।

    ‘‘Cammaṃ vihananti eḷakassa, assapiṭṭhattharassukhassa hetu;

    न च ते सुनखस्स अत्थरन्ति, अथ मेण्डस्स सुणेन सख्यमस्सा’’ति॥ (जा॰ १.१२.९९)।

    Na ca te sunakhassa attharanti, atha meṇḍassa suṇena sakhyamassā’’ti. (jā. 1.12.99);

    तस्सपि अत्थो अपाकटोयेव। राजा पन अत्तनो पाकटत्ता ‘‘इमिनापि पुक्‍कुसेन ञातो’’ति कामिन्दं पुच्छि। सोपि उग्गहितनियामेनेव गाथमाह –

    Tassapi attho apākaṭoyeva. Rājā pana attano pākaṭattā ‘‘imināpi pukkusena ñāto’’ti kāmindaṃ pucchi. Sopi uggahitaniyāmeneva gāthamāha –

    ‘‘आवेल्‍लितसिङ्गिको हि मेण्डो, न च सुनखस्स विसाणकानि अत्थि।

    ‘‘Āvellitasiṅgiko hi meṇḍo, na ca sunakhassa visāṇakāni atthi;

    तिणभक्खो मंसभोजनो च, अथ मेण्डस्स सुणेन सख्यमस्सा’’ति॥ (जा॰ १.१२.१००)।

    Tiṇabhakkho maṃsabhojano ca, atha meṇḍassa suṇena sakhyamassā’’ti. (jā. 1.12.100);

    राजा ‘‘इमिनापि ञातो’’ति देविन्दं पुच्छि। सोपि उग्गहितनियामेनेव गाथमाह –

    Rājā ‘‘imināpi ñāto’’ti devindaṃ pucchi. Sopi uggahitaniyāmeneva gāthamāha –

    ‘‘तिणमासि पलासमासि मेण्डो, न च सुनखो तिणमासि नो पलासं।

    ‘‘Tiṇamāsi palāsamāsi meṇḍo, na ca sunakho tiṇamāsi no palāsaṃ;

    गण्हेय्य सुणो ससं बिळारं, अथ मेण्डस्स सुणेन सख्यमस्सा’’ति॥ (जा॰ १.१२.१०१)।

    Gaṇheyya suṇo sasaṃ biḷāraṃ, atha meṇḍassa suṇena sakhyamassā’’ti. (jā. 1.12.101);

    तत्थ तिणमासि पलासमासीति तिणखादको चेव पण्णखादको च। नो पलासन्ति पण्णम्पि न खादति।

    Tattha tiṇamāsi palāsamāsīti tiṇakhādako ceva paṇṇakhādako ca. No palāsanti paṇṇampi na khādati.

    अथ राजा पण्डितं पुच्छि – ‘‘तात, त्वम्पि इमं पञ्हं जानासी’’ति? ‘‘महाराज, अवीचितो याव भवग्गा मं ठपेत्वा को अञ्‍ञो एतं जानिस्सती’’ति। ‘‘तेन हि कथेही’’ति। ‘‘सुण महाराजा’’ति तस्स पञ्हस्स अत्तनो पाकटभावं पकासेन्तो गाथाद्वयमाह –

    Atha rājā paṇḍitaṃ pucchi – ‘‘tāta, tvampi imaṃ pañhaṃ jānāsī’’ti? ‘‘Mahārāja, avīcito yāva bhavaggā maṃ ṭhapetvā ko añño etaṃ jānissatī’’ti. ‘‘Tena hi kathehī’’ti. ‘‘Suṇa mahārājā’’ti tassa pañhassa attano pākaṭabhāvaṃ pakāsento gāthādvayamāha –

    ‘‘अट्ठड्ढपदो चतुप्पदस्स, मेण्डो अट्ठनखो अदिस्समानो।

    ‘‘Aṭṭhaḍḍhapado catuppadassa, meṇḍo aṭṭhanakho adissamāno;

    छादियमाहरती अयं इमस्स, मंसं आहरती अयं अमुस्स॥

    Chādiyamāharatī ayaṃ imassa, maṃsaṃ āharatī ayaṃ amussa.

    ‘‘पासादवरगतो विदेहसेट्ठो, वीतिहारं अञ्‍ञमञ्‍ञभोजनानं।

    ‘‘Pāsādavaragato videhaseṭṭho, vītihāraṃ aññamaññabhojanānaṃ;

    अद्दक्खि किर सक्खिकं जनिन्दो, बुभुक्‍कस्स पुण्णंमुखस्स चेत’’न्ति॥ (जा॰ १.१२.१०२-१०३)।

    Addakkhi kira sakkhikaṃ janindo, bubhukkassa puṇṇaṃmukhassa ceta’’nti. (jā. 1.12.102-103);

    तत्थ अट्ठड्ढपदोति ब्यञ्‍जनकुसलताय एळकस्स चतुप्पादं सन्धायाह। मेण्डोति एळको। अट्ठनखोति एकेकस्मिं पादे द्विन्‍नं द्विन्‍नं खुरानं वसेनेतं वुत्तं। अदिस्समानोति मंसं आहरणकाले अपञ्‍ञायमानो। छादियन्ति गेहच्छदनं। तिणन्ति अत्थो। अयं इमस्साति सुनखो एळकस्स। वीतिहारन्ति वीतिहरणं। अञ्‍ञमञ्‍ञभोजनानन्ति अञ्‍ञमञ्‍ञस्स भोजनानं। मेण्डो हि सुनखस्स भोजनं हरति, सो तस्स वीतिहरति, सुनखोपि तस्स हरति, इतरो वीतिहरति। अद्दक्खीति तं तेसं अञ्‍ञमञ्‍ञभोजनानं वीतिहरणं सक्खिकं अत्तनो पच्‍चक्खं कत्वा अद्दस। बुभुक्‍कस्साति भुभूति सद्दकरणसुनखस्स। पुण्णंमुखस्साति मेण्डस्स। इमेसं एतं मित्तसन्थवं राजा सयं पस्सीति।

    Tattha aṭṭhaḍḍhapadoti byañjanakusalatāya eḷakassa catuppādaṃ sandhāyāha. Meṇḍoti eḷako. Aṭṭhanakhoti ekekasmiṃ pāde dvinnaṃ dvinnaṃ khurānaṃ vasenetaṃ vuttaṃ. Adissamānoti maṃsaṃ āharaṇakāle apaññāyamāno. Chādiyanti gehacchadanaṃ. Tiṇanti attho. Ayaṃ imassāti sunakho eḷakassa. Vītihāranti vītiharaṇaṃ. Aññamaññabhojanānanti aññamaññassa bhojanānaṃ. Meṇḍo hi sunakhassa bhojanaṃ harati, so tassa vītiharati, sunakhopi tassa harati, itaro vītiharati. Addakkhīti taṃ tesaṃ aññamaññabhojanānaṃ vītiharaṇaṃ sakkhikaṃ attano paccakkhaṃ katvā addasa. Bubhukkassāti bhubhūti saddakaraṇasunakhassa. Puṇṇaṃmukhassāti meṇḍassa. Imesaṃ etaṃ mittasanthavaṃ rājā sayaṃ passīti.

    राजा इतरेहि बोधिसत्तं निस्साय ञातभावं अजानन्तो ‘‘पञ्‍च पण्डिता अत्तनो अत्तनो ञाणबलेन जानिंसू’’ति मञ्‍ञमानो सोमनस्सप्पत्तो हुत्वा इमं गाथमाह –

    Rājā itarehi bodhisattaṃ nissāya ñātabhāvaṃ ajānanto ‘‘pañca paṇḍitā attano attano ñāṇabalena jāniṃsū’’ti maññamāno somanassappatto hutvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘लाभा वत मे अनप्परूपा, यस्स मेदिसा पण्डिता कुलम्हि।

    ‘‘Lābhā vata me anapparūpā, yassa medisā paṇḍitā kulamhi;

    पञ्हस्स गम्भीरगतं निपुणमत्थं, पटिविज्झन्ति सुभासितेन धीरा’’ति॥ (जा॰ १.१२.१०४)।

    Pañhassa gambhīragataṃ nipuṇamatthaṃ, paṭivijjhanti subhāsitena dhīrā’’ti. (jā. 1.12.104);

    तत्थ पटिविज्झन्तीति सुभासितेन ते विदित्वा कथेन्ति।

    Tattha paṭivijjhantīti subhāsitena te viditvā kathenti.

    अथ नेसं ‘‘तुट्ठेन नाम तुट्ठाकारो कत्तब्बो’’ति तं करोन्तो इमं गाथमाह –

    Atha nesaṃ ‘‘tuṭṭhena nāma tuṭṭhākāro kattabbo’’ti taṃ karonto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘अस्सतरिरथञ्‍च एकमेकं, फीतं गामवरञ्‍च एकमेकं।

    ‘‘Assatarirathañca ekamekaṃ, phītaṃ gāmavarañca ekamekaṃ;

    सब्बेसं वो दम्मि पण्डितानं, परमप्पतीतमनो सुभासितेना’’ति॥ (जा॰ १.१२.१०५)।

    Sabbesaṃ vo dammi paṇḍitānaṃ, paramappatītamano subhāsitenā’’ti. (jā. 1.12.105);

    इति वत्वा तेसं तं सब्बं दापेसि।

    Iti vatvā tesaṃ taṃ sabbaṃ dāpesi.

    द्वादसनिपाते मेण्डकपञ्हो निट्ठितो।

    Dvādasanipāte meṇḍakapañho niṭṭhito.

    सिरिमन्तपञ्हो

    Sirimantapañho

    उदुम्बरदेवी पन इतरेहि पण्डितं निस्साय पञ्हस्स ञातभावं ञत्वा ‘‘रञ्‍ञा मुग्गं मासेन निब्बिसेसकं करोन्तेन विय पञ्‍चन्‍नं समकोव सक्‍कारो कतो, ननु मय्हं कनिट्ठस्स विसेसं सक्‍कारं कातुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा पुच्छि ‘‘देव, केन वो पञ्हो कथितो’’ति? ‘‘पञ्‍चहि पण्डितेहि, भद्दे’’ति। ‘‘देव, चत्तारो जना तं पञ्हं कं निस्साय जानिंसू’’ति? ‘‘न जानामि, भद्दे’’ति। ‘‘महाराज, किं ते जानन्ति, पण्डितो पन ‘मा नस्सन्तु इमे बाला’ति पञ्हं उग्गण्हापेसि, तुम्हे सब्बेसं समकं सक्‍कारं करोथ, अयुत्तमेतं, पण्डितस्स विसेसकं कातुं वट्टती’’ति। राजा ‘‘अत्तानं निस्साय ञातभावं न कथेसी’’ति पण्डितस्स तुस्सित्वा अतिरेकतरं सक्‍कारं कातुकामो चिन्तेसि ‘‘होतु मम पुत्तं एकं पञ्हं पुच्छित्वा कथितकाले महन्तं सक्‍कारं करिस्सामी’’ति। सो पञ्हं चिन्तेन्तो सिरिमन्तपञ्हं चिन्तेत्वा एकदिवसं पञ्‍चन्‍नं पण्डितानं उपट्ठानं आगन्त्वा सुखनिसिन्‍नकाले सेनकं आह – ‘‘सेनक, पञ्हं पुच्छिस्सामी’’ति। ‘‘पुच्छ देवा’’ति। राजा सिरिमन्तपञ्हे पठमं गाथमाह –

    Udumbaradevī pana itarehi paṇḍitaṃ nissāya pañhassa ñātabhāvaṃ ñatvā ‘‘raññā muggaṃ māsena nibbisesakaṃ karontena viya pañcannaṃ samakova sakkāro kato, nanu mayhaṃ kaniṭṭhassa visesaṃ sakkāraṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā rañño santikaṃ gantvā pucchi ‘‘deva, kena vo pañho kathito’’ti? ‘‘Pañcahi paṇḍitehi, bhadde’’ti. ‘‘Deva, cattāro janā taṃ pañhaṃ kaṃ nissāya jāniṃsū’’ti? ‘‘Na jānāmi, bhadde’’ti. ‘‘Mahārāja, kiṃ te jānanti, paṇḍito pana ‘mā nassantu ime bālā’ti pañhaṃ uggaṇhāpesi, tumhe sabbesaṃ samakaṃ sakkāraṃ karotha, ayuttametaṃ, paṇḍitassa visesakaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā ‘‘attānaṃ nissāya ñātabhāvaṃ na kathesī’’ti paṇḍitassa tussitvā atirekataraṃ sakkāraṃ kātukāmo cintesi ‘‘hotu mama puttaṃ ekaṃ pañhaṃ pucchitvā kathitakāle mahantaṃ sakkāraṃ karissāmī’’ti. So pañhaṃ cintento sirimantapañhaṃ cintetvā ekadivasaṃ pañcannaṃ paṇḍitānaṃ upaṭṭhānaṃ āgantvā sukhanisinnakāle senakaṃ āha – ‘‘senaka, pañhaṃ pucchissāmī’’ti. ‘‘Puccha devā’’ti. Rājā sirimantapañhe paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘पञ्‍ञायुपेतं सिरिया विहीनं, यसस्सिनं वापि अपेतपञ्‍ञं।

    ‘‘Paññāyupetaṃ siriyā vihīnaṃ, yasassinaṃ vāpi apetapaññaṃ;

    पुच्छामि तं सेनक एतमत्थं, कमेत्थ सेय्यो कुसला वदन्ती’’ति॥ (जा॰ १.१५.८३)।

    Pucchāmi taṃ senaka etamatthaṃ, kamettha seyyo kusalā vadantī’’ti. (jā. 1.15.83);

    तत्थ कमेत्थ सेय्योति इमेसु द्वीसु कतरं पण्डिता सेय्योति वदन्ति।

    Tattha kamettha seyyoti imesu dvīsu kataraṃ paṇḍitā seyyoti vadanti.

    अयञ्‍च किर पञ्हो सेनकस्स वंसानुगतो, तेन नं खिप्पमेव कथेसि –

    Ayañca kira pañho senakassa vaṃsānugato, tena naṃ khippameva kathesi –

    ‘‘धीरा च बाला च हवे जनिन्द, सिप्पूपपन्‍ना च असिप्पिनो च।

    ‘‘Dhīrā ca bālā ca have janinda, sippūpapannā ca asippino ca;

    सुजातिमन्तोपि अजातिमस्स, यसस्सिनो पेसकरा भवन्ति।

    Sujātimantopi ajātimassa, yasassino pesakarā bhavanti;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञो निहीनो सिरीमाव सेय्यो’’ति॥ (जा॰ १.१५.८४)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.84);

    तत्थ पञ्‍ञो निहीनोति पञ्‍ञवा निहीनो, इस्सरोव उत्तमोति अत्थो।

    Tattha pañño nihīnoti paññavā nihīno, issarova uttamoti attho.

    राजा तस्स वचनं सुत्वा इतरे तयो अपुच्छित्वा सङ्घनवकं हुत्वा निसिन्‍नं महोसधपण्डितं आह –

    Rājā tassa vacanaṃ sutvā itare tayo apucchitvā saṅghanavakaṃ hutvā nisinnaṃ mahosadhapaṇḍitaṃ āha –

    ‘‘तुवम्पि पुच्छामि अनोमपञ्‍ञ, महोसध केवलधम्मदस्सि।

    ‘‘Tuvampi pucchāmi anomapañña, mahosadha kevaladhammadassi;

    बालं यसस्सिं पण्डितं अप्पभोगं, कमेत्थ सेय्यो कुसला वदन्ती’’ति॥ (जा॰ १.१५.८५)।

    Bālaṃ yasassiṃ paṇḍitaṃ appabhogaṃ, kamettha seyyo kusalā vadantī’’ti. (jā. 1.15.85);

    तत्थ केवलधम्मदस्सीति सब्बधम्मदस्सि।

    Tattha kevaladhammadassīti sabbadhammadassi.

    अथस्स महासत्तो ‘‘सुण, महाराजा’’ति वत्वा कथेसि –

    Athassa mahāsatto ‘‘suṇa, mahārājā’’ti vatvā kathesi –

    ‘‘पापानि कम्मानि करोति बालो, इधमेव सेय्यो इति मञ्‍ञमानो।

    ‘‘Pāpāni kammāni karoti bālo, idhameva seyyo iti maññamāno;

    इधलोकदस्सी परलोकमदस्सी, उभयत्थ बालो कलिमग्गहेसि।

    Idhalokadassī paralokamadassī, ubhayattha bālo kalimaggahesi;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञोव सेय्यो न यसस्सि बालो’’ति॥ (जा॰ १.१५.८६)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.86);

    तत्थ इधमेव सेय्योति इधलोके इस्सरियमेव मय्हं सेट्ठन्ति मञ्‍ञमानो। कलिमग्गहेसीति बालो इस्सरियमानेन पापकम्मं कत्वा निरयादिं उपपज्‍जन्तो परलोके च पुन ततो आगन्त्वा नीचकुले दुक्खभावं पत्वा निब्बत्तमानो इधलोके चाति उभयत्थ पराजयमेव गण्हाति। एतम्पि कारणं अहं दिस्वा पञ्‍ञासम्पन्‍नोव उत्तमो, इस्सरो पन बालो न उत्तमोति वदामि।

    Tattha idhameva seyyoti idhaloke issariyameva mayhaṃ seṭṭhanti maññamāno. Kalimaggahesīti bālo issariyamānena pāpakammaṃ katvā nirayādiṃ upapajjanto paraloke ca puna tato āgantvā nīcakule dukkhabhāvaṃ patvā nibbattamāno idhaloke cāti ubhayattha parājayameva gaṇhāti. Etampi kāraṇaṃ ahaṃ disvā paññāsampannova uttamo, issaro pana bālo na uttamoti vadāmi.

    एवं वुत्ते राजा सेनकं ओलोकेत्वा ‘‘ननु महोसधो पञ्‍ञवन्तमेव उत्तमोति वदती’’ति आह। सेनको ‘‘महाराज, महोसधो दहरो, अज्‍जापिस्स मुखे खीरगन्धो वायति, किमेस जानाती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Evaṃ vutte rājā senakaṃ oloketvā ‘‘nanu mahosadho paññavantameva uttamoti vadatī’’ti āha. Senako ‘‘mahārāja, mahosadho daharo, ajjāpissa mukhe khīragandho vāyati, kimesa jānātī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘निसिप्पमेतं विदधाति भोगं, न बन्धुवा न सरीरवण्णो यो।

    ‘‘Nisippametaṃ vidadhāti bhogaṃ, na bandhuvā na sarīravaṇṇo yo;

    पस्सेळमूगं सुखमेधमानं, सिरी हि नं भजते गोरविन्दं।

    Passeḷamūgaṃ sukhamedhamānaṃ, sirī hi naṃ bhajate goravindaṃ;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञो निहीनो सिरीमाव सेय्यो’’ति॥

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti.

    तत्थ एळमूगन्ति पग्घरितलालमुखं। गोरविन्दन्ति सो किर तस्मिंयेव नगरे असीतिकोटिविभवो सेट्ठि विरूपो। नास्स पुत्तो न च धीता, न किञ्‍चि सिप्पं जानाति। कथेन्तस्सपिस्स हनुकस्स उभोहिपि पस्सेहि लालाधारा पग्घरति। देवच्छरा विय द्वे इत्थियो सब्बालङ्कारेहि विभूसिता सुपुप्फितानि नीलुप्पलानि गहेत्वा उभोसु पस्सेसु ठिता तं लालं नीलुप्पलेहि सम्पटिच्छित्वा नीलुप्पलानि वातपानेन छड्डेन्ति। सुरासोण्डापि पानागारं पविसन्ता नीलुप्पलेहि अत्थे सति तस्स गेहद्वारं गन्त्वा ‘‘सामि गोरविन्द, सेट्ठी’’ति वदन्ति। सो तेसं सद्दं सुत्वा वातपाने ठत्वा ‘‘किं, ताता’’ति वदति। अथस्स लालाधारा पग्घरति । ता इत्थियो तं नीलुप्पलेहि सम्पटिच्छित्वा नीलुप्पलानि अन्तरवीथियं खिपन्ति। सुराधुत्ता तानि गहेत्वा उदकेन विक्खालेत्वा पिळन्धित्वा पानागारं पविसन्ति। एवं सिरिसम्पन्‍नो अहोसि। सेनको तं उदाहरणं कत्वा दस्सेन्तो एवमाह।

    Tattha eḷamūganti paggharitalālamukhaṃ. Goravindanti so kira tasmiṃyeva nagare asītikoṭivibhavo seṭṭhi virūpo. Nāssa putto na ca dhītā, na kiñci sippaṃ jānāti. Kathentassapissa hanukassa ubhohipi passehi lālādhārā paggharati. Devaccharā viya dve itthiyo sabbālaṅkārehi vibhūsitā supupphitāni nīluppalāni gahetvā ubhosu passesu ṭhitā taṃ lālaṃ nīluppalehi sampaṭicchitvā nīluppalāni vātapānena chaḍḍenti. Surāsoṇḍāpi pānāgāraṃ pavisantā nīluppalehi atthe sati tassa gehadvāraṃ gantvā ‘‘sāmi goravinda, seṭṭhī’’ti vadanti. So tesaṃ saddaṃ sutvā vātapāne ṭhatvā ‘‘kiṃ, tātā’’ti vadati. Athassa lālādhārā paggharati . Tā itthiyo taṃ nīluppalehi sampaṭicchitvā nīluppalāni antaravīthiyaṃ khipanti. Surādhuttā tāni gahetvā udakena vikkhāletvā piḷandhitvā pānāgāraṃ pavisanti. Evaṃ sirisampanno ahosi. Senako taṃ udāharaṇaṃ katvā dassento evamāha.

    तं सुत्वा राजा ‘‘कीदिसं, तात, महोसधपण्डिता’’ति आह। पण्डितो ‘‘देव, किं सेनको जानाति, ओदनसित्थट्ठाने काको विय दधिं पातुं आरद्धसुनखो विय च यसमेव पस्सति, सीसे पतन्तं महामुग्गरं न पस्सति, सुण, देवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kīdisaṃ, tāta, mahosadhapaṇḍitā’’ti āha. Paṇḍito ‘‘deva, kiṃ senako jānāti, odanasitthaṭṭhāne kāko viya dadhiṃ pātuṃ āraddhasunakho viya ca yasameva passati, sīse patantaṃ mahāmuggaraṃ na passati, suṇa, devā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘लद्धा सुखं मज्‍जति अप्पपञ्‍ञो, दुक्खेन फुट्ठोपि पमोहमेति।

    ‘‘Laddhā sukhaṃ majjati appapañño, dukkhena phuṭṭhopi pamohameti;

    आगन्तुना दुक्खसुखेन फुट्ठो, पवेधति वारिचरोव घम्मे।

    Āgantunā dukkhasukhena phuṭṭho, pavedhati vāricarova ghamme;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञोव सेय्यो न यसस्सि बालो’’ति॥ (जा॰ १.१५.८८)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.88);

    तत्थ सुखन्ति इस्सरियसुखं लभित्वा बालो पमज्‍जति, पमत्तो समानो पापं करोति। दुक्खेनाति कायिकचेतसिकदुक्खेन। आगन्तुनाति न अज्झत्तिकेन। सत्तानञ्हि सुखम्पि दुक्खम्पि आगन्तुकमेव, न निच्‍चपवत्तं। घम्मेति उदका उद्धरित्वा आतपे खित्तमच्छो विय।

    Tattha sukhanti issariyasukhaṃ labhitvā bālo pamajjati, pamatto samāno pāpaṃ karoti. Dukkhenāti kāyikacetasikadukkhena. Āgantunāti na ajjhattikena. Sattānañhi sukhampi dukkhampi āgantukameva, na niccapavattaṃ. Ghammeti udakā uddharitvā ātape khittamaccho viya.

    तं सुत्वा राजा ‘‘कीदिसं आचरिया’’ति आह। सेनको ‘‘देव, किमेस जानाति, तिट्ठन्तु ताव मनुस्सा, अरञ्‍ञे जातरुक्खेसुपि फलसम्पन्‍नमेव बहू विहङ्गमा भजन्ती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kīdisaṃ ācariyā’’ti āha. Senako ‘‘deva, kimesa jānāti, tiṭṭhantu tāva manussā, araññe jātarukkhesupi phalasampannameva bahū vihaṅgamā bhajantī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘दुमं यथा सादुफलं अरञ्‍ञे, समन्ततो समभिसरन्ति पक्खी।

    ‘‘Dumaṃ yathā sāduphalaṃ araññe, samantato samabhisaranti pakkhī;

    एवम्पि अड्ढं सधनं सभोगं, बहुज्‍जनो भजति अत्थहेतु।

    Evampi aḍḍhaṃ sadhanaṃ sabhogaṃ, bahujjano bhajati atthahetu;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञो निहीनो सिरीमाव सेय्यो’’ति॥ (जा॰ १.१५.८९)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.89);

    तत्थ बहुज्‍जनोति महाजनो।

    Tattha bahujjanoti mahājano.

    तं सुत्वा राजा ‘‘कीदिसं ताता’’ति आह। पण्डितो ‘‘किमेस महोदरो जानाति, सुण, देवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kīdisaṃ tātā’’ti āha. Paṇḍito ‘‘kimesa mahodaro jānāti, suṇa, devā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘न साधु बलवा बालो, साहसा विन्दते धनं।

    ‘‘Na sādhu balavā bālo, sāhasā vindate dhanaṃ;

    कन्दन्तमेतं दुम्मेधं, कड्ढन्ति निरयं भुसं।

    Kandantametaṃ dummedhaṃ, kaḍḍhanti nirayaṃ bhusaṃ;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञोव सेय्यो न यसस्सि बालो’’ति॥ (जा॰ १.१५.९०)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.90);

    तत्थ साहसाति साहसेन साहसिककम्मं कत्वा जनं पीळेत्वा धनं विन्दति। अथ नं निरयपाला कन्दन्तमेव दुम्मेधं बलववेदनं निरयं कड्ढन्ति।

    Tattha sāhasāti sāhasena sāhasikakammaṃ katvā janaṃ pīḷetvā dhanaṃ vindati. Atha naṃ nirayapālā kandantameva dummedhaṃ balavavedanaṃ nirayaṃ kaḍḍhanti.

    पुन रञ्‍ञा ‘‘किं सेनका’’ति वुत्ते सेनको इमं गाथमाह –

    Puna raññā ‘‘kiṃ senakā’’ti vutte senako imaṃ gāthamāha –

    ‘‘या काचि नज्‍जो गङ्गमभिस्सवन्ति, सब्बाव ता नामगोत्तं जहन्ति।

    ‘‘Yā kāci najjo gaṅgamabhissavanti, sabbāva tā nāmagottaṃ jahanti;

    गङ्गा समुद्दं पटिपज्‍जमाना, न खायते इद्धिं पञ्‍ञोपि लोके।

    Gaṅgā samuddaṃ paṭipajjamānā, na khāyate iddhiṃ paññopi loke;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञो निहीनो सिरीमाव सेय्यो’’ति॥ (जा॰ १.१५.९१)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.91);

    तत्थ नज्‍जोति निन्‍ना हुत्वा सन्दमाना अन्तमसो कुन्‍नदियोपि गङ्गं अभिस्सवन्ति। जहन्तीति गङ्गात्वेव सङ्ख्यं गच्छन्ति, अत्तनो नामगोत्तं जहन्ति। न खायतेति सापि गङ्गा समुद्दं पटिपज्‍जमाना न पञ्‍ञायति, समुद्दोत्वेव नामं लभति। एवमेव महापञ्‍ञोपि इस्सरसन्तिकं पत्तो न खायति न पञ्‍ञायति,समुद्दं पविट्ठगङ्गा विय होति।

    Tattha najjoti ninnā hutvā sandamānā antamaso kunnadiyopi gaṅgaṃ abhissavanti. Jahantīti gaṅgātveva saṅkhyaṃ gacchanti, attano nāmagottaṃ jahanti. Na khāyateti sāpi gaṅgā samuddaṃ paṭipajjamānā na paññāyati, samuddotveva nāmaṃ labhati. Evameva mahāpaññopi issarasantikaṃ patto na khāyati na paññāyati,samuddaṃ paviṭṭhagaṅgā viya hoti.

    पुन राजा ‘‘किं पण्डिता’’ति आह। सो ‘‘सुण, महाराजा’’ति वत्वा इमं गाथाद्वयमाह –

    Puna rājā ‘‘kiṃ paṇḍitā’’ti āha. So ‘‘suṇa, mahārājā’’ti vatvā imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘यमेतमक्खा उदधिं महन्तं, सवन्ति नज्‍जो सब्बकालमसङ्ख्यं।

    ‘‘Yametamakkhā udadhiṃ mahantaṃ, savanti najjo sabbakālamasaṅkhyaṃ;

    सो सागरो निच्‍चमुळारवेगो, वेलं न अच्‍चेति महासमुद्दो॥

    So sāgaro niccamuḷāravego, velaṃ na acceti mahāsamuddo.

    ‘‘एवम्पि बालस्स पजप्पितानि, पञ्‍ञं न अच्‍चेति सिरी कदाचि।

    ‘‘Evampi bālassa pajappitāni, paññaṃ na acceti sirī kadāci;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञोव सेय्यो न यसस्सि बालो’’ति॥ (जा॰ १.१५.९२-९३)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.92-93);

    तत्थ यमेतमक्खाति यं एतं अक्खासि वदेसि। असङ्ख्यन्ति अगणनं। वेलं न अच्‍चेतीति उळारवेगोपि हुत्वा ऊमिसहस्सं उक्खिपित्वापि वेलं अतिक्‍कमितुं न सक्‍कोति, वेलं पत्वा अवस्सं सब्बा ऊमियो भिज्‍जन्ति। एवम्पि बालस्स पजप्पितानीति बालस्स वचनानिपि एवमेव पञ्‍ञवन्तं अतिक्‍कमितुं न सक्‍कोन्ति, तं पत्वाव भिज्‍जन्ति। पञ्‍ञं न अच्‍चेतीति पञ्‍ञवन्तं सिरिमा नाम नातिक्‍कमति। न हि कोचि मनुजो अत्थानत्थे उप्पन्‍नकङ्खो तंछिन्दनत्थाय पञ्‍ञवन्तं अतिक्‍कमित्वा बालस्स इस्सरस्स पादमूलं गच्छति, पञ्‍ञवन्तस्स पन पादमूलेयेव विनिच्छयो नाम लब्भतीति।

    Tattha yametamakkhāti yaṃ etaṃ akkhāsi vadesi. Asaṅkhyanti agaṇanaṃ. Velaṃ na accetīti uḷāravegopi hutvā ūmisahassaṃ ukkhipitvāpi velaṃ atikkamituṃ na sakkoti, velaṃ patvā avassaṃ sabbā ūmiyo bhijjanti. Evampi bālassa pajappitānīti bālassa vacanānipi evameva paññavantaṃ atikkamituṃ na sakkonti, taṃ patvāva bhijjanti. Paññaṃ na accetīti paññavantaṃ sirimā nāma nātikkamati. Na hi koci manujo atthānatthe uppannakaṅkho taṃchindanatthāya paññavantaṃ atikkamitvā bālassa issarassa pādamūlaṃ gacchati, paññavantassa pana pādamūleyeva vinicchayo nāma labbhatīti.

    तं सुत्वा राजा ‘‘कथं सेनका’’ति आह। सो ‘‘सुण, देवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘kathaṃ senakā’’ti āha. So ‘‘suṇa, devā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘असञ्‍ञतो चेपि परेसमत्थं, भणाति सन्धानगतो यसस्सी।

    ‘‘Asaññato cepi paresamatthaṃ, bhaṇāti sandhānagato yasassī;

    तस्सेव तं रूहति ञातिमज्झे, सिरी हि नं कारयते न पञ्‍ञा।

    Tasseva taṃ rūhati ñātimajjhe, sirī hi naṃ kārayate na paññā;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञो निहीनो सिरीमाव सेय्यो’’ति॥ (जा॰ १.१५.९४)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.94);

    तत्थ असञ्‍ञतो चेपीति इस्सरो हि सचेपि कायादीहि असञ्‍ञतो दुस्सीलो। सन्धानगतोति विनिच्छये ठितो हुत्वा परेसं अत्थं भणति, तस्मिं विनिच्छयमण्डले महापरिवारपरिवुतस्स मुसावादं वत्वा सामिकम्पि अस्सामिकं करोन्तस्स तस्सेव तं वचनं रुहति। सिरी हि नं तथा कारयते न पञ्‍ञा, तस्मा पञ्‍ञो निहीनो, सिरिमाव सेय्योति वदामि।

    Tattha asaññato cepīti issaro hi sacepi kāyādīhi asaññato dussīlo. Sandhānagatoti vinicchaye ṭhito hutvā paresaṃ atthaṃ bhaṇati, tasmiṃ vinicchayamaṇḍale mahāparivāraparivutassa musāvādaṃ vatvā sāmikampi assāmikaṃ karontassa tasseva taṃ vacanaṃ ruhati. Sirī hi naṃ tathā kārayate na paññā, tasmā pañño nihīno, sirimāva seyyoti vadāmi.

    पुन रञ्‍ञा ‘‘किं, ताता’’ति वुत्ते पण्डितो ‘‘सुण, देव, बालसेनको किं जानाती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Puna raññā ‘‘kiṃ, tātā’’ti vutte paṇḍito ‘‘suṇa, deva, bālasenako kiṃ jānātī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘परस्स वा अत्तनो वापि हेतु, बालो मुसा भासति अप्पपञ्‍ञो।

    ‘‘Parassa vā attano vāpi hetu, bālo musā bhāsati appapañño;

    सो निन्दितो होति सभाय मज्झे, पच्छापि सो दुग्गतिगामी होति।

    So nindito hoti sabhāya majjhe, pacchāpi so duggatigāmī hoti;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञोव सेय्यो न यसस्सि बालो’’ति॥ (जा॰ १.१५.९५)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.95);

    ततो सेनको इमं गाथमाह –

    Tato senako imaṃ gāthamāha –

    ‘‘अत्थम्पि चे भासति भूरिपञ्‍ञो, अनाळ्हियो अप्पधनो दलिद्दो।

    ‘‘Atthampi ce bhāsati bhūripañño, anāḷhiyo appadhano daliddo;

    न तस्स तं रूहति ञातिमज्झे, सिरी च पञ्‍ञाणवतो न होति।

    Na tassa taṃ rūhati ñātimajjhe, sirī ca paññāṇavato na hoti;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञो निहीनो सिरीमाव सेय्यो’’ति॥ (जा॰ १.१५.९६)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.96);

    तत्थ अत्थम्पीति कारणम्पि चे भासति। ञातिमज्झेति परिसमज्झे। पञ्‍ञाणवतोति महाराज, पञ्‍ञाणवन्तस्स सिरिसोभग्गप्पत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा पकतिया विज्‍जमानापि सिरी नाम न होति। सो हि तस्स सन्तिके सूरियुग्गमने खज्‍जोपनको विय खायतीति दस्सेति।

    Tattha atthampīti kāraṇampi ce bhāsati. Ñātimajjheti parisamajjhe. Paññāṇavatoti mahārāja, paññāṇavantassa sirisobhaggappattassa santikaṃ gantvā pakatiyā vijjamānāpi sirī nāma na hoti. So hi tassa santike sūriyuggamane khajjopanako viya khāyatīti dasseti.

    पुन रञ्‍ञा ‘‘कीदिसं, ताता’’ति वुत्ते पण्डितो ‘‘किं जानाति, सेनको, इधलोकमत्तमेव ओलोकेति, न परलोक’’न्ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Puna raññā ‘‘kīdisaṃ, tātā’’ti vutte paṇḍito ‘‘kiṃ jānāti, senako, idhalokamattameva oloketi, na paraloka’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘परस्स वा अत्तनो वापि हेतु, न भासति अलिकं भूरिपञ्‍ञो।

    ‘‘Parassa vā attano vāpi hetu, na bhāsati alikaṃ bhūripañño;

    सो पूजितो होति सभाय मज्झे, पच्छापि सो सुग्गतिगामी होति।

    So pūjito hoti sabhāya majjhe, pacchāpi so suggatigāmī hoti;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञोव सेय्यो न यसस्सि बालो’’ति॥ (जा॰ १.१५.९७)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.97);

    ततो सेनको गाथमाह –

    Tato senako gāthamāha –

    ‘‘हत्थी गवास्सा मणिकुण्डला च, थियो च इद्धेसु कुलेसु जाता।

    ‘‘Hatthī gavāssā maṇikuṇḍalā ca, thiyo ca iddhesu kulesu jātā;

    सब्बाव ता उपभोगा भवन्ति, इद्धस्स पोसस्स अनिद्धिमन्तो।

    Sabbāva tā upabhogā bhavanti, iddhassa posassa aniddhimanto;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञो निहीनो सिरीमाव सेय्यो’’ति॥ (जा॰ १.१५.९८)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.98);

    तत्थ इद्धस्साति इस्सरस्स। अनिद्धिमन्तोति न केवलं ता नारियोव, अथ खो सब्बे अनिद्धिमन्तोपि सत्ता तस्स उपभोगा भवन्ति।

    Tattha iddhassāti issarassa. Aniddhimantoti na kevalaṃ tā nāriyova, atha kho sabbe aniddhimantopi sattā tassa upabhogā bhavanti.

    ततो पण्डितो ‘‘किं एस जानाती’’ति वत्वा एकं कारणं आहरित्वा दस्सेन्तो इमं गाथमाह –

    Tato paṇḍito ‘‘kiṃ esa jānātī’’ti vatvā ekaṃ kāraṇaṃ āharitvā dassento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘असंविहितकम्मन्तं , बालं दुम्मेधमन्तिनं।

    ‘‘Asaṃvihitakammantaṃ , bālaṃ dummedhamantinaṃ;

    सिरी जहति दुम्मेधं, जिण्णंव उरगो तचं।

    Sirī jahati dummedhaṃ, jiṇṇaṃva urago tacaṃ;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi;

    पञ्‍ञोव सेय्यो न यसस्सि बालो’’ति॥ (जा॰ १.१५.९९)।

    Paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.99);

    तत्थ ‘‘सिरी जहती’’ति पदस्स चेतियजातकेन (जा॰ १.८.४५ आदयो) अत्थो वण्णेतब्बो।

    Tattha ‘‘sirī jahatī’’ti padassa cetiyajātakena (jā. 1.8.45 ādayo) attho vaṇṇetabbo.

    अथ सेनको रञ्‍ञा ‘‘कीदिस’’न्ति वुत्ते ‘‘देव, किं एस तरुणदारको जानाति, सुणाथा’’ति वत्वा ‘‘पण्डितं अप्पटिभानं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा इमं गाथमाह –

    Atha senako raññā ‘‘kīdisa’’nti vutte ‘‘deva, kiṃ esa taruṇadārako jānāti, suṇāthā’’ti vatvā ‘‘paṇḍitaṃ appaṭibhānaṃ karissāmī’’ti cintetvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘पञ्‍च पण्डिता मयं भद्दन्ते, सब्बे पञ्‍जलिका उपट्ठिता।

    ‘‘Pañca paṇḍitā mayaṃ bhaddante, sabbe pañjalikā upaṭṭhitā;

    त्वं नो अभिभुय्य इस्सरोसि, सक्‍कोव भूतपति देवराजा।

    Tvaṃ no abhibhuyya issarosi, sakkova bhūtapati devarājā;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञो निहीनो सिरीमाव सेय्यो’’ति॥ (जा॰ १.१५.१००)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, pañño nihīno sirīmāva seyyo’’ti. (jā. 1.15.100);

    इदं किर सुत्वा राजा ‘‘साधुरूपं सेनकेन कारणं आभतं, सक्खिस्सति नु खो मे पुत्तो इमस्स वादं भिन्दित्वा अञ्‍ञं कारणं आहरितु’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘कीदिसं पण्डिता’’ति आह। सेनकेन किर इमस्मिं कारणे आभते ठपेत्वा बोधिसत्तं अञ्‍ञो तं वादं भिन्दितुं समत्थो नाम नत्थि, तस्मा महासत्तो अत्तनो ञाणबलेन तस्स वादं भिन्दन्तो ‘‘महाराज, किमेस बालो जानाति, यसमेव ओलोकेति, पञ्‍ञाय विसेसं न जानाति, सुणाथा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Idaṃ kira sutvā rājā ‘‘sādhurūpaṃ senakena kāraṇaṃ ābhataṃ, sakkhissati nu kho me putto imassa vādaṃ bhinditvā aññaṃ kāraṇaṃ āharitu’’nti cintetvā ‘‘kīdisaṃ paṇḍitā’’ti āha. Senakena kira imasmiṃ kāraṇe ābhate ṭhapetvā bodhisattaṃ añño taṃ vādaṃ bhindituṃ samattho nāma natthi, tasmā mahāsatto attano ñāṇabalena tassa vādaṃ bhindanto ‘‘mahārāja, kimesa bālo jānāti, yasameva oloketi, paññāya visesaṃ na jānāti, suṇāthā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘दासोव पञ्‍ञस्स यसस्सि बालो, अत्थेसु जातेसु तथाविधेसु।

    ‘‘Dāsova paññassa yasassi bālo, atthesu jātesu tathāvidhesu;

    यं पण्डितो निपुणं संविधेति, सम्मोहमापज्‍जति तत्थ बालो।

    Yaṃ paṇḍito nipuṇaṃ saṃvidheti, sammohamāpajjati tattha bālo;

    एतम्पि दिस्वान अहं वदामि, पञ्‍ञोव सेय्यो न यसस्सि बालो’’ति॥ (जा॰ १.१५.१०१)।

    Etampi disvāna ahaṃ vadāmi, paññova seyyo na yasassi bālo’’ti. (jā. 1.15.101);

    तत्थ अत्थेसूति किच्‍चेसु जातेसु। संविधेतीति संविदहति।

    Tattha atthesūti kiccesu jātesu. Saṃvidhetīti saṃvidahati.

    इति महासत्तो सिनेरुपादतो सुवण्णवालुकं उद्धरन्तो विय गगनतले पुण्णचन्दं उट्ठापेन्तो विय च नयकारणं दस्सेसि। एवं महासत्तेन पञ्‍ञानुभावं दस्सेत्वा कथिते राजा सेनकं आह – ‘‘कीदिसं, सेनक, सक्‍कोन्तो उत्तरिपि कथेही’’ति। सो कोट्ठे ठपितधञ्‍ञं विय उग्गहितकं खेपेत्वा अप्पटिभानो मङ्कुभूतो पज्झायन्तो निसीदि। सचे हि सो अञ्‍ञं कारणं आहरेय्य, न गाथासहस्सेनपि इमं जातकं निट्ठायेथ। तस्स पन अप्पटिभानस्स ठितकाले गम्भीरं ओघं आनेन्तो विय महासत्तो उत्तरिपि पञ्‍ञमेव वण्णेन्तो इमं गाथमाह –

    Iti mahāsatto sinerupādato suvaṇṇavālukaṃ uddharanto viya gaganatale puṇṇacandaṃ uṭṭhāpento viya ca nayakāraṇaṃ dassesi. Evaṃ mahāsattena paññānubhāvaṃ dassetvā kathite rājā senakaṃ āha – ‘‘kīdisaṃ, senaka, sakkonto uttaripi kathehī’’ti. So koṭṭhe ṭhapitadhaññaṃ viya uggahitakaṃ khepetvā appaṭibhāno maṅkubhūto pajjhāyanto nisīdi. Sace hi so aññaṃ kāraṇaṃ āhareyya, na gāthāsahassenapi imaṃ jātakaṃ niṭṭhāyetha. Tassa pana appaṭibhānassa ṭhitakāle gambhīraṃ oghaṃ ānento viya mahāsatto uttaripi paññameva vaṇṇento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘अद्धा हि पञ्‍ञाव सतं पसत्था, कन्ता सिरी भोगरता मनुस्सा।

    ‘‘Addhā hi paññāva sataṃ pasatthā, kantā sirī bhogaratā manussā;

    ञाणञ्‍च बुद्धानमतुल्यरूपं, पञ्‍ञं न अच्‍चेति सिरी कदाची’’ति॥ (जा॰ १.१५.१०२)।

    Ñāṇañca buddhānamatulyarūpaṃ, paññaṃ na acceti sirī kadācī’’ti. (jā. 1.15.102);

    तत्थ सतन्ति बुद्धादीनं सप्पुरिसानं। भोगरताति महाराज, यस्मा अन्धबालमनुस्सा भोगरताव, तस्मा तेसं सिरी कन्ता। यसो नामेस पण्डितेहि गरहितो बालानं कन्तोति चायं अत्थो भिसजातकेन (जा॰ १.१४.७८ आदयो) वण्णेतब्बो। बुद्धानन्ति सब्बञ्‍ञुबुद्धानञ्‍च ञाणं। कदाचीति किस्मिञ्‍चि काले ञाणवन्तं सिरी नाम नातिक्‍कमति, देवाति।

    Tattha satanti buddhādīnaṃ sappurisānaṃ. Bhogaratāti mahārāja, yasmā andhabālamanussā bhogaratāva, tasmā tesaṃ sirī kantā. Yaso nāmesa paṇḍitehi garahito bālānaṃ kantoti cāyaṃ attho bhisajātakena (jā. 1.14.78 ādayo) vaṇṇetabbo. Buddhānanti sabbaññubuddhānañca ñāṇaṃ. Kadācīti kismiñci kāle ñāṇavantaṃ sirī nāma nātikkamati, devāti.

    तं सुत्वा राजा महासत्तस्स पञ्हब्याकरणेन तुट्ठो घनवस्सं वस्सेन्तो विय महासत्तं धनेन पूजेन्तो इमं गाथमाह –

    Taṃ sutvā rājā mahāsattassa pañhabyākaraṇena tuṭṭho ghanavassaṃ vassento viya mahāsattaṃ dhanena pūjento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘यं तं अपुच्छिम्ह अकित्तयी नो, महोसध केवलधम्मदस्सी।

    ‘‘Yaṃ taṃ apucchimha akittayī no, mahosadha kevaladhammadassī;

    गवं सहस्सं उसभञ्‍च नागं, आजञ्‍ञयुत्ते च रथे दस इमे।

    Gavaṃ sahassaṃ usabhañca nāgaṃ, ājaññayutte ca rathe dasa ime;

    पञ्हस्स वेय्याकरणेन तुट्ठो, ददामि ते गामवरानि सोळसा’’ति॥ (जा॰ १.१५.१०३)।

    Pañhassa veyyākaraṇena tuṭṭho, dadāmi te gāmavarāni soḷasā’’ti. (jā. 1.15.103);

    तत्थ उसभञ्‍च नागन्ति तस्स गवं सहस्सस्स उसभं कत्वा अलङ्कतपटियत्तं आरोहनीयं नागं दम्मीति।

    Tattha usabhañca nāganti tassa gavaṃ sahassassa usabhaṃ katvā alaṅkatapaṭiyattaṃ ārohanīyaṃ nāgaṃ dammīti.

    वीसतिनिपाते सिरिमन्तपञ्हो निट्ठितो।

    Vīsatinipāte sirimantapañho niṭṭhito.

    छन्‍नपथपञ्हो

    Channapathapañho

    ततो पट्ठाय बोधिसत्तस्स यसो महा अहोसि। तं सब्बं उदुम्बरदेवीयेव विचारेसि। सा तस्स सोळसवस्सिककाले चिन्तेसि ‘‘मम कनिट्ठो महल्‍लको जातो, यसोपिस्स महा अहोसि, आवाहमस्स कातुं वट्टती’’ति। सा रञ्‍ञो तमत्थं आरोचेसि। राजा ‘‘साधु जानापेहि न’’न्ति आह। सा तं जानापेत्वा तेन सम्पटिच्छिते ‘‘तेन हि, तात, ते कुमारिकं आनेमी’’ति आह। अथ महासत्तो ‘‘कदाचि इमेहि आनीता मम न रुच्‍चेय्य, सयमेव ताव उपधारेमी’’ति चिन्तेत्वा एवमाह – ‘‘देवि, कतिपाहं मा किञ्‍चि रञ्‍ञो वदेथ, अहं एकं कुमारिकं सयं परियेसित्वा मम चित्तरुचितं तुम्हाकं आचिक्खिस्सामी’’ति। ‘‘एवं करोहि, ताता’’ति। सो देविं वन्दित्वा अत्तनो घरं गन्त्वा सहायकानं सञ्‍ञं दत्वा अञ्‍ञातकवेसेन तुन्‍नवायउपकरणानि गहेत्वा एककोव उत्तरद्वारेन निक्खमित्वा उत्तरयवमज्झकं पायासि। तदा पन तत्थ एकं पोराणसेट्ठिकुलं परिक्खीणं अहोसि। तस्स कुलस्स धीता अमरादेवी नाम अभिरूपा दस्सनीया पासादिका सब्बलक्खणसम्पन्‍ना पुञ्‍ञवती। सा तं दिवसं पातोव यागुं पचित्वा आदाय ‘‘पितु कसनट्ठानं गमिस्सामी’’ति निक्खमित्वा तमेव मग्गं पटिपज्‍जि। महासत्तो तं आगच्छन्तिं दिस्वा ‘‘सब्बलक्खणसम्पन्‍नायं इत्थी, सचे अपरिग्गहा, इमाय मे पादपरिचारिकाय भवितुं वट्टती’’ति चिन्तेसि।

    Tato paṭṭhāya bodhisattassa yaso mahā ahosi. Taṃ sabbaṃ udumbaradevīyeva vicāresi. Sā tassa soḷasavassikakāle cintesi ‘‘mama kaniṭṭho mahallako jāto, yasopissa mahā ahosi, āvāhamassa kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Sā rañño tamatthaṃ ārocesi. Rājā ‘‘sādhu jānāpehi na’’nti āha. Sā taṃ jānāpetvā tena sampaṭicchite ‘‘tena hi, tāta, te kumārikaṃ ānemī’’ti āha. Atha mahāsatto ‘‘kadāci imehi ānītā mama na rucceyya, sayameva tāva upadhāremī’’ti cintetvā evamāha – ‘‘devi, katipāhaṃ mā kiñci rañño vadetha, ahaṃ ekaṃ kumārikaṃ sayaṃ pariyesitvā mama cittarucitaṃ tumhākaṃ ācikkhissāmī’’ti. ‘‘Evaṃ karohi, tātā’’ti. So deviṃ vanditvā attano gharaṃ gantvā sahāyakānaṃ saññaṃ datvā aññātakavesena tunnavāyaupakaraṇāni gahetvā ekakova uttaradvārena nikkhamitvā uttarayavamajjhakaṃ pāyāsi. Tadā pana tattha ekaṃ porāṇaseṭṭhikulaṃ parikkhīṇaṃ ahosi. Tassa kulassa dhītā amarādevī nāma abhirūpā dassanīyā pāsādikā sabbalakkhaṇasampannā puññavatī. Sā taṃ divasaṃ pātova yāguṃ pacitvā ādāya ‘‘pitu kasanaṭṭhānaṃ gamissāmī’’ti nikkhamitvā tameva maggaṃ paṭipajji. Mahāsatto taṃ āgacchantiṃ disvā ‘‘sabbalakkhaṇasampannāyaṃ itthī, sace apariggahā, imāya me pādaparicārikāya bhavituṃ vaṭṭatī’’ti cintesi.

    सापि तं दिस्वाव ‘‘सचे एवरूपस्स पुरिसस्स गेहे भवेय्यं, सक्‍का मया कुटुम्बं सण्ठापेतु’’न्ति चिन्तेसि।

    Sāpi taṃ disvāva ‘‘sace evarūpassa purisassa gehe bhaveyyaṃ, sakkā mayā kuṭumbaṃ saṇṭhāpetu’’nti cintesi.

    अथ महासत्तो – ‘‘इमिस्सा सपरिग्गहापरिग्गहभावं न जानामि, हत्थमुट्ठिया नं पुच्छिस्सामि, सचे एसा पण्डिता भविस्सति, जानिस्सति। नो चे, न जानिस्सति, इधेव नं छड्डेत्वा गच्छामी’’ति चिन्तेत्वा दूरे ठितोव हत्थमुट्ठिमकासि। सापि ‘‘अयं मम ससामिकासामिकभावं पुच्छती’’ति ञत्वा हत्थं पसारेसि। सो अपरिग्गहभावं ञत्वा समीपं गन्त्वा ‘‘भद्दे, का नाम त्व’’न्ति पुच्छि। ‘‘सामि, अहं अतीते वा अनागते वा एतरहि वा यं नत्थि, तन्‍नामिका’’ति। ‘‘भद्दे, लोके अमरा नाम नत्थि, त्वं अमरा नाम भविस्ससी’’ति। ‘‘एवं, सामी’’ति। ‘‘भद्दे, कस्स यागुं हरिस्ससी’’ति? ‘‘पुब्बदेवताय, सामी’’ति। ‘‘भद्दे, पुब्बदेवता नाम मातापितरो, तव पितु यागुं हरिस्ससि मञ्‍ञे’’ति। ‘‘एवं, सामी’’ति। ‘‘भद्दे, तव पिता किं करोती’’ति? ‘‘सामि, एकं द्विधा करोती’’ति। ‘‘एकस्स द्विधाकरणं नाम कसनं, तव पिता कसती’’ति । ‘‘एवं, सामी’’ति। ‘‘कतरस्मिं पन ठाने ते पिता कसती’’ति? ‘‘यत्थ सकिं गता न एन्ति, तस्मिं ठाने, सामी’’ति। ‘‘सकिं गतानं न पच्‍चागमनट्ठानं नाम सुसानं, सुसानसन्तिके कसति, भद्दे’’ति। ‘‘एवं, सामी’’ति। ‘‘भद्दे, अज्‍जेव एस्ससी’’ति। ‘‘सचे एस्सति, न एस्सा’’मि। ‘‘नो चे एस्सति, एस्सामि, सामी’’ति। ‘‘भद्दे, पिता ते मञ्‍ञे नदीपारे कसति, उदके एन्ते न एस्ससि, अनेन्ते एस्ससी’’ति। ‘‘एवं, सामी’’ति। एत्तकं नाम महासत्तो आलापसल्‍लापं करोति।

    Atha mahāsatto – ‘‘imissā sapariggahāpariggahabhāvaṃ na jānāmi, hatthamuṭṭhiyā naṃ pucchissāmi, sace esā paṇḍitā bhavissati, jānissati. No ce, na jānissati, idheva naṃ chaḍḍetvā gacchāmī’’ti cintetvā dūre ṭhitova hatthamuṭṭhimakāsi. Sāpi ‘‘ayaṃ mama sasāmikāsāmikabhāvaṃ pucchatī’’ti ñatvā hatthaṃ pasāresi. So apariggahabhāvaṃ ñatvā samīpaṃ gantvā ‘‘bhadde, kā nāma tva’’nti pucchi. ‘‘Sāmi, ahaṃ atīte vā anāgate vā etarahi vā yaṃ natthi, tannāmikā’’ti. ‘‘Bhadde, loke amarā nāma natthi, tvaṃ amarā nāma bhavissasī’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, kassa yāguṃ harissasī’’ti? ‘‘Pubbadevatāya, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, pubbadevatā nāma mātāpitaro, tava pitu yāguṃ harissasi maññe’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, tava pitā kiṃ karotī’’ti? ‘‘Sāmi, ekaṃ dvidhā karotī’’ti. ‘‘Ekassa dvidhākaraṇaṃ nāma kasanaṃ, tava pitā kasatī’’ti . ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. ‘‘Katarasmiṃ pana ṭhāne te pitā kasatī’’ti? ‘‘Yattha sakiṃ gatā na enti, tasmiṃ ṭhāne, sāmī’’ti. ‘‘Sakiṃ gatānaṃ na paccāgamanaṭṭhānaṃ nāma susānaṃ, susānasantike kasati, bhadde’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, ajjeva essasī’’ti. ‘‘Sace essati, na essā’’mi. ‘‘No ce essati, essāmi, sāmī’’ti. ‘‘Bhadde, pitā te maññe nadīpāre kasati, udake ente na essasi, anente essasī’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. Ettakaṃ nāma mahāsatto ālāpasallāpaṃ karoti.

    अथ नं अमरादेवी ‘‘यागुं पिविस्ससि, सामी’’ति निमन्तेसि। महासत्तो ‘‘पठममेव पटिक्खिपनं नाम अवमङ्गल’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘आम, पिविस्सामी’’ति आह। सा पन यागुघटं ओतारेसि। महासत्तो चिन्तेसि ‘‘सचे पातिं अधोवित्वा हत्थधोवनं अदत्वा दस्सति, एत्थेव नं पहाय गमिस्सामी’’ति। सा पन पातिं धोवित्वा पातिया उदकं आहरित्वा हत्थधोवनं दत्वा तुच्छपातिं हत्थे अट्ठपेत्वा भूमियं ठपेत्वा घटं आलुळेत्वा यागुया पूरेसि, तत्थ पन सित्थानि महन्तानि। अथ नं महासत्तो आह ‘‘किं, भद्दे, अतिबहला यागू’’ति। ‘‘उदकं न लद्धं, सामी’’ति । ‘‘केदारे उदकं न लद्धं भविस्सति मञ्‍ञे’’ति। ‘‘एवं, सामी’’ति। सा पितु यागुं ठपेत्वा बोधिसत्तस्स अदासि। सो यागुं पिवित्वा मुखं विक्खालेत्वा ‘‘भद्दे, तुय्हं मातु गेहं गमिस्सामि, मग्गं मे आचिक्खा’’ति आह। सा ‘‘साधू’’ति वत्वा मग्गं आचिक्खन्ती एककनिपाते इमं गाथमाह –

    Atha naṃ amarādevī ‘‘yāguṃ pivissasi, sāmī’’ti nimantesi. Mahāsatto ‘‘paṭhamameva paṭikkhipanaṃ nāma avamaṅgala’’nti cintetvā ‘‘āma, pivissāmī’’ti āha. Sā pana yāgughaṭaṃ otāresi. Mahāsatto cintesi ‘‘sace pātiṃ adhovitvā hatthadhovanaṃ adatvā dassati, ettheva naṃ pahāya gamissāmī’’ti. Sā pana pātiṃ dhovitvā pātiyā udakaṃ āharitvā hatthadhovanaṃ datvā tucchapātiṃ hatthe aṭṭhapetvā bhūmiyaṃ ṭhapetvā ghaṭaṃ āluḷetvā yāguyā pūresi, tattha pana sitthāni mahantāni. Atha naṃ mahāsatto āha ‘‘kiṃ, bhadde, atibahalā yāgū’’ti. ‘‘Udakaṃ na laddhaṃ, sāmī’’ti . ‘‘Kedāre udakaṃ na laddhaṃ bhavissati maññe’’ti. ‘‘Evaṃ, sāmī’’ti. Sā pitu yāguṃ ṭhapetvā bodhisattassa adāsi. So yāguṃ pivitvā mukhaṃ vikkhāletvā ‘‘bhadde, tuyhaṃ mātu gehaṃ gamissāmi, maggaṃ me ācikkhā’’ti āha. Sā ‘‘sādhū’’ti vatvā maggaṃ ācikkhantī ekakanipāte imaṃ gāthamāha –

    ‘‘येन सत्तुबिलङ्गा च, दिगुणपलासो च पुप्फितो।

    ‘‘Yena sattubilaṅgā ca, diguṇapalāso ca pupphito;

    येन ददामि तेन वदामि, येन न ददामि न तेन वदामि।

    Yena dadāmi tena vadāmi, yena na dadāmi na tena vadāmi;

    एस मग्गो यवमज्झकस्स, एतं अन्‍नपथं विजानाही’’ति॥ (जा॰ १.१.११२)।

    Esa maggo yavamajjhakassa, etaṃ annapathaṃ vijānāhī’’ti. (jā. 1.1.112);

    तस्सत्थो – ‘‘सामि, अन्तोगामं पविसित्वा एकं सत्तुआपणं पस्सिस्ससि, ततो कञ्‍जिकापणं, तेसं पुरतो दिगुणपण्णो कोविळारो सुपुप्फितो, तस्मा त्वं येन सत्तुबिलङ्गा च कोविळारो च पुप्फितो, तेन गन्त्वा कोविळारमूले ठत्वा दक्खिणं गण्ह वामं मुञ्‍च, एस मग्गो यवमज्झकस्स यवमज्झकगामे ठितस्स अम्हाकं गेहस्स, एतं एवं पटिच्छादेत्वा मया वुत्तं छन्‍नपथं पटिच्छन्‍नपथं छन्‍नपथं वा पटिच्छन्‍नकारणं विजानाही’’ति। एत्थ हि येन ददामीति येन हत्थेन ददामि, इदं दक्खिणहत्थं सन्धाय वुत्तं, इतरं वामहत्थं। एवं सा तस्स मग्गं आचिक्खित्वा पितु यागुं गहेत्वा अगमासि।

    Tassattho – ‘‘sāmi, antogāmaṃ pavisitvā ekaṃ sattuāpaṇaṃ passissasi, tato kañjikāpaṇaṃ, tesaṃ purato diguṇapaṇṇo koviḷāro supupphito, tasmā tvaṃ yena sattubilaṅgā ca koviḷāro ca pupphito, tena gantvā koviḷāramūle ṭhatvā dakkhiṇaṃ gaṇha vāmaṃ muñca, esa maggo yavamajjhakassa yavamajjhakagāme ṭhitassa amhākaṃ gehassa, etaṃ evaṃ paṭicchādetvā mayā vuttaṃ channapathaṃ paṭicchannapathaṃ channapathaṃ vā paṭicchannakāraṇaṃ vijānāhī’’ti. Ettha hi yena dadāmīti yena hatthena dadāmi, idaṃ dakkhiṇahatthaṃ sandhāya vuttaṃ, itaraṃ vāmahatthaṃ. Evaṃ sā tassa maggaṃ ācikkhitvā pitu yāguṃ gahetvā agamāsi.

    छन्‍नपथपञ्हो निट्ठितो।

    Channapathapañho niṭṭhito.

    अमरादेविपरियेसना

    Amarādevipariyesanā

    सोपि ताय कथितमग्गेनेव तं गेहं गतो। अथ नं अमरादेविया माता दिस्वा आसनं दत्वा ‘‘यागुं पिविस्ससि, सामी’’ति आह। ‘‘अम्म, कनिट्ठभगिनिया मे अमरादेविया थोका यागु मे दिन्‍ना’’ति। तं सुत्वा सा ‘‘धीतु मे अत्थाय आगतो भविस्सती’’ति अञ्‍ञासि। महासत्तो तेसं दुग्गतभावं जानन्तोपि ‘‘अम्म, अहं तुन्‍नवायो, किञ्‍चि सिब्बितब्बयुत्तकं अत्थी’’ति पुच्छि। ‘‘अत्थि, सामि, मूलं पन नत्थी’’ति? ‘‘अम्म मूलेन कम्मं नत्थि, आनेहि, सिब्बिस्सामि न’’न्ति। सा जिण्णसाटकानि आहरित्वा अदासि। बोधिसत्तो आहटाहटं निट्ठापेसियेव। पुञ्‍ञवतो हि किरिया नाम समिज्झतियेव। अथ नं आह ‘‘अम्म, वीथिभागेन आरोचेय्यासी’’ति। सा सकलगामं आरोचेसि। महासत्तो तुन्‍नवायकम्मं कत्वा एकाहेनेव सहस्सं कहापणं उप्पादेसि। महल्‍लिकापिस्स पातरासभत्तं पचित्वा दत्वा ‘‘तात, सायमासं कित्तकं पचामी’’ति आह। ‘‘अम्म, यत्तका इमस्मिं गेहे भुञ्‍जन्ति, तेसं पमाणेना’’ति। सा अनेकसूपब्यञ्‍जनं बहुभत्तं पचि। अमरादेवीपि सायं सीसेन दारुकलापं, उच्छङ्गेन पण्णं आदाय अरञ्‍ञतो आगन्त्वा पुरगेहद्वारे दारुकलापं निक्खिपित्वा पच्छिमद्वारेन गेहं पाविसि। पितापिस्सा सायतरं आगमासि। महासत्तो नानग्गरसभोजनं भुञ्‍जि। इतरा मातापितरो भोजेत्वा पच्छा सयं भुञ्‍जित्वा मातापितूनं पादे धोवित्वा महासत्तस्स पादे धोवि।

    Sopi tāya kathitamaggeneva taṃ gehaṃ gato. Atha naṃ amarādeviyā mātā disvā āsanaṃ datvā ‘‘yāguṃ pivissasi, sāmī’’ti āha. ‘‘Amma, kaniṭṭhabhaginiyā me amarādeviyā thokā yāgu me dinnā’’ti. Taṃ sutvā sā ‘‘dhītu me atthāya āgato bhavissatī’’ti aññāsi. Mahāsatto tesaṃ duggatabhāvaṃ jānantopi ‘‘amma, ahaṃ tunnavāyo, kiñci sibbitabbayuttakaṃ atthī’’ti pucchi. ‘‘Atthi, sāmi, mūlaṃ pana natthī’’ti? ‘‘Amma mūlena kammaṃ natthi, ānehi, sibbissāmi na’’nti. Sā jiṇṇasāṭakāni āharitvā adāsi. Bodhisatto āhaṭāhaṭaṃ niṭṭhāpesiyeva. Puññavato hi kiriyā nāma samijjhatiyeva. Atha naṃ āha ‘‘amma, vīthibhāgena āroceyyāsī’’ti. Sā sakalagāmaṃ ārocesi. Mahāsatto tunnavāyakammaṃ katvā ekāheneva sahassaṃ kahāpaṇaṃ uppādesi. Mahallikāpissa pātarāsabhattaṃ pacitvā datvā ‘‘tāta, sāyamāsaṃ kittakaṃ pacāmī’’ti āha. ‘‘Amma, yattakā imasmiṃ gehe bhuñjanti, tesaṃ pamāṇenā’’ti. Sā anekasūpabyañjanaṃ bahubhattaṃ paci. Amarādevīpi sāyaṃ sīsena dārukalāpaṃ, ucchaṅgena paṇṇaṃ ādāya araññato āgantvā puragehadvāre dārukalāpaṃ nikkhipitvā pacchimadvārena gehaṃ pāvisi. Pitāpissā sāyataraṃ āgamāsi. Mahāsatto nānaggarasabhojanaṃ bhuñji. Itarā mātāpitaro bhojetvā pacchā sayaṃ bhuñjitvā mātāpitūnaṃ pāde dhovitvā mahāsattassa pāde dhovi.

    सो तं परिग्गण्हन्तो कतिपाहं तत्थेव वसि। अथ नं वीमंसन्तो एकदिवसं आह – ‘‘भद्दे, अड्ढनाळिकतण्डुले गहेत्वा ततो मय्हं यागुञ्‍च पूवञ्‍च भत्तञ्‍च पचाही’’ति। सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा तण्डुले कोट्टेत्वा मूलतण्डुलेहि भत्तं, मज्झिमतण्डुलेहि यागुं, कणकाहि पूवं पचित्वा तदनुरूपं सूपब्यञ्‍जनं सम्पादेत्वा महासत्तस्स सब्यञ्‍जनं यागुं अदासि। सा यागु मुखे ठपितमत्ताव सत्त रसहरणिसहस्सानि फरित्वा अट्ठासि। सो तस्सा वीमंसनत्थमेव ‘‘भद्दे, यागुं पचितुं अजानन्ती किमत्थं मम तण्डुले नासेसी’’ति कुद्धो विय सह खेळेन निट्ठुभित्वा भूमियं पातेसि। सा तस्स अकुज्झित्वाव ‘‘सामि, सचे यागु न सुन्दरा, पूवं खादा’’ति पूवं अदासि। तम्पि तथेव अकासि। ‘‘सचे, सामि, पूवं न सुन्दरं, भत्तं भुञ्‍जा’’ति भत्तं अदासि। भत्तम्पि तथेव कत्वा ‘‘भद्दे, त्वं पचितुं अजानन्ती मम सन्तकं किमत्थं नासेसी’’ति कुद्धो विय तीणिपि एकतो मद्दित्वा सीसतो पट्ठाय सकलसरीरं लिम्पित्वा ‘‘गच्छ, द्वारे निसीदाही’’ति आह। सा अकुज्झित्वाव ‘‘साधु, सामी’’ति गन्त्वा तथा अकासि। सो तस्सा निहतमानभावं ञत्वा ‘‘भद्दे, एही’’ति आह। सा अकुज्झित्वा एकवचनेनेव आगता। महासत्तो पन आगच्छन्तो कहापणसहस्सेन सद्धिं एकसाटकयुगं तम्बूलपसिब्बके ठपेत्वा आगतो। अथ सो तं साटकं नीहरित्वा तस्सा हत्थे ठपेत्वा ‘‘भद्दे, तव सहायिकाहि सद्धिं न्हायित्वा इमं साटकं निवासेत्वा एही’’ति आह। सा तथा अकासि।

    So taṃ pariggaṇhanto katipāhaṃ tattheva vasi. Atha naṃ vīmaṃsanto ekadivasaṃ āha – ‘‘bhadde, aḍḍhanāḷikataṇḍule gahetvā tato mayhaṃ yāguñca pūvañca bhattañca pacāhī’’ti. Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā taṇḍule koṭṭetvā mūlataṇḍulehi bhattaṃ, majjhimataṇḍulehi yāguṃ, kaṇakāhi pūvaṃ pacitvā tadanurūpaṃ sūpabyañjanaṃ sampādetvā mahāsattassa sabyañjanaṃ yāguṃ adāsi. Sā yāgu mukhe ṭhapitamattāva satta rasaharaṇisahassāni pharitvā aṭṭhāsi. So tassā vīmaṃsanatthameva ‘‘bhadde, yāguṃ pacituṃ ajānantī kimatthaṃ mama taṇḍule nāsesī’’ti kuddho viya saha kheḷena niṭṭhubhitvā bhūmiyaṃ pātesi. Sā tassa akujjhitvāva ‘‘sāmi, sace yāgu na sundarā, pūvaṃ khādā’’ti pūvaṃ adāsi. Tampi tatheva akāsi. ‘‘Sace, sāmi, pūvaṃ na sundaraṃ, bhattaṃ bhuñjā’’ti bhattaṃ adāsi. Bhattampi tatheva katvā ‘‘bhadde, tvaṃ pacituṃ ajānantī mama santakaṃ kimatthaṃ nāsesī’’ti kuddho viya tīṇipi ekato madditvā sīsato paṭṭhāya sakalasarīraṃ limpitvā ‘‘gaccha, dvāre nisīdāhī’’ti āha. Sā akujjhitvāva ‘‘sādhu, sāmī’’ti gantvā tathā akāsi. So tassā nihatamānabhāvaṃ ñatvā ‘‘bhadde, ehī’’ti āha. Sā akujjhitvā ekavacaneneva āgatā. Mahāsatto pana āgacchanto kahāpaṇasahassena saddhiṃ ekasāṭakayugaṃ tambūlapasibbake ṭhapetvā āgato. Atha so taṃ sāṭakaṃ nīharitvā tassā hatthe ṭhapetvā ‘‘bhadde, tava sahāyikāhi saddhiṃ nhāyitvā imaṃ sāṭakaṃ nivāsetvā ehī’’ti āha. Sā tathā akāsi.

    पण्डितो उप्पादितधनञ्‍च, आभतधनञ्‍च सब्बं तस्सा मातापितूनं दत्वा समस्सासेत्वा ससुरे आपुच्छित्वा तं आदाय नगराभिमुखो अगमासि। अन्तरामग्गे तस्सा वीमंसनत्थाय छत्तञ्‍च उपाहनञ्‍च दत्वा एवमाह – ‘‘भद्दे, इमं छत्तं गहेत्वा अत्तानं धारेहि, उपाहनं अभिरुहित्वा याही’’ति। सा तं गहेत्वा तथा अकत्वा अब्भोकासे सूरियसन्तापे छत्तं अधारेत्वा वनन्ते धारेत्वा गच्छति, थलट्ठाने उपाहनं पटिमुञ्‍चित्वा उदकट्ठानं सम्पत्तकाले अभिरुहित्वा गच्छति। बोधिसत्तो तं कारणं दिस्वा पुच्छि ‘‘किं, भद्दे, थलट्ठाने उपाहनं पटिमुञ्‍चित्वा उदकट्ठाने अभिरुहित्वा गच्छसि, सूरियसन्तापे छत्तं अधारेत्वा वनन्ते धारेत्वा’’ति? सा आह – ‘‘सामि, थलट्ठाने कण्टकादीनि पस्सामि, उदकट्ठाने मच्छकच्छपकण्टकादीनि न पस्सामि, तेसु पादे पविट्ठेसु दुक्खवेदना भवेय्य, अब्भोकासे सुक्खरुक्खकण्टकादीनि नत्थि, वनन्तरं पविट्ठानं पन सुक्खरुक्खदण्डादिकेसु मत्थके पतितेसु दुक्खवेदना भवेय्य, तस्मा तानि पटिघातनत्थाय एवं करोमी’’ति।

    Paṇḍito uppāditadhanañca, ābhatadhanañca sabbaṃ tassā mātāpitūnaṃ datvā samassāsetvā sasure āpucchitvā taṃ ādāya nagarābhimukho agamāsi. Antarāmagge tassā vīmaṃsanatthāya chattañca upāhanañca datvā evamāha – ‘‘bhadde, imaṃ chattaṃ gahetvā attānaṃ dhārehi, upāhanaṃ abhiruhitvā yāhī’’ti. Sā taṃ gahetvā tathā akatvā abbhokāse sūriyasantāpe chattaṃ adhāretvā vanante dhāretvā gacchati, thalaṭṭhāne upāhanaṃ paṭimuñcitvā udakaṭṭhānaṃ sampattakāle abhiruhitvā gacchati. Bodhisatto taṃ kāraṇaṃ disvā pucchi ‘‘kiṃ, bhadde, thalaṭṭhāne upāhanaṃ paṭimuñcitvā udakaṭṭhāne abhiruhitvā gacchasi, sūriyasantāpe chattaṃ adhāretvā vanante dhāretvā’’ti? Sā āha – ‘‘sāmi, thalaṭṭhāne kaṇṭakādīni passāmi, udakaṭṭhāne macchakacchapakaṇṭakādīni na passāmi, tesu pāde paviṭṭhesu dukkhavedanā bhaveyya, abbhokāse sukkharukkhakaṇṭakādīni natthi, vanantaraṃ paviṭṭhānaṃ pana sukkharukkhadaṇḍādikesu matthake patitesu dukkhavedanā bhaveyya, tasmā tāni paṭighātanatthāya evaṃ karomī’’ti.

    बोधिसत्तो द्वीहि कारणेहि तस्सा कथं सुत्वा तुस्सित्वा गच्छन्तो एकस्मिं ठाने फलसम्पन्‍नं एकं बदररुक्खं दिस्वा बदररुक्खमूले निसीदि। सा बदररुक्खमूले निसिन्‍नं महासत्तं दिस्वा ‘‘सामि, अभिरुहित्वा बदरफलं गहेत्वा खादाहि, मय्हम्पि देही’’ति आह। ‘‘भद्दे, अहं किलमामि, अभिरुहितुं न सक्‍कोमि, त्वमेव अभिरुहा’’ति। सा तस्स वचनं सुत्वा बदररुक्खं अभिरुय्ह साखन्तरे निसीदित्वा फलं ओचिनि। बोधिसत्तो तं आह – ‘‘भद्दे, फलं मय्हं देही’’ति। सा ‘‘अयं पुरिसो पण्डितो वा अपण्डितो वा वीमंसिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तं आह ‘‘सामि, उण्हफलं खादिस्ससि, उदाहु सीतफल’’न्ति? सो तं कारणं अजानन्तो विय एवमाह – ‘‘भद्दे, उण्हफलेन मे अत्थो’’ति । सा फलानि भूमियं खिपित्वा ‘‘सामि, खादा’’ति आह। बोधिसत्तो तं गहेत्वा धमेन्तो खादि। पुन वीमंसमानो नं एवमाह – ‘‘भद्दे, सीतलं मे देही’’ति। अथ सा बदरफलानि तिणभूमिया उपरि खिपि। सो तं गहेत्वा खादित्वा ‘‘अयं दारिका अतिविय पण्डिता’’ति चिन्तेत्वा तुस्सि। अथ महासत्तो तं आह – ‘‘भद्दे, बदररुक्खतो ओतराही’’ति। सा महासत्तस्स वचनं सुत्वा रुक्खतो ओतरित्वा घटं गहेत्वा नदिं गन्त्वा उदकं आनेत्वा महासत्तस्स अदासि। महासत्तो पिवित्वा मुखं विक्खालेत्वा ततो उट्ठाय गच्छन्तो नगरमेव सम्पत्तो।

    Bodhisatto dvīhi kāraṇehi tassā kathaṃ sutvā tussitvā gacchanto ekasmiṃ ṭhāne phalasampannaṃ ekaṃ badararukkhaṃ disvā badararukkhamūle nisīdi. Sā badararukkhamūle nisinnaṃ mahāsattaṃ disvā ‘‘sāmi, abhiruhitvā badaraphalaṃ gahetvā khādāhi, mayhampi dehī’’ti āha. ‘‘Bhadde, ahaṃ kilamāmi, abhiruhituṃ na sakkomi, tvameva abhiruhā’’ti. Sā tassa vacanaṃ sutvā badararukkhaṃ abhiruyha sākhantare nisīditvā phalaṃ ocini. Bodhisatto taṃ āha – ‘‘bhadde, phalaṃ mayhaṃ dehī’’ti. Sā ‘‘ayaṃ puriso paṇḍito vā apaṇḍito vā vīmaṃsissāmī’’ti cintetvā taṃ āha ‘‘sāmi, uṇhaphalaṃ khādissasi, udāhu sītaphala’’nti? So taṃ kāraṇaṃ ajānanto viya evamāha – ‘‘bhadde, uṇhaphalena me attho’’ti . Sā phalāni bhūmiyaṃ khipitvā ‘‘sāmi, khādā’’ti āha. Bodhisatto taṃ gahetvā dhamento khādi. Puna vīmaṃsamāno naṃ evamāha – ‘‘bhadde, sītalaṃ me dehī’’ti. Atha sā badaraphalāni tiṇabhūmiyā upari khipi. So taṃ gahetvā khāditvā ‘‘ayaṃ dārikā ativiya paṇḍitā’’ti cintetvā tussi. Atha mahāsatto taṃ āha – ‘‘bhadde, badararukkhato otarāhī’’ti. Sā mahāsattassa vacanaṃ sutvā rukkhato otaritvā ghaṭaṃ gahetvā nadiṃ gantvā udakaṃ ānetvā mahāsattassa adāsi. Mahāsatto pivitvā mukhaṃ vikkhāletvā tato uṭṭhāya gacchanto nagarameva sampatto.

    अथ सो तं वीमंसनत्थाय दोवारिकस्स गेहे ठपेत्वा दोवारिकस्स भरियाय आचिक्खित्वा अत्तनो निवेसनं गन्त्वा पुरिसे आमन्तेत्वा ‘‘असुकगेहे इत्थिं ठपेत्वा आगतोम्हि, इमं सहस्सं आदाय गन्त्वा तं वीमंसथा’’ति सहस्सं दत्वा पेसेसि। ते तथा करिंसु। सा आह – ‘‘इदं मम सामिकस्स पादरजम्पि न अग्घती’’ति। ते आगन्त्वा पण्डितस्स आरोचेसुं। पुनपि यावततियं पेसेत्वा चतुत्थे वारे महासत्तो तेयेव ‘‘तेन हि नं हत्थे गहेत्वा कड्ढन्ता आनेथा’’ति आह। ते तथा करिंसु। सा महासत्तं महासम्पत्तियं ठितं न सञ्‍जानि, नं ओलोकेत्वा च पन हसि चेव रोदि च। सो उभयकारणं पुच्छि। अथ नं सा आह – ‘‘सामि, अहं हसमाना तव सम्पत्तिं ओलोकेत्वा ‘अयं अकारणेन न लद्धा, पुरिमभवे कुसलं कत्वा लद्धा, अहो पुञ्‍ञानं फलं नामा’ति हसिं। रोदमाना पन ‘इदानि परस्स रक्खितगोपितवत्थुम्हि अपरज्झित्वा निरयं गमिस्सती’ति तयि कारुञ्‍ञेन रोदि’’न्ति।

    Atha so taṃ vīmaṃsanatthāya dovārikassa gehe ṭhapetvā dovārikassa bhariyāya ācikkhitvā attano nivesanaṃ gantvā purise āmantetvā ‘‘asukagehe itthiṃ ṭhapetvā āgatomhi, imaṃ sahassaṃ ādāya gantvā taṃ vīmaṃsathā’’ti sahassaṃ datvā pesesi. Te tathā kariṃsu. Sā āha – ‘‘idaṃ mama sāmikassa pādarajampi na agghatī’’ti. Te āgantvā paṇḍitassa ārocesuṃ. Punapi yāvatatiyaṃ pesetvā catutthe vāre mahāsatto teyeva ‘‘tena hi naṃ hatthe gahetvā kaḍḍhantā ānethā’’ti āha. Te tathā kariṃsu. Sā mahāsattaṃ mahāsampattiyaṃ ṭhitaṃ na sañjāni, naṃ oloketvā ca pana hasi ceva rodi ca. So ubhayakāraṇaṃ pucchi. Atha naṃ sā āha – ‘‘sāmi, ahaṃ hasamānā tava sampattiṃ oloketvā ‘ayaṃ akāraṇena na laddhā, purimabhave kusalaṃ katvā laddhā, aho puññānaṃ phalaṃ nāmā’ti hasiṃ. Rodamānā pana ‘idāni parassa rakkhitagopitavatthumhi aparajjhitvā nirayaṃ gamissatī’ti tayi kāruññena rodi’’nti.

    सो तं वीमंसित्वा सुद्धभावं ञत्वा ‘‘गच्छथ नं तत्थेव नेथा’’ति वत्वा पेसेत्वा पुन तुन्‍नवायवेसं गहेत्वा गन्त्वा ताय सद्धिं सयित्वा पुनदिवसे पातोव राजकुलं पविसित्वा उदुम्बरदेविया आरोचेसि। सा रञ्‍ञो आरोचेत्वा अमरादेविं सब्बालङ्कारेहि अलङ्करित्वा महायोग्गे निसीदापेत्वा महन्तेन सक्‍कारेन महासत्तस्स गेहं नेत्वा मङ्गलं कारेसि। राजा बोधिसत्तस्स सहस्समूलं पण्णाकारं पेसेसि। दोवारिके आदिं कत्वा सकलनगरवासिनो पण्णाकारे पहिणिंसु। अमरादेवीपि रञ्‍ञा पहितं पण्णाकारं द्विधा भिन्दित्वा एकं कोट्ठासं रञ्‍ञो पेसेसि। एतेनुपायेन सकलनगरवासीनम्पि पण्णाकारं पेसेत्वा नगरं सङ्गण्हि। ततो पट्ठाय महासत्तो ताय सद्धिं समग्गवासं वसन्तो रञ्‍ञो अत्थञ्‍च धम्मञ्‍च अनुसासि।

    So taṃ vīmaṃsitvā suddhabhāvaṃ ñatvā ‘‘gacchatha naṃ tattheva nethā’’ti vatvā pesetvā puna tunnavāyavesaṃ gahetvā gantvā tāya saddhiṃ sayitvā punadivase pātova rājakulaṃ pavisitvā udumbaradeviyā ārocesi. Sā rañño ārocetvā amarādeviṃ sabbālaṅkārehi alaṅkaritvā mahāyogge nisīdāpetvā mahantena sakkārena mahāsattassa gehaṃ netvā maṅgalaṃ kāresi. Rājā bodhisattassa sahassamūlaṃ paṇṇākāraṃ pesesi. Dovārike ādiṃ katvā sakalanagaravāsino paṇṇākāre pahiṇiṃsu. Amarādevīpi raññā pahitaṃ paṇṇākāraṃ dvidhā bhinditvā ekaṃ koṭṭhāsaṃ rañño pesesi. Etenupāyena sakalanagaravāsīnampi paṇṇākāraṃ pesetvā nagaraṃ saṅgaṇhi. Tato paṭṭhāya mahāsatto tāya saddhiṃ samaggavāsaṃ vasanto rañño atthañca dhammañca anusāsi.

    अमरादेविपरियेसना निट्ठिता।

    Amarādevipariyesanā niṭṭhitā.

    सब्बरतनथेनवण्णना

    Sabbaratanathenavaṇṇanā

    अथेकदिवसं सेनको इतरे तयो अत्तनो सन्तिकं आगते आमन्तेसि ‘‘अम्भो, मयं गहपतिपुत्तस्स महोसधस्सेव नप्पहोम, इदानि पन तेन अत्तना ब्यत्ततरा भरिया आनीता, किन्ति नं रञ्‍ञो अन्तरे परिभिन्देय्यामा’’ति। ‘‘आचरिय, मयं किं जानाम, त्वंयेव जानाही’’ति। ‘‘होतु मा चिन्तयित्थ, अत्थेको उपायो, अहं रञ्‍ञो चूळामणिं थेनेत्वा आहरिस्सामि, पुक्‍कुस, त्वं सुवण्णमालं आहर, कामिन्द, त्वं कम्बलं, देविन्द, त्वं सुवण्णपादुकन्ति एवं मयं चत्तारोपि उपायेन तानि आहरिस्साम, ततो अम्हाकं गेहे अट्ठपेत्वा गहपतिपुत्तस्स गेहं पेसेस्सामा’’ति। अथ खो ते चत्तारोपि तथा करिंसु। तेसु सेनको ताव चूळामणिं तक्‍कघटे पक्खिपित्वा दासिया हत्थे ठपेत्वा पेसेसि ‘‘इमं तक्‍कघटं अञ्‍ञेसं गण्हन्तानं अदत्वा सचे महोसधस्स गेहे गण्हाति, घटेनेव सद्धिं देही’’ति। सा पण्डितस्स घरद्वारं गन्त्वा ‘‘तक्‍कं गण्हथ, तक्‍कं गण्हथा’’ति अपरापरं चरति।

    Athekadivasaṃ senako itare tayo attano santikaṃ āgate āmantesi ‘‘ambho, mayaṃ gahapatiputtassa mahosadhasseva nappahoma, idāni pana tena attanā byattatarā bhariyā ānītā, kinti naṃ rañño antare paribhindeyyāmā’’ti. ‘‘Ācariya, mayaṃ kiṃ jānāma, tvaṃyeva jānāhī’’ti. ‘‘Hotu mā cintayittha, attheko upāyo, ahaṃ rañño cūḷāmaṇiṃ thenetvā āharissāmi, pukkusa, tvaṃ suvaṇṇamālaṃ āhara, kāminda, tvaṃ kambalaṃ, devinda, tvaṃ suvaṇṇapādukanti evaṃ mayaṃ cattāropi upāyena tāni āharissāma, tato amhākaṃ gehe aṭṭhapetvā gahapatiputtassa gehaṃ pesessāmā’’ti. Atha kho te cattāropi tathā kariṃsu. Tesu senako tāva cūḷāmaṇiṃ takkaghaṭe pakkhipitvā dāsiyā hatthe ṭhapetvā pesesi ‘‘imaṃ takkaghaṭaṃ aññesaṃ gaṇhantānaṃ adatvā sace mahosadhassa gehe gaṇhāti, ghaṭeneva saddhiṃ dehī’’ti. Sā paṇḍitassa gharadvāraṃ gantvā ‘‘takkaṃ gaṇhatha, takkaṃ gaṇhathā’’ti aparāparaṃ carati.

    अमरादेवी द्वारे ठिता तस्सा किरियं दिस्वा ‘‘अयं अञ्‍ञत्थ न गच्छति, भवितब्बमेत्थ कारणेना’’ति इङ्गितसञ्‍ञाय दासियो पटिक्‍कमापेत्वा सयमेव ‘‘अम्म, एहि तक्‍कं गण्हिस्सामी’’ति पक्‍कोसित्वा तस्सा आगतकाले दासीनं सञ्‍ञं दत्वा तासु अनागच्छन्तीसु ‘‘गच्छ, अम्म, दासियो पक्‍कोसाही’’ति तमेव पेसेत्वा तक्‍कघटे हत्थं ओतारेत्वा मणिं दिस्वा तं दासिं पुच्छि ‘‘अम्म, त्वं कस्स सन्तका’’ति? ‘‘अय्ये, सेनकपण्डितस्स दासीम्ही’’ति। ततो तस्सा नामं तस्सा च मातुया नामं पुच्छित्वा ‘‘असुका नामा’’ति वुत्ते ‘‘अम्म, इमं तक्‍कं कतिमूल’’न्ति पुच्छि। ‘‘अय्ये, चतुनाळिक’’न्ति। ‘‘तेन हि, अम्म, इमं तक्‍कं मे देही’’ति वत्वा ‘‘अय्ये, तुम्हेसु गण्हन्तीसु मूलेन मे को अत्थो, घटेनेव सद्धिं गण्हथा’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि याही’’ति तं उय्योजेत्वा सा ‘‘असुकमासे असुकदिवसे सेनकाचरियो असुकाय नाम दासिया धीताय असुकाय नाम हत्थे रञ्‍ञो चूळामणिं पहेनकत्थाय पहिणी’’ति पण्णे लिखित्वा तक्‍कं गण्हि। पुक्‍कुसोपि सुवण्णमालं सुमनपुप्फचङ्कोटके ठपेत्वा सुमनपुप्फेन पटिच्छादेत्वा तथेव पेसेसि। कामिन्दोपि कम्बलं पण्णपच्छियं ठपेत्वा पण्णेहि छादेत्वा पेसेसि। देविन्दोपि सुवण्णपादुकं यवकलापन्तरे बन्धित्वा पेसेसि। सा सब्बानिपि तानि गहेत्वा पण्णे अक्खरानि आरोपेत्वा महासत्तस्स आचिक्खित्वा ठपेसि।

    Amarādevī dvāre ṭhitā tassā kiriyaṃ disvā ‘‘ayaṃ aññattha na gacchati, bhavitabbamettha kāraṇenā’’ti iṅgitasaññāya dāsiyo paṭikkamāpetvā sayameva ‘‘amma, ehi takkaṃ gaṇhissāmī’’ti pakkositvā tassā āgatakāle dāsīnaṃ saññaṃ datvā tāsu anāgacchantīsu ‘‘gaccha, amma, dāsiyo pakkosāhī’’ti tameva pesetvā takkaghaṭe hatthaṃ otāretvā maṇiṃ disvā taṃ dāsiṃ pucchi ‘‘amma, tvaṃ kassa santakā’’ti? ‘‘Ayye, senakapaṇḍitassa dāsīmhī’’ti. Tato tassā nāmaṃ tassā ca mātuyā nāmaṃ pucchitvā ‘‘asukā nāmā’’ti vutte ‘‘amma, imaṃ takkaṃ katimūla’’nti pucchi. ‘‘Ayye, catunāḷika’’nti. ‘‘Tena hi, amma, imaṃ takkaṃ me dehī’’ti vatvā ‘‘ayye, tumhesu gaṇhantīsu mūlena me ko attho, ghaṭeneva saddhiṃ gaṇhathā’’ti vutte ‘‘tena hi yāhī’’ti taṃ uyyojetvā sā ‘‘asukamāse asukadivase senakācariyo asukāya nāma dāsiyā dhītāya asukāya nāma hatthe rañño cūḷāmaṇiṃ pahenakatthāya pahiṇī’’ti paṇṇe likhitvā takkaṃ gaṇhi. Pukkusopi suvaṇṇamālaṃ sumanapupphacaṅkoṭake ṭhapetvā sumanapupphena paṭicchādetvā tatheva pesesi. Kāmindopi kambalaṃ paṇṇapacchiyaṃ ṭhapetvā paṇṇehi chādetvā pesesi. Devindopi suvaṇṇapādukaṃ yavakalāpantare bandhitvā pesesi. Sā sabbānipi tāni gahetvā paṇṇe akkharāni āropetvā mahāsattassa ācikkhitvā ṭhapesi.

    तेपि चत्तारो पण्डिता राजकुलं गन्त्वा ‘‘किं, देव, तुम्हे चूळामणिं न पिळन्धथा’’ति आहंसु। राजा ‘‘पिळन्धिस्सामि आहरथा’’ति पुरिसे आह। ते मणिं न पस्सिंसु, इतरानिपि न पस्सिंसुयेव। अथ ते चत्तारो पण्डिता ‘‘देव, तुम्हाकं आभरणानि महोसधस्स गेहे अत्थि, सो तानि सयं वळञ्‍जेति, पटिसत्तु ते महाराज, गहपतिपुत्तो’’ति तं भिन्दिंसु। अथस्स अत्थचरका मनुस्सा सीघं गन्त्वा आरोचेसुं। सो ‘‘राजानं दिस्वा जानिस्सामी’’ति राजुपट्ठानं अगमासि। राजा कुज्झित्वा ‘‘को जानिस्सति, किं भविस्सति किं करिस्सती’’ति अत्तानं पस्सितुं नादासि। पण्डितो रञ्‍ञो कुद्धभावं ञत्वा अत्तनो निवेसनमेव गतो। राजा ‘‘नं गण्हथा’’ति आणापेसि। पण्डितो अत्थचरकानं वचनं सुत्वा ‘‘मया अपगन्तुं वट्टती’’ति अमरादेविया सञ्‍ञं दत्वा अञ्‍ञातकवेसेन नगरा निक्खमित्वा दक्खिणयवमज्झकगामं गन्त्वा तस्मिं कुम्भकारकम्मं अकासि। नगरे ‘‘पण्डितो पलातो’’ति एककोलाहलं जातं।

    Tepi cattāro paṇḍitā rājakulaṃ gantvā ‘‘kiṃ, deva, tumhe cūḷāmaṇiṃ na piḷandhathā’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘piḷandhissāmi āharathā’’ti purise āha. Te maṇiṃ na passiṃsu, itarānipi na passiṃsuyeva. Atha te cattāro paṇḍitā ‘‘deva, tumhākaṃ ābharaṇāni mahosadhassa gehe atthi, so tāni sayaṃ vaḷañjeti, paṭisattu te mahārāja, gahapatiputto’’ti taṃ bhindiṃsu. Athassa atthacarakā manussā sīghaṃ gantvā ārocesuṃ. So ‘‘rājānaṃ disvā jānissāmī’’ti rājupaṭṭhānaṃ agamāsi. Rājā kujjhitvā ‘‘ko jānissati, kiṃ bhavissati kiṃ karissatī’’ti attānaṃ passituṃ nādāsi. Paṇḍito rañño kuddhabhāvaṃ ñatvā attano nivesanameva gato. Rājā ‘‘naṃ gaṇhathā’’ti āṇāpesi. Paṇḍito atthacarakānaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘mayā apagantuṃ vaṭṭatī’’ti amarādeviyā saññaṃ datvā aññātakavesena nagarā nikkhamitvā dakkhiṇayavamajjhakagāmaṃ gantvā tasmiṃ kumbhakārakammaṃ akāsi. Nagare ‘‘paṇḍito palāto’’ti ekakolāhalaṃ jātaṃ.

    सेनकादयोपि चत्तारो जना तस्स पलातभावं ञत्वा ‘‘मा चिन्तयित्थ, मयं किं अपण्डिता’’ति अञ्‍ञमञ्‍ञं अजानापेत्वाव अमरादेविया पण्णाकारं पहिणिंसु सा तेहि चतूहि पेसितपण्णाकारं गहेत्वा ‘‘असुक-असुकवेलाय आगच्छतू’’ति वत्वा एकं कूपं खणापेत्वा गूथरासिनो सह उदकेन तत्थ पूरेत्वा गूथकूपस्स उपरितले यन्तफलकाहि पिदहित्वा किळञ्‍जेन पटिच्छादेत्वा सब्बं निट्ठापेसि। अथ सेनको सायन्हसमये न्हत्वा अत्तानं अलङ्करित्वा नानग्गरसभोजनं भुञ्‍जित्वा बोधिसत्तस्स गेहं अगमासि। सो घरद्वारे ठत्वा अत्तनो आगतभावं जानापेसि। सा ‘‘एहि, आचरिया’’ति आह। सो गन्त्वा तस्सा सन्तिके अट्ठासि। सा एवमाह – ‘‘सामि, इदानि अहं तव वसं गता, अत्तनो सरीरं अन्हायित्वा सयितुं अयुत्त’’न्ति। सो तस्सा वचनं सुत्वा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। सा निक्खमित्वा उदकपूरं घटं गहेत्वा आसित्ता विय ‘‘एहि, आचरिय, न्हानत्थाय फलकानि आरुहा’’ति वत्वा तस्स फलकानि अभिरुय्ह ठितकाले गेहं पविसित्वा फलककोटियं अक्‍कमित्वा गूथकूपे पातेसि।

    Senakādayopi cattāro janā tassa palātabhāvaṃ ñatvā ‘‘mā cintayittha, mayaṃ kiṃ apaṇḍitā’’ti aññamaññaṃ ajānāpetvāva amarādeviyā paṇṇākāraṃ pahiṇiṃsu sā tehi catūhi pesitapaṇṇākāraṃ gahetvā ‘‘asuka-asukavelāya āgacchatū’’ti vatvā ekaṃ kūpaṃ khaṇāpetvā gūtharāsino saha udakena tattha pūretvā gūthakūpassa uparitale yantaphalakāhi pidahitvā kiḷañjena paṭicchādetvā sabbaṃ niṭṭhāpesi. Atha senako sāyanhasamaye nhatvā attānaṃ alaṅkaritvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā bodhisattassa gehaṃ agamāsi. So gharadvāre ṭhatvā attano āgatabhāvaṃ jānāpesi. Sā ‘‘ehi, ācariyā’’ti āha. So gantvā tassā santike aṭṭhāsi. Sā evamāha – ‘‘sāmi, idāni ahaṃ tava vasaṃ gatā, attano sarīraṃ anhāyitvā sayituṃ ayutta’’nti. So tassā vacanaṃ sutvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Sā nikkhamitvā udakapūraṃ ghaṭaṃ gahetvā āsittā viya ‘‘ehi, ācariya, nhānatthāya phalakāni āruhā’’ti vatvā tassa phalakāni abhiruyha ṭhitakāle gehaṃ pavisitvā phalakakoṭiyaṃ akkamitvā gūthakūpe pātesi.

    पुक्‍कुसोपि सायन्हसमये न्हत्वा अलङ्करित्वा नानग्गरसभोजनं भुञ्‍जित्वा बोधिसत्तस्स गेहं गन्त्वा घरद्वारे ठत्वा अत्तनो आगतभावं जानापेसि। एका परिचारिका इत्थी अमरादेविया आरोचेसि। सा तस्सा वचनं सुत्वा ‘‘एहि, आचरिय, अत्तनो सरीरं अन्हायित्वा सयितुं अयुत्त’’न्ति आह। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। सा निक्खमित्वा उदकपूरं घटं गहेत्वा आसिञ्‍चमाना विय ‘‘एहि, आचरिय, न्हानत्थाय फलकानि अभिरुहा’’ति आह। तस्स फलकानि अभिरुय्ह ठितकाले सा गेहं पविसित्वा फलकानि आकड्ढित्वा गूथकूपे पातेसि। पुक्‍कुसं सेनको ‘‘को एसो’’ति पुच्छि। ‘‘अहं पुक्‍कुसो’’ति। ‘‘त्वं को नाम मनुस्सो’’ति? ‘‘अहं सेनको’’ति अञ्‍ञमञ्‍ञं पुच्छित्वा अट्ठंसु। तथा इतरे द्वेपि तत्थेव पातेसि। सब्बेपि ते जेगुच्छे गूथकूपे अट्ठंसु। सा विभाताय रत्तिया ततो उक्खिपापेत्वा, चत्तारोपि जने खुरमुण्डे कारापेत्वा तण्डुलानि गाहापेत्वा उदकेन तेमेत्वा कोट्टापेत्वा चुण्णं बहलयागुं पचापेत्वा मद्दित्वा सीसतो पट्ठाय सकलसरीरं विलिम्पापेत्वा तूलपिचूनि गाहापेत्वा तथेव सीसतो पट्ठाय ओकिरापेत्वा महादुक्खं पापेत्वा किलञ्‍जकुच्छियं निपज्‍जापेत्वा वेठेत्वा रञ्‍ञो आरोचेतुकामा हुत्वा तेहि सद्धिं चत्तारि रतनानि गाहापेत्वा रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदित्वा – ‘‘देव, सेतवानरं नाम महापण्णाकारं पटिग्गण्हथा’’ति वत्वा चत्तारि किलञ्‍जानि रञ्‍ञो पादमूले ठपापेसि। अथ राजा विवरापेत्वा सेतमक्‍कटसदिसे चत्तारोपि जने पस्सि। अथ सब्बे मनुस्सा ‘‘अहो अदिट्ठपुब्बा, अहो महासेतवानरा’’ति वत्वा महाहसितं हसिंसु। ते चत्तारोपि महालज्‍जा अहेसुं।

    Pukkusopi sāyanhasamaye nhatvā alaṅkaritvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā bodhisattassa gehaṃ gantvā gharadvāre ṭhatvā attano āgatabhāvaṃ jānāpesi. Ekā paricārikā itthī amarādeviyā ārocesi. Sā tassā vacanaṃ sutvā ‘‘ehi, ācariya, attano sarīraṃ anhāyitvā sayituṃ ayutta’’nti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Sā nikkhamitvā udakapūraṃ ghaṭaṃ gahetvā āsiñcamānā viya ‘‘ehi, ācariya, nhānatthāya phalakāni abhiruhā’’ti āha. Tassa phalakāni abhiruyha ṭhitakāle sā gehaṃ pavisitvā phalakāni ākaḍḍhitvā gūthakūpe pātesi. Pukkusaṃ senako ‘‘ko eso’’ti pucchi. ‘‘Ahaṃ pukkuso’’ti. ‘‘Tvaṃ ko nāma manusso’’ti? ‘‘Ahaṃ senako’’ti aññamaññaṃ pucchitvā aṭṭhaṃsu. Tathā itare dvepi tattheva pātesi. Sabbepi te jegucche gūthakūpe aṭṭhaṃsu. Sā vibhātāya rattiyā tato ukkhipāpetvā, cattāropi jane khuramuṇḍe kārāpetvā taṇḍulāni gāhāpetvā udakena temetvā koṭṭāpetvā cuṇṇaṃ bahalayāguṃ pacāpetvā madditvā sīsato paṭṭhāya sakalasarīraṃ vilimpāpetvā tūlapicūni gāhāpetvā tatheva sīsato paṭṭhāya okirāpetvā mahādukkhaṃ pāpetvā kilañjakucchiyaṃ nipajjāpetvā veṭhetvā rañño ārocetukāmā hutvā tehi saddhiṃ cattāri ratanāni gāhāpetvā rañño santikaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīditvā – ‘‘deva, setavānaraṃ nāma mahāpaṇṇākāraṃ paṭiggaṇhathā’’ti vatvā cattāri kilañjāni rañño pādamūle ṭhapāpesi. Atha rājā vivarāpetvā setamakkaṭasadise cattāropi jane passi. Atha sabbe manussā ‘‘aho adiṭṭhapubbā, aho mahāsetavānarā’’ti vatvā mahāhasitaṃ hasiṃsu. Te cattāropi mahālajjā ahesuṃ.

    अथ अमरादेवी अत्तनो सामिनो निद्दोसभावं कथेन्ती राजानं आह – ‘‘देव, महोसधपण्डितो न चोरो, इमे चत्तारोव चोरा। एतेसु हि सेनको मणिचोरो, पुक्‍कुसो सुवण्णमालाचोरो, कामिन्दो कम्बलचोरो, देविन्दो सुवण्णपादुकाचोरो। इमे चोरा असुकमासे असुकदिवसे असुकदासिधीतानं असुकदासीनं हत्थे इमानि रतनानि पहिणन्ति। इमं पण्णं पस्सथ, अत्तनो सन्तकञ्‍च गण्हथ, चोरे च, देव, पटिच्छथा’’ति। सा चत्तारोपि जने महाविप्पकारं पापेत्वा राजानं वन्दित्वा अत्तनो गेहमेव गता। राजा बोधिसत्तस्स पलातभावेन तस्मिं आसङ्काय च अञ्‍ञेसं पण्डितपतिमन्तीनं अभावेन च तेसं किञ्‍चि अवत्वा ‘‘पण्डिता न्हापेत्वा अत्तनो गेहानि गच्छथा’’ति पेसेसि। चत्तारो जना महाविप्पकारं पत्वा राजानं वन्दित्वा अत्तनो गेहमेव गता।

    Atha amarādevī attano sāmino niddosabhāvaṃ kathentī rājānaṃ āha – ‘‘deva, mahosadhapaṇḍito na coro, ime cattārova corā. Etesu hi senako maṇicoro, pukkuso suvaṇṇamālācoro, kāmindo kambalacoro, devindo suvaṇṇapādukācoro. Ime corā asukamāse asukadivase asukadāsidhītānaṃ asukadāsīnaṃ hatthe imāni ratanāni pahiṇanti. Imaṃ paṇṇaṃ passatha, attano santakañca gaṇhatha, core ca, deva, paṭicchathā’’ti. Sā cattāropi jane mahāvippakāraṃ pāpetvā rājānaṃ vanditvā attano gehameva gatā. Rājā bodhisattassa palātabhāvena tasmiṃ āsaṅkāya ca aññesaṃ paṇḍitapatimantīnaṃ abhāvena ca tesaṃ kiñci avatvā ‘‘paṇḍitā nhāpetvā attano gehāni gacchathā’’ti pesesi. Cattāro janā mahāvippakāraṃ patvā rājānaṃ vanditvā attano gehameva gatā.

    सब्बरतनथेना निट्ठिता।

    Sabbaratanathenā niṭṭhitā.

    खज्‍जोपनकपञ्हो

    Khajjopanakapañho

    अथस्स छत्ते अधिवत्था देवता बोधिसत्तस्स धम्मदेसनं अस्सुणन्ती ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति आवज्‍जमाना तं कारणं ञत्वा ‘‘पण्डितस्स आनयनकारणं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा रत्तिभागे छत्तपिण्डिकं विवरित्वा राजानं चतुक्‍कनिपाते देवताय पुच्छितपञ्हे आगते ‘‘हन्ति हत्थेहि पादेही’’तिआदिके चत्तारो पञ्हे पुच्छि। राजा अजानन्तो ‘‘अहं न जानामि, अञ्‍ञे पण्डिते पुच्छिस्सामी’’ति एकदिवसं ओकासं याचित्वा पुनदिवसे ‘‘आगच्छन्तू’’ति चतुन्‍नं पण्डितानं सासनं पेसेसि। तेहि ‘‘मयं खुरमुण्डा वीथिं ओतरन्ता लज्‍जामा’’ति वुत्ते राजा चत्तारो नाळिपट्टे पेसेसि ‘‘इमे सीसेसु कत्वा आगच्छन्तू’’ति। तदा किर ते नाळिपट्टा उप्पन्‍ना। ते आगन्त्वा पञ्‍ञत्तासने निसीदिंसु। अथ राजा ‘‘सेनक, अज्‍ज रत्तिभागे छत्ते अधिवत्था देवता मं चत्तारो पञ्हे पुच्छि, अहं पन अजानन्तो ‘पण्डिते पुच्छिस्सामी’ति अवचं, कथेहि मे ते पञ्हे’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Athassa chatte adhivatthā devatā bodhisattassa dhammadesanaṃ assuṇantī ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āvajjamānā taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘paṇḍitassa ānayanakāraṇaṃ karissāmī’’ti cintetvā rattibhāge chattapiṇḍikaṃ vivaritvā rājānaṃ catukkanipāte devatāya pucchitapañhe āgate ‘‘hanti hatthehi pādehī’’tiādike cattāro pañhe pucchi. Rājā ajānanto ‘‘ahaṃ na jānāmi, aññe paṇḍite pucchissāmī’’ti ekadivasaṃ okāsaṃ yācitvā punadivase ‘‘āgacchantū’’ti catunnaṃ paṇḍitānaṃ sāsanaṃ pesesi. Tehi ‘‘mayaṃ khuramuṇḍā vīthiṃ otarantā lajjāmā’’ti vutte rājā cattāro nāḷipaṭṭe pesesi ‘‘ime sīsesu katvā āgacchantū’’ti. Tadā kira te nāḷipaṭṭā uppannā. Te āgantvā paññattāsane nisīdiṃsu. Atha rājā ‘‘senaka, ajja rattibhāge chatte adhivatthā devatā maṃ cattāro pañhe pucchi, ahaṃ pana ajānanto ‘paṇḍite pucchissāmī’ti avacaṃ, kathehi me te pañhe’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘हन्ति हत्थेहि पादेहि, मुखञ्‍च परिसुम्भति।

    ‘‘Hanti hatthehi pādehi, mukhañca parisumbhati;

    स वे राज पियो होति, कं तेन त्वाभिपस्ससी’’ति॥ (जा॰ १.४.१९७)।

    Sa ve rāja piyo hoti, kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.197);

    सेनको अजानन्तो ‘‘किं हन्ति, कथं हन्ती’’ति तं तं विलपित्वा नेव अन्तं पस्सि, न कोटिं पस्सि। सेसापि अप्पटिभाना अहेसुं। अथ राजा विप्पटिसारी हुत्वा पुन रत्तिभागे देवताय ‘‘पञ्हो ते ञातो’’ति पुट्ठो ‘‘मया चत्तारो पण्डिता पुट्ठा, तेपि न जानिंसू’’ति आह। देवता ‘‘किं ते जानिस्सन्ति, ठपेत्वा महोसधपण्डितं अञ्‍ञो कोचि एते पञ्हे कथेतुं समत्थो नाम नत्थि। सचे तं पक्‍कोसापेत्वा एते पञ्हे न कथापेस्ससि, इमिना ते जलितेन अयकूटेन सीसं भिन्दिस्सामी’’ति राजानं तज्‍जेत्वा ‘‘महाराज, अग्गिना अत्थे सति खज्‍जोपनकं धमितुं न वट्टति, खीरेन अत्थे सति विसाणं दुहितुं न वट्टती’’ति वत्वा इमं पञ्‍चकनिपाते खज्‍जोपनकपञ्हं उदाहरि –

    Senako ajānanto ‘‘kiṃ hanti, kathaṃ hantī’’ti taṃ taṃ vilapitvā neva antaṃ passi, na koṭiṃ passi. Sesāpi appaṭibhānā ahesuṃ. Atha rājā vippaṭisārī hutvā puna rattibhāge devatāya ‘‘pañho te ñāto’’ti puṭṭho ‘‘mayā cattāro paṇḍitā puṭṭhā, tepi na jāniṃsū’’ti āha. Devatā ‘‘kiṃ te jānissanti, ṭhapetvā mahosadhapaṇḍitaṃ añño koci ete pañhe kathetuṃ samattho nāma natthi. Sace taṃ pakkosāpetvā ete pañhe na kathāpessasi, iminā te jalitena ayakūṭena sīsaṃ bhindissāmī’’ti rājānaṃ tajjetvā ‘‘mahārāja, agginā atthe sati khajjopanakaṃ dhamituṃ na vaṭṭati, khīrena atthe sati visāṇaṃ duhituṃ na vaṭṭatī’’ti vatvā imaṃ pañcakanipāte khajjopanakapañhaṃ udāhari –

    ‘‘को नु सन्तम्हि पज्‍जोते, अग्गिपरियेसनं चरं।

    ‘‘Ko nu santamhi pajjote, aggipariyesanaṃ caraṃ;

    अद्दक्खि रत्ति खज्‍जोतं, जातवेदं अमञ्‍ञथ॥

    Addakkhi ratti khajjotaṃ, jātavedaṃ amaññatha.

    ‘‘स्वस्स गोमयचुण्णानि, अभिमत्थं तिणानि च।

    ‘‘Svassa gomayacuṇṇāni, abhimatthaṃ tiṇāni ca;

    विपरीताय सञ्‍ञाय, नासक्खि पज्‍जलेतवे॥

    Viparītāya saññāya, nāsakkhi pajjaletave.

    ‘‘एवम्पि अनुपायेन, अत्थं न लभते मिगो।

    ‘‘Evampi anupāyena, atthaṃ na labhate migo;

    विसाणतो गवं दोहं, यत्थ खीरं न विन्दति॥

    Visāṇato gavaṃ dohaṃ, yattha khīraṃ na vindati.

    ‘‘विविधेहि उपायेहि, अत्थं पप्पोन्ति माणवा।

    ‘‘Vividhehi upāyehi, atthaṃ papponti māṇavā;

    निग्गहेन अमित्तानं, मित्तानं पग्गहेन च॥

    Niggahena amittānaṃ, mittānaṃ paggahena ca.

    ‘‘सेनामोक्खपलाभेन, वल्‍लभानं नयेन च।

    ‘‘Senāmokkhapalābhena, vallabhānaṃ nayena ca;

    जगतिं जगतिपाला, आवसन्ति वसुन्धर’’न्ति॥ (जा॰ १.५.७५-७९)।

    Jagatiṃ jagatipālā, āvasanti vasundhara’’nti. (jā. 1.5.75-79);

    तत्थ सन्तम्हि पज्‍जोतेति अग्गिम्हि सन्ते। चरन्ति चरन्तो। अद्दक्खीति पस्सि, दिस्वा च पन वण्णसामञ्‍ञताय खज्‍जोपनकं ‘‘जातवेदो अयं भविस्सती’’ति अमञ्‍ञित्थ। स्वस्साति सो अस्स खज्‍जोपनकस्स उपरि सुखुमानि गोमयचुण्णानि चेव तिणानि च। अभिमत्थन्ति हत्थेहि घंसित्वा आकिरन्तो जण्णुकेहि भूमियं पतिट्ठाय मुखेन धमन्तो जालेस्सामि नन्ति विपरीताय सञ्‍ञाय वायमन्तोपि जालेतुं नासक्खि। मिगोति मिगसदिसो अन्धबालो एवं अनुपायेन परियेसन्तो अत्थं न लभति। यत्थाति यस्मिं विसाणे खीरमेव नत्थि, ततो गाविं दुहन्तो विय च अत्थं न विन्दति। सेनामोक्खपलाभेनाति सेनामोक्खानं अमच्‍चानं लाभेन। वल्‍लभानन्ति पियमनापानं विस्सासिकानं अमच्‍चानं नयेन च। वसुन्धरन्ति वसुसङ्खातानं रतनानं धारणतो वसुन्धरन्ति लद्धनामं जगतिं जगतिपाला राजानो आवसन्ति।

    Tattha santamhi pajjoteti aggimhi sante. Caranti caranto. Addakkhīti passi, disvā ca pana vaṇṇasāmaññatāya khajjopanakaṃ ‘‘jātavedo ayaṃ bhavissatī’’ti amaññittha. Svassāti so assa khajjopanakassa upari sukhumāni gomayacuṇṇāni ceva tiṇāni ca. Abhimatthanti hatthehi ghaṃsitvā ākiranto jaṇṇukehi bhūmiyaṃ patiṭṭhāya mukhena dhamanto jālessāmi nanti viparītāya saññāya vāyamantopi jāletuṃ nāsakkhi. Migoti migasadiso andhabālo evaṃ anupāyena pariyesanto atthaṃ na labhati. Yatthāti yasmiṃ visāṇe khīrameva natthi, tato gāviṃ duhanto viya ca atthaṃ na vindati. Senāmokkhapalābhenāti senāmokkhānaṃ amaccānaṃ lābhena. Vallabhānanti piyamanāpānaṃ vissāsikānaṃ amaccānaṃ nayena ca. Vasundharanti vasusaṅkhātānaṃ ratanānaṃ dhāraṇato vasundharanti laddhanāmaṃ jagatiṃ jagatipālā rājāno āvasanti.

    न ते तया सदिसा हुत्वा अग्गिम्हि विज्‍जमानेयेव खज्‍जोपनकं धमन्ति। महाराज, त्वं पन अग्गिम्हि सति खज्‍जोपनकं धमन्तो विय, तुलं छड्डेत्वा हत्थेन तुलयन्तो विय, खीरेन अत्थे जाते विसाणतो दुहन्तो विय च, सेनकादयो पुच्छसि, एते किं जानन्ति। खज्‍जोपनकसदिसा हेते। अग्गिक्खन्धसदिसो महोसधो पञ्‍ञाय जलति, तं पक्‍कोसापेत्वा पुच्छ। इमे ते पञ्हे अजानन्तस्स जीवितं नत्थीति राजानं तज्‍जेत्वा अन्तरधायि।

    Na te tayā sadisā hutvā aggimhi vijjamāneyeva khajjopanakaṃ dhamanti. Mahārāja, tvaṃ pana aggimhi sati khajjopanakaṃ dhamanto viya, tulaṃ chaḍḍetvā hatthena tulayanto viya, khīrena atthe jāte visāṇato duhanto viya ca, senakādayo pucchasi, ete kiṃ jānanti. Khajjopanakasadisā hete. Aggikkhandhasadiso mahosadho paññāya jalati, taṃ pakkosāpetvā puccha. Ime te pañhe ajānantassa jīvitaṃ natthīti rājānaṃ tajjetvā antaradhāyi.

    खज्‍जोपनकपञ्हो निट्ठितो।

    Khajjopanakapañho niṭṭhito.

    भूरिपञ्हो

    Bhūripañho

    अथ राजा मरणभयतज्‍जितो पुनदिवसे चत्तारो अमच्‍चे पक्‍कोसापेत्वा ‘‘ताता, तुम्हे चत्तारो चतूसु रथेसु ठत्वा चतूहि नगरद्वारेहि निक्खमित्वा यत्थ मम पुत्तं महोसधपण्डितं पस्सथ, तत्थेवस्स सक्‍कारं कत्वा खिप्पं आनेथा’’ति आणापेसि। तेपि चत्तारो एकेकेन द्वारेन निक्खमिंसु। तेसु तयो जना पण्डितं न पस्सिंसु। दक्खिणद्वारेन निक्खन्तो पन दक्खिणयवमज्झकगामे महासत्तं मत्तिकं आहरित्वा आचरियस्स चक्‍कं वट्टेत्वा मत्तिकामक्खितसरीरं पलालपिट्ठके निसीदित्वा मुट्ठिं मुट्ठिं कत्वा अप्पसूपं यवभत्तं भुञ्‍जमानं पस्सि। कस्मा पनेस एतं कम्मं अकासीति? राजा किर ‘‘निस्संसयं पण्डितो रज्‍जं गण्हिस्सती’’ति आसङ्कति। ‘‘सो ‘कुम्भकारकम्मेन जीवती’ति सुत्वा निरासङ्को भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा एवमकासीति। सो अमच्‍चं दिस्वा अत्तनो सन्तिकं आगतभावं ञत्वा ‘‘अज्‍ज मय्हं यसो पुन पाकतिको भविस्सति, अमरादेविया सम्पादितं नानग्गरसभोजनमेव भुञ्‍जिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गहितं यवभत्तपिण्डं छड्डेत्वा उट्ठाय मुखं विक्खालेत्वा निसीदि। तस्मिं खणे सो अमच्‍चो तं उपसङ्कमि। सो पन सेनकपक्खिको, तस्मा नं घटेन्तो ‘‘पण्डित, आचरियसेनकस्स वचनं निय्यानिकं, तव नाम यसे परिहीने तथारूपा पञ्‍ञा पतिट्ठा होतुं नासक्खि, इदानि मत्तिकामक्खितो पलालपिट्ठे निसीदित्वा एवरूपं भत्तं भुञ्‍जसी’’ति वत्वा दसकनिपाते भूरिपञ्हे पठमं गाथमाह –

    Atha rājā maraṇabhayatajjito punadivase cattāro amacce pakkosāpetvā ‘‘tātā, tumhe cattāro catūsu rathesu ṭhatvā catūhi nagaradvārehi nikkhamitvā yattha mama puttaṃ mahosadhapaṇḍitaṃ passatha, tatthevassa sakkāraṃ katvā khippaṃ ānethā’’ti āṇāpesi. Tepi cattāro ekekena dvārena nikkhamiṃsu. Tesu tayo janā paṇḍitaṃ na passiṃsu. Dakkhiṇadvārena nikkhanto pana dakkhiṇayavamajjhakagāme mahāsattaṃ mattikaṃ āharitvā ācariyassa cakkaṃ vaṭṭetvā mattikāmakkhitasarīraṃ palālapiṭṭhake nisīditvā muṭṭhiṃ muṭṭhiṃ katvā appasūpaṃ yavabhattaṃ bhuñjamānaṃ passi. Kasmā panesa etaṃ kammaṃ akāsīti? Rājā kira ‘‘nissaṃsayaṃ paṇḍito rajjaṃ gaṇhissatī’’ti āsaṅkati. ‘‘So ‘kumbhakārakammena jīvatī’ti sutvā nirāsaṅko bhavissatī’’ti cintetvā evamakāsīti. So amaccaṃ disvā attano santikaṃ āgatabhāvaṃ ñatvā ‘‘ajja mayhaṃ yaso puna pākatiko bhavissati, amarādeviyā sampāditaṃ nānaggarasabhojanameva bhuñjissāmī’’ti cintetvā gahitaṃ yavabhattapiṇḍaṃ chaḍḍetvā uṭṭhāya mukhaṃ vikkhāletvā nisīdi. Tasmiṃ khaṇe so amacco taṃ upasaṅkami. So pana senakapakkhiko, tasmā naṃ ghaṭento ‘‘paṇḍita, ācariyasenakassa vacanaṃ niyyānikaṃ, tava nāma yase parihīne tathārūpā paññā patiṭṭhā hotuṃ nāsakkhi, idāni mattikāmakkhito palālapiṭṭhe nisīditvā evarūpaṃ bhattaṃ bhuñjasī’’ti vatvā dasakanipāte bhūripañhe paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘सच्‍चं किर, त्वं अपि भूरिपञ्‍ञ, या तादिसी सिरी धिती मती च।

    ‘‘Saccaṃ kira, tvaṃ api bhūripañña, yā tādisī sirī dhitī matī ca;

    न तायतेभाववसूपनितं, यो यवकं भुञ्‍जसि अप्पसूप’’न्ति॥ (जा॰ १.१०.१४५)।

    Na tāyatebhāvavasūpanitaṃ, yo yavakaṃ bhuñjasi appasūpa’’nti. (jā. 1.10.145);

    तत्थ सच्‍चं किराति यं आचरियसेनको आह, तं किर सच्‍चमेव। सिरीति इस्सरियं। धितीति अब्भोच्छिन्‍नवीरियं। न तायतेभाववसूपनितन्ति अभावस्स अवुड्ढिया वसं उपनीतं तं न रक्खति न गोपेति, पतिट्ठा होतुं न सक्‍कोति। यवकन्ति यवभत्तं।

    Tattha saccaṃ kirāti yaṃ ācariyasenako āha, taṃ kira saccameva. Sirīti issariyaṃ. Dhitīti abbhocchinnavīriyaṃ. Na tāyatebhāvavasūpanitanti abhāvassa avuḍḍhiyā vasaṃ upanītaṃ taṃ na rakkhati na gopeti, patiṭṭhā hotuṃ na sakkoti. Yavakanti yavabhattaṃ.

    अथ नं महासत्तो ‘‘अन्धबाल, अहं अत्तनो पञ्‍ञाबलेन पुन तं यसं पाकतिकं कातुकामो एवं करोमी’’ति वत्वा इमं गाथाद्वयमाह –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘andhabāla, ahaṃ attano paññābalena puna taṃ yasaṃ pākatikaṃ kātukāmo evaṃ karomī’’ti vatvā imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘सुखं दुक्खेन परिपाचयन्तो, कालाकालं विचिनं छन्दछन्‍नो।

    ‘‘Sukhaṃ dukkhena paripācayanto, kālākālaṃ vicinaṃ chandachanno;

    अत्थस्स द्वारानि अवापुरन्तो, तेनाहं तुस्सामि यवोदनेन॥

    Atthassa dvārāni avāpuranto, tenāhaṃ tussāmi yavodanena.

    ‘‘कालञ्‍च ञत्वा अभिजीहनाय, मन्तेहि अत्थं परिपाचयित्वा।

    ‘‘Kālañca ñatvā abhijīhanāya, mantehi atthaṃ paripācayitvā;

    विजम्भिस्सं सीहविजम्भितानि, तायिद्धिया दक्खसि मं पुनापी’’ति॥ (जा॰ १.१०.१४६-१४७)।

    Vijambhissaṃ sīhavijambhitāni, tāyiddhiyā dakkhasi maṃ punāpī’’ti. (jā. 1.10.146-147);

    तत्थ दुक्खेनाति इमिना कायिकचेतसिकदुक्खेन अत्तनो पोराणकसुखं पटिपाकतिककरणेन परिपाचयन्तोवड्ढेन्तो। कालाकालन्ति अयं पटिच्छन्‍नो हुत्वा चरणकालो, अयं अप्पटिच्छन्‍नोति एवं कालञ्‍च अकालञ्‍च विचिनन्तो रञ्‍ञो कुद्धकाले छन्‍नेन चरितब्बन्ति ञत्वा छन्देन अत्तनो रुचिया छन्‍नो पटिच्छन्‍नो हुत्वा कुम्भकारकम्मेन जीवन्तो अत्तनो अत्थस्स कारणसङ्खातानि द्वारानि अवापुरन्तो विहरामि, तेन कारणेनाहं यवोदनेन तुस्सामीति अत्थो। अभिजीहनायाति वीरियकरणस्स। मन्तेहि अत्थं परिपाचयित्वाति अत्तनो ञाणबलेन मम यसं वड्ढेत्वा मनोसिलातले विजम्भमानो सीहो विय विजम्भिस्सं, ताय इद्धिया मं पुनपि त्वं पस्सिस्ससीति।

    Tattha dukkhenāti iminā kāyikacetasikadukkhena attano porāṇakasukhaṃ paṭipākatikakaraṇena paripācayantovaḍḍhento. Kālākālanti ayaṃ paṭicchanno hutvā caraṇakālo, ayaṃ appaṭicchannoti evaṃ kālañca akālañca vicinanto rañño kuddhakāle channena caritabbanti ñatvā chandena attano ruciyā channo paṭicchanno hutvā kumbhakārakammena jīvanto attano atthassa kāraṇasaṅkhātāni dvārāni avāpuranto viharāmi, tena kāraṇenāhaṃ yavodanena tussāmīti attho. Abhijīhanāyāti vīriyakaraṇassa. Mantehi atthaṃ paripācayitvāti attano ñāṇabalena mama yasaṃ vaḍḍhetvā manosilātale vijambhamāno sīho viya vijambhissaṃ, tāya iddhiyā maṃ punapi tvaṃ passissasīti.

    अथ नं अमच्‍चो आह – ‘‘पण्डित, छत्ते अधिवत्था देवता राजानं पञ्हं पुच्छि। राजा चत्तारो पण्डिते पुच्छि। तेसु एकोपि तं पञ्हं कथेतुं नासक्खि, तस्मा राजा तव सन्तिकं मं पहिणी’’ति। ‘‘एवं सन्ते पञ्‍ञाय आनुभावं कस्मा न पस्ससि, एवरूपे हि काले न इस्सरियं पतिट्ठा होति, पञ्‍ञासम्पन्‍नोव पतिट्ठा होती’’ति महासत्तो पञ्‍ञाय आनुभावं वण्णेसि। अमच्‍चो रञ्‍ञा ‘‘पण्डितं दिट्ठट्ठानेयेव सक्‍कारं कत्वा आनेथा’’ति दिन्‍नं कहापणसहस्सं महासत्तस्स हत्थे ठपेसि। कुम्भकारो ‘‘महोसधपण्डितो किर मया पेसकारकम्मं कारितो’’ति भयं आपज्‍जि। अथ नं महासत्तो ‘‘मा भायि, आचरिय, बहूपकारो त्वं अम्हाक’’न्ति अस्सासेत्वा सहस्सं दत्वा मत्तिकामक्खितेनेव सरीरेन रथे निसीदित्वा नगरं पाविसि। अमच्‍चो रञ्‍ञो आरोचेत्वा ‘‘तात, कुहिं पण्डितो दिट्ठो’’ति वुत्ते ‘‘देव, दक्खिणयवमज्झकगामे कुम्भकारकम्मं कत्वा जीवति, तुम्हे पक्‍कोसथाति सुत्वाव अन्हायित्वा मत्तिकामक्खितेनेव सरीरेन आगतो’’ति आह। राजा ‘‘सचे मय्हं पच्‍चत्थिको अस्स, इस्सरियविधिना चरेय्य, नायं मम पच्‍चत्थिको’’ति चिन्तेत्वा ‘‘मम पुत्तस्स ‘अत्तनो घरं गन्त्वा न्हत्वा अलङ्करित्वा मया दिन्‍नविधानेन आगच्छतू’ति वदेय्याथा’’ति आह। तं सुत्वा पण्डितो तथा कत्वा आगन्त्वा ‘‘पविसतू’’ति वुत्ते पविसित्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। राजा पटिसन्थारं कत्वा पण्डितं वीमंसन्तो इमं गाथमाह –

    Atha naṃ amacco āha – ‘‘paṇḍita, chatte adhivatthā devatā rājānaṃ pañhaṃ pucchi. Rājā cattāro paṇḍite pucchi. Tesu ekopi taṃ pañhaṃ kathetuṃ nāsakkhi, tasmā rājā tava santikaṃ maṃ pahiṇī’’ti. ‘‘Evaṃ sante paññāya ānubhāvaṃ kasmā na passasi, evarūpe hi kāle na issariyaṃ patiṭṭhā hoti, paññāsampannova patiṭṭhā hotī’’ti mahāsatto paññāya ānubhāvaṃ vaṇṇesi. Amacco raññā ‘‘paṇḍitaṃ diṭṭhaṭṭhāneyeva sakkāraṃ katvā ānethā’’ti dinnaṃ kahāpaṇasahassaṃ mahāsattassa hatthe ṭhapesi. Kumbhakāro ‘‘mahosadhapaṇḍito kira mayā pesakārakammaṃ kārito’’ti bhayaṃ āpajji. Atha naṃ mahāsatto ‘‘mā bhāyi, ācariya, bahūpakāro tvaṃ amhāka’’nti assāsetvā sahassaṃ datvā mattikāmakkhiteneva sarīrena rathe nisīditvā nagaraṃ pāvisi. Amacco rañño ārocetvā ‘‘tāta, kuhiṃ paṇḍito diṭṭho’’ti vutte ‘‘deva, dakkhiṇayavamajjhakagāme kumbhakārakammaṃ katvā jīvati, tumhe pakkosathāti sutvāva anhāyitvā mattikāmakkhiteneva sarīrena āgato’’ti āha. Rājā ‘‘sace mayhaṃ paccatthiko assa, issariyavidhinā careyya, nāyaṃ mama paccatthiko’’ti cintetvā ‘‘mama puttassa ‘attano gharaṃ gantvā nhatvā alaṅkaritvā mayā dinnavidhānena āgacchatū’ti vadeyyāthā’’ti āha. Taṃ sutvā paṇḍito tathā katvā āgantvā ‘‘pavisatū’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Rājā paṭisanthāraṃ katvā paṇḍitaṃ vīmaṃsanto imaṃ gāthamāha –

    ‘‘सुखीपि हेके न करोन्ति पापं, अवण्णसंसग्गभया पुनेके।

    ‘‘Sukhīpi heke na karonti pāpaṃ, avaṇṇasaṃsaggabhayā puneke;

    पहू समानो विपुलत्थचिन्ती, किं कारणा मे न करोसि दुक्ख’’न्ति॥ (जा॰ १.१०.१४८)।

    Pahū samāno vipulatthacintī, kiṃ kāraṇā me na karosi dukkha’’nti. (jā. 1.10.148);

    तत्थ सुखीति पण्डित, एकच्‍चे ‘‘मयं सुखिनो सम्पन्‍नइस्सरिया, अलं नो एत्तकेना’’ति उत्तरि इस्सरियकारणा पापं न करोन्ति, एकच्‍चे ‘‘एवरूपस्स नो यसदायकस्स सामिकस्स अपरज्झन्तानं अवण्णो भविस्सती’’ति अवण्णसंसग्गभया न करोन्ति। एको न समत्थो होति, एको मन्दपञ्‍ञो, त्वं पन समत्थो च विपुलत्थचिन्ती च, इच्छन्तो पन सकलजम्बुदीपे रज्‍जम्पि कारेय्यासि। किं कारणा मम रज्‍जं गहेत्वा दुक्खं न करोसीति।

    Tattha sukhīti paṇḍita, ekacce ‘‘mayaṃ sukhino sampannaissariyā, alaṃ no ettakenā’’ti uttari issariyakāraṇā pāpaṃ na karonti, ekacce ‘‘evarūpassa no yasadāyakassa sāmikassa aparajjhantānaṃ avaṇṇo bhavissatī’’ti avaṇṇasaṃsaggabhayā na karonti. Eko na samattho hoti, eko mandapañño, tvaṃ pana samattho ca vipulatthacintī ca, icchanto pana sakalajambudīpe rajjampi kāreyyāsi. Kiṃ kāraṇā mama rajjaṃ gahetvā dukkhaṃ na karosīti.

    अथ नं बोधिसत्तो आह –

    Atha naṃ bodhisatto āha –

    ‘‘न पण्डिता अत्तसुखस्स हेतु, पापानि कम्मानि समाचरन्ति।

    ‘‘Na paṇḍitā attasukhassa hetu, pāpāni kammāni samācaranti;

    दुक्खेन फुट्ठा खलितापि सन्ता, छन्दा च दोसा न जहन्ति धम्म’’न्ति॥ (जा॰ १.१०.१४९)।

    Dukkhena phuṭṭhā khalitāpi santā, chandā ca dosā na jahanti dhamma’’nti. (jā. 1.10.149);

    तत्थ खलितापीति सम्पत्तितो खलित्वा विपत्तियं ठितसभावा हुत्वापि। न जहन्ति धम्मन्ति पवेणियधम्मम्पि सुचरितधम्मम्पि न जहन्ति।

    Tattha khalitāpīti sampattito khalitvā vipattiyaṃ ṭhitasabhāvā hutvāpi. Na jahanti dhammanti paveṇiyadhammampi sucaritadhammampi na jahanti.

    पुन राजा तस्स वीमंसनत्थं खत्तियमायं कथेन्तो इमं गाथमाह –

    Puna rājā tassa vīmaṃsanatthaṃ khattiyamāyaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘येन केनचि वण्णेन, मुदुना दारुणेन वा।

    ‘‘Yena kenaci vaṇṇena, mudunā dāruṇena vā;

    उद्धरे दीनमत्तानं, पच्छा धम्मं समाचरे’’ति॥ (जा॰ १.१०.१५०)।

    Uddhare dīnamattānaṃ, pacchā dhammaṃ samācare’’ti. (jā. 1.10.150);

    तत्थ दीनन्ति दुग्गतं अत्तानं उद्धरित्वा सम्पत्तियं ठपेय्याति।

    Tattha dīnanti duggataṃ attānaṃ uddharitvā sampattiyaṃ ṭhapeyyāti.

    अथस्स महासत्तो रुक्खूपमं दस्सेन्तो इमं गाथमाह –

    Athassa mahāsatto rukkhūpamaṃ dassento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘यस्स रुक्खस्स छायाय, निसीदेय्य सयेय्य वा।

    ‘‘Yassa rukkhassa chāyāya, nisīdeyya sayeyya vā;

    न तस्स साखं भञ्‍जेय्य, मित्तदुब्भो हि पापको’’ति॥ (जा॰ १.१०.१५१)।

    Na tassa sākhaṃ bhañjeyya, mittadubbho hi pāpako’’ti. (jā. 1.10.151);

    एवञ्‍च पन वत्वा – ‘‘महाराज, यदि परिभुत्तरुक्खस्स साखं भञ्‍जन्तोपि मित्तदुब्भी होति , येहि तुम्हेहि मम पिता उळारे इस्सरिये पतिट्ठापितो, अहञ्‍च महन्तेन अनुग्गहेन अनुग्गहितो, तेसु तुम्हेसु अपरज्झन्तो अहं कथं नाम मित्तदुब्भो न भवेय्य’’न्ति सब्बथापि अत्तनो अमित्तदुब्भिभावं कथेत्वा रञ्‍ञो चित्ताचारं चोदेन्तो इमं गाथमाह –

    Evañca pana vatvā – ‘‘mahārāja, yadi paribhuttarukkhassa sākhaṃ bhañjantopi mittadubbhī hoti , yehi tumhehi mama pitā uḷāre issariye patiṭṭhāpito, ahañca mahantena anuggahena anuggahito, tesu tumhesu aparajjhanto ahaṃ kathaṃ nāma mittadubbho na bhaveyya’’nti sabbathāpi attano amittadubbhibhāvaṃ kathetvā rañño cittācāraṃ codento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘यस्सापि धम्मं पुरिसो विजञ्‍ञा, ये चस्स कङ्खं विनयन्ति सन्तो।

    ‘‘Yassāpi dhammaṃ puriso vijaññā, ye cassa kaṅkhaṃ vinayanti santo;

    तं हिस्स दीपञ्‍च परायणञ्‍च, न तेन मेत्तिं जरयेथ पञ्‍ञो’’ति॥ (जा॰ १.१०.१५२)।

    Taṃ hissa dīpañca parāyaṇañca, na tena mettiṃ jarayetha pañño’’ti. (jā. 1.10.152);

    तस्सत्थो – महाराज, यस्स आचरियस्स सन्तिका यो पुरिसो अप्पमत्तकम्पि धम्मं कारणं जानेय्य, ये चस्स सन्तो उप्पन्‍नं कङ्खं विनयन्ति, तं तस्स पतिट्ठानट्ठेन दीपञ्‍चेव परायणञ्‍च, तादिसेन आचरियेन सद्धिं पण्डितो मित्तभावं नाम न जीरेय्य न नासेय्य।

    Tassattho – mahārāja, yassa ācariyassa santikā yo puriso appamattakampi dhammaṃ kāraṇaṃ jāneyya, ye cassa santo uppannaṃ kaṅkhaṃ vinayanti, taṃ tassa patiṭṭhānaṭṭhena dīpañceva parāyaṇañca, tādisena ācariyena saddhiṃ paṇḍito mittabhāvaṃ nāma na jīreyya na nāseyya.

    इदानि तं ओवदन्तो इमं गाथाद्वयमाह –

    Idāni taṃ ovadanto imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘अलसो गिही कामभोगी न साधु, असञ्‍ञतो पब्बजितो न साधु।

    ‘‘Alaso gihī kāmabhogī na sādhu, asaññato pabbajito na sādhu;

    राजा न साधु अनिसम्मकारी, यो पण्डितो कोधनो तं न साधु॥

    Rājā na sādhu anisammakārī, yo paṇḍito kodhano taṃ na sādhu.

    ‘‘निसम्म खत्तियो कयिरा, नानिसम्म दिसम्पति।

    ‘‘Nisamma khattiyo kayirā, nānisamma disampati;

    निसम्मकारिनो राज, यसो कित्ति च वड्ढती’’ति॥ (जा॰ १.१०.१५३-१५४)।

    Nisammakārino rāja, yaso kitti ca vaḍḍhatī’’ti. (jā. 1.10.153-154);

    तत्थ न साधूति न सुन्दरो। अनिसम्मकारीति किञ्‍चि सुत्वा अनुपधारेत्वा अत्तनो पच्‍चक्खं अकत्वा कारको। यसो कित्ति चाति इस्सरियपरिवारो च गुणकित्ति च एकन्तेन वड्ढतीति।

    Tattha na sādhūti na sundaro. Anisammakārīti kiñci sutvā anupadhāretvā attano paccakkhaṃ akatvā kārako. Yaso kitti cāti issariyaparivāro ca guṇakitti ca ekantena vaḍḍhatīti.

    भूरिपञ्हो निट्ठितो।

    Bhūripañho niṭṭhito.

    देवतापञ्हो

    Devatāpañho

    एवं वुत्ते राजा महासत्तं समुस्सितसेतच्छत्ते राजपल्‍लङ्के निसीदापेत्वा सयं नीचासने निसीदित्वा आह – ‘‘पण्डित, सेतच्छत्ते अधिवत्था देवता मं चत्तारो पञ्हे पुच्छि, ते अहं न जानामि। चत्तारोपि पण्डिता न जानिंसु, कथेहि मे, तात, ते पञ्हे’’ति। महाराज, छत्ते अधिवत्था देवता वा होतु, चातुमहाराजिकादयो वा होन्तु, येन केनचि पुच्छितपञ्हं अहं कथेतुं सक्‍कोमि। वद, महाराज, देवताय पुच्छितपञ्हेति। अथ राजा देवताय पुच्छितनियामेनेव कथेन्तो पठमं गाथमाह –

    Evaṃ vutte rājā mahāsattaṃ samussitasetacchatte rājapallaṅke nisīdāpetvā sayaṃ nīcāsane nisīditvā āha – ‘‘paṇḍita, setacchatte adhivatthā devatā maṃ cattāro pañhe pucchi, te ahaṃ na jānāmi. Cattāropi paṇḍitā na jāniṃsu, kathehi me, tāta, te pañhe’’ti. Mahārāja, chatte adhivatthā devatā vā hotu, cātumahārājikādayo vā hontu, yena kenaci pucchitapañhaṃ ahaṃ kathetuṃ sakkomi. Vada, mahārāja, devatāya pucchitapañheti. Atha rājā devatāya pucchitaniyāmeneva kathento paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘हन्ति हत्थेहि पादेहि, मुखञ्‍च परिसुम्भति।

    ‘‘Hanti hatthehi pādehi, mukhañca parisumbhati;

    स वे राज पियो होति, कं तेन त्वाभिपस्ससी’’ति॥ (जा॰ १.४.१९७)।

    Sa ve rāja piyo hoti, kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.197);

    तत्थ हन्तीति पहरति। परिसुम्भतीति पहरतियेव। स वेति सो एवं करोन्तो पियो होति। कं तेन त्वाभिपस्ससीति तेन पहरणकारणेन पियं कतमं पुग्गलं त्वं, राज, अभिपस्ससीति।

    Tattha hantīti paharati. Parisumbhatīti paharatiyeva. Sa veti so evaṃ karonto piyo hoti. Kaṃ tena tvābhipassasīti tena paharaṇakāraṇena piyaṃ katamaṃ puggalaṃ tvaṃ, rāja, abhipassasīti.

    महासत्तस्स तं कथं सुत्वाव गगनतले पुण्णचन्दो विय अत्थो पाकटो अहोसि। अथ महासत्तो ‘‘सुण, महाराज, यदा हि मातुअङ्के निपन्‍नो दहरकुमारो हट्ठतुट्ठो कीळन्तो मातरं हत्थपादेहि पहरति, केसे लुञ्‍चति, मुट्ठिना मुखं पहरति, तदा नं माता ‘चोरपुत्तक, कथं त्वं नो एवं पहरसी’तिआदीनि पेमसिनेहवसेनेव वत्वा पेमं सन्धारेतुं असक्‍कोन्ती आलिङ्गित्वा थनन्तरे निपज्‍जापेत्वा मुखं परिचुम्बति। इति सो तस्सा एवरूपे काले पियतरो होति, तथा पितुनोपी’’ति एवं गगनमज्झे सूरियं उट्ठापेन्तो विय पाकटं कत्वा पञ्हं कथेसि। तं सुत्वा देवता छत्तपिण्डिकं विवरित्वा निक्खमित्वा उपड्ढं सरीरं दस्सेत्वा ‘‘सुकथितो पण्डितेन पञ्हो’’ति मधुरस्सरेन साधुकारं दत्वा रतनचङ्कोटकं पूरेत्वा दिब्बपुप्फगन्धवासेहि बोधिसत्तं पूजेत्वा अन्तरधायि। राजापि पण्डितं पुप्फादीहि पूजेत्वा इतरं पञ्हं याचित्वा ‘‘वद, महाराजा’’ति वुत्ते दुतियं गाथमाह –

    Mahāsattassa taṃ kathaṃ sutvāva gaganatale puṇṇacando viya attho pākaṭo ahosi. Atha mahāsatto ‘‘suṇa, mahārāja, yadā hi mātuaṅke nipanno daharakumāro haṭṭhatuṭṭho kīḷanto mātaraṃ hatthapādehi paharati, kese luñcati, muṭṭhinā mukhaṃ paharati, tadā naṃ mātā ‘coraputtaka, kathaṃ tvaṃ no evaṃ paharasī’tiādīni pemasinehavaseneva vatvā pemaṃ sandhāretuṃ asakkontī āliṅgitvā thanantare nipajjāpetvā mukhaṃ paricumbati. Iti so tassā evarūpe kāle piyataro hoti, tathā pitunopī’’ti evaṃ gaganamajjhe sūriyaṃ uṭṭhāpento viya pākaṭaṃ katvā pañhaṃ kathesi. Taṃ sutvā devatā chattapiṇḍikaṃ vivaritvā nikkhamitvā upaḍḍhaṃ sarīraṃ dassetvā ‘‘sukathito paṇḍitena pañho’’ti madhurassarena sādhukāraṃ datvā ratanacaṅkoṭakaṃ pūretvā dibbapupphagandhavāsehi bodhisattaṃ pūjetvā antaradhāyi. Rājāpi paṇḍitaṃ pupphādīhi pūjetvā itaraṃ pañhaṃ yācitvā ‘‘vada, mahārājā’’ti vutte dutiyaṃ gāthamāha –

    ‘‘अक्‍कोसति यथाकामं, आगमञ्‍चस्स इच्छति।

    ‘‘Akkosati yathākāmaṃ, āgamañcassa icchati;

    स वे राज पियो होति, कं तेन त्वाभिपस्ससी’’ति॥ (जा॰ १.४.१९८)।

    Sa ve rāja piyo hoti, kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.198);

    अथस्स महासत्तो – ‘‘महाराज, माता वचनपेसनं कातुं समत्थं सत्तट्ठवस्सिकं पुत्तं ‘तात, खेत्तं गच्छ, अन्तरापणं गच्छा’तिआदीनि वत्वा ‘अम्म, सचे इदञ्‍चिदञ्‍च खादनीयं भोजनीयं दस्ससि, गमिस्सामी’ति वुत्ते ‘साधु, पुत्त, गण्हाही’ति वत्वा देति। सो दारको तं खादित्वा बहि गन्त्वा दारकेहि सद्धिं कीळित्वा मातुपेसनं न गच्छति। मातरा ‘‘तात, गच्छाही’ति वुत्ते सो मातरं ‘अम्म, त्वं सीताय घरच्छायाय निसीदसि, किं पन अहं तव बहि पेसनकम्मं करिस्सामि, अहं तं वञ्‍चेमी’ति वत्वा हत्थविकारमुखविकारे कत्वा गतो। सा गच्छन्तं दिस्वा कुज्झित्वा दण्डकं गहेत्वा ‘त्वं मम सन्तकं खादित्वा खेत्ते किच्‍चं कातुं न इच्छसी’ति तज्‍जेन्ती वेगेन पलायन्तं अनुबन्धित्वा पापुणितुं असक्‍कोन्ती ‘चोरा तं खण्डाखण्डं छिन्दन्तू’तिआदीनि वत्वा यथाकामं अक्‍कोसति परिभासति। यं पन मुखेन भणति, तथा हदये अप्पमत्तकम्पि न इच्छति, आगमनञ्‍चस्स इच्छति, सो दिवसभागं कीळित्वा सायं गेहं पविसितुं अविसहन्तो ञातकानं सन्तिकं गच्छति। मातापिस्स आगमनमग्गं ओलोकेन्ती अनागच्छन्तं दिस्वा ‘पविसितुं न विसहति मञ्‍ञे’ति सोकस्स हदयं पूरेत्वा अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि ञातिघरे उपधारेन्ती पुत्तं दिस्वा आलिङ्गित्वा सीसे चुम्बित्वा उभोहि हत्थेहि दळ्हं गहेत्वा ‘तात पियपुत्तक, मम वचनं हदये ठपेसी’ति अतिरेकतरं पेमं उप्पादेसि। एवं, महाराज, मातुया कुद्धकाले पुत्तो पियतरो नाम होती’’ति दुतियं पञ्हं कथेसि। देवता तथेव पूजेसि।

    Athassa mahāsatto – ‘‘mahārāja, mātā vacanapesanaṃ kātuṃ samatthaṃ sattaṭṭhavassikaṃ puttaṃ ‘tāta, khettaṃ gaccha, antarāpaṇaṃ gacchā’tiādīni vatvā ‘amma, sace idañcidañca khādanīyaṃ bhojanīyaṃ dassasi, gamissāmī’ti vutte ‘sādhu, putta, gaṇhāhī’ti vatvā deti. So dārako taṃ khāditvā bahi gantvā dārakehi saddhiṃ kīḷitvā mātupesanaṃ na gacchati. Mātarā ‘‘tāta, gacchāhī’ti vutte so mātaraṃ ‘amma, tvaṃ sītāya gharacchāyāya nisīdasi, kiṃ pana ahaṃ tava bahi pesanakammaṃ karissāmi, ahaṃ taṃ vañcemī’ti vatvā hatthavikāramukhavikāre katvā gato. Sā gacchantaṃ disvā kujjhitvā daṇḍakaṃ gahetvā ‘tvaṃ mama santakaṃ khāditvā khette kiccaṃ kātuṃ na icchasī’ti tajjentī vegena palāyantaṃ anubandhitvā pāpuṇituṃ asakkontī ‘corā taṃ khaṇḍākhaṇḍaṃ chindantū’tiādīni vatvā yathākāmaṃ akkosati paribhāsati. Yaṃ pana mukhena bhaṇati, tathā hadaye appamattakampi na icchati, āgamanañcassa icchati, so divasabhāgaṃ kīḷitvā sāyaṃ gehaṃ pavisituṃ avisahanto ñātakānaṃ santikaṃ gacchati. Mātāpissa āgamanamaggaṃ olokentī anāgacchantaṃ disvā ‘pavisituṃ na visahati maññe’ti sokassa hadayaṃ pūretvā assupuṇṇehi nettehi ñātighare upadhārentī puttaṃ disvā āliṅgitvā sīse cumbitvā ubhohi hatthehi daḷhaṃ gahetvā ‘tāta piyaputtaka, mama vacanaṃ hadaye ṭhapesī’ti atirekataraṃ pemaṃ uppādesi. Evaṃ, mahārāja, mātuyā kuddhakāle putto piyataro nāma hotī’’ti dutiyaṃ pañhaṃ kathesi. Devatā tatheva pūjesi.

    राजापि पूजेत्वा ततियं पञ्हं याचित्वा ‘‘वद, महाराजा’’ति वुत्ते ततियं गाथमाह –

    Rājāpi pūjetvā tatiyaṃ pañhaṃ yācitvā ‘‘vada, mahārājā’’ti vutte tatiyaṃ gāthamāha –

    ‘‘अब्भक्खाति अभूतेन, अलिकेनाभिसारये।

    ‘‘Abbhakkhāti abhūtena, alikenābhisāraye;

    स वे राज पियो होति, कं तेन त्वाभिपस्ससी’’ति॥ (जा॰ १.४.१९९)।

    Sa ve rāja piyo hoti, kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.199);

    अथस्स महासत्तो ‘‘राज, यदा उभो जयम्पतिका रहोगता लोकस्सादरतिया कीळन्ता ‘भद्दे, तव मयि पेमं नत्थि, हदयं ते बहि गत’न्ति एवं अञ्‍ञमञ्‍ञं अभूतेन अब्भाचिक्खन्ति, अलिकेन सारेन्ति चोदेन्ति, तदा ते अतिरेकतरं अञ्‍ञमञ्‍ञं पियायन्ति। एवमस्स पञ्हस्स अत्थं जानाही’’ति कथेसि। देवता तथेव पूजेसि।

    Athassa mahāsatto ‘‘rāja, yadā ubho jayampatikā rahogatā lokassādaratiyā kīḷantā ‘bhadde, tava mayi pemaṃ natthi, hadayaṃ te bahi gata’nti evaṃ aññamaññaṃ abhūtena abbhācikkhanti, alikena sārenti codenti, tadā te atirekataraṃ aññamaññaṃ piyāyanti. Evamassa pañhassa atthaṃ jānāhī’’ti kathesi. Devatā tatheva pūjesi.

    राजापि पूजेत्वा इतरं पञ्हं याचित्वा ‘‘वद, महाराजा’’ति वुत्ते चतुत्थं गाथमाह –

    Rājāpi pūjetvā itaraṃ pañhaṃ yācitvā ‘‘vada, mahārājā’’ti vutte catutthaṃ gāthamāha –

    ‘‘हरं अन्‍नञ्‍च पानञ्‍च, वत्थसेनासनानि च।

    ‘‘Haraṃ annañca pānañca, vatthasenāsanāni ca;

    अञ्‍ञदत्थुहरा सन्ता, ते वे राज पिया होन्ति।

    Aññadatthuharā santā, te ve rāja piyā honti;

    कं तेन त्वाभिपस्ससी’’ति॥ (जा॰ १.४.२००)।

    Kaṃ tena tvābhipassasī’’ti. (jā. 1.4.200);

    अथस्स महासत्तो ‘‘महाराज, अयं पञ्हो धम्मिकसमणब्राह्मणे सन्धाय वुत्तो। सद्धानि हि कुलानि इधलोकपरलोकं सद्दहित्वा देन्ति चेव दातुकामानि च होन्ति, तानि तथारूपे समणब्राह्मणे याचन्तेपि लद्धं हरन्ते भुञ्‍जन्तेपि दिस्वा ‘अम्हेयेव याचन्ति, अम्हाकंयेव सन्तकानि अन्‍नपानादीनि परिभुञ्‍जन्ती’ति तेसु अतिरेकतरं पेमं करोन्ति। एवं खो, महाराज, अञ्‍ञदत्थुहरा सन्ता एकंसेन याचन्ता चेव लद्धं हरन्ता च समाना पिया होन्ती’’ति कथेसि। इमस्मिं पन पञ्हे कथिते देवता तथेव पूजेत्वा साधुकारं दत्वा सत्तरतनपूरं रतनचङ्कोटकं ‘‘गण्ह, महापण्डिता’’ति महासत्तस्स पादमूले खिपि। राजापिस्स अतिरेकतरं पूजं करोन्तो अतिविय पसीदित्वा सेनापतिट्ठानं अदासि। ततो पट्ठाय महासत्तस्स यसो महा अहोसि।

    Athassa mahāsatto ‘‘mahārāja, ayaṃ pañho dhammikasamaṇabrāhmaṇe sandhāya vutto. Saddhāni hi kulāni idhalokaparalokaṃ saddahitvā denti ceva dātukāmāni ca honti, tāni tathārūpe samaṇabrāhmaṇe yācantepi laddhaṃ harante bhuñjantepi disvā ‘amheyeva yācanti, amhākaṃyeva santakāni annapānādīni paribhuñjantī’ti tesu atirekataraṃ pemaṃ karonti. Evaṃ kho, mahārāja, aññadatthuharā santā ekaṃsena yācantā ceva laddhaṃ harantā ca samānā piyā hontī’’ti kathesi. Imasmiṃ pana pañhe kathite devatā tatheva pūjetvā sādhukāraṃ datvā sattaratanapūraṃ ratanacaṅkoṭakaṃ ‘‘gaṇha, mahāpaṇḍitā’’ti mahāsattassa pādamūle khipi. Rājāpissa atirekataraṃ pūjaṃ karonto ativiya pasīditvā senāpatiṭṭhānaṃ adāsi. Tato paṭṭhāya mahāsattassa yaso mahā ahosi.

    देवतापञ्हो निट्ठितो।

    Devatāpañho niṭṭhito.

    पञ्‍चपण्डितपञ्हो

    Pañcapaṇḍitapañho

    पुन ते चत्तारो पण्डिता ‘‘अम्भो, गहपतिपुत्तो इदानि महन्ततरो जातो, किं करोमा’’ति मन्तयिंसु। अथ ने सेनको आह – ‘‘होतु दिट्ठो मे उपायो, मयं गहपतिपुत्तं उपसङ्कमित्वा ‘रहस्सं नाम कस्स कथेतुं वट्टती’ति पुच्छिस्साम, सो ‘न कस्सचि कथेतब्ब’न्ति वक्खति। अथ नं ‘गहपतिपुत्तो ते, देव, पच्‍चत्थिको जातो’ति परिभिन्दिस्सामा’’ति। ते चत्तारोपि पण्डिता तस्स घरं गन्त्वा पटिसन्थारं कत्वा ‘‘पण्डित, पञ्हं पुच्छितुकामम्हा’’ति वत्वा ‘‘पुच्छथा’’ति वुत्ते सेनको पुच्छि ‘‘पण्डित, पुरिसेन नाम कत्थ पतिट्ठातब्ब’’न्ति? ‘‘सच्‍चे पतिट्ठातब्ब’’न्ति। ‘‘सच्‍चे पतिट्ठितेन किं उप्पादेतब्ब’’न्ति? ‘‘धनं उप्पादेतब्ब’’न्ति। ‘‘धनं उप्पादेत्वा किं कातब्ब’’न्ति? ‘‘मन्तो गहेतब्बो’’ति। ‘‘मन्तं गहेत्वा किं कातब्ब’’न्ति? ‘‘अत्तनो रहस्सं परस्स न कथेतब्ब’’न्ति। ते ‘‘साधु पण्डिता’’ति वत्वा तुट्ठमानसा हुत्वा ‘‘इदानि गहपतिपुत्तस्स पिट्ठिं पस्सिस्सामा’’ति रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘महाराज, गहपतिपुत्तो ते पच्‍चत्थिको जातो’’ति वदिंसु। ‘‘नाहं तुम्हाकं वचनं सद्दहामि, न सो मय्हं पच्‍चत्थिको भविस्सती’’ति । सच्‍चं, महाराज, सद्दहथ, असद्दहन्तो पन तमेव पुच्छथ ‘‘पण्डित, अत्तनो रहस्सं नाम कस्स कथेतब्ब’’न्ति? सचे पच्‍चत्थिको न भविस्सति, ‘‘असुकस्स नाम कथेतब्ब’’न्ति वक्खति। सचे पच्‍चत्थिको भविस्सति, ‘‘कस्सचि न कथेतब्बं, मनोरथे परिपुण्णे कथेतब्ब’’न्ति वक्खति। तदा अम्हाकं वचनं सद्दहित्वा निक्‍कङ्खा भवेय्याथाति। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा एकदिवसं सब्बेसु समागन्त्वा निसिन्‍नेसु वीसतिनिपाते पञ्‍चपण्डितपञ्हे पठमं गाथमाह –

    Puna te cattāro paṇḍitā ‘‘ambho, gahapatiputto idāni mahantataro jāto, kiṃ karomā’’ti mantayiṃsu. Atha ne senako āha – ‘‘hotu diṭṭho me upāyo, mayaṃ gahapatiputtaṃ upasaṅkamitvā ‘rahassaṃ nāma kassa kathetuṃ vaṭṭatī’ti pucchissāma, so ‘na kassaci kathetabba’nti vakkhati. Atha naṃ ‘gahapatiputto te, deva, paccatthiko jāto’ti paribhindissāmā’’ti. Te cattāropi paṇḍitā tassa gharaṃ gantvā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘paṇḍita, pañhaṃ pucchitukāmamhā’’ti vatvā ‘‘pucchathā’’ti vutte senako pucchi ‘‘paṇḍita, purisena nāma kattha patiṭṭhātabba’’nti? ‘‘Sacce patiṭṭhātabba’’nti. ‘‘Sacce patiṭṭhitena kiṃ uppādetabba’’nti? ‘‘Dhanaṃ uppādetabba’’nti. ‘‘Dhanaṃ uppādetvā kiṃ kātabba’’nti? ‘‘Manto gahetabbo’’ti. ‘‘Mantaṃ gahetvā kiṃ kātabba’’nti? ‘‘Attano rahassaṃ parassa na kathetabba’’nti. Te ‘‘sādhu paṇḍitā’’ti vatvā tuṭṭhamānasā hutvā ‘‘idāni gahapatiputtassa piṭṭhiṃ passissāmā’’ti rañño santikaṃ gantvā ‘‘mahārāja, gahapatiputto te paccatthiko jāto’’ti vadiṃsu. ‘‘Nāhaṃ tumhākaṃ vacanaṃ saddahāmi, na so mayhaṃ paccatthiko bhavissatī’’ti . Saccaṃ, mahārāja, saddahatha, asaddahanto pana tameva pucchatha ‘‘paṇḍita, attano rahassaṃ nāma kassa kathetabba’’nti? Sace paccatthiko na bhavissati, ‘‘asukassa nāma kathetabba’’nti vakkhati. Sace paccatthiko bhavissati, ‘‘kassaci na kathetabbaṃ, manorathe paripuṇṇe kathetabba’’nti vakkhati. Tadā amhākaṃ vacanaṃ saddahitvā nikkaṅkhā bhaveyyāthāti. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā ekadivasaṃ sabbesu samāgantvā nisinnesu vīsatinipāte pañcapaṇḍitapañhe paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘पञ्‍च पण्डिता समागतात्थ, पञ्हा मे पटिभाति तं सुणाथ।

    ‘‘Pañca paṇḍitā samāgatāttha, pañhā me paṭibhāti taṃ suṇātha;

    निन्दियमत्थं पसंसियं वा, कस्सेवाविकरेय्य गुय्हमत्थ’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३१५)।

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, kassevāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.315);

    एवं वुत्ते सेनको ‘‘राजानम्पि अम्हाकंयेव अब्भन्तरे पक्खिपिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा इमं गाथमाह –

    Evaṃ vutte senako ‘‘rājānampi amhākaṃyeva abbhantare pakkhipissāmī’’ti cintetvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘त्वं आविकरोहि भूमिपाल, भत्ता भारसहो तुवं वदेतं।

    ‘‘Tvaṃ āvikarohi bhūmipāla, bhattā bhārasaho tuvaṃ vadetaṃ;

    तव छन्दरुचीनि सम्मसित्वा, अथ वक्खन्ति जनिन्द पञ्‍च धीरा’’ति॥ (जा॰ १.१५.३१६)।

    Tava chandarucīni sammasitvā, atha vakkhanti janinda pañca dhīrā’’ti. (jā. 1.15.316);

    तत्थ भत्ताति त्वं अम्हाकं सामिको चेव उप्पन्‍नस्स च भारस्स सहो, पठमं ताव त्वमेव एतं वदेहि। तव छन्दरुचीनीति पच्छा तव छन्दञ्‍चेव रुच्‍चनकारणानि च सम्मसित्वा इमे पञ्‍च पण्डिता वक्खन्ति।

    Tattha bhattāti tvaṃ amhākaṃ sāmiko ceva uppannassa ca bhārassa saho, paṭhamaṃ tāva tvameva etaṃ vadehi. Tava chandarucīnīti pacchā tava chandañceva ruccanakāraṇāni ca sammasitvā ime pañca paṇḍitā vakkhanti.

    अथ राजा अत्तनो किलेसवसिकताय इमं गाथमाह –

    Atha rājā attano kilesavasikatāya imaṃ gāthamāha –

    ‘‘या सीलवती अनञ्‍ञथेय्या, भत्तुच्छन्दवसानुगा पिया मनापा।

    ‘‘Yā sīlavatī anaññatheyyā, bhattucchandavasānugā piyā manāpā;

    निन्दियमत्थं पसंसियं वा, भरियायाविकरेय्य गुय्हमत्थ’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३१७)।

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, bhariyāyāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.317);

    तत्थ अनञ्‍ञथेय्याति किलेसवसेन अञ्‍ञेन न थेनितब्बा।

    Tattha anaññatheyyāti kilesavasena aññena na thenitabbā.

    ततो सेनको ‘‘इदानि राजानं अम्हाकं अब्भन्तरे पक्खिपिम्हा’’ति तुस्सित्वा सयंकतकारणमेव दीपेन्तो इमं गाथमाह –

    Tato senako ‘‘idāni rājānaṃ amhākaṃ abbhantare pakkhipimhā’’ti tussitvā sayaṃkatakāraṇameva dīpento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘यो किच्छगतस्स आतुरस्स, सरणं होति गती परायणञ्‍च।

    ‘‘Yo kicchagatassa āturassa, saraṇaṃ hoti gatī parāyaṇañca;

    निन्दियमत्थं पसंसियं वा, सखिनोवाविकरेय्य गुय्हमत्थ’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३१८)।

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, sakhinovāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.318);

    अथ राजा पुक्‍कुसं पुच्छि ‘‘कथं, पुक्‍कुस, पस्ससि, निन्दियं वा पसंसियं वा रहस्सं कस्स कथेतब्ब’’न्ति? सो कथेन्तो इमं गाथमाह –

    Atha rājā pukkusaṃ pucchi ‘‘kathaṃ, pukkusa, passasi, nindiyaṃ vā pasaṃsiyaṃ vā rahassaṃ kassa kathetabba’’nti? So kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘जेट्ठो अथ मज्झिमो कनिट्ठो, यो चे सीलसमाहितो ठितत्तो।

    ‘‘Jeṭṭho atha majjhimo kaniṭṭho, yo ce sīlasamāhito ṭhitatto;

    निन्दियमत्थं पसंसियं वा, भातुवाविकरेय्य गुय्हमत्थ’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३१९)।

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, bhātuvāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.319);

    तत्थ ठितत्तोति ठितसभावो निब्बिसेवनो।

    Tattha ṭhitattoti ṭhitasabhāvo nibbisevano.

    ततो राजा कामिन्दं पुच्छि ‘‘कथं कामिन्द पस्ससि, रहस्सं कस्स कथेतब्ब’’न्ति? सो कथेन्तो इमं गाथमाह –

    Tato rājā kāmindaṃ pucchi ‘‘kathaṃ kāminda passasi, rahassaṃ kassa kathetabba’’nti? So kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘यो वे पितुहदयस्स पद्धगू, अनुजातो पितरं अनोमपञ्‍ञो।

    ‘‘Yo ve pituhadayassa paddhagū, anujāto pitaraṃ anomapañño;

    निन्दियमत्थं पसंसियं वा, पुत्तस्साविकरेय्य गुय्हमत्थ’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३२०)।

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, puttassāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.320);

    तत्थ पद्धगूति पेसनकारको यो पितुस्स पेसनं करोति, पितु चित्तस्स वसे वत्तति, ओवादक्खमो होतीति अत्थो। अनुजातोति तयो पुत्ता अतिजातो च अनुजातो च अवजातो चाति। अनुप्पन्‍नं यसं उप्पादेन्तो अतिजातो, कुलभारो अवजातो, कुलपवेणिरक्खको पन अनुजातो। तं सन्धाय एवमाह।

    Tattha paddhagūti pesanakārako yo pitussa pesanaṃ karoti, pitu cittassa vase vattati, ovādakkhamo hotīti attho. Anujātoti tayo puttā atijāto ca anujāto ca avajāto cāti. Anuppannaṃ yasaṃ uppādento atijāto, kulabhāro avajāto, kulapaveṇirakkhako pana anujāto. Taṃ sandhāya evamāha.

    ततो राजा देविन्दं पुच्छि – ‘‘कथं देविन्द, पस्ससि, रहस्सं कस्स कथेतब्ब’’न्ति? सो अत्तनो कतकारणमेव कथेन्तो इमं गाथमाह –

    Tato rājā devindaṃ pucchi – ‘‘kathaṃ devinda, passasi, rahassaṃ kassa kathetabba’’nti? So attano katakāraṇameva kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘माता द्विपदाजनिन्दसेट्ठ, या नं पोसेति छन्दसा पियेन।

    ‘‘Mātā dvipadājanindaseṭṭha, yā naṃ poseti chandasā piyena;

    निन्दियमत्थं पसंसियं वा, मातुयाविकरेय्य गुय्हमत्थ’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३२१)।

    Nindiyamatthaṃ pasaṃsiyaṃ vā, mātuyāvikareyya guyhamattha’’nti. (jā. 1.15.321);

    तत्थ द्विपदाजनिन्दसेट्ठाति द्विपदानं सेट्ठ, जनिन्द। छन्दसा पियेनाति छन्देन चेव पेमेन च।

    Tattha dvipadājanindaseṭṭhāti dvipadānaṃ seṭṭha, janinda. Chandasā piyenāti chandena ceva pemena ca.

    एवं ते पुच्छित्वा राजा पण्डितं पुच्छि ‘‘कथं पस्ससि, पण्डित, रहस्सं कस्स कथेतब्ब’’न्ति। ‘‘महाराज, याव अत्तनो इच्छितं न निप्फज्‍जति, ताव पण्डितो अधिवासेय्य, कस्सचि न कथेय्या’’ति सो इमं गाथमाह –

    Evaṃ te pucchitvā rājā paṇḍitaṃ pucchi ‘‘kathaṃ passasi, paṇḍita, rahassaṃ kassa kathetabba’’nti. ‘‘Mahārāja, yāva attano icchitaṃ na nipphajjati, tāva paṇḍito adhivāseyya, kassaci na katheyyā’’ti so imaṃ gāthamāha –

    ‘‘गुय्हस्स हि गुय्हमेव साधु, न हि गुय्हस्स पसत्थमाविकम्मं।

    ‘‘Guyhassa hi guyhameva sādhu, na hi guyhassa pasatthamāvikammaṃ;

    अनिप्फन्‍नता सहेय्य धीरो, निप्फन्‍नोव यथासुखं भणेय्या’’ति॥ (जा॰ १.१५.३२२)।

    Anipphannatā saheyya dhīro, nipphannova yathāsukhaṃ bhaṇeyyā’’ti. (jā. 1.15.322);

    तत्थ अनिप्फन्‍नताति महाराज, याव अत्तनो इच्छितं न निप्फज्‍जति, ताव पण्डितो अधिवासेय्य, न कस्सचि कथेय्याति।

    Tattha anipphannatāti mahārāja, yāva attano icchitaṃ na nipphajjati, tāva paṇḍito adhivāseyya, na kassaci katheyyāti.

    पण्डितेन पन एवं वुत्ते राजा अनत्तमनो अहोसि। सेनको राजानं ओलोकेसि, राजापि सेनकमुखं ओलोकेसि। बोधिसत्तो तेसं किरियं दिस्वाव जानि ‘‘इमे चत्तारो जना पठममेव मं रञ्‍ञो अन्तरे परिभिन्दिंसु, वीमंसनवसेन पञ्हो पुच्छितो भविस्सती’’ति। तेसं पन कथेन्तानञ्‍ञेव सूरियो अत्थङ्गतो, दीपा जलिता। पण्डितो ‘‘राजकम्मानि नाम भारियानि, न पञ्‍ञायति ‘किं भविस्सती’ति, खिप्पमेव गन्तुं वट्टती’’ति उट्ठायासना राजानं वन्दित्वा निक्खमित्वा चिन्तेसि ‘‘इमेसु एको ‘सहायकस्स कथेतुं वट्टती’ति आह , एको ‘भातुस्स, एको पुत्तस्स, एको मातु कथेतुं वट्टती’ति आह। इमेहि एतं कतमेव भविस्सति, दिट्ठमेव कथितन्ति मञ्‍ञामि, होतु अज्‍जेव एतं जानिस्सामी’’ति। ते पन चत्तारोपि अञ्‍ञेसु दिवसेसु राजकुला निक्खमित्वा राजनिवेसनद्वारे एकस्स भत्तअम्बणस्स पिट्ठे निसीदित्वा किच्‍चकरणीयानि मन्तेत्वा घरानि गच्छन्ति। तस्मा पण्डितो ‘‘अहं एतेसं चतुन्‍नं रहस्सं अम्बणस्स हेट्ठा निपज्‍जित्वा जानितुं सक्‍कुणेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा तं अम्बणं उक्खिपापेत्वा अत्थरणं अत्थरापेत्वा अम्बणस्स हेट्ठा पविसित्वा पुरिसानं सञ्‍ञं अदासि ‘‘तुम्हे चतूसु पण्डितेसु मन्तेत्वा गतेसु आगन्त्वा मं आनेय्याथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा पक्‍कमिंसु। सेनकोपि राजानं आह – ‘‘महाराज, अम्हाकं वचनं न सद्दहथ, इदानि किं करिस्सथा’’ति। सो तस्स वचनं गहेत्वा अनिसामेत्वाव भीततसितो हुत्वा ‘‘इदानि किं करोम, सेनक पण्डिता’’ति पुच्छि। ‘‘महाराज, पपञ्‍चं अकत्वा कञ्‍चि अजानापेत्वा गहपतिपुत्तं मारेतुं वट्टती’’ति। राजा ‘‘सेनक, ठपेत्वा तुम्हे अञ्‍ञो मम अत्थकामो नाम नत्थि, तुम्हे अत्तनो सुहदे गहेत्वा द्वारन्तरे ठत्वा गहपतिपुत्तस्स पातोव उपट्ठानं आगच्छन्तस्स खग्गेन सीसं छिन्दथा’’ति अत्तनो खग्गरतनं अदासि। ते ‘‘साधु, देव, मा भायि, मयं तं मारेस्सामा’’ति वत्वा निक्खमित्वा ‘‘दिट्ठा नो पच्‍चामित्तस्स पिट्ठी’’ति भत्तअम्बणस्स पिट्ठे निसीदिंसु। ततो सेनको आह ‘‘अम्भो, को गहपतिपुत्तं मारेस्सती’’ति। इतरे ‘‘तुम्हेयेव आचरिय, मारेथा’’ति तस्सेव भारं करिंसु।

    Paṇḍitena pana evaṃ vutte rājā anattamano ahosi. Senako rājānaṃ olokesi, rājāpi senakamukhaṃ olokesi. Bodhisatto tesaṃ kiriyaṃ disvāva jāni ‘‘ime cattāro janā paṭhamameva maṃ rañño antare paribhindiṃsu, vīmaṃsanavasena pañho pucchito bhavissatī’’ti. Tesaṃ pana kathentānaññeva sūriyo atthaṅgato, dīpā jalitā. Paṇḍito ‘‘rājakammāni nāma bhāriyāni, na paññāyati ‘kiṃ bhavissatī’ti, khippameva gantuṃ vaṭṭatī’’ti uṭṭhāyāsanā rājānaṃ vanditvā nikkhamitvā cintesi ‘‘imesu eko ‘sahāyakassa kathetuṃ vaṭṭatī’ti āha , eko ‘bhātussa, eko puttassa, eko mātu kathetuṃ vaṭṭatī’ti āha. Imehi etaṃ katameva bhavissati, diṭṭhameva kathitanti maññāmi, hotu ajjeva etaṃ jānissāmī’’ti. Te pana cattāropi aññesu divasesu rājakulā nikkhamitvā rājanivesanadvāre ekassa bhattaambaṇassa piṭṭhe nisīditvā kiccakaraṇīyāni mantetvā gharāni gacchanti. Tasmā paṇḍito ‘‘ahaṃ etesaṃ catunnaṃ rahassaṃ ambaṇassa heṭṭhā nipajjitvā jānituṃ sakkuṇeyya’’nti cintetvā taṃ ambaṇaṃ ukkhipāpetvā attharaṇaṃ attharāpetvā ambaṇassa heṭṭhā pavisitvā purisānaṃ saññaṃ adāsi ‘‘tumhe catūsu paṇḍitesu mantetvā gatesu āgantvā maṃ āneyyāthā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pakkamiṃsu. Senakopi rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, amhākaṃ vacanaṃ na saddahatha, idāni kiṃ karissathā’’ti. So tassa vacanaṃ gahetvā anisāmetvāva bhītatasito hutvā ‘‘idāni kiṃ karoma, senaka paṇḍitā’’ti pucchi. ‘‘Mahārāja, papañcaṃ akatvā kañci ajānāpetvā gahapatiputtaṃ māretuṃ vaṭṭatī’’ti. Rājā ‘‘senaka, ṭhapetvā tumhe añño mama atthakāmo nāma natthi, tumhe attano suhade gahetvā dvārantare ṭhatvā gahapatiputtassa pātova upaṭṭhānaṃ āgacchantassa khaggena sīsaṃ chindathā’’ti attano khaggaratanaṃ adāsi. Te ‘‘sādhu, deva, mā bhāyi, mayaṃ taṃ māressāmā’’ti vatvā nikkhamitvā ‘‘diṭṭhā no paccāmittassa piṭṭhī’’ti bhattaambaṇassa piṭṭhe nisīdiṃsu. Tato senako āha ‘‘ambho, ko gahapatiputtaṃ māressatī’’ti. Itare ‘‘tumheyeva ācariya, mārethā’’ti tasseva bhāraṃ kariṃsu.

    अथ ने सेनको पुच्छि ‘‘तुम्हे ‘रहस्सं नाम असुकस्स असुकस्स कथेतब्ब’न्ति वदथ, किं वो एतं कतं, उदाहु दिट्ठं सुत’’न्ति? ‘‘कतं एतं, आचरिया’’ति। तुम्हे ‘‘रहस्सं नाम सहायकस्स कथेतब्ब’’न्ति वदथ, ‘‘किं वो एतं कतं, उदाहु दिट्ठं सुत’’न्ति? ‘‘कतं एतं मया’’ति? ‘‘कथेथ, आचरिया’’ति। ‘‘इमस्मिं रहस्से रञ्‍ञा ञाते जीवितं मे नत्थी’’ति। ‘‘मा भायथ आचरिय, इध तुम्हाकं रहस्सभेदको नत्थि, कथेथा’’ति। सो नखेन अम्बणं कोट्टेत्वा ‘‘अत्थि नु खो इमस्स हेट्ठा गहपतिपुत्तो’’ति आह। ‘‘आचरिय, गहपतिपुत्तो अत्तनो इस्सरियेन एवरूपं ठानं न पविसिस्सति, इदानि यसेन मत्तो भविस्सति, कथेथ तुम्हे’’ति। सेनको ताव अत्तनो रहस्सं कथेन्तो आह – ‘‘तुम्हे इमस्मिं नगरे असुकं नाम वेसिं जानाथा’’ति? ‘‘आम, आचरिया’’ति। ‘‘इदानि सा पञ्‍ञायती’’ति। ‘‘न पञ्‍ञायति, आचरिया’’ति। ‘‘अहं सालवनुय्याने ताय सद्धिं पुरिसकिच्‍चं कत्वा तस्सा पिळन्धनेसु लोभेन तं मारेत्वा तस्सायेव साटकेन भण्डिकं कत्वा आहरित्वा अम्हाकं घरे असुकभूमिकाय असुके नाम गब्भे नागदन्तके लग्गेसिं, वळञ्‍जेतुं ३ विसहामि, पुराणभावमस्स ओलोकेमि, एवरूपं अपराधकम्मं कत्वा मया एकस्स सहायकस्स कथितं, न तेन कस्सचि कथितपुब्बं, इमिना कारणेन ‘सहायकस्स गुय्हं कथेतब्ब’न्ति मया कथित’’न्ति। पण्डितो तस्स रहस्सं साधुकं ववत्थपेत्वा सल्‍लक्खेसि।

    Atha ne senako pucchi ‘‘tumhe ‘rahassaṃ nāma asukassa asukassa kathetabba’nti vadatha, kiṃ vo etaṃ kataṃ, udāhu diṭṭhaṃ suta’’nti? ‘‘Kataṃ etaṃ, ācariyā’’ti. Tumhe ‘‘rahassaṃ nāma sahāyakassa kathetabba’’nti vadatha, ‘‘kiṃ vo etaṃ kataṃ, udāhu diṭṭhaṃ suta’’nti? ‘‘Kataṃ etaṃ mayā’’ti? ‘‘Kathetha, ācariyā’’ti. ‘‘Imasmiṃ rahasse raññā ñāte jīvitaṃ me natthī’’ti. ‘‘Mā bhāyatha ācariya, idha tumhākaṃ rahassabhedako natthi, kathethā’’ti. So nakhena ambaṇaṃ koṭṭetvā ‘‘atthi nu kho imassa heṭṭhā gahapatiputto’’ti āha. ‘‘Ācariya, gahapatiputto attano issariyena evarūpaṃ ṭhānaṃ na pavisissati, idāni yasena matto bhavissati, kathetha tumhe’’ti. Senako tāva attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘tumhe imasmiṃ nagare asukaṃ nāma vesiṃ jānāthā’’ti? ‘‘Āma, ācariyā’’ti. ‘‘Idāni sā paññāyatī’’ti. ‘‘Na paññāyati, ācariyā’’ti. ‘‘Ahaṃ sālavanuyyāne tāya saddhiṃ purisakiccaṃ katvā tassā piḷandhanesu lobhena taṃ māretvā tassāyeva sāṭakena bhaṇḍikaṃ katvā āharitvā amhākaṃ ghare asukabhūmikāya asuke nāma gabbhe nāgadantake laggesiṃ, vaḷañjetuṃ 3 visahāmi, purāṇabhāvamassa olokemi, evarūpaṃ aparādhakammaṃ katvā mayā ekassa sahāyakassa kathitaṃ, na tena kassaci kathitapubbaṃ, iminā kāraṇena ‘sahāyakassa guyhaṃ kathetabba’nti mayā kathita’’nti. Paṇḍito tassa rahassaṃ sādhukaṃ vavatthapetvā sallakkhesi.

    पुक्‍कुसोपि अत्तनो रहस्सं कथेन्तो आह – ‘‘मम ऊरुया कुट्ठं अत्थि, कनिट्ठो मे पातोव कञ्‍चि अजानापेत्वा तं धोवित्वा भेसज्‍जेन मक्खेत्वा उपरि पिलोतिकं दत्वा बन्धति। राजा मयि मुदुचित्तो ‘एहि पुक्‍कुसा’ति मं पक्‍कोसित्वा येभुय्येन मम ऊरुयायेव सयति , सचे पन एतं राजा जानेय्य, मं मारेय्य। तं मम कनिट्ठं ठपेत्वा अञ्‍ञो जानन्तो नाम नत्थि, तेन कारणेन ‘रहस्सं नाम भातु कथेतब्ब’न्ति मया वुत्त’’न्ति। कामिन्दोपि अत्तनो रहस्सं कथेन्तो आह – ‘‘मं काळपक्खे उपोसथदिवसे नरदेवो नाम यक्खो गण्हाति, अहं उम्मत्तकसुनखो विय विरवामि, स्वाहं तमत्थं पुत्तस्स कथेसिं। सो मम यक्खेन गहितभावं ञत्वा मं अन्तोगेहगब्भे निपज्‍जापेत्वा द्वारं पिदहित्वा निक्खमित्वा मम सद्दं पटिच्छादनत्थं द्वारे समज्‍जं कारेसि, इमिना कारणेन ‘रहस्सं नाम पुत्तस्स कथेतब्ब’न्ति मया वुत्त’’न्ति। ततो तयोपि देविन्दं पुच्छिंसु। सो अत्तनो रहस्सं कथेन्तो आह – ‘‘मया मणिपहंसनकम्मं करोन्तेन रञ्‍ञो सन्तकं सक्‍केन कुसरञ्‍ञो दिन्‍नं, सिरिपवेसनं मङ्गलमणिरतनं थेनेत्वा मातुया दिन्‍नं। सा कञ्‍चि अजानापेत्वा मम राजकुलं पविसनकाले तं मय्हं देति, अहं तेन मणिना सिरिं पवेसेत्वा राजनिवेसनं गच्छामि। राजा तुम्हेहि सद्धिं अकथेत्वा पठमतरं मया सद्धिं कथेसि। देवसिकं अट्ठ, सोळस, द्वत्तिंस, चतुसट्ठि कहापणे मम परिब्बयत्थाय देति । सचे तस्स मणिरतनस्स छन्‍नभावं राजा जानेय्य, मय्हं जीवितं नत्थि, इमिना कारणेन ‘रहस्सं नाम मातु कथेतब्ब’न्ति मया वुत्त’’न्ति।

    Pukkusopi attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘mama ūruyā kuṭṭhaṃ atthi, kaniṭṭho me pātova kañci ajānāpetvā taṃ dhovitvā bhesajjena makkhetvā upari pilotikaṃ datvā bandhati. Rājā mayi muducitto ‘ehi pukkusā’ti maṃ pakkositvā yebhuyyena mama ūruyāyeva sayati , sace pana etaṃ rājā jāneyya, maṃ māreyya. Taṃ mama kaniṭṭhaṃ ṭhapetvā añño jānanto nāma natthi, tena kāraṇena ‘rahassaṃ nāma bhātu kathetabba’nti mayā vutta’’nti. Kāmindopi attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘maṃ kāḷapakkhe uposathadivase naradevo nāma yakkho gaṇhāti, ahaṃ ummattakasunakho viya viravāmi, svāhaṃ tamatthaṃ puttassa kathesiṃ. So mama yakkhena gahitabhāvaṃ ñatvā maṃ antogehagabbhe nipajjāpetvā dvāraṃ pidahitvā nikkhamitvā mama saddaṃ paṭicchādanatthaṃ dvāre samajjaṃ kāresi, iminā kāraṇena ‘rahassaṃ nāma puttassa kathetabba’nti mayā vutta’’nti. Tato tayopi devindaṃ pucchiṃsu. So attano rahassaṃ kathento āha – ‘‘mayā maṇipahaṃsanakammaṃ karontena rañño santakaṃ sakkena kusarañño dinnaṃ, siripavesanaṃ maṅgalamaṇiratanaṃ thenetvā mātuyā dinnaṃ. Sā kañci ajānāpetvā mama rājakulaṃ pavisanakāle taṃ mayhaṃ deti, ahaṃ tena maṇinā siriṃ pavesetvā rājanivesanaṃ gacchāmi. Rājā tumhehi saddhiṃ akathetvā paṭhamataraṃ mayā saddhiṃ kathesi. Devasikaṃ aṭṭha, soḷasa, dvattiṃsa, catusaṭṭhi kahāpaṇe mama paribbayatthāya deti . Sace tassa maṇiratanassa channabhāvaṃ rājā jāneyya, mayhaṃ jīvitaṃ natthi, iminā kāraṇena ‘rahassaṃ nāma mātu kathetabba’nti mayā vutta’’nti.

    महासत्तो सब्बेसम्पि गुय्हं अत्तनो पच्‍चक्खं अकासि । ते पन अत्तनो उदरं फालेत्वा अन्तं बाहिरं करोन्ता विय रहस्सं अञ्‍ञमञ्‍ञं कथेत्वा ‘‘तुम्हे अप्पमत्ता पातोव आगच्छथ, गहपतिपुत्तं मारेस्सामा’’ति उट्ठाय पक्‍कमिंसु। तेसं गतकाले पण्डितस्स पुरिसा आगन्त्वा अम्बणं उक्खिपित्वा महासत्तं आदाय पक्‍कमिंसु। सो घरं गन्त्वा न्हत्वा अलङ्करित्वा सुभोजनं भुञ्‍जित्वा ‘‘अज्‍ज मे भगिनी उदुम्बरदेवी राजगेहतो सासनं पेसेस्सती’’ति ञत्वा द्वारे पच्‍चायिकं पुरिसं ठपेसि ‘‘राजगेहतो आगतं सीघं पवेसेत्वा मम दस्सेय्यासी’’ति। एवञ्‍च पन वत्वा सयनपिट्ठे निपज्‍जि। तस्मिं खणे राजापि सयनपिट्ठे निपन्‍नोव पण्डितस्स गुणं सरित्वा ‘‘महोसधपण्डितो सत्तवस्सिककालतो पट्ठाय मं उपट्ठहन्तो न किञ्‍चि मय्हं अनत्थं अकासि, देवताय पुच्छितपञ्हेपि पण्डिते असति जीवितं मे लद्धं न सिया। वेरिपच्‍चामित्तानं वचनं गहेत्वा ‘असमधुरं पण्डितं मारेथा’ति खग्गं देन्तेन अयुत्तं मया कतं, स्वे दानि नं पस्सितुं न लभिस्सामी’’ति सोकं उप्पादेसि। सरीरतो सेदा मुच्‍चिंसु। सो सोकसमप्पितो चित्तस्सादं न लभि। उदुम्बरदेवीपि तेन सद्धिं एकसयनगता तं आकारं दिस्वा ‘‘किं नु खो मय्हं कोचि अपराधो अत्थि, उदाहु देवस्स किञ्‍चि सोककारणं उप्पन्‍नं, पुच्छिस्सामि ताव न’’न्ति इमं गाथमाह –

    Mahāsatto sabbesampi guyhaṃ attano paccakkhaṃ akāsi . Te pana attano udaraṃ phāletvā antaṃ bāhiraṃ karontā viya rahassaṃ aññamaññaṃ kathetvā ‘‘tumhe appamattā pātova āgacchatha, gahapatiputtaṃ māressāmā’’ti uṭṭhāya pakkamiṃsu. Tesaṃ gatakāle paṇḍitassa purisā āgantvā ambaṇaṃ ukkhipitvā mahāsattaṃ ādāya pakkamiṃsu. So gharaṃ gantvā nhatvā alaṅkaritvā subhojanaṃ bhuñjitvā ‘‘ajja me bhaginī udumbaradevī rājagehato sāsanaṃ pesessatī’’ti ñatvā dvāre paccāyikaṃ purisaṃ ṭhapesi ‘‘rājagehato āgataṃ sīghaṃ pavesetvā mama dasseyyāsī’’ti. Evañca pana vatvā sayanapiṭṭhe nipajji. Tasmiṃ khaṇe rājāpi sayanapiṭṭhe nipannova paṇḍitassa guṇaṃ saritvā ‘‘mahosadhapaṇḍito sattavassikakālato paṭṭhāya maṃ upaṭṭhahanto na kiñci mayhaṃ anatthaṃ akāsi, devatāya pucchitapañhepi paṇḍite asati jīvitaṃ me laddhaṃ na siyā. Veripaccāmittānaṃ vacanaṃ gahetvā ‘asamadhuraṃ paṇḍitaṃ mārethā’ti khaggaṃ dentena ayuttaṃ mayā kataṃ, sve dāni naṃ passituṃ na labhissāmī’’ti sokaṃ uppādesi. Sarīrato sedā mucciṃsu. So sokasamappito cittassādaṃ na labhi. Udumbaradevīpi tena saddhiṃ ekasayanagatā taṃ ākāraṃ disvā ‘‘kiṃ nu kho mayhaṃ koci aparādho atthi, udāhu devassa kiñci sokakāraṇaṃ uppannaṃ, pucchissāmi tāva na’’nti imaṃ gāthamāha –

    ‘‘किं त्वं विमनोसि राजसेट्ठ, द्विपदजनिन्द वचनं सुणोम मेतं।

    ‘‘Kiṃ tvaṃ vimanosi rājaseṭṭha, dvipadajaninda vacanaṃ suṇoma metaṃ;

    किं चिन्तयमानो दुम्मनोसि, नून देव अपराधो अत्थि मय्ह’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३२३)।

    Kiṃ cintayamāno dummanosi, nūna deva aparādho atthi mayha’’nti. (jā. 1.15.323);

    अथ राजा कथेन्तो गाथमाह –

    Atha rājā kathento gāthamāha –

    ‘‘पण्हे वज्झो महोसधोति, आणत्तो मे वमाय भूरिपञ्‍ञो।

    ‘‘Paṇhe vajjho mahosadhoti, āṇatto me vamāya bhūripañño;

    तं चिन्तयमानो दुम्मनोस्मि, न हि देवी अपराधो अत्थि तुय्ह’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३२४)।

    Taṃ cintayamāno dummanosmi, na hi devī aparādho atthi tuyha’’nti. (jā. 1.15.324);

    तत्थ आणत्तोति भद्दे, चत्तारो पण्डिता ‘‘महोसधो मम पच्‍चत्थिको’’ति कथयिंसु। मया तथतो अविचिनित्वा ‘‘वधेथ न’’न्ति भूरिपञ्‍ञो वधाय आणत्तो। तं कारणं चिन्तयमानो दुम्मनोस्मीति।

    Tattha āṇattoti bhadde, cattāro paṇḍitā ‘‘mahosadho mama paccatthiko’’ti kathayiṃsu. Mayā tathato avicinitvā ‘‘vadhetha na’’nti bhūripañño vadhāya āṇatto. Taṃ kāraṇaṃ cintayamāno dummanosmīti.

    तस्सा तस्स वचनं सुत्वाव महासत्ते सिनेहेन पब्बतमत्तो सोको उप्पज्‍जि। ततो सा चिन्तेसि ‘‘एकेन उपायेन राजानं अस्सासेत्वा रञ्‍ञो निद्दं ओक्‍कमनकाले मम कनिट्ठस्स सासनं पहिणिस्सामी’’ति। अथ सा ‘‘महाराज, तयावेतं कतं गहपतिपुत्तं महन्ते इस्सरिये पतिट्ठापेन्तेन, तुम्हेहि सो सेनापतिट्ठाने ठपितो, इदानि किर सो तुम्हाकंयेव पच्‍चत्थिको जातो, न खो पन पच्‍चत्थिको खुद्दको नाम अत्थि, मारेतब्बोव, तुम्हे मा चिन्तयित्था’’ति राजानं अस्सासेसि। सो तनुभूतसोको निद्दं ओक्‍कमि। देवी उट्ठाय गब्भं पविसित्वा ‘‘तात महोसध, चत्तारो पण्डिता तं परिभिन्दिंसु, राजा कुद्धो स्वे द्वारन्तरे तं वधाय आणापेसि, स्वे राजकुलं मा आगच्छेय्यासि, आगच्छन्तो पन नगरं हत्थगतं कत्वा समत्थो हुत्वा आगच्छेय्यासी’’ति पण्णं लिखित्वा मोदकस्स अन्तो पक्खिपित्वा मोदकं सुत्तेन वेठेत्वा नवभाजने कत्वा छादेत्वा लञ्छेत्वा अत्थचारिकाय दासिया अदासि ‘‘इमं मोदकं गहेत्वा मम कनिट्ठस्स देही’’ति। सा तथा अकासि। ‘‘रत्तिं कथं निक्खन्ता’’ति न चिन्तेतब्बं। रञ्‍ञा पठममेव देविया वरो दिन्‍नो, तेन न नं कोचि निवारेसि। बोधिसत्तो पण्णाकारं गहेत्वा नं उय्योजेसि। सा पुन आगन्त्वा दिन्‍नभावं आरोचेसि। तस्मिं खणे देवी आगन्त्वा रञ्‍ञा सद्धिं निपज्‍जि। महासत्तोपि मोदकं भिन्दित्वा पण्णं वाचेत्वा तमत्थं ञत्वा कत्तब्बकिच्‍चं विचारेत्वा सयने निपज्‍जि।

    Tassā tassa vacanaṃ sutvāva mahāsatte sinehena pabbatamatto soko uppajji. Tato sā cintesi ‘‘ekena upāyena rājānaṃ assāsetvā rañño niddaṃ okkamanakāle mama kaniṭṭhassa sāsanaṃ pahiṇissāmī’’ti. Atha sā ‘‘mahārāja, tayāvetaṃ kataṃ gahapatiputtaṃ mahante issariye patiṭṭhāpentena, tumhehi so senāpatiṭṭhāne ṭhapito, idāni kira so tumhākaṃyeva paccatthiko jāto, na kho pana paccatthiko khuddako nāma atthi, māretabbova, tumhe mā cintayitthā’’ti rājānaṃ assāsesi. So tanubhūtasoko niddaṃ okkami. Devī uṭṭhāya gabbhaṃ pavisitvā ‘‘tāta mahosadha, cattāro paṇḍitā taṃ paribhindiṃsu, rājā kuddho sve dvārantare taṃ vadhāya āṇāpesi, sve rājakulaṃ mā āgaccheyyāsi, āgacchanto pana nagaraṃ hatthagataṃ katvā samattho hutvā āgaccheyyāsī’’ti paṇṇaṃ likhitvā modakassa anto pakkhipitvā modakaṃ suttena veṭhetvā navabhājane katvā chādetvā lañchetvā atthacārikāya dāsiyā adāsi ‘‘imaṃ modakaṃ gahetvā mama kaniṭṭhassa dehī’’ti. Sā tathā akāsi. ‘‘Rattiṃ kathaṃ nikkhantā’’ti na cintetabbaṃ. Raññā paṭhamameva deviyā varo dinno, tena na naṃ koci nivāresi. Bodhisatto paṇṇākāraṃ gahetvā naṃ uyyojesi. Sā puna āgantvā dinnabhāvaṃ ārocesi. Tasmiṃ khaṇe devī āgantvā raññā saddhiṃ nipajji. Mahāsattopi modakaṃ bhinditvā paṇṇaṃ vācetvā tamatthaṃ ñatvā kattabbakiccaṃ vicāretvā sayane nipajji.

    इतरेपि चत्तारो जना पातोव खग्गं गहेत्वा द्वारन्तरे ठत्वा पण्डितं अपस्सन्ता दुम्मना हुत्वा रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘किं पण्डिता मारितो वो गहपतिपुत्तो’’ति वुत्ते ‘‘न पस्साम, देवा’’ति आहंसु। महासत्तोपि अरुणुग्गमनेयेव नगरं अत्तनो हत्थगतं कत्वा तत्थ तत्थ आरक्खं ठपेत्वा महाजनपरिवुतो रथं आरुय्ह महन्तेन परिवारेन राजद्वारं अगमासि। राजा सीहपञ्‍जरं उग्घाटेत्वा बहि ओलोकेन्तो अट्ठासि। अथ महासत्तो रथा ओतरित्वा राजानं वन्दित्वा अट्ठासि। राजा तं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘सचे अयं मम पच्‍चत्थिको भवेय्य , न मं वन्देय्या’’ति। अथ नं पक्‍कोसापेत्वा राजा आसने निसीदि। महासत्तोपि एकमन्तं निसीदि। चत्तारोपि पण्डिता तत्थेव निसीदिंसु। अथ नं राजा किञ्‍चि अजानन्तो विय ‘‘तात, त्वं हिय्यो गन्त्वा इदानि आगच्छसि, किं मं परिच्‍चजसी’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Itarepi cattāro janā pātova khaggaṃ gahetvā dvārantare ṭhatvā paṇḍitaṃ apassantā dummanā hutvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ paṇḍitā mārito vo gahapatiputto’’ti vutte ‘‘na passāma, devā’’ti āhaṃsu. Mahāsattopi aruṇuggamaneyeva nagaraṃ attano hatthagataṃ katvā tattha tattha ārakkhaṃ ṭhapetvā mahājanaparivuto rathaṃ āruyha mahantena parivārena rājadvāraṃ agamāsi. Rājā sīhapañjaraṃ ugghāṭetvā bahi olokento aṭṭhāsi. Atha mahāsatto rathā otaritvā rājānaṃ vanditvā aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvā cintesi ‘‘sace ayaṃ mama paccatthiko bhaveyya , na maṃ vandeyyā’’ti. Atha naṃ pakkosāpetvā rājā āsane nisīdi. Mahāsattopi ekamantaṃ nisīdi. Cattāropi paṇḍitā tattheva nisīdiṃsu. Atha naṃ rājā kiñci ajānanto viya ‘‘tāta, tvaṃ hiyyo gantvā idāni āgacchasi, kiṃ maṃ pariccajasī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ‘‘अभिदोसगतो दानि एहिसि, किं सुत्वा किं सङ्कते मनो ते।

    ‘‘Abhidosagato dāni ehisi, kiṃ sutvā kiṃ saṅkate mano te;

    को ते किमवोच भूरिपञ्‍ञ, इङ्घ वचनं सुणोम ब्रूहि मेत’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३२५)।

    Ko te kimavoca bhūripañña, iṅgha vacanaṃ suṇoma brūhi meta’’nti. (jā. 1.15.325);

    तत्थ अभिदोसगतोति हिय्यो पठमयामे गतो इदानि आगतो। किं सङ्कतेति किं आसङ्कते। किमवोचाति किं रञ्‍ञो सन्तिकं मा गमीति तं कोचि अवोच।

    Tattha abhidosagatoti hiyyo paṭhamayāme gato idāni āgato. Kiṃ saṅkateti kiṃ āsaṅkate. Kimavocāti kiṃ rañño santikaṃ mā gamīti taṃ koci avoca.

    अथ नं महासत्तो ‘‘महाराज, तया मे चतुन्‍नं पण्डितानं वचनं गहेत्वा वधो आणत्तो, तेनाहं न एमी’’ति चोदेन्तो इमं गाथमाह –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘mahārāja, tayā me catunnaṃ paṇḍitānaṃ vacanaṃ gahetvā vadho āṇatto, tenāhaṃ na emī’’ti codento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘पण्हे वज्झो महोसधोति, यदि ते मन्तयितं जनिन्द दोसं।

    ‘‘Paṇhe vajjho mahosadhoti, yadi te mantayitaṃ janinda dosaṃ;

    भरियाय रहोगतो असंसि, गुय्हं पातुकतं सुतं ममेत’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३२६)।

    Bhariyāya rahogato asaṃsi, guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.326);

    तत्थ यदि तेति यस्मा तया। मन्तयितन्ति कथितं। दोसन्ति अभिदोसं, रत्तिभागेति अत्थो। कस्स कथितन्ति? भरियाय। त्वञ्हि हिय्यो तस्सा इममत्थं रहोगतो असंसि। गुय्हं पातुकतन्ति तस्सा एवरूपं अत्तनो रहस्सं पातुकतं। सुतं ममेतन्ति मया पनेतं तस्मिं खणेयेव सुतं।

    Tattha yadi teti yasmā tayā. Mantayitanti kathitaṃ. Dosanti abhidosaṃ, rattibhāgeti attho. Kassa kathitanti? Bhariyāya. Tvañhi hiyyo tassā imamatthaṃ rahogato asaṃsi. Guyhaṃ pātukatanti tassā evarūpaṃ attano rahassaṃ pātukataṃ. Sutaṃ mametanti mayā panetaṃ tasmiṃ khaṇeyeva sutaṃ.

    राजा तं सुत्वा ‘‘इमाय तङ्खणञ्‍ञेव सासनं पहितं भविस्सती’’ति कुद्धो देविं ओलोकेसि। तं ञत्वा महासत्तो ‘‘किं, देव, देविया कुज्झथ, अहं अतीतानागतपच्‍चुप्पन्‍नं सब्बं जानामि। देव, तुम्हाकं ताव रहस्सं देविया कथितं होतु, आचरियसेनकस्स पुक्‍कुसादीनं वा रहस्सं मम केन कथितं, अहं एतेसम्पि रहस्सं जानामियेवा’’ति सेनकस्स ताव रहस्सं कथेन्तो इमं गाथमाह –

    Rājā taṃ sutvā ‘‘imāya taṅkhaṇaññeva sāsanaṃ pahitaṃ bhavissatī’’ti kuddho deviṃ olokesi. Taṃ ñatvā mahāsatto ‘‘kiṃ, deva, deviyā kujjhatha, ahaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ sabbaṃ jānāmi. Deva, tumhākaṃ tāva rahassaṃ deviyā kathitaṃ hotu, ācariyasenakassa pukkusādīnaṃ vā rahassaṃ mama kena kathitaṃ, ahaṃ etesampi rahassaṃ jānāmiyevā’’ti senakassa tāva rahassaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘यं सालवनस्मिं सेनको, पापकम्मं अकासि असब्भिरूपं।

    ‘‘Yaṃ sālavanasmiṃ senako, pāpakammaṃ akāsi asabbhirūpaṃ;

    सखिनोव रहोगतो असंसि, गुय्हं पातुकतं सुतं ममेत’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३२७)।

    Sakhinova rahogato asaṃsi, guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.327);

    तत्थ असब्भिरूपन्ति असाधुजातिकं लामकं अकुसलकम्मं अकासि। इमस्मिंयेव हि नगरे असुकं नाम वेसिं सालवनुय्याने पुरिसकिच्‍चं कत्वा तं मारेत्वा अलङ्कारं गहेत्वा तस्सायेव साटकेन भण्डिकं कत्वा अत्तनो घरे असुकट्ठाने नागदन्तके लग्गेत्वा ठपेसि। सखिनोवाति अथ नं, महाराज, एकस्स सहायकस्स रहोगतो हुत्वा अक्खासि, तम्पि मया सुतं। नाहं देवस्स पच्‍चत्थिको, सेनकोयेव। यदि ते पच्‍चत्थिकेन कम्मं अत्थि, सेनकं गण्हापेहीति।

    Tattha asabbhirūpanti asādhujātikaṃ lāmakaṃ akusalakammaṃ akāsi. Imasmiṃyeva hi nagare asukaṃ nāma vesiṃ sālavanuyyāne purisakiccaṃ katvā taṃ māretvā alaṅkāraṃ gahetvā tassāyeva sāṭakena bhaṇḍikaṃ katvā attano ghare asukaṭṭhāne nāgadantake laggetvā ṭhapesi. Sakhinovāti atha naṃ, mahārāja, ekassa sahāyakassa rahogato hutvā akkhāsi, tampi mayā sutaṃ. Nāhaṃ devassa paccatthiko, senakoyeva. Yadi te paccatthikena kammaṃ atthi, senakaṃ gaṇhāpehīti.

    राजा सेनकं ओलोकेत्वा ‘‘सच्‍चं, सेनका’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्‍चं, देवा’’ति वुत्ते तस्स बन्धनागारप्पवेसनं आणापेसि। पण्डितो पुक्‍कुसस्स रहस्सं कथेन्तो इमं गाथमाह –

    Rājā senakaṃ oloketvā ‘‘saccaṃ, senakā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, devā’’ti vutte tassa bandhanāgārappavesanaṃ āṇāpesi. Paṇḍito pukkusassa rahassaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘पुक्‍कुसपुरिसस्स ते जनिन्द, उप्पन्‍नो रोगो अराजयुत्तो।

    ‘‘Pukkusapurisassa te janinda, uppanno rogo arājayutto;

    भातुच्‍च रहोगतो असंसि, गुय्हं पातुकतं सुतं ममेत’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३२८)।

    Bhātucca rahogato asaṃsi, guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.328);

    तत्थ अराजयुत्तोति महाराज, एतस्स कुट्ठरोगो उप्पन्‍नो, सो राजानं पत्तुं अयुत्तो, छुपनानुच्छविको न होति। तुम्हे च ‘‘पुक्‍कुसस्स ऊरु मुदुको’’ति येभुय्येन तस्स ऊरुम्हि निपज्‍जथ। सो पनेस वणबन्धपिलोतिकाय फस्सो, देवाति।

    Tattha arājayuttoti mahārāja, etassa kuṭṭharogo uppanno, so rājānaṃ pattuṃ ayutto, chupanānucchaviko na hoti. Tumhe ca ‘‘pukkusassa ūru muduko’’ti yebhuyyena tassa ūrumhi nipajjatha. So panesa vaṇabandhapilotikāya phasso, devāti.

    राजा तम्पि ओलोकेत्वा ‘‘सच्‍चं पुक्‍कुसा’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्‍चं देवा’’ति वुत्ते तम्पि बन्धनागारं पवेसापेसि। पण्डितो कामिन्दस्सपि रहस्सं कथेन्तो इमं गाथमाह –

    Rājā tampi oloketvā ‘‘saccaṃ pukkusā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ devā’’ti vutte tampi bandhanāgāraṃ pavesāpesi. Paṇḍito kāmindassapi rahassaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘आबाधोयं असब्भिरूपो, कामिन्दो नरदेवेन फुट्ठो।

    ‘‘Ābādhoyaṃ asabbhirūpo, kāmindo naradevena phuṭṭho;

    पुत्तस्स रहोगतो असंसि, गुय्हं पातुकतं सुतं ममेत’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३२९)।

    Puttassa rahogato asaṃsi, guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.329);

    तत्थ असब्भिरूपोति येन सो आबाधेन फुट्ठो उम्मत्तकसुनखो विय विरवति, सो नरदेवयक्खाबाधो असब्भिजातिको लामको, राजकुलं पविसितुं न युत्तो, महाराजाति वदति।

    Tattha asabbhirūpoti yena so ābādhena phuṭṭho ummattakasunakho viya viravati, so naradevayakkhābādho asabbhijātiko lāmako, rājakulaṃ pavisituṃ na yutto, mahārājāti vadati.

    राजा तम्पि ओलोकेत्वा ‘‘सच्‍चं कामिन्दा’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्‍चं देवा’’ति वुत्ते तम्पि बन्धनागारं पवेसापेसि। पण्डितो देविन्दस्सपि रहस्सं कथेन्तो इमं गाथमाह –

    Rājā tampi oloketvā ‘‘saccaṃ kāmindā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ devā’’ti vutte tampi bandhanāgāraṃ pavesāpesi. Paṇḍito devindassapi rahassaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘अट्ठवङ्कं मणिरतनं उळारं, सक्‍को ते अददा पितामहस्स।

    ‘‘Aṭṭhavaṅkaṃ maṇiratanaṃ uḷāraṃ, sakko te adadā pitāmahassa;

    देविन्दस्स गतं तदज्‍ज हत्थं, मातुच्‍च रहोगतो असंसि।

    Devindassa gataṃ tadajja hatthaṃ, mātucca rahogato asaṃsi;

    गुय्हं पातुकतं सुतं ममेत’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३३०)।

    Guyhaṃ pātukataṃ sutaṃ mameta’’nti. (jā. 1.15.330);

    तत्थ पितामहस्साति तव पितामहस्स कुसराजस्स। तदज्‍ज हत्थन्ति तं मङ्गलसम्मतं मणिरतनं अज्‍ज देविन्दस्स हत्थगतं, महाराजाति।

    Tattha pitāmahassāti tava pitāmahassa kusarājassa. Tadajja hatthanti taṃ maṅgalasammataṃ maṇiratanaṃ ajja devindassa hatthagataṃ, mahārājāti.

    राजा तम्पि ओलोकेत्वा ‘‘सच्‍चं देविन्दा’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्‍चं देवा’’ति वुत्ते तम्पि बन्धनागारं पवेसापेसि। एवं ‘‘बोधिसत्तं वधिस्सामा’’ति चिन्तेत्वा सब्बेपि ते बन्धनागारं पविट्ठा। बोधिसत्तो ‘‘महाराज, इमिना कारणेनाहं ‘अत्तनो गुय्हं परस्स न कथेतब्ब’न्ति वदामि, वदन्ता पन महाविनासं पत्ता’’ति वत्वा उत्तरि धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –

    Rājā tampi oloketvā ‘‘saccaṃ devindā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ devā’’ti vutte tampi bandhanāgāraṃ pavesāpesi. Evaṃ ‘‘bodhisattaṃ vadhissāmā’’ti cintetvā sabbepi te bandhanāgāraṃ paviṭṭhā. Bodhisatto ‘‘mahārāja, iminā kāraṇenāhaṃ ‘attano guyhaṃ parassa na kathetabba’nti vadāmi, vadantā pana mahāvināsaṃ pattā’’ti vatvā uttari dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –

    ‘‘गुय्हस्स हि गुय्हमेव साधु, न गुय्हस्स पसत्थमाविकम्मं।

    ‘‘Guyhassa hi guyhameva sādhu, na guyhassa pasatthamāvikammaṃ;

    अनिप्फन्‍नता सहेय्य धीरो, निप्फन्‍नोव यथासुखं भणेय्य॥

    Anipphannatā saheyya dhīro, nipphannova yathāsukhaṃ bhaṇeyya.

    ‘‘न गुय्हमत्थं विवरेय्य, रक्खेय्य नं यथा निधिं।

    ‘‘Na guyhamatthaṃ vivareyya, rakkheyya naṃ yathā nidhiṃ;

    न हि पातुकतो साधु, गुय्हो अत्थो पजानता॥

    Na hi pātukato sādhu, guyho attho pajānatā.

    ‘‘थिया गुय्हं न संसेय्य, अमित्तस्स च पण्डितो।

    ‘‘Thiyā guyhaṃ na saṃseyya, amittassa ca paṇḍito;

    यो चामिसेन संहीरो, हदयत्थेनो च यो नरो॥

    Yo cāmisena saṃhīro, hadayattheno ca yo naro.

    ‘‘गुय्हमत्थं असम्बुद्धं, सम्बोधयति यो नरो।

    ‘‘Guyhamatthaṃ asambuddhaṃ, sambodhayati yo naro;

    मन्तभेदभया तस्स, दासभूतो तितिक्खति॥

    Mantabhedabhayā tassa, dāsabhūto titikkhati.

    ‘‘यावन्तो पुरिसस्सत्थं, गुय्हं जानन्ति मन्तिनं।

    ‘‘Yāvanto purisassatthaṃ, guyhaṃ jānanti mantinaṃ;

    तावन्तो तस्स उब्बेगा, तस्मा गुय्हं न विस्सजे॥

    Tāvanto tassa ubbegā, tasmā guyhaṃ na vissaje.

    ‘‘विविच्‍च भासेय्य दिवा रहस्सं, रत्तिं गिरं नातिवेलं पमुञ्‍चे।

    ‘‘Vivicca bhāseyya divā rahassaṃ, rattiṃ giraṃ nātivelaṃ pamuñce;

    उपस्सुतिका हि सुणन्ति मन्तं, तस्मा मन्तो खिप्पमुपेति भेद’’न्ति॥ (जा॰ १.१५.३३१-३३६)।

    Upassutikā hi suṇanti mantaṃ, tasmā manto khippamupeti bheda’’nti. (jā. 1.15.331-336);

    तत्थ अमित्तस्स चाति इत्थिया च पच्‍चत्थिकस्स च न कथेय्य। संहीरोति यो च येन केनचि आमिसेन संहीरति उपलापति सङ्गहं गच्छति, तस्सपि न संसेय्य। हदयत्थेनोति यो च अमित्तो मित्तपतिरूपको मुखेन अञ्‍ञं कथेति, हदयेन अञ्‍ञं चिन्तेति, तस्सपि न संसेय्य। असम्बुद्धन्ति परेहि अञ्‍ञातं। ‘‘असम्बोध’’न्तिपि पाठो, परेसं बोधेतुं अयुत्तन्ति अत्थो। तितिक्खतीति तस्स अक्‍कोसम्पि परिभासम्पि पहारम्पि दासो विय हुत्वा अधिवासेति। मन्तिनन्ति मन्तितं, मन्तीनं वा अन्तरे यावन्तो जानन्तीति अत्थो। तावन्तोति ते गुय्हजाननके पटिच्‍च तत्तका तस्स उब्बेगा सन्तासा उप्पज्‍जन्ति। न विस्सजेति न विस्सज्‍जेय्य परं न जानापेय्य। विविच्‍चाति सचे दिवा रहस्सं मन्तेतुकामो होति, विवित्तं ओकासं कारेत्वा सुप्पटिच्छन्‍नट्ठाने मन्तेय्य। नातिवेलन्ति रत्तिं रहस्सं कथेन्तो पन अतिवेलं मरियादातिक्‍कन्तं महासद्दं करोन्तो गिरं नप्पमुञ्‍चेय्य। उपस्सुतिका हीति मन्तनट्ठानं उपगन्त्वा तिरोकुट्टादीसु ठत्वा सोतारो। तस्माति महाराज, तेन कारणेन सो मन्तो खिप्पमेव भेदमुपागमीति।

    Tattha amittassa cāti itthiyā ca paccatthikassa ca na katheyya. Saṃhīroti yo ca yena kenaci āmisena saṃhīrati upalāpati saṅgahaṃ gacchati, tassapi na saṃseyya. Hadayatthenoti yo ca amitto mittapatirūpako mukhena aññaṃ katheti, hadayena aññaṃ cinteti, tassapi na saṃseyya. Asambuddhanti parehi aññātaṃ. ‘‘Asambodha’’ntipi pāṭho, paresaṃ bodhetuṃ ayuttanti attho. Titikkhatīti tassa akkosampi paribhāsampi pahārampi dāso viya hutvā adhivāseti. Mantinanti mantitaṃ, mantīnaṃ vā antare yāvanto jānantīti attho. Tāvantoti te guyhajānanake paṭicca tattakā tassa ubbegā santāsā uppajjanti. Na vissajeti na vissajjeyya paraṃ na jānāpeyya. Viviccāti sace divā rahassaṃ mantetukāmo hoti, vivittaṃ okāsaṃ kāretvā suppaṭicchannaṭṭhāne manteyya. Nātivelanti rattiṃ rahassaṃ kathento pana ativelaṃ mariyādātikkantaṃ mahāsaddaṃ karonto giraṃ nappamuñceyya. Upassutikā hīti mantanaṭṭhānaṃ upagantvā tirokuṭṭādīsu ṭhatvā sotāro. Tasmāti mahārāja, tena kāraṇena so manto khippameva bhedamupāgamīti.

    राजा महासत्तस्स कथं सुत्वा ‘‘एते सयं राजवेरिनो हुत्वा पण्डितं मम वेरिं करोन्ती’’ति कुज्झित्वा ‘‘गच्छथ ने नगरा निक्खमापेत्वा सूलेसु वा उत्तासेथ, सीसानि वा तेसं छिन्दथा’’ति आणापेसि। तेसु पच्छाबाहं बन्धित्वा चतुक्‍के चतुक्‍के कसाहि पहारसहस्सं दत्वा नीयमानेसु पण्डितो ‘‘देव, इमे तुम्हाकं पोराणका अमच्‍चा, खमथ नेसं अपराध’’न्ति राजानं खमापेसि। राजा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘साधू’’ति ते पक्‍कोसापेत्वा तस्सेव दासे कत्वा अदासि। सो पन ते तत्थेव भुजिस्से अकासि। राजा ‘‘तेन हि मम विजिते मा वसन्तू’’ति पब्बाजनीयकम्मं आणापेसि। पण्डितो ‘‘खमथ, देव, एतेसं अन्धबालानं दोस’’न्ति खमापेत्वा तेसं ठानन्तरानि पुन पाकतिकानि कारेसि। राजा ‘‘पच्‍चामित्तेसुपि तावस्स एवरूपा मेत्ता भवति, अञ्‍ञेसु जनेसु कथं न भविस्सती’’ति पण्डितस्स अतिविय पसन्‍नो अहोसि। ततो पट्ठाय चत्तारो पण्डिता उद्धतदाठा विय सप्पा निब्बिसा हुत्वा किञ्‍चि कथेतुं नासक्खिंसु।

    Rājā mahāsattassa kathaṃ sutvā ‘‘ete sayaṃ rājaverino hutvā paṇḍitaṃ mama veriṃ karontī’’ti kujjhitvā ‘‘gacchatha ne nagarā nikkhamāpetvā sūlesu vā uttāsetha, sīsāni vā tesaṃ chindathā’’ti āṇāpesi. Tesu pacchābāhaṃ bandhitvā catukke catukke kasāhi pahārasahassaṃ datvā nīyamānesu paṇḍito ‘‘deva, ime tumhākaṃ porāṇakā amaccā, khamatha nesaṃ aparādha’’nti rājānaṃ khamāpesi. Rājā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘sādhū’’ti te pakkosāpetvā tasseva dāse katvā adāsi. So pana te tattheva bhujisse akāsi. Rājā ‘‘tena hi mama vijite mā vasantū’’ti pabbājanīyakammaṃ āṇāpesi. Paṇḍito ‘‘khamatha, deva, etesaṃ andhabālānaṃ dosa’’nti khamāpetvā tesaṃ ṭhānantarāni puna pākatikāni kāresi. Rājā ‘‘paccāmittesupi tāvassa evarūpā mettā bhavati, aññesu janesu kathaṃ na bhavissatī’’ti paṇḍitassa ativiya pasanno ahosi. Tato paṭṭhāya cattāro paṇḍitā uddhatadāṭhā viya sappā nibbisā hutvā kiñci kathetuṃ nāsakkhiṃsu.

    पञ्‍चपण्डितपञ्हो निट्ठितो।

    Pañcapaṇḍitapañho niṭṭhito.

    निट्ठिता च परिभिन्दकथा।

    Niṭṭhitā ca paribhindakathā.

    युद्धपराजयकण्डं

    Yuddhaparājayakaṇḍaṃ

    ततो पट्ठाय पण्डितोव रञ्‍ञो अत्थञ्‍च धम्मञ्‍च अनुसासति। सो चिन्तेसि ‘‘रञ्‍ञो सेतछत्तमत्तमेव, रज्‍जं पन अहमेव विचारेमि , मया अप्पमत्तेन भवितुं वट्टती’’ति। सो नगरे महापाकारं नाम कारेसि, तथा अनुपाकारञ्‍च द्वारट्टालके अन्तरट्टालके उदकपरिखं कद्दमपरिखं सुक्खपरिखन्ति तिस्सो परिखायो कारेसि, अन्तोनगरे जिण्णगेहानि पटिसङ्खरापेसि, महापोक्खरणियो कारेत्वा तासु उदकनिधानं कारेसि, नगरे सब्बकोट्ठागारानि धञ्‍ञस्स पूरापेसि, हिमवन्तप्पदेसतो कुलुपकतापसेहि कुद्रूसकुमुदबीजानि आहरापेसि, उदकनिद्धमनानि सोधापेत्वा तत्थ रोपापेसि, बहिनगरेपि जिण्णसालापटिसङ्खरणकम्मं कारेसि। किं कारणा? अनागतभयपटिबाहनत्थं। ततो ततो आगतवाणिजकेपि ‘‘सम्मा, तुम्हे कुतो आगतत्था’’ति पुच्छित्वा ‘‘असुकट्ठानतो’’ति वुत्ते ‘‘तुम्हाकं रञ्‍ञा किं पिय’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘असुकं नामा’’ति वुत्ते तेसं सम्मानं कारेत्वा उय्योजेत्वा अत्तनो एकसते योधे पक्‍कोसापेत्वा ‘‘सम्मा, मया दिन्‍ने पण्णाकारे गहेत्वा एकसतराजधानियो गन्त्वा इमे पण्णाकारे अत्तनो पियकामताय तेसं राजूनं दत्वा तेयेव उपट्ठहन्ता तेसं किरियं वा मन्तं वा ञत्वा मय्हं सासनं पेसेन्ता तत्थेव वसथ, अहं वो पुत्तदारं पोसेस्सामी’’ति वत्वा केसञ्‍चि कुण्डले, केसञ्‍चि पादुकायो, केसञ्‍चि खग्गे, केसञ्‍चि सुवण्णमालायो अक्खरानि छिन्दित्वा ‘‘यदा मम किच्‍चं अत्थि, तदा पञ्‍ञायन्तू’’ति अधिट्ठहित्वा तेसं हत्थे दत्वा पेसेसि। ते तत्थ तत्थ गन्त्वा तेसं तेसं राजूनं पण्णाकारं दत्वा ‘‘केनत्थेनागता’’ति वुत्ते ‘‘तुम्हेव उपट्ठातुं आगतम्हा’’ति वत्वा ‘‘कुतो आगतत्था’’ति पुट्ठा आगतट्ठानं अवत्वा अञ्‍ञानि ठानानि आचिक्खित्वा ‘‘तेन हि साधू’’ति सम्पटिच्छिते उपट्ठहन्ता तेसं अब्भन्तरिका अहेसुं।

    Tato paṭṭhāya paṇḍitova rañño atthañca dhammañca anusāsati. So cintesi ‘‘rañño setachattamattameva, rajjaṃ pana ahameva vicāremi , mayā appamattena bhavituṃ vaṭṭatī’’ti. So nagare mahāpākāraṃ nāma kāresi, tathā anupākārañca dvāraṭṭālake antaraṭṭālake udakaparikhaṃ kaddamaparikhaṃ sukkhaparikhanti tisso parikhāyo kāresi, antonagare jiṇṇagehāni paṭisaṅkharāpesi, mahāpokkharaṇiyo kāretvā tāsu udakanidhānaṃ kāresi, nagare sabbakoṭṭhāgārāni dhaññassa pūrāpesi, himavantappadesato kulupakatāpasehi kudrūsakumudabījāni āharāpesi, udakaniddhamanāni sodhāpetvā tattha ropāpesi, bahinagarepi jiṇṇasālāpaṭisaṅkharaṇakammaṃ kāresi. Kiṃ kāraṇā? Anāgatabhayapaṭibāhanatthaṃ. Tato tato āgatavāṇijakepi ‘‘sammā, tumhe kuto āgatatthā’’ti pucchitvā ‘‘asukaṭṭhānato’’ti vutte ‘‘tumhākaṃ raññā kiṃ piya’’nti pucchitvā ‘‘asukaṃ nāmā’’ti vutte tesaṃ sammānaṃ kāretvā uyyojetvā attano ekasate yodhe pakkosāpetvā ‘‘sammā, mayā dinne paṇṇākāre gahetvā ekasatarājadhāniyo gantvā ime paṇṇākāre attano piyakāmatāya tesaṃ rājūnaṃ datvā teyeva upaṭṭhahantā tesaṃ kiriyaṃ vā mantaṃ vā ñatvā mayhaṃ sāsanaṃ pesentā tattheva vasatha, ahaṃ vo puttadāraṃ posessāmī’’ti vatvā kesañci kuṇḍale, kesañci pādukāyo, kesañci khagge, kesañci suvaṇṇamālāyo akkharāni chinditvā ‘‘yadā mama kiccaṃ atthi, tadā paññāyantū’’ti adhiṭṭhahitvā tesaṃ hatthe datvā pesesi. Te tattha tattha gantvā tesaṃ tesaṃ rājūnaṃ paṇṇākāraṃ datvā ‘‘kenatthenāgatā’’ti vutte ‘‘tumheva upaṭṭhātuṃ āgatamhā’’ti vatvā ‘‘kuto āgatatthā’’ti puṭṭhā āgataṭṭhānaṃ avatvā aññāni ṭhānāni ācikkhitvā ‘‘tena hi sādhū’’ti sampaṭicchite upaṭṭhahantā tesaṃ abbhantarikā ahesuṃ.

    तदा कपिलरट्ठे सङ्खबलको नाम राजा आवुधानि सज्‍जापेसि, सेनं सङ्कड्ढि। तस्स सन्तिके उपनिक्खित्तकपुरिसो पण्डितस्स सासनं पेसेसि ‘‘सामि, मयं इध पवत्तिं ‘इदं नाम करिस्सती’ति न जानाम, आवुधानि सज्‍जापेति, सेनं सङ्कड्ढति, तुम्हे पुरिसविसेसे पेसेत्वा इदं पवत्तिं तथतो जानाथा’’ति। अथ महासत्तो सुवपोतकं आमन्तेत्वा ‘‘सम्म, कपिलरट्ठे सङ्खबलको नाम राजा आवुधानि सज्‍जापेसि, त्वं तत्थ गन्त्वा ‘इमं नाम करोती’ति तथतो ञत्वा सकलजम्बुदीपं आहिण्डित्वा मय्हं पवत्तिं आहराही’’ति वत्वा मधुलाजे खादापेत्वा मधुपानीयं पायेत्वा सतपाकसहस्सपाकेहि तेलेहि पक्खन्तरं मक्खेत्वा पाचीनसीहपञ्‍जरे ठत्वा विस्सज्‍जेसि। सोपि तत्थ गन्त्वा तस्स पुरिसस्स सन्तिका तस्स रञ्‍ञो पवत्तिं तथतो ञत्वा सकलजम्बुदीपं परिग्गण्हन्तो कपिलरट्ठे उत्तरपञ्‍चालनगरं पापुणि। तदा तत्थ चूळनिब्रह्मदत्तो नाम राजा रज्‍जं कारेसि। तस्स केवट्टो नाम ब्राह्मणो अत्थञ्‍च धम्मञ्‍च अनुसासति, पण्डितो ब्यत्तो। सो पच्‍चूसकाले पबुज्झित्वा दीपालोकेन अलङ्कतप्पटियत्तं सिरिगब्भं ओलोकेन्तो अत्तनो महन्तं यसं दिस्वा ‘‘अयं मम यसो, कस्स सन्तको’’ति चिन्तेत्वा ‘‘न अञ्‍ञस्स सन्तको चूळनिब्रह्मदत्तस्स , एवरूपं पन यसदायकं राजानं सकलजम्बुदीपे अग्गराजानं कातुं वट्टति, अहञ्‍च अग्गपुरोहितो भविस्सामी’’ति चिन्तेत्वा पातोव न्हत्वा भुञ्‍जित्वा अलङ्करित्वा रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘महाराज, सुखं सयथा’’ति सुखसेय्यं पुच्छित्वा ‘‘आम, पण्डिता’’ति वुत्ते राजानं ‘‘देव, मन्तेतब्बं अत्थी’’ति आह। ‘‘वद, आचरिया’’ति। ‘‘देव, अन्तोनगरे रहो नाम न सक्‍का लद्धुं, उय्यानं गच्छामा’’ति। ‘‘साधु, आचरिया’’ति राजा तेन सद्धिं उय्यानं गन्त्वा बलकायं बहि ठपेत्वा आरक्खं कारेत्वा ब्राह्मणेन सद्धिं उय्यानं पविसित्वा मङ्गलसिलापट्टे निसीदि।

    Tadā kapilaraṭṭhe saṅkhabalako nāma rājā āvudhāni sajjāpesi, senaṃ saṅkaḍḍhi. Tassa santike upanikkhittakapuriso paṇḍitassa sāsanaṃ pesesi ‘‘sāmi, mayaṃ idha pavattiṃ ‘idaṃ nāma karissatī’ti na jānāma, āvudhāni sajjāpeti, senaṃ saṅkaḍḍhati, tumhe purisavisese pesetvā idaṃ pavattiṃ tathato jānāthā’’ti. Atha mahāsatto suvapotakaṃ āmantetvā ‘‘samma, kapilaraṭṭhe saṅkhabalako nāma rājā āvudhāni sajjāpesi, tvaṃ tattha gantvā ‘imaṃ nāma karotī’ti tathato ñatvā sakalajambudīpaṃ āhiṇḍitvā mayhaṃ pavattiṃ āharāhī’’ti vatvā madhulāje khādāpetvā madhupānīyaṃ pāyetvā satapākasahassapākehi telehi pakkhantaraṃ makkhetvā pācīnasīhapañjare ṭhatvā vissajjesi. Sopi tattha gantvā tassa purisassa santikā tassa rañño pavattiṃ tathato ñatvā sakalajambudīpaṃ pariggaṇhanto kapilaraṭṭhe uttarapañcālanagaraṃ pāpuṇi. Tadā tattha cūḷanibrahmadatto nāma rājā rajjaṃ kāresi. Tassa kevaṭṭo nāma brāhmaṇo atthañca dhammañca anusāsati, paṇḍito byatto. So paccūsakāle pabujjhitvā dīpālokena alaṅkatappaṭiyattaṃ sirigabbhaṃ olokento attano mahantaṃ yasaṃ disvā ‘‘ayaṃ mama yaso, kassa santako’’ti cintetvā ‘‘na aññassa santako cūḷanibrahmadattassa , evarūpaṃ pana yasadāyakaṃ rājānaṃ sakalajambudīpe aggarājānaṃ kātuṃ vaṭṭati, ahañca aggapurohito bhavissāmī’’ti cintetvā pātova nhatvā bhuñjitvā alaṅkaritvā rañño santikaṃ gantvā ‘‘mahārāja, sukhaṃ sayathā’’ti sukhaseyyaṃ pucchitvā ‘‘āma, paṇḍitā’’ti vutte rājānaṃ ‘‘deva, mantetabbaṃ atthī’’ti āha. ‘‘Vada, ācariyā’’ti. ‘‘Deva, antonagare raho nāma na sakkā laddhuṃ, uyyānaṃ gacchāmā’’ti. ‘‘Sādhu, ācariyā’’ti rājā tena saddhiṃ uyyānaṃ gantvā balakāyaṃ bahi ṭhapetvā ārakkhaṃ kāretvā brāhmaṇena saddhiṃ uyyānaṃ pavisitvā maṅgalasilāpaṭṭe nisīdi.

    तदा सुवपोतकोपि तं किरियं दिस्वा ‘‘भवितब्बमेत्थ कारणेन, अज्‍ज पण्डितस्स आचिक्खितब्बयुत्तकं किञ्‍चि सुणिस्सामी’’ति उय्यानं पविसित्वा मङ्गलसालरुक्खस्स पत्तन्तरे निलीयित्वा निसीदि। राजा ‘‘कथेथ, आचरिया’’ति आह। ‘‘महाराज, तव कण्णे इतो करोहि, चतुक्‍कण्णोव मन्तो भविस्सति। सचे, महाराज, मम वचनं करेय्यासि, सकलजम्बुदीपे तं अग्गराजानं करोमी’’ति। सो महातण्हताय तस्स वचनं सुत्वा सोमनस्सप्पत्तो हुत्वा ‘‘कथेथ, आचरिय, करिस्सामि ते वचन’’न्ति आह। ‘‘देव, मयं सेनं सङ्कड्ढित्वा पठमं खुद्दकनगरं रुम्भित्वा गण्हिस्साम, अहञ्हि चूळद्वारेन नगरं पविसित्वा राजानं वक्खामि – महाराज, तव युद्धेन किच्‍चं नत्थि, केवलं अम्हाकं रञ्‍ञो सन्तको होहि, तव रज्‍जं तवेव भविस्सति, युज्झन्तो पन अम्हाकं बलवाहनस्स महन्तताय एकन्तेन पराजिस्ससी’’ति। ‘‘सचे मे वचनं करिस्सति, सङ्गण्हिस्साम नं। नो चे, युज्झित्वा जीवितक्खयं पापेत्वा द्वे सेना गहेत्वा अञ्‍ञं नगरं गण्हिस्साम, ततो अञ्‍ञन्ति एतेनुपायेन सकलजम्बुदीपे रज्‍जं गहेत्वा ‘जयपानं पिविस्सामा’ति वत्वा एकसतराजानो अम्हाकं नगरं आनेत्वा उय्याने आपानमण्डपं कारेत्वा तत्थ निसिन्‍ने विसमिस्सकं सुरं पायेत्वा सब्बेपि ते राजानो जीवितक्खयं पापेत्वा एकसतराजधानीसु रज्‍जं अम्हाकं हत्थगतं करिस्साम। एवं त्वं सकलजम्बुदीपे अग्गराजा भविस्ससी’’ति। सोपि ‘‘साधु, आचरिय, एवं करिस्सामी’’ति वदति। ‘‘महाराज, चतुक्‍कण्णो मन्तो नाम, अयञ्हि मन्तो न सक्‍का अञ्‍ञेन जानितुं, तस्मा पपञ्‍चं अकत्वा सीघं निक्खमथा’’ति। राजा तुस्सित्वा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि।

    Tadā suvapotakopi taṃ kiriyaṃ disvā ‘‘bhavitabbamettha kāraṇena, ajja paṇḍitassa ācikkhitabbayuttakaṃ kiñci suṇissāmī’’ti uyyānaṃ pavisitvā maṅgalasālarukkhassa pattantare nilīyitvā nisīdi. Rājā ‘‘kathetha, ācariyā’’ti āha. ‘‘Mahārāja, tava kaṇṇe ito karohi, catukkaṇṇova manto bhavissati. Sace, mahārāja, mama vacanaṃ kareyyāsi, sakalajambudīpe taṃ aggarājānaṃ karomī’’ti. So mahātaṇhatāya tassa vacanaṃ sutvā somanassappatto hutvā ‘‘kathetha, ācariya, karissāmi te vacana’’nti āha. ‘‘Deva, mayaṃ senaṃ saṅkaḍḍhitvā paṭhamaṃ khuddakanagaraṃ rumbhitvā gaṇhissāma, ahañhi cūḷadvārena nagaraṃ pavisitvā rājānaṃ vakkhāmi – mahārāja, tava yuddhena kiccaṃ natthi, kevalaṃ amhākaṃ rañño santako hohi, tava rajjaṃ taveva bhavissati, yujjhanto pana amhākaṃ balavāhanassa mahantatāya ekantena parājissasī’’ti. ‘‘Sace me vacanaṃ karissati, saṅgaṇhissāma naṃ. No ce, yujjhitvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā dve senā gahetvā aññaṃ nagaraṃ gaṇhissāma, tato aññanti etenupāyena sakalajambudīpe rajjaṃ gahetvā ‘jayapānaṃ pivissāmā’ti vatvā ekasatarājāno amhākaṃ nagaraṃ ānetvā uyyāne āpānamaṇḍapaṃ kāretvā tattha nisinne visamissakaṃ suraṃ pāyetvā sabbepi te rājāno jīvitakkhayaṃ pāpetvā ekasatarājadhānīsu rajjaṃ amhākaṃ hatthagataṃ karissāma. Evaṃ tvaṃ sakalajambudīpe aggarājā bhavissasī’’ti. Sopi ‘‘sādhu, ācariya, evaṃ karissāmī’’ti vadati. ‘‘Mahārāja, catukkaṇṇo manto nāma, ayañhi manto na sakkā aññena jānituṃ, tasmā papañcaṃ akatvā sīghaṃ nikkhamathā’’ti. Rājā tussitvā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.

    सुवपोतको तं सुत्वा तेसं मन्तपरियोसाने साखायं ओलम्बकं ओतारेन्तो विय केवट्टस्स सीसे छकणपिण्डं पातेत्वा ‘‘किमेत’’न्ति मुखं विवरित्वा उद्धं ओलोकेन्तस्स अपरम्पि मुखे पातेत्वा ‘‘किरि किरी’’ति सद्दं विरवन्तो साखतो उप्पतित्वा ‘‘केवट्ट, त्वं चतुक्‍कण्णमन्तोति मञ्‍ञसि, इदानेव छक्‍कण्णो जातो, पुन अट्ठकण्णो भवित्वा अनेकसतकण्णोपि भविस्सती’’ति वत्वा ‘‘गण्हथ, गण्हथा’’ति वदन्तानञ्‍ञेव वातवेगेन मिथिलं गन्त्वा पण्डितस्स निवेसनं पाविसि। तस्स पन इदं वत्तं – सचे कुतोचि आभतसासनं पण्डितस्सेव कथेतब्बं होति, अथस्स अंसकूटे ओतरति, सचे अमरादेवियापि सोतुं वट्टति, उच्छङ्गे ओतरति, सचे महाजनेन सोतब्बं, भूमियं ओतरति। तदा सो पण्डितस्स अंसकूटे ओतरि। ताय सञ्‍ञाय ‘‘रहस्सेन भवितब्ब’’न्ति महाजनो पटिक्‍कमि। पण्डितो तं गहेत्वा उपरिपासादतलं अभिरुय्ह ‘‘किं ते, तात, दिट्ठं सुत’’न्ति पुच्छि। अथस्स सो ‘‘अहं, देव, सकलजम्बुदीपे विचरन्तो अञ्‍ञस्स रञ्‍ञो सन्तिके किञ्‍चि गुय्हं न पस्सामि, उत्तरपञ्‍चालनगरे पन चूळनिब्रह्मदत्तस्स पुरोहितो केवट्टो नाम ब्राह्मणो राजानं उय्यानं नेत्वा चतुक्‍कण्णमन्तं गण्हि। अथाहं साखन्तरे निसीदित्वा तेसं मन्तं सुणित्वा मन्तपरियोसाने तस्स सीसे च मुखे च छकणपिण्डं पातेत्वा आगतोम्ही’’ति वत्वा सब्बं कथेसि। ‘रञ्‍ञा सम्पटिच्छित’’न्ति वुत्ते ‘‘सम्पटिच्छि, देवा’’ति आह।

    Suvapotako taṃ sutvā tesaṃ mantapariyosāne sākhāyaṃ olambakaṃ otārento viya kevaṭṭassa sīse chakaṇapiṇḍaṃ pātetvā ‘‘kimeta’’nti mukhaṃ vivaritvā uddhaṃ olokentassa aparampi mukhe pātetvā ‘‘kiri kirī’’ti saddaṃ viravanto sākhato uppatitvā ‘‘kevaṭṭa, tvaṃ catukkaṇṇamantoti maññasi, idāneva chakkaṇṇo jāto, puna aṭṭhakaṇṇo bhavitvā anekasatakaṇṇopi bhavissatī’’ti vatvā ‘‘gaṇhatha, gaṇhathā’’ti vadantānaññeva vātavegena mithilaṃ gantvā paṇḍitassa nivesanaṃ pāvisi. Tassa pana idaṃ vattaṃ – sace kutoci ābhatasāsanaṃ paṇḍitasseva kathetabbaṃ hoti, athassa aṃsakūṭe otarati, sace amarādeviyāpi sotuṃ vaṭṭati, ucchaṅge otarati, sace mahājanena sotabbaṃ, bhūmiyaṃ otarati. Tadā so paṇḍitassa aṃsakūṭe otari. Tāya saññāya ‘‘rahassena bhavitabba’’nti mahājano paṭikkami. Paṇḍito taṃ gahetvā uparipāsādatalaṃ abhiruyha ‘‘kiṃ te, tāta, diṭṭhaṃ suta’’nti pucchi. Athassa so ‘‘ahaṃ, deva, sakalajambudīpe vicaranto aññassa rañño santike kiñci guyhaṃ na passāmi, uttarapañcālanagare pana cūḷanibrahmadattassa purohito kevaṭṭo nāma brāhmaṇo rājānaṃ uyyānaṃ netvā catukkaṇṇamantaṃ gaṇhi. Athāhaṃ sākhantare nisīditvā tesaṃ mantaṃ suṇitvā mantapariyosāne tassa sīse ca mukhe ca chakaṇapiṇḍaṃ pātetvā āgatomhī’’ti vatvā sabbaṃ kathesi. ‘Raññā sampaṭicchita’’nti vutte ‘‘sampaṭicchi, devā’’ti āha.

    अथस्स पण्डितो कत्तब्बयुत्तकं सक्‍कारं करित्वा तं मुदुपच्‍चत्थरणे सुवण्णपञ्‍जरे सुट्ठु सयापेत्वा ‘‘केवट्टो मम महोसधस्स पण्डितभावं न जानाति मञ्‍ञे, अहं न दानिस्स मन्तस्स मत्थकं पापुणितुं दस्सामी’’ति चिन्तेत्वा नगरतो दुग्गतकुलानि नीहरापेत्वा बहि निवासापेसि, रट्ठजनपदद्वारगामेसु समिद्धानि इस्सरियकुलानि आहरित्वा अन्तोनगरे निवासापेसि, बहुं धनधञ्‍ञं कारेसि। चूळनिब्रह्मदत्तोपि केवट्टस्स वचनं गहेत्वा सेनङ्गपरिवुतो गन्त्वा एकं खुद्दकनगरं परिक्खिपि। केवट्टोपि वुत्तनयेनेव तत्थ पविसित्वा तं राजानं सञ्‍ञापेत्वा अत्तनो सन्तकमकासि। द्वे सेना एकतो कत्वा ततो अञ्‍ञं नगरं रुम्भति। एतेनुपायेन पटिपाटिया सब्बानि तानि नगरानि गण्हि। एवं चूळनिब्रह्मदत्तो केवट्टस्स ओवादे ठितो, ठपेत्वा वेदेहराजानं सेसराजानो सकलजम्बुदीपे अत्तनो सन्तके अकासि। बोधिसत्तस्स पन उपनिक्खित्तकपुरिसा ‘‘चूळनिब्रह्मदत्तेन एत्तकानि नगरानि गहितानि , अप्पमत्तो होतू’’ति निच्‍चं सासनं पहिणिंसु। सोपि तेसं ‘‘अहं इध अप्पमत्तो वसामि, तुम्हेपि अनुक्‍कण्ठन्ता अप्पमत्तो हुत्वा वसथा’’ति पटिपेसेसि।

    Athassa paṇḍito kattabbayuttakaṃ sakkāraṃ karitvā taṃ mudupaccattharaṇe suvaṇṇapañjare suṭṭhu sayāpetvā ‘‘kevaṭṭo mama mahosadhassa paṇḍitabhāvaṃ na jānāti maññe, ahaṃ na dānissa mantassa matthakaṃ pāpuṇituṃ dassāmī’’ti cintetvā nagarato duggatakulāni nīharāpetvā bahi nivāsāpesi, raṭṭhajanapadadvāragāmesu samiddhāni issariyakulāni āharitvā antonagare nivāsāpesi, bahuṃ dhanadhaññaṃ kāresi. Cūḷanibrahmadattopi kevaṭṭassa vacanaṃ gahetvā senaṅgaparivuto gantvā ekaṃ khuddakanagaraṃ parikkhipi. Kevaṭṭopi vuttanayeneva tattha pavisitvā taṃ rājānaṃ saññāpetvā attano santakamakāsi. Dve senā ekato katvā tato aññaṃ nagaraṃ rumbhati. Etenupāyena paṭipāṭiyā sabbāni tāni nagarāni gaṇhi. Evaṃ cūḷanibrahmadatto kevaṭṭassa ovāde ṭhito, ṭhapetvā vedeharājānaṃ sesarājāno sakalajambudīpe attano santake akāsi. Bodhisattassa pana upanikkhittakapurisā ‘‘cūḷanibrahmadattena ettakāni nagarāni gahitāni , appamatto hotū’’ti niccaṃ sāsanaṃ pahiṇiṃsu. Sopi tesaṃ ‘‘ahaṃ idha appamatto vasāmi, tumhepi anukkaṇṭhantā appamatto hutvā vasathā’’ti paṭipesesi.

    चूळनिब्रह्मदत्तो सत्तदिवससत्तमासाधिकेहि सत्तसंवच्छरेहि विदेहरज्‍जं वज्‍जेत्वा सेसं सकलजम्बुदीपे रज्‍जं गहेत्वा केवट्टं आह – ‘‘आचरिय, मिथिलायं विदेहरज्‍जं गण्हामा’’ति। ‘‘महाराज, महोसधपण्डितस्स वसननगरे रज्‍जं गण्हितुं न सक्खिस्साम। सो हि एवं ञाणसम्पन्‍नो एवं उपायकुसलो’’ति सो वित्थारेत्वा चन्दमण्डलं उट्ठापेन्तो विय महोसधस्स गुणे कथेसि। अयञ्हि सयम्पि उपायकुसलोव, तस्मा ‘‘मिथिलनगरं नाम देव अप्पमत्तकं, सकलजम्बुदीपे रज्‍जं अम्हाकं पहोति, किं नो एतेना’’ति उपायेनेव राजानं सल्‍लक्खापेसि। सेसराजानोपि ‘‘मयं मिथिलरज्‍जं गहेत्वाव जयपानं पिविस्सामा’’ति वदन्ति। केवट्टो तेपि निवारेत्वा ‘‘विदेहरज्‍जं गहेत्वा किं करिस्साम, सोपि राजा अम्हाकं सन्तकोव, तस्मा निवत्तथा’’ति ते उपायेनेव बोधेसि। ते तस्स वचनं सुत्वा निवत्तिंसु। महासत्तस्स उपनिक्खित्तकपुरिसा सासनं पेसयिंसु ‘‘ब्रह्मदत्तो एकसतराजपरिवुतो मिथिलं आगच्छन्तोव निवत्तित्वा अत्तनो नगरमेव गतो’’ति। सोपि तेसं ‘‘इतो पट्ठाय तस्स किरियं जानन्तू’’ति पटिपेसेसि। ब्रह्मदत्तोपि केवट्टेन सद्धिं ‘‘इदानि किं करिस्सामी’’ति मन्तेत्वा ‘‘जयपानं पिविस्सामा’’ति वुत्ते उय्यानं अलङ्करित्वा चाटिसतेसु चाटिसहस्सेसु सुरं ठपेथ, नानाविधानि च मच्छमंसादीनि उपनेथा’’ति सेवके आणापेसि। उपनिक्खित्तकपुरिसा तं पवत्तिं पण्डितस्स आरोचेसुं। ते पन ‘‘विसेन सुरं योजेत्वा राजानो मारेतुकामो’’ति न जानिंसु। महासत्तो पन सुवपोतकस्स सन्तिका सुतत्ता तथतो जानित्वा ‘‘नेसं सुरापानदिवसं तथतो जानित्वा मम पेसेथा’’ति पटिसासनं पेसेसि। ते तथा करिंसु।

    Cūḷanibrahmadatto sattadivasasattamāsādhikehi sattasaṃvaccharehi videharajjaṃ vajjetvā sesaṃ sakalajambudīpe rajjaṃ gahetvā kevaṭṭaṃ āha – ‘‘ācariya, mithilāyaṃ videharajjaṃ gaṇhāmā’’ti. ‘‘Mahārāja, mahosadhapaṇḍitassa vasananagare rajjaṃ gaṇhituṃ na sakkhissāma. So hi evaṃ ñāṇasampanno evaṃ upāyakusalo’’ti so vitthāretvā candamaṇḍalaṃ uṭṭhāpento viya mahosadhassa guṇe kathesi. Ayañhi sayampi upāyakusalova, tasmā ‘‘mithilanagaraṃ nāma deva appamattakaṃ, sakalajambudīpe rajjaṃ amhākaṃ pahoti, kiṃ no etenā’’ti upāyeneva rājānaṃ sallakkhāpesi. Sesarājānopi ‘‘mayaṃ mithilarajjaṃ gahetvāva jayapānaṃ pivissāmā’’ti vadanti. Kevaṭṭo tepi nivāretvā ‘‘videharajjaṃ gahetvā kiṃ karissāma, sopi rājā amhākaṃ santakova, tasmā nivattathā’’ti te upāyeneva bodhesi. Te tassa vacanaṃ sutvā nivattiṃsu. Mahāsattassa upanikkhittakapurisā sāsanaṃ pesayiṃsu ‘‘brahmadatto ekasatarājaparivuto mithilaṃ āgacchantova nivattitvā attano nagarameva gato’’ti. Sopi tesaṃ ‘‘ito paṭṭhāya tassa kiriyaṃ jānantū’’ti paṭipesesi. Brahmadattopi kevaṭṭena saddhiṃ ‘‘idāni kiṃ karissāmī’’ti mantetvā ‘‘jayapānaṃ pivissāmā’’ti vutte uyyānaṃ alaṅkaritvā cāṭisatesu cāṭisahassesu suraṃ ṭhapetha, nānāvidhāni ca macchamaṃsādīni upanethā’’ti sevake āṇāpesi. Upanikkhittakapurisā taṃ pavattiṃ paṇḍitassa ārocesuṃ. Te pana ‘‘visena suraṃ yojetvā rājāno māretukāmo’’ti na jāniṃsu. Mahāsatto pana suvapotakassa santikā sutattā tathato jānitvā ‘‘nesaṃ surāpānadivasaṃ tathato jānitvā mama pesethā’’ti paṭisāsanaṃ pesesi. Te tathā kariṃsu.

    पण्डितो ‘‘मादिसे धरमाने एत्तकानं राजूनं मरणं अयुत्तं, अवस्सयो नेसं भविस्सामी’’ति चिन्तेत्वा सहजातं योधसहस्सं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘सम्मा, चूळनिब्रह्मदत्तो किर उय्यानं अलङ्कारापेत्वा एकसतराजपरिवुतो सुरं पातुकामो, तुम्हे तत्थ गन्त्वा राजूनं आसनेसु पञ्‍ञत्तेसु किस्मिञ्‍चि अनिसिन्‍नेयेव ‘चूळनिब्रह्मदत्तस्स अनन्तरं महारहं आसनं अम्हाकं रञ्‍ञोव देथा’ति वदन्ता गहेत्वा तेसं पुरिसेहि ‘तुम्हे कस्स पुरिसा’ति वुत्ते ‘विदेहराजस्सा’ति वदेय्याथ। ते तुम्हेहि सद्धिं ‘मयं सत्तदिवससत्तमासाधिकानि सत्तवस्सानि रज्‍जं गण्हन्ता एकदिवसम्पि विदेहराजानं न पस्साम, किं राजा नामेस, गच्छथ परियन्ते आसनं गण्हथा’ति वदन्ता कलहं करिस्सन्ति। अथ तुम्हे ‘ठपेत्वा ब्रह्मदत्तं अञ्‍ञो अम्हाकं रञ्‍ञो उत्तरितरो इध नत्थी’ति कलहं वड्ढेत्वा अम्हाकं रञ्‍ञो आसनमत्तम्पि अलभन्ता ‘न दानि वो सुरं पातुं मच्छमंसं खादितुं दस्सामा’ति नदन्ता वग्गन्ता महाघोसं करोन्ता तेसं सन्तासं जनेन्ता महन्तेहि लेड्डुदण्डेहि सब्बचाटियो भिन्दित्वा मच्छमंसं विप्पकिरित्वा अपरिभोगं कत्वा जवेन सेनाय अन्तरं पविसित्वा देवनगरं पविट्ठा असुरा विय उल्‍लोळं उट्ठापेत्वा ‘मयं मिथिलनगरे महोसधपण्डितस्स पुरिसा, सक्‍कोन्ता अम्हे गण्हथा’ति तुम्हाकं आगतभावं जानापेत्वा आगच्छथा’’ति पेसेसि। ते ‘‘साधू’’ति तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा वन्दित्वा सन्‍नद्धपञ्‍चावुधा निक्खमित्वा तत्थ गन्त्वा नन्दनवनमिव अलङ्कतउय्यानं पविसित्वा समुस्सितसेतच्छत्ते एकसतराजपल्‍लङ्के आदिं कत्वा अलङ्कतप्पटियत्तं सिरिविभवं दिस्वा महासत्तेन वुत्तनियामेनेव सब्बं कत्वा महाजनं सङ्खोभेत्वा मिथिलाभिमुखा पक्‍कमिंसु। राजपुरिसापि तं पवत्तिं तेसं राजूनं आरोचेसुं। चूळनिब्रह्मदत्तोपि ‘‘एवरूपस्स नाम मे विसयोगस्स अन्तरायो कतो’’ति कुज्झि। राजानोपि ‘‘अम्हाकं जयपानं पातुं नादासी’’ति कुज्झिंसु। बलकायापि ‘‘मयं अमूलकं सुरं पातुं न लभिम्हा’’ति कुज्झिंसु।

    Paṇḍito ‘‘mādise dharamāne ettakānaṃ rājūnaṃ maraṇaṃ ayuttaṃ, avassayo nesaṃ bhavissāmī’’ti cintetvā sahajātaṃ yodhasahassaṃ pakkosāpetvā ‘‘sammā, cūḷanibrahmadatto kira uyyānaṃ alaṅkārāpetvā ekasatarājaparivuto suraṃ pātukāmo, tumhe tattha gantvā rājūnaṃ āsanesu paññattesu kismiñci anisinneyeva ‘cūḷanibrahmadattassa anantaraṃ mahārahaṃ āsanaṃ amhākaṃ raññova dethā’ti vadantā gahetvā tesaṃ purisehi ‘tumhe kassa purisā’ti vutte ‘videharājassā’ti vadeyyātha. Te tumhehi saddhiṃ ‘mayaṃ sattadivasasattamāsādhikāni sattavassāni rajjaṃ gaṇhantā ekadivasampi videharājānaṃ na passāma, kiṃ rājā nāmesa, gacchatha pariyante āsanaṃ gaṇhathā’ti vadantā kalahaṃ karissanti. Atha tumhe ‘ṭhapetvā brahmadattaṃ añño amhākaṃ rañño uttaritaro idha natthī’ti kalahaṃ vaḍḍhetvā amhākaṃ rañño āsanamattampi alabhantā ‘na dāni vo suraṃ pātuṃ macchamaṃsaṃ khādituṃ dassāmā’ti nadantā vaggantā mahāghosaṃ karontā tesaṃ santāsaṃ janentā mahantehi leḍḍudaṇḍehi sabbacāṭiyo bhinditvā macchamaṃsaṃ vippakiritvā aparibhogaṃ katvā javena senāya antaraṃ pavisitvā devanagaraṃ paviṭṭhā asurā viya ulloḷaṃ uṭṭhāpetvā ‘mayaṃ mithilanagare mahosadhapaṇḍitassa purisā, sakkontā amhe gaṇhathā’ti tumhākaṃ āgatabhāvaṃ jānāpetvā āgacchathā’’ti pesesi. Te ‘‘sādhū’’ti tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā vanditvā sannaddhapañcāvudhā nikkhamitvā tattha gantvā nandanavanamiva alaṅkatauyyānaṃ pavisitvā samussitasetacchatte ekasatarājapallaṅke ādiṃ katvā alaṅkatappaṭiyattaṃ sirivibhavaṃ disvā mahāsattena vuttaniyāmeneva sabbaṃ katvā mahājanaṃ saṅkhobhetvā mithilābhimukhā pakkamiṃsu. Rājapurisāpi taṃ pavattiṃ tesaṃ rājūnaṃ ārocesuṃ. Cūḷanibrahmadattopi ‘‘evarūpassa nāma me visayogassa antarāyo kato’’ti kujjhi. Rājānopi ‘‘amhākaṃ jayapānaṃ pātuṃ nādāsī’’ti kujjhiṃsu. Balakāyāpi ‘‘mayaṃ amūlakaṃ suraṃ pātuṃ na labhimhā’’ti kujjhiṃsu.

    चूळनिब्रह्मदत्तो ते राजानो आमन्तेत्वा ‘‘एथ, भो, मिथिलं गन्त्वा विदेहराजस्स खग्गेन सीसं छिन्दित्वा पादेहि अक्‍कमित्वा निसिन्‍ना जयपानं पिविस्साम, सेनं गमनसज्‍जं करोथा’’ति वत्वा पुन रहोगतो केवट्टस्सपि एतमत्थं कथेत्वा ‘‘अम्हाकं एवरूपस्स मन्तस्स अन्तरायकरं पच्‍चामित्तं गण्हिस्साम, एकसतराजूनं अट्ठारसअक्खोभणिसङ्खाय सेनाय परिवुता गच्छाम, एथ, आचरिया’’ति आह। ब्राह्मणो अत्तनो पण्डितभावेन चिन्तेसि ‘‘महोसधपण्डितं जिनितुं नाम न सक्‍का, अम्हाकंयेव लज्‍जितब्बं भविस्सति, निवत्तापेस्सामि न’’न्ति। अथ नं एवमाह – ‘‘महाराज, न एस विदेहराजस्स थामो, महोसधपण्डितस्स संविधानमेतं, महानुभावो पनेस, तेन रक्खिता मिथिला सीहरक्खितगुहा विय न सक्‍का केनचि गहेतुं, केवलं अम्हाकं लज्‍जनकं भविस्सति, अलं तत्थ गमनेना’’ति। राजा पन खत्तियमानेन इस्सरियमदेन मत्तो हुत्वा ‘‘किं सो करिस्सती’’ति वत्वा एकसतराजपरिवुतो अट्ठारसअक्खोभणिसङ्खाय सेनाय सद्धिं निक्खमि। केवट्टोपि अत्तनो कथं गण्हापेतुं असक्‍कोन्तो ‘‘रञ्‍ञो पच्‍चनीकवुत्ति नाम अयुत्ता’’ति तेन सद्धिंयेव निक्खमि। तेपि योधा एकरत्तेनेव मिथिलं पत्वा अत्तना कतकिच्‍चं पण्डितस्स कथयिंसु। पठमं उपनिक्खित्तकपुरिसापिस्स सासनं पहिणिंसु। ‘‘चूळनिब्रह्मदत्तो ‘विदेहराजानं गण्हिस्सामी’ति एकसतराजपरिवुतो आगच्छति, पण्डितो अप्पमत्तो होतु, अज्‍ज असुकट्ठानं नाम आगतो, अज्‍ज असुकट्ठानं, अज्‍ज नगरं पापुणिस्सती’’ति पण्डितस्स निबद्धं पेसेन्तियेव। तं सुत्वा महासत्तो अप्पमत्तो अहोसि। विदेहराजा पन ‘‘ब्रह्मदत्तो किर इमं नगरं गहेतुं आगच्छती’’ति परम्परघोसेन अस्सोसि।

    Cūḷanibrahmadatto te rājāno āmantetvā ‘‘etha, bho, mithilaṃ gantvā videharājassa khaggena sīsaṃ chinditvā pādehi akkamitvā nisinnā jayapānaṃ pivissāma, senaṃ gamanasajjaṃ karothā’’ti vatvā puna rahogato kevaṭṭassapi etamatthaṃ kathetvā ‘‘amhākaṃ evarūpassa mantassa antarāyakaraṃ paccāmittaṃ gaṇhissāma, ekasatarājūnaṃ aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya parivutā gacchāma, etha, ācariyā’’ti āha. Brāhmaṇo attano paṇḍitabhāvena cintesi ‘‘mahosadhapaṇḍitaṃ jinituṃ nāma na sakkā, amhākaṃyeva lajjitabbaṃ bhavissati, nivattāpessāmi na’’nti. Atha naṃ evamāha – ‘‘mahārāja, na esa videharājassa thāmo, mahosadhapaṇḍitassa saṃvidhānametaṃ, mahānubhāvo panesa, tena rakkhitā mithilā sīharakkhitaguhā viya na sakkā kenaci gahetuṃ, kevalaṃ amhākaṃ lajjanakaṃ bhavissati, alaṃ tattha gamanenā’’ti. Rājā pana khattiyamānena issariyamadena matto hutvā ‘‘kiṃ so karissatī’’ti vatvā ekasatarājaparivuto aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya saddhiṃ nikkhami. Kevaṭṭopi attano kathaṃ gaṇhāpetuṃ asakkonto ‘‘rañño paccanīkavutti nāma ayuttā’’ti tena saddhiṃyeva nikkhami. Tepi yodhā ekaratteneva mithilaṃ patvā attanā katakiccaṃ paṇḍitassa kathayiṃsu. Paṭhamaṃ upanikkhittakapurisāpissa sāsanaṃ pahiṇiṃsu. ‘‘Cūḷanibrahmadatto ‘videharājānaṃ gaṇhissāmī’ti ekasatarājaparivuto āgacchati, paṇḍito appamatto hotu, ajja asukaṭṭhānaṃ nāma āgato, ajja asukaṭṭhānaṃ, ajja nagaraṃ pāpuṇissatī’’ti paṇḍitassa nibaddhaṃ pesentiyeva. Taṃ sutvā mahāsatto appamatto ahosi. Videharājā pana ‘‘brahmadatto kira imaṃ nagaraṃ gahetuṃ āgacchatī’’ti paramparaghosena assosi.

    अथ ब्रह्मदत्तो अग्गपदोसेयेव उक्‍कासतसहस्सेन धारियमानेन आगन्त्वा सकलनगरं परिवारेसि। अथ नं हत्थिपाकाररथपाकारादीहि परिक्खिपापेत्वा तेसु तेसु ठानेसु बलगुम्बं ठपेसि। मनुस्सा उन्‍नादेन्ता अप्फोटेन्ता सेळेन्ता नच्‍चन्ता गज्‍जन्ता तज्‍जेन्ता महाघोसं करोन्ता अट्ठंसु। दीपोभासेन चेव अलङ्कारोभासेन च सकलसत्तयोजनिका मिथिला एकोभासा अहोसि। हत्थिअस्सरथतूरियानं सद्देन पथविया भिज्‍जनकालो विय अहोसि। चत्तारो पण्डिता उल्‍लोळसद्दं सुत्वा अजानन्ता रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘महाराज, उल्‍लोळसद्दो जातो, न खो पन मयं जानाम, किं नामेतं, वीमंसितुं वट्टती’’ति आहंसु। तं सुत्वा राजा ‘‘चूळनिब्रह्मदत्तो नु खो आगतो भवेय्या’’ति सीहपञ्‍जरं विवरित्वा ओलोकेन्तो तस्सागमनभावं ञत्वा भीततसितो ‘‘नत्थि अम्हाकं जीवितं, सब्बे नो जीवितक्खयं पापेस्सती’’ति तेहि सद्धिं सल्‍लपन्तो निसीदि। महासत्तो पन तस्सागतभावं ञत्वा सीहो विय अछम्भितो सकलनगरे आरक्खं संविदहित्वा ‘‘राजानं अस्सासेस्सामी’’ति राजनिवेसनं अभिरुहित्वा एकमन्तं अट्ठासि। राजा तं दिस्वाव पटिलद्धस्सासो हुत्वा ‘‘ठपेत्वा मम पुत्तं महोसधपण्डितं अञ्‍ञो मं इमम्हा दुक्खा मोचेतुं समत्थो नाम नत्थी’’ति चिन्तेत्वा तेन सद्धिं सल्‍लपन्तो आह –

    Atha brahmadatto aggapadoseyeva ukkāsatasahassena dhāriyamānena āgantvā sakalanagaraṃ parivāresi. Atha naṃ hatthipākārarathapākārādīhi parikkhipāpetvā tesu tesu ṭhānesu balagumbaṃ ṭhapesi. Manussā unnādentā apphoṭentā seḷentā naccantā gajjantā tajjentā mahāghosaṃ karontā aṭṭhaṃsu. Dīpobhāsena ceva alaṅkārobhāsena ca sakalasattayojanikā mithilā ekobhāsā ahosi. Hatthiassarathatūriyānaṃ saddena pathaviyā bhijjanakālo viya ahosi. Cattāro paṇḍitā ulloḷasaddaṃ sutvā ajānantā rañño santikaṃ gantvā ‘‘mahārāja, ulloḷasaddo jāto, na kho pana mayaṃ jānāma, kiṃ nāmetaṃ, vīmaṃsituṃ vaṭṭatī’’ti āhaṃsu. Taṃ sutvā rājā ‘‘cūḷanibrahmadatto nu kho āgato bhaveyyā’’ti sīhapañjaraṃ vivaritvā olokento tassāgamanabhāvaṃ ñatvā bhītatasito ‘‘natthi amhākaṃ jīvitaṃ, sabbe no jīvitakkhayaṃ pāpessatī’’ti tehi saddhiṃ sallapanto nisīdi. Mahāsatto pana tassāgatabhāvaṃ ñatvā sīho viya achambhito sakalanagare ārakkhaṃ saṃvidahitvā ‘‘rājānaṃ assāsessāmī’’ti rājanivesanaṃ abhiruhitvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Rājā taṃ disvāva paṭiladdhassāso hutvā ‘‘ṭhapetvā mama puttaṃ mahosadhapaṇḍitaṃ añño maṃ imamhā dukkhā mocetuṃ samattho nāma natthī’’ti cintetvā tena saddhiṃ sallapanto āha –

    ५९०.

    590.

    ‘‘पञ्‍चालो सब्बसेनाय, ब्रह्मदत्तोयमागतो।

    ‘‘Pañcālo sabbasenāya, brahmadattoyamāgato;

    सायं पञ्‍चालिया सेना, अप्पमेय्यो महोसध॥

    Sāyaṃ pañcāliyā senā, appameyyo mahosadha.

    ५९१.

    591.

    ‘‘वीथिमती पत्तिमती, सब्बसङ्गामकोविदा।

    ‘‘Vīthimatī pattimatī, sabbasaṅgāmakovidā;

    ओहारिनी सद्दवती, भेरिसङ्खप्पबोधना॥

    Ohārinī saddavatī, bherisaṅkhappabodhanā.

    ५९२.

    592.

    ‘‘लोहविज्‍जालङ्काराभा, धजिनी वामरोहिनी।

    ‘‘Lohavijjālaṅkārābhā, dhajinī vāmarohinī;

    सिप्पियेहि सुसम्पन्‍ना, सूरेहि सुप्पतिट्ठिता॥

    Sippiyehi susampannā, sūrehi suppatiṭṭhitā.

    ५९३.

    593.

    ‘‘दसेत्थ पण्डिता आहु, भूरिपञ्‍ञा रहोगमा।

    ‘‘Dasettha paṇḍitā āhu, bhūripaññā rahogamā;

    माता एकादसी रञ्‍ञो, पञ्‍चालियं पसासति॥

    Mātā ekādasī rañño, pañcāliyaṃ pasāsati.

    ५९४.

    594.

    ‘‘अथेत्थेकसतं खत्या, अनुयन्ता यसस्सिनो।

    ‘‘Athetthekasataṃ khatyā, anuyantā yasassino;

    अच्छिन्‍नरट्ठा ब्यथिता, पञ्‍चालियं वसं गता॥

    Acchinnaraṭṭhā byathitā, pañcāliyaṃ vasaṃ gatā.

    ५९५.

    595.

    ‘‘यंवदा तक्‍करा रञ्‍ञो, अकामा पियभाणिनो।

    ‘‘Yaṃvadā takkarā rañño, akāmā piyabhāṇino;

    पञ्‍चालमनुयायन्ति, अकामा वसिनो गता॥

    Pañcālamanuyāyanti, akāmā vasino gatā.

    ५९६.

    596.

    ‘‘ताय सेनाय मिथिला, तिसन्धिपरिवारिता।

    ‘‘Tāya senāya mithilā, tisandhiparivāritā;

    राजधानी विदेहानं, समन्ता परिखञ्‍ञति॥

    Rājadhānī videhānaṃ, samantā parikhaññati.

    ५९७.

    597.

    ‘‘उद्धं तारकजाताव, समन्ता परिवारिता।

    ‘‘Uddhaṃ tārakajātāva, samantā parivāritā;

    महोसध विजानाहि, कथं मोक्खो भविस्सती’’ति॥

    Mahosadha vijānāhi, kathaṃ mokkho bhavissatī’’ti.

    तत्थ सब्बसेनायाति सब्बाय एकसतराजनायिकाय अट्ठारसअक्खोभणिसङ्खाय सेनाय सद्धिं आगतो किर, ताताति वदति। पञ्‍चालियाति पञ्‍चालरञ्‍ञो सन्तका। वीथिमतीति वीथिया आनीते दब्बसम्भारे गहेत्वा विचरन्तेन वड्ढकिगणेन समन्‍नागता। पत्तिमतीति पदसञ्‍चरेन बलकायेन समन्‍नागता। सब्बसङ्गामकोविदाति सब्बसङ्गामे कुसला। ओहारिनीति परसेनाय अन्तरं पविसित्वा अपञ्‍ञायन्ताव परसीसं आहरितुं समत्था। सद्दवतीति दसहि सद्देहि अविवित्ता। भेरिसङ्खप्पबोधनाति ‘‘एथ याथ युज्झथा’’तिआदीनि तत्थ वचीभेदेन जानापेतुं न सक्‍का, तादिसानि पनेत्थ किच्‍चानि भेरिसङ्खसद्देहेव बोधेन्तीति भेरिसङ्खप्पबोधना। लोहविज्‍जालङ्काराभाति एत्थ लोहविज्‍जाति लोहसिप्पानि। सत्तरतनपटिमण्डितानं कवचचम्मजालिकासीसकरेणिकादीनं एतं नामं। अलङ्काराति राजमहामत्तादीनं अलङ्कारा। तस्मा लोहविज्‍जाहि चेव अलङ्कारेहि च भासतीति लोहविज्‍जालङ्काराभाति अयमेत्थ अत्थो। धजिनीति सुवण्णादिपटिमण्डितेहि नानावत्थसमुज्‍जलेहि रथादीसु समुस्सितधजेहि समन्‍नागता। वामरोहिनीति हत्थी च अस्से च आरोहन्ता वामपस्सेन आरोहन्ति, तेन ‘‘वामरोहिनी’’ति वुच्‍चन्ति, तेहि समन्‍नागता, अपरिमितहत्थिअस्ससमाकिण्णाति अत्थो। सिप्पियेहीति हत्थिसिप्पअस्ससिप्पादीसु अट्ठारससु सिप्पेसु निप्फत्तिं पत्तेहि सुट्ठु समन्‍नागता सुसमाकिण्णा। सूरेहीति तात, एसा किर सेना सीहसमानपरक्‍कमेहि सूरयोधेहि सुप्पतिट्ठिता।

    Tattha sabbasenāyāti sabbāya ekasatarājanāyikāya aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya saddhiṃ āgato kira, tātāti vadati. Pañcāliyāti pañcālarañño santakā. Vīthimatīti vīthiyā ānīte dabbasambhāre gahetvā vicarantena vaḍḍhakigaṇena samannāgatā. Pattimatīti padasañcarena balakāyena samannāgatā. Sabbasaṅgāmakovidāti sabbasaṅgāme kusalā. Ohārinīti parasenāya antaraṃ pavisitvā apaññāyantāva parasīsaṃ āharituṃ samatthā. Saddavatīti dasahi saddehi avivittā. Bherisaṅkhappabodhanāti ‘‘etha yātha yujjhathā’’tiādīni tattha vacībhedena jānāpetuṃ na sakkā, tādisāni panettha kiccāni bherisaṅkhasaddeheva bodhentīti bherisaṅkhappabodhanā. Lohavijjālaṅkārābhāti ettha lohavijjāti lohasippāni. Sattaratanapaṭimaṇḍitānaṃ kavacacammajālikāsīsakareṇikādīnaṃ etaṃ nāmaṃ. Alaṅkārāti rājamahāmattādīnaṃ alaṅkārā. Tasmā lohavijjāhi ceva alaṅkārehi ca bhāsatīti lohavijjālaṅkārābhāti ayamettha attho. Dhajinīti suvaṇṇādipaṭimaṇḍitehi nānāvatthasamujjalehi rathādīsu samussitadhajehi samannāgatā. Vāmarohinīti hatthī ca asse ca ārohantā vāmapassena ārohanti, tena ‘‘vāmarohinī’’ti vuccanti, tehi samannāgatā, aparimitahatthiassasamākiṇṇāti attho. Sippiyehīti hatthisippaassasippādīsu aṭṭhārasasu sippesu nipphattiṃ pattehi suṭṭhu samannāgatā susamākiṇṇā. Sūrehīti tāta, esā kira senā sīhasamānaparakkamehi sūrayodhehi suppatiṭṭhitā.

    आहूति दस किरेत्थ सेनाय पण्डिताति वदन्ति। भूरिपञ्‍ञाति पथविसमाय विपुलाय पञ्‍ञाय समन्‍नागता। रहोगमाति रहो गमनसीला रहो निसीदित्वा मन्तनसीला। ते किर एकाहद्वीहं चिन्तेतुं लभन्ता पथविं परिवत्तेतुं आकासे गण्हितुं समत्था। एकादसीति तेहि किर पण्डितेहि अतिरेकतरपञ्‍ञा पञ्‍चालरञ्‍ञो माता। सा तेसं एकादसी हुत्वा पञ्‍चालियं सेनं पसासति अनुसासति।

    Āhūti dasa kirettha senāya paṇḍitāti vadanti. Bhūripaññāti pathavisamāya vipulāya paññāya samannāgatā. Rahogamāti raho gamanasīlā raho nisīditvā mantanasīlā. Te kira ekāhadvīhaṃ cintetuṃ labhantā pathaviṃ parivattetuṃ ākāse gaṇhituṃ samatthā. Ekādasīti tehi kira paṇḍitehi atirekatarapaññā pañcālarañño mātā. Sā tesaṃ ekādasī hutvā pañcāliyaṃ senaṃ pasāsati anusāsati.

    एकदिवसं किरेको पुरिसो एकं तण्डुलनाळिञ्‍च पुटकभत्तञ्‍च कहापणसहस्सञ्‍च गहेत्वा ‘‘नदिं तरिस्सामी’’ति ओतिण्णो नदिमज्झं पत्वा तरितुं असक्‍कोन्तो तीरे ठिते मनुस्से एवमाह – ‘‘अम्भो, मम हत्थे एका तण्डुलनाळि पुटकभत्तं कहापणसहस्सञ्‍च अत्थि, इतो यं मय्हं रुच्‍चति, तं दस्सामि। यो सक्‍कोति, सो मं उत्तारेतू’’ति। अथेको थामसम्पन्‍नो पुरिसो गाळ्हं निवासेत्वा नदिं ओगाहेत्वा तं हत्थे गहेत्वा परतीरं उत्तारेत्वा ‘‘देहि मे दातब्ब’’न्ति आह। ‘‘सो तण्डुलनाळिं वा पुटकभत्तं वा गण्हाही’’ति । ‘‘सम्म, अहं जीवितं अगणेत्वा तं उत्तारेसिं, न मे एतेहि अत्थो, कहापणं मे देही’’ति। अहं ‘‘इतो मय्हं यं रुच्‍चति, तं दस्सामी’’ति अवचं, इदानि मय्हं यं रुच्‍चति, तं दम्मि, इच्छन्तो गण्हाति। सो समीपे ठितस्स एकस्स कथेसि। सोपि तं ‘‘एस अत्तनो रुच्‍चनकं तव देति, गण्हा’’ति आह। सो ‘‘अहं न गण्हिस्सामी’’ति तं आदाय विनिच्छयं गन्त्वा विनिच्छयामच्‍चानं आरोचेसि। तेपि सब्बं सुत्वा तथेवाहंसु। सो तेसं विनिच्छयेन अतुट्ठो रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं आरोचेसि। राजापि विनिच्छयामच्‍चे पक्‍कोसापेत्वा तेसं सन्तिके उभिन्‍नं वचनं सुत्वा विनिच्छिनितुं अजानन्तो अत्तनो जीवितं पहाय नदिं ओतिण्णं परज्‍जापेसि।

    Ekadivasaṃ kireko puriso ekaṃ taṇḍulanāḷiñca puṭakabhattañca kahāpaṇasahassañca gahetvā ‘‘nadiṃ tarissāmī’’ti otiṇṇo nadimajjhaṃ patvā tarituṃ asakkonto tīre ṭhite manusse evamāha – ‘‘ambho, mama hatthe ekā taṇḍulanāḷi puṭakabhattaṃ kahāpaṇasahassañca atthi, ito yaṃ mayhaṃ ruccati, taṃ dassāmi. Yo sakkoti, so maṃ uttāretū’’ti. Atheko thāmasampanno puriso gāḷhaṃ nivāsetvā nadiṃ ogāhetvā taṃ hatthe gahetvā paratīraṃ uttāretvā ‘‘dehi me dātabba’’nti āha. ‘‘So taṇḍulanāḷiṃ vā puṭakabhattaṃ vā gaṇhāhī’’ti . ‘‘Samma, ahaṃ jīvitaṃ agaṇetvā taṃ uttāresiṃ, na me etehi attho, kahāpaṇaṃ me dehī’’ti. Ahaṃ ‘‘ito mayhaṃ yaṃ ruccati, taṃ dassāmī’’ti avacaṃ, idāni mayhaṃ yaṃ ruccati, taṃ dammi, icchanto gaṇhāti. So samīpe ṭhitassa ekassa kathesi. Sopi taṃ ‘‘esa attano ruccanakaṃ tava deti, gaṇhā’’ti āha. So ‘‘ahaṃ na gaṇhissāmī’’ti taṃ ādāya vinicchayaṃ gantvā vinicchayāmaccānaṃ ārocesi. Tepi sabbaṃ sutvā tathevāhaṃsu. So tesaṃ vinicchayena atuṭṭho rañño santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocesi. Rājāpi vinicchayāmacce pakkosāpetvā tesaṃ santike ubhinnaṃ vacanaṃ sutvā vinicchinituṃ ajānanto attano jīvitaṃ pahāya nadiṃ otiṇṇaṃ parajjāpesi.

    तस्मिं खणे रञ्‍ञो माता चलाकदेवी नाम अविदूरे निसिन्‍ना अहोसि। सा रञ्‍ञो दुब्बिनिच्छितभावं ञत्वा ‘‘तात, इमं अड्डं ञत्वाव सुट्ठु विनिच्छित’’न्ति आह। ‘‘अम्म, अहं एत्तकं जानामि। सचे तुम्हे उत्तरितरं जानाथ, तुम्हेव विनिच्छिनथा’’ति। सा ‘‘एवं करिस्सामी’’ति वत्वा तं पुरिसं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘एहि, तात, तव हत्थगतानि तीणिपि भूमियं ठपेही’’ति पटिपाटिया ठपापेत्वा ‘‘तात, त्वं उदके वुय्हमानो इमस्स किं कथेसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘इदं नामय्ये’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि तव रुच्‍चनकं गण्हा’’ति आह। सो सहस्सत्थविकं गण्हि। अथ नं सा थोकं गतकाले पक्‍कोसापेत्वा ‘‘तात, सहस्सं ते रुच्‍चती’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, रुच्‍चती’’ति वुत्ते ‘‘तात, तया ‘इतो यं मय्हं रुच्‍चति, तं दस्सामी’ति इमस्स वुत्तं, न वुत्त’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘वुत्तं देवी’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि इमं सहस्सं एतस्स देही’’ति वत्वा दापेसि। सो रोदन्तो परिदेवन्तो अदासि। तस्मिं खणे राजा अमच्‍चा च तुस्सित्वा साधुकारं पवत्तयिंसु। ततो पट्ठाय तस्सा पण्डितभावो सब्बत्थ पाकटो जातो। तं सन्धाय विदेहराजा ‘‘माता एकादसी रञ्‍ञो’’ति आह।

    Tasmiṃ khaṇe rañño mātā calākadevī nāma avidūre nisinnā ahosi. Sā rañño dubbinicchitabhāvaṃ ñatvā ‘‘tāta, imaṃ aḍḍaṃ ñatvāva suṭṭhu vinicchita’’nti āha. ‘‘Amma, ahaṃ ettakaṃ jānāmi. Sace tumhe uttaritaraṃ jānātha, tumheva vinicchinathā’’ti. Sā ‘‘evaṃ karissāmī’’ti vatvā taṃ purisaṃ pakkosāpetvā ‘‘ehi, tāta, tava hatthagatāni tīṇipi bhūmiyaṃ ṭhapehī’’ti paṭipāṭiyā ṭhapāpetvā ‘‘tāta, tvaṃ udake vuyhamāno imassa kiṃ kathesī’’ti pucchitvā ‘‘idaṃ nāmayye’’ti vutte ‘‘tena hi tava ruccanakaṃ gaṇhā’’ti āha. So sahassatthavikaṃ gaṇhi. Atha naṃ sā thokaṃ gatakāle pakkosāpetvā ‘‘tāta, sahassaṃ te ruccatī’’ti pucchitvā ‘‘āma, ruccatī’’ti vutte ‘‘tāta, tayā ‘ito yaṃ mayhaṃ ruccati, taṃ dassāmī’ti imassa vuttaṃ, na vutta’’nti pucchitvā ‘‘vuttaṃ devī’’ti vutte ‘‘tena hi imaṃ sahassaṃ etassa dehī’’ti vatvā dāpesi. So rodanto paridevanto adāsi. Tasmiṃ khaṇe rājā amaccā ca tussitvā sādhukāraṃ pavattayiṃsu. Tato paṭṭhāya tassā paṇḍitabhāvo sabbattha pākaṭo jāto. Taṃ sandhāya videharājā ‘‘mātā ekādasī rañño’’ti āha.

    खत्याति खत्तिया। अच्छिन्‍नरट्ठाति चूळनिब्रह्मदत्तेन अच्छिन्दित्वा गहितरट्ठा। ब्यथिताति मरणभयभीता अञ्‍ञं गहेतब्बगहणं अपस्सन्ता। पञ्‍चालियं वसं गताति एतस्स पञ्‍चालरञ्‍ञो वसं गताति अत्थो। सामिवचनत्थे हि एतं उपयोगवचनं। यंवदा तक्‍कराति यं मुखेन वदन्ति, तं रञ्‍ञो कातुं सक्‍कोन्ताव। वसिनो गताति पुब्बे सयंवसिनो इदानि पनस्स वसं गताति अत्थो। तिसन्धीति पठमं हत्थिपाकारेन परिक्खित्ता, ततो रथपाकारेन, ततो अस्सपाकारेन, ततो योधपत्तिपाकारेन परिक्खित्ताति इमेहि चतूहि सङ्खेपेहि तिसन्धीहि परिवारिता। हत्थिरथानञ्हि अन्तरं एको सन्धि, रथअस्सानं अन्तरं एको सन्धि, अस्सपत्तीनं अन्तरं एको सन्धि। परिखञ्‍ञतीति खनीयति। इमञ्हि इदानि उप्पाटेत्वा गण्हितुकामा विय समन्ततो खनन्ति। उद्धं तारकजातावाति तात, याय सेनाय समन्ता परिवारिता, सा अनेकसतसहस्सदण्डदीपिकाहि उद्धं तारकजाता विय खायति। विजानाहीति तात महोसधपण्डित, अवीचितो याव भवग्गा अञ्‍ञो तया सदिसो उपायकुसलो पण्डितो नाम नत्थि, पण्डितभावो नाम एवरूपेसु ठानेसु पञ्‍ञायति, तस्मा त्वमेव जानाहि, कथं अम्हाकं इतो दुक्खा पमोक्खो भविस्सतीति।

    Khatyāti khattiyā. Acchinnaraṭṭhāti cūḷanibrahmadattena acchinditvā gahitaraṭṭhā. Byathitāti maraṇabhayabhītā aññaṃ gahetabbagahaṇaṃ apassantā. Pañcāliyaṃ vasaṃ gatāti etassa pañcālarañño vasaṃ gatāti attho. Sāmivacanatthe hi etaṃ upayogavacanaṃ. Yaṃvadā takkarāti yaṃ mukhena vadanti, taṃ rañño kātuṃ sakkontāva. Vasino gatāti pubbe sayaṃvasino idāni panassa vasaṃ gatāti attho. Tisandhīti paṭhamaṃ hatthipākārena parikkhittā, tato rathapākārena, tato assapākārena, tato yodhapattipākārena parikkhittāti imehi catūhi saṅkhepehi tisandhīhi parivāritā. Hatthirathānañhi antaraṃ eko sandhi, rathaassānaṃ antaraṃ eko sandhi, assapattīnaṃ antaraṃ eko sandhi. Parikhaññatīti khanīyati. Imañhi idāni uppāṭetvā gaṇhitukāmā viya samantato khananti. Uddhaṃ tārakajātāvāti tāta, yāya senāya samantā parivāritā, sā anekasatasahassadaṇḍadīpikāhi uddhaṃ tārakajātā viya khāyati. Vijānāhīti tāta mahosadhapaṇḍita, avīcito yāva bhavaggā añño tayā sadiso upāyakusalo paṇḍito nāma natthi, paṇḍitabhāvo nāma evarūpesu ṭhānesu paññāyati, tasmā tvameva jānāhi, kathaṃ amhākaṃ ito dukkhā pamokkho bhavissatīti.

    इमं रञ्‍ञो कथं सुत्वा महासत्तो चिन्तेसि ‘‘अयं राजा अतिविय मरणभयभीतो, गिलानस्स खो पन वेज्‍जो पटिसरणं, छातस्स भोजनं, पिपासितस्स पानीयं, इमस्सपि मं ठपेत्वा अञ्‍ञं पटिसरणं नत्थि, अस्सासेस्सामि न’’न्ति। अथ महासत्तो मनोसिलातले नदन्तो सीहो विय ‘‘मा भायि, महाराज, रज्‍जसुखं अनुभव, अहं लेड्डुं

    Imaṃ rañño kathaṃ sutvā mahāsatto cintesi ‘‘ayaṃ rājā ativiya maraṇabhayabhīto, gilānassa kho pana vejjo paṭisaraṇaṃ, chātassa bhojanaṃ, pipāsitassa pānīyaṃ, imassapi maṃ ṭhapetvā aññaṃ paṭisaraṇaṃ natthi, assāsessāmi na’’nti. Atha mahāsatto manosilātale nadanto sīho viya ‘‘mā bhāyi, mahārāja, rajjasukhaṃ anubhava, ahaṃ leḍḍuṃ

    गहेत्वा काकं विय, धनुं गहेत्वा मक्‍कटं विय च, इमं अट्ठारसअक्खोभणिसङ्खं सेनं उदरे बन्धसाटकानम्पि अस्सामिकं कत्वा पलापेस्सामी’’ति वत्वा नवमं गाथमाह –

    Gahetvā kākaṃ viya, dhanuṃ gahetvā makkaṭaṃ viya ca, imaṃ aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhaṃ senaṃ udare bandhasāṭakānampi assāmikaṃ katvā palāpessāmī’’ti vatvā navamaṃ gāthamāha –

    ५९८.

    598.

    ‘‘पादे देव पसारेहि, भुञ्‍ज कामे रमस्सु च।

    ‘‘Pāde deva pasārehi, bhuñja kāme ramassu ca;

    हित्वा पञ्‍चालियं सेनं, ब्रह्मदत्तो पलायिती’’ति॥

    Hitvā pañcāliyaṃ senaṃ, brahmadatto palāyitī’’ti.

    तस्सत्थो – ‘‘देव, त्वं यथासुखं अत्तनो रज्‍जसुखसङ्खाते ते पादे पसारेहि, पसारेन्तो च सङ्गामे चित्तं अकत्वा भुञ्‍ज, कामे रमस्सु च, एस ब्रह्मदत्तो इमं सेनं छड्डेत्वा पलायिस्सती’’ति।

    Tassattho – ‘‘deva, tvaṃ yathāsukhaṃ attano rajjasukhasaṅkhāte te pāde pasārehi, pasārento ca saṅgāme cittaṃ akatvā bhuñja, kāme ramassu ca, esa brahmadatto imaṃ senaṃ chaḍḍetvā palāyissatī’’ti.

    एवं पण्डितो राजानं समस्सासेत्वा वन्दित्वा राजनिवेसना निक्खमित्वा नगरे छणभेरिं चरापेत्वा नागरे आह – ‘‘अम्भो, तुम्हे मा चिन्तयित्थ, सत्ताहं मालागन्धविलेपनपानभोजनादीनि सम्पादेत्वा छणकीळं पट्ठपेथ। तत्थ तत्थ मनुस्सा यथारूपं महापानं पिवन्तु, गन्धब्बं करोन्तु, वादेन्तु वग्गन्तु सेळेन्तु नदन्तु नच्‍चन्तु गायन्तु अप्फोटेन्तु, परिब्बयो पन वो मम सन्तकोव होतु, अहं महोसधपण्डितो नाम, पस्सिस्सथ मे आनुभाव’’न्ति। ते तथा करिंसु। तदा गीतवादितादिसद्दं बहिनगरे ठिता सुणन्ति, चूळद्वारेन मनुस्सा नगरं पविसन्ति। ठपेत्वा पटिसत्तुं दिट्ठं दिट्ठं न गण्हन्ति, तस्मा सञ्‍चारो न छिज्‍जति, नगरं पविट्ठमनुस्सा छणकीळनिस्सितं जनं पस्सन्ति।

    Evaṃ paṇḍito rājānaṃ samassāsetvā vanditvā rājanivesanā nikkhamitvā nagare chaṇabheriṃ carāpetvā nāgare āha – ‘‘ambho, tumhe mā cintayittha, sattāhaṃ mālāgandhavilepanapānabhojanādīni sampādetvā chaṇakīḷaṃ paṭṭhapetha. Tattha tattha manussā yathārūpaṃ mahāpānaṃ pivantu, gandhabbaṃ karontu, vādentu vaggantu seḷentu nadantu naccantu gāyantu apphoṭentu, paribbayo pana vo mama santakova hotu, ahaṃ mahosadhapaṇḍito nāma, passissatha me ānubhāva’’nti. Te tathā kariṃsu. Tadā gītavāditādisaddaṃ bahinagare ṭhitā suṇanti, cūḷadvārena manussā nagaraṃ pavisanti. Ṭhapetvā paṭisattuṃ diṭṭhaṃ diṭṭhaṃ na gaṇhanti, tasmā sañcāro na chijjati, nagaraṃ paviṭṭhamanussā chaṇakīḷanissitaṃ janaṃ passanti.

    चूळनिब्रह्मदत्तोपि नगरे कोलाहलं सुत्वा अमच्‍चे एवमाह – ‘‘अम्भो, अम्हेसु अट्ठारसअक्खोभणिया सेनाय नगरं परिवारेत्वा ठितेसु नगरवासीनं भयं वा सारज्‍जं वा नत्थि, आनन्दिता सोमनस्सप्पत्ता अप्फोटेन्ति नदन्ति सेळेन्ति नच्‍चन्ति गायन्ति, किं नामेत’’न्ति? अथ नं उपनिक्खित्तकपुरिसा मुसावादं कत्वा एवमाहंसु ‘‘देव, मयं एकेन कम्मेन चूळद्वारेन नगरं पविसित्वा छणनिस्सितं महाजनं दिस्वा पुच्छिम्हा ‘अम्भो , सकलजम्बुदीपराजानो आगन्त्वा तुम्हाकं नगरं परिक्खिपित्वा ठिता, तुम्हे पन अतिपमत्ता, किं नामेत’न्ति? ते एवमाहंसु ‘अम्भो, अम्हाकं रञ्‍ञो कुमारकाले एको मनोरथो अहोसि सकलजम्बुदीपराजूहि नगरे परिवारिते छणं करिस्सामीति, तस्स अज्‍ज मनोरथो मत्थकं पत्तो, तस्मा छणभेरिं चरापेत्वा सयं महातले महापानं पिवती’’’ति।

    Cūḷanibrahmadattopi nagare kolāhalaṃ sutvā amacce evamāha – ‘‘ambho, amhesu aṭṭhārasaakkhobhaṇiyā senāya nagaraṃ parivāretvā ṭhitesu nagaravāsīnaṃ bhayaṃ vā sārajjaṃ vā natthi, ānanditā somanassappattā apphoṭenti nadanti seḷenti naccanti gāyanti, kiṃ nāmeta’’nti? Atha naṃ upanikkhittakapurisā musāvādaṃ katvā evamāhaṃsu ‘‘deva, mayaṃ ekena kammena cūḷadvārena nagaraṃ pavisitvā chaṇanissitaṃ mahājanaṃ disvā pucchimhā ‘ambho , sakalajambudīparājāno āgantvā tumhākaṃ nagaraṃ parikkhipitvā ṭhitā, tumhe pana atipamattā, kiṃ nāmeta’nti? Te evamāhaṃsu ‘ambho, amhākaṃ rañño kumārakāle eko manoratho ahosi sakalajambudīparājūhi nagare parivārite chaṇaṃ karissāmīti, tassa ajja manoratho matthakaṃ patto, tasmā chaṇabheriṃ carāpetvā sayaṃ mahātale mahāpānaṃ pivatī’’’ti.

    राजा तेसं कथं सुत्वा कुज्झित्वा सेनं आणापेसि – ‘‘भोन्तो, गच्छथ, खिप्पं इतो चितो च नगरं अवत्थरित्वा परिखं भिन्दित्वा पाकारं मद्दन्ता द्वारट्टालके भिन्दन्ता नगरं पविसित्वा सकटेहि कुम्भण्डानि विय महाजनस्स सीसानि गण्हथ, विदेहरञ्‍ञो सीसं आहरथा’’ति। तं सुत्वा सूरयोधा नानावुधहत्था द्वारसमीपं गन्त्वा पण्डितस्स पुरिसेहि सक्खरवालुककललसिञ्‍चनपासाणपतनादीहि उपद्दुता पटिक्‍कमन्ति। ‘‘पाकारं भिन्दिस्सामा’’ति परिखं ओतिण्णेपि अन्तरट्टालकेसु ठिता उसुसत्तितोमरादीहि विज्झन्ता महाविनासं पापेन्ति। पण्डितस्स योधा चूळनिब्रह्मदत्तस्स योधे हत्थविकारादीनि दस्सेत्वा नानप्पकारेहि अक्‍कोसन्ति परिभासन्ति तज्‍जेन्ति। ‘‘तुम्हे किलमन्ता भत्तं अलभन्ता थोकं पिविस्सथ खादिस्सथा’’ति सुरापिट्ठकानि चेव मच्छमंससूलानि च पसारेत्वा सयमेव पिवन्ति खादन्ति, अनुपाकारे चङ्कमन्ति। इतरे किञ्‍चि कातुं असक्‍कोन्ता चूळनिब्रह्मदत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘देव, ठपेत्वा इद्धिमन्ते अञ्‍ञेहि निद्धरितुं न सक्‍का’’ति वदिंसु।

    Rājā tesaṃ kathaṃ sutvā kujjhitvā senaṃ āṇāpesi – ‘‘bhonto, gacchatha, khippaṃ ito cito ca nagaraṃ avattharitvā parikhaṃ bhinditvā pākāraṃ maddantā dvāraṭṭālake bhindantā nagaraṃ pavisitvā sakaṭehi kumbhaṇḍāni viya mahājanassa sīsāni gaṇhatha, videharañño sīsaṃ āharathā’’ti. Taṃ sutvā sūrayodhā nānāvudhahatthā dvārasamīpaṃ gantvā paṇḍitassa purisehi sakkharavālukakalalasiñcanapāsāṇapatanādīhi upaddutā paṭikkamanti. ‘‘Pākāraṃ bhindissāmā’’ti parikhaṃ otiṇṇepi antaraṭṭālakesu ṭhitā ususattitomarādīhi vijjhantā mahāvināsaṃ pāpenti. Paṇḍitassa yodhā cūḷanibrahmadattassa yodhe hatthavikārādīni dassetvā nānappakārehi akkosanti paribhāsanti tajjenti. ‘‘Tumhe kilamantā bhattaṃ alabhantā thokaṃ pivissatha khādissathā’’ti surāpiṭṭhakāni ceva macchamaṃsasūlāni ca pasāretvā sayameva pivanti khādanti, anupākāre caṅkamanti. Itare kiñci kātuṃ asakkontā cūḷanibrahmadattassa santikaṃ gantvā ‘‘deva, ṭhapetvā iddhimante aññehi niddharituṃ na sakkā’’ti vadiṃsu.

    राजा चतुपञ्‍चाहं वसित्वा गहेतब्बयुत्तकं अपस्सन्तो केवट्टं पुच्छि ‘‘आचरिय, नगरं गण्हितुं न सक्‍कोम, एकोपि उपसङ्कमितुं समत्थो नत्थि, किं कातब्ब’’न्ति। केवट्टो ‘‘होतु, महाराज, नगरं नाम बहिउदकं होति, उदकक्खयेन नं गण्हिस्साम, मनुस्सा उदकेन किलमन्ता द्वारं विवरिस्सन्ती’’ति आह। सो ‘‘अत्थेसो उपायो’’ति सम्पटिच्छि। ततो पट्ठाय उदकं पवेसेतुं न देन्ति। पण्डितस्स उपनिक्खित्तकपुरिसा पण्णं लिखित्वा कण्डे बन्धित्वा तं पवत्तिं पेसेसुं। तेनपि पठममेव आणत्तं ‘‘यो यो कण्डे पण्णं पस्सति, सो सो मे आहरतू’’ति। अथेको पुरिसो तं दिस्वा पण्डितस्स दस्सेसि। सो तं पवत्तिं ञत्वा ‘‘न मे पण्डितभावं जानन्ती’’ति सट्ठिहत्थं वेळुं द्विधा फालेत्वा परिसुद्धं सोधापेत्वा पुन एकतो कत्वा चम्मेन बन्धित्वा उपरि कललेन मक्खेत्वा हिमवन्ततो इद्धिमन्ततापसेहि आनीतं कुद्रूसकुमुदबीजं पोक्खरणितीरे कललेसु रोपापेत्वा उपरि वेळुं ठपापेत्वा उदकस्स पूरापेसि। एकरत्तेनेव वड्ढित्वा पुप्फं वेळुमत्थकतो उग्गन्त्वा रतनमत्तं अट्ठासि।

    Rājā catupañcāhaṃ vasitvā gahetabbayuttakaṃ apassanto kevaṭṭaṃ pucchi ‘‘ācariya, nagaraṃ gaṇhituṃ na sakkoma, ekopi upasaṅkamituṃ samattho natthi, kiṃ kātabba’’nti. Kevaṭṭo ‘‘hotu, mahārāja, nagaraṃ nāma bahiudakaṃ hoti, udakakkhayena naṃ gaṇhissāma, manussā udakena kilamantā dvāraṃ vivarissantī’’ti āha. So ‘‘attheso upāyo’’ti sampaṭicchi. Tato paṭṭhāya udakaṃ pavesetuṃ na denti. Paṇḍitassa upanikkhittakapurisā paṇṇaṃ likhitvā kaṇḍe bandhitvā taṃ pavattiṃ pesesuṃ. Tenapi paṭhamameva āṇattaṃ ‘‘yo yo kaṇḍe paṇṇaṃ passati, so so me āharatū’’ti. Atheko puriso taṃ disvā paṇḍitassa dassesi. So taṃ pavattiṃ ñatvā ‘‘na me paṇḍitabhāvaṃ jānantī’’ti saṭṭhihatthaṃ veḷuṃ dvidhā phāletvā parisuddhaṃ sodhāpetvā puna ekato katvā cammena bandhitvā upari kalalena makkhetvā himavantato iddhimantatāpasehi ānītaṃ kudrūsakumudabījaṃ pokkharaṇitīre kalalesu ropāpetvā upari veḷuṃ ṭhapāpetvā udakassa pūrāpesi. Ekaratteneva vaḍḍhitvā pupphaṃ veḷumatthakato uggantvā ratanamattaṃ aṭṭhāsi.

    अथ नं उप्पाटेत्वा ‘‘इदं चूळनिब्रह्मदत्तस्स देथा’’ति अत्तनो पुरिसानं दापेसि। ते तस्स दण्डकं वलयं कत्वा ‘‘अम्भो, ब्रह्मदत्तस्स पादमूलिका छातकेन मा मरित्थ, गण्हथेतं उप्पलं पिळन्धित्वा दण्डकं कुच्छिपूरं खादथा’’ति वत्वा खिपिंसु। तमेको पण्डितस्स उपनिक्खित्तकपुरिसो उट्ठाय गण्हि, अथ तं रञ्‍ञो सन्तिकं आहरित्वा ‘‘पस्सथ, देव, इमस्स दण्डकं, न नो इतो पुब्बे एवं दीघदण्डको दिट्ठपुब्बो’’ति वत्वा ‘‘मिनथ न’’न्ति वुत्ते पण्डितस्स पुरिसा सट्ठिहत्थं दण्डकं असीतिहत्थं कत्वा मिनिंसु। पुन रञ्‍ञा ‘‘कत्थेतं जात’’न्ति वुत्ते एको मुसावादं कत्वा एवमाह – ‘‘देव, अहं एकदिवसं पिपासितो हुत्वा ‘सुरं पिविस्सामी’ति चूळद्वारेन नगरं पविट्ठो, नागरानं उदककीळत्थाय कतं महापोक्खरणिं पस्सिं, महाजनो नावाय निसीदित्वा पुप्फानि गण्हाति। तत्थ इदं तीरप्पदेसे जातं, गम्भीरट्ठाने जातस्स पन दण्डको सतहत्थो भविस्सती’’ति।

    Atha naṃ uppāṭetvā ‘‘idaṃ cūḷanibrahmadattassa dethā’’ti attano purisānaṃ dāpesi. Te tassa daṇḍakaṃ valayaṃ katvā ‘‘ambho, brahmadattassa pādamūlikā chātakena mā marittha, gaṇhathetaṃ uppalaṃ piḷandhitvā daṇḍakaṃ kucchipūraṃ khādathā’’ti vatvā khipiṃsu. Tameko paṇḍitassa upanikkhittakapuriso uṭṭhāya gaṇhi, atha taṃ rañño santikaṃ āharitvā ‘‘passatha, deva, imassa daṇḍakaṃ, na no ito pubbe evaṃ dīghadaṇḍako diṭṭhapubbo’’ti vatvā ‘‘minatha na’’nti vutte paṇḍitassa purisā saṭṭhihatthaṃ daṇḍakaṃ asītihatthaṃ katvā miniṃsu. Puna raññā ‘‘katthetaṃ jāta’’nti vutte eko musāvādaṃ katvā evamāha – ‘‘deva, ahaṃ ekadivasaṃ pipāsito hutvā ‘suraṃ pivissāmī’ti cūḷadvārena nagaraṃ paviṭṭho, nāgarānaṃ udakakīḷatthāya kataṃ mahāpokkharaṇiṃ passiṃ, mahājano nāvāya nisīditvā pupphāni gaṇhāti. Tattha idaṃ tīrappadese jātaṃ, gambhīraṭṭhāne jātassa pana daṇḍako satahattho bhavissatī’’ti.

    तं सुत्वा राजा केवट्टं आह – ‘‘आचरिय, न सक्‍का उदकक्खयेन इदं गण्हितुं, हरथेकं उपाय’’न्ति। ‘‘तेन हि, देव, धञ्‍ञक्खयेन गण्हिस्साम, नगरं नाम बहिधञ्‍ञं होती’’ति। एवं होतु आचरियाति, पण्डितो पुरिमनयेनेव तं पवत्तिं ञत्वा ‘‘न मे केवट्टब्राह्मणो पण्डितभावं जानाती’’ति अनुपाकारमत्थके कललं कत्वा वीहिं तत्थ रोपापेसि। बोधिसत्तानं अधिप्पायो नाम समिज्झतीति वीही एकरत्तेनेव वुट्ठाय पाकारमत्थके नीला हुत्वा पञ्‍ञायन्ति। तं दिस्वा चूळनिब्रह्मदत्तो ‘‘अम्भो, किमेतं पाकारमत्थके नीलं हुत्वा पञ्‍ञायती’’ति पुच्छि। पण्डितस्स उपनिक्खित्तकपुरिसो रञ्‍ञो वचनं मुखतो जिव्हं लुञ्‍चन्तो विय गहेत्वा ‘‘देव, गहपतिपुत्तो महोसधपण्डितो अनागतभयं दिस्वा पुब्बेव रट्ठतो धञ्‍ञं आहरापेत्वा कोट्ठागारादीनि पूरापेत्वा सेसधञ्‍ञं पाकारपस्से निक्खिपापेसि। ते किर वीहयो आतपेन सुक्खन्ता वस्सेन तेमेन्ता तत्थेव सस्सं जनेसुं। अहं एकदिवसं एकेन कम्मेन चूळद्वारेन पविसित्वा पाकारमत्थके वीहिरासितो वीहिं हत्थेन गहेत्वा वीथियं छड्डेन्ते पस्सिं। अथ ते मं परिहासन्ता ‘छातोसि मञ्‍ञे, वीहिंसाटकदसन्ते बन्धित्वा तव गेहं हरित्वा कोट्टेत्वा पचापेत्वा भुञ्‍जाही’ति वदिंसू’’ति आरोचेसि।

    Taṃ sutvā rājā kevaṭṭaṃ āha – ‘‘ācariya, na sakkā udakakkhayena idaṃ gaṇhituṃ, harathekaṃ upāya’’nti. ‘‘Tena hi, deva, dhaññakkhayena gaṇhissāma, nagaraṃ nāma bahidhaññaṃ hotī’’ti. Evaṃ hotu ācariyāti, paṇḍito purimanayeneva taṃ pavattiṃ ñatvā ‘‘na me kevaṭṭabrāhmaṇo paṇḍitabhāvaṃ jānātī’’ti anupākāramatthake kalalaṃ katvā vīhiṃ tattha ropāpesi. Bodhisattānaṃ adhippāyo nāma samijjhatīti vīhī ekaratteneva vuṭṭhāya pākāramatthake nīlā hutvā paññāyanti. Taṃ disvā cūḷanibrahmadatto ‘‘ambho, kimetaṃ pākāramatthake nīlaṃ hutvā paññāyatī’’ti pucchi. Paṇḍitassa upanikkhittakapuriso rañño vacanaṃ mukhato jivhaṃ luñcanto viya gahetvā ‘‘deva, gahapatiputto mahosadhapaṇḍito anāgatabhayaṃ disvā pubbeva raṭṭhato dhaññaṃ āharāpetvā koṭṭhāgārādīni pūrāpetvā sesadhaññaṃ pākārapasse nikkhipāpesi. Te kira vīhayo ātapena sukkhantā vassena tementā tattheva sassaṃ janesuṃ. Ahaṃ ekadivasaṃ ekena kammena cūḷadvārena pavisitvā pākāramatthake vīhirāsito vīhiṃ hatthena gahetvā vīthiyaṃ chaḍḍente passiṃ. Atha te maṃ parihāsantā ‘chātosi maññe, vīhiṃsāṭakadasante bandhitvā tava gehaṃ haritvā koṭṭetvā pacāpetvā bhuñjāhī’ti vadiṃsū’’ti ārocesi.

    तं सुत्वा राजा केवट्टं ‘‘आचरिय, धञ्‍ञक्खयेनपि गण्हितुं न सक्‍का, अयम्पि अनुपायो’’ति आह। ‘‘तेन हि, देव, दारुक्खयेन गण्हिस्साम, नगरं नाम बहिदारुकं होती’’ति। ‘‘एवं होतु, आचरिया’’ति। पण्डितो पुरिमनयेनेव तं पवत्तिं ञत्वा पाकारमत्थके वीहिं अतिक्‍कमित्वा पञ्‍ञायमानं दारुरासिं कारेसि। पण्डितस्स मनुस्सा चूळनिब्रह्मदत्तस्स पुरिसेहि सद्धिं परिहासं करोन्ता ‘‘सचे छातत्थ, यागुभत्तं पचित्वा भुञ्‍जथा’’ति महन्तमहन्तानि दारूनि खिपिंसु। राजा ‘‘पाकारमत्थकेन दारूनि पञ्‍ञायन्ति, किमेत’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘देव, गहपतिपुत्तो किर महोसधपण्डितो अनागतभयं दिस्वा दारूनि आहरापेत्वा कुलानं पच्छागेहेसु ठपापेत्वा अतिरेकानि पाकारं निस्साय ठपापेसी’’ति उपनिक्खित्तकानञ्‍ञेव सन्तिका वचनं सुत्वा केवट्टं आह – ‘‘आचरिय, दारुक्खयेनपि न सक्‍का अम्हेहि गण्हितुं, आहरथेकं उपाय’’न्ति। ‘‘मा चिन्तयित्थ, महाराज, अञ्‍ञो उपायो अत्थी’’ति। ‘‘आचरिय, किं उपायो नामेस, नाहं तव उपायस्स अन्तं पस्सामि, न सक्‍का अम्हेहि वेदेहं गण्हितुं, अम्हाकं नगरमेव गमिस्सामा’’ति। ‘‘देव, ‘चूळनिब्रह्मदत्तो एकसतखत्तियेहि सद्धिं वेदेहं गण्हितुं नासक्खी’ति अम्हाकं लज्‍जनकं भविस्सति, किं पन महोसधोव पण्डितो, अहम्पि पण्डितोयेव, एकं लेसं करिस्सामी’’ति। ‘‘किं लेसो नाम, आचरिया’’ति। ‘‘धम्मयुद्धं नाम करिस्साम, देवा’’ति। ‘‘किमेतं धम्मयुद्धं नामा’’ति? ‘‘महाराज न सेना युज्झिस्सन्ति, द्विन्‍नं पन राजूनं द्वे पण्डिता एकट्ठाने भविस्सन्ति। तेसु यो वन्दिस्सति, तस्स पराजयो भविस्सति। महोसधो पन इमं मन्तं न जानाति, अहं महल्‍लको, सो दहरो, मं दिस्वाव वन्दिस्सति, तदा विदेहो पराजितो नाम भविस्सति, अथ मयं विदेहं पराजेत्वा अत्तनो नगरमेव गमिस्साम, एवं नो लज्‍जनकं न भविस्सति। इदं धम्मयुद्धं नामा’’ति।

    Taṃ sutvā rājā kevaṭṭaṃ ‘‘ācariya, dhaññakkhayenapi gaṇhituṃ na sakkā, ayampi anupāyo’’ti āha. ‘‘Tena hi, deva, dārukkhayena gaṇhissāma, nagaraṃ nāma bahidārukaṃ hotī’’ti. ‘‘Evaṃ hotu, ācariyā’’ti. Paṇḍito purimanayeneva taṃ pavattiṃ ñatvā pākāramatthake vīhiṃ atikkamitvā paññāyamānaṃ dārurāsiṃ kāresi. Paṇḍitassa manussā cūḷanibrahmadattassa purisehi saddhiṃ parihāsaṃ karontā ‘‘sace chātattha, yāgubhattaṃ pacitvā bhuñjathā’’ti mahantamahantāni dārūni khipiṃsu. Rājā ‘‘pākāramatthakena dārūni paññāyanti, kimeta’’nti pucchitvā ‘‘deva, gahapatiputto kira mahosadhapaṇḍito anāgatabhayaṃ disvā dārūni āharāpetvā kulānaṃ pacchāgehesu ṭhapāpetvā atirekāni pākāraṃ nissāya ṭhapāpesī’’ti upanikkhittakānaññeva santikā vacanaṃ sutvā kevaṭṭaṃ āha – ‘‘ācariya, dārukkhayenapi na sakkā amhehi gaṇhituṃ, āharathekaṃ upāya’’nti. ‘‘Mā cintayittha, mahārāja, añño upāyo atthī’’ti. ‘‘Ācariya, kiṃ upāyo nāmesa, nāhaṃ tava upāyassa antaṃ passāmi, na sakkā amhehi vedehaṃ gaṇhituṃ, amhākaṃ nagarameva gamissāmā’’ti. ‘‘Deva, ‘cūḷanibrahmadatto ekasatakhattiyehi saddhiṃ vedehaṃ gaṇhituṃ nāsakkhī’ti amhākaṃ lajjanakaṃ bhavissati, kiṃ pana mahosadhova paṇḍito, ahampi paṇḍitoyeva, ekaṃ lesaṃ karissāmī’’ti. ‘‘Kiṃ leso nāma, ācariyā’’ti. ‘‘Dhammayuddhaṃ nāma karissāma, devā’’ti. ‘‘Kimetaṃ dhammayuddhaṃ nāmā’’ti? ‘‘Mahārāja na senā yujjhissanti, dvinnaṃ pana rājūnaṃ dve paṇḍitā ekaṭṭhāne bhavissanti. Tesu yo vandissati, tassa parājayo bhavissati. Mahosadho pana imaṃ mantaṃ na jānāti, ahaṃ mahallako, so daharo, maṃ disvāva vandissati, tadā videho parājito nāma bhavissati, atha mayaṃ videhaṃ parājetvā attano nagarameva gamissāma, evaṃ no lajjanakaṃ na bhavissati. Idaṃ dhammayuddhaṃ nāmā’’ti.

    पण्डितो तम्पि रहस्सं पुरिमनयेनेव ञत्वा ‘‘सचे केवट्टस्स परज्‍जामि, नाहं पण्डितोस्मी’’ति चिन्तेसि। चूळनिब्रह्मदत्तोपि ‘‘सोभनो, आचरिय, उपायो’’ति वत्वा ‘‘स्वे धम्मयुद्धं भविस्सति, द्विन्‍नम्पि पण्डितानं धम्मेन जयपराजयो भविस्सति। यो धम्मयुद्धं न करिस्सति, सोपि पराजितो नाम भविस्सती’’ति पण्णं लिखापेत्वा चूळद्वारेन वेदेहस्स पेसेसि। तं सुत्वा वेदेहो पण्डितं पक्‍कोसापेत्वा तमत्थं आचिक्खि। तं पवत्तिं सुत्वा पण्डितो ‘‘साधु, देव, स्वे पातोव पच्छिमद्वारे धम्मयुद्धमण्डलं सज्‍जेस्सन्ति, ‘धम्मयुद्धमण्डलं आगच्छतू’ति पेसेथा’’ति आह। तं सुत्वा राजा आगतदूतस्सेव हत्थे पण्णकं अदासि। पण्डितो पुनदिवसे ‘‘केवट्टस्सेव पराजयो होतू’’ति पच्छिमद्वारे धम्मयुद्धमण्डलं सज्‍जापेसि। तेपि खो एकसतपुरिसा ‘‘को जानाति, किं भविस्सती’’ति पण्डितस्स आरक्खत्थाय केवट्टं परिवारयिंसु। तेपि एकसतराजानो धम्मयुद्धमण्डलं गन्त्वा पाचीनदिसं ओलोकेन्ता अट्ठंसु, तथा केवट्टब्राह्मणोपि।

    Paṇḍito tampi rahassaṃ purimanayeneva ñatvā ‘‘sace kevaṭṭassa parajjāmi, nāhaṃ paṇḍitosmī’’ti cintesi. Cūḷanibrahmadattopi ‘‘sobhano, ācariya, upāyo’’ti vatvā ‘‘sve dhammayuddhaṃ bhavissati, dvinnampi paṇḍitānaṃ dhammena jayaparājayo bhavissati. Yo dhammayuddhaṃ na karissati, sopi parājito nāma bhavissatī’’ti paṇṇaṃ likhāpetvā cūḷadvārena vedehassa pesesi. Taṃ sutvā vedeho paṇḍitaṃ pakkosāpetvā tamatthaṃ ācikkhi. Taṃ pavattiṃ sutvā paṇḍito ‘‘sādhu, deva, sve pātova pacchimadvāre dhammayuddhamaṇḍalaṃ sajjessanti, ‘dhammayuddhamaṇḍalaṃ āgacchatū’ti pesethā’’ti āha. Taṃ sutvā rājā āgatadūtasseva hatthe paṇṇakaṃ adāsi. Paṇḍito punadivase ‘‘kevaṭṭasseva parājayo hotū’’ti pacchimadvāre dhammayuddhamaṇḍalaṃ sajjāpesi. Tepi kho ekasatapurisā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti paṇḍitassa ārakkhatthāya kevaṭṭaṃ parivārayiṃsu. Tepi ekasatarājāno dhammayuddhamaṇḍalaṃ gantvā pācīnadisaṃ olokentā aṭṭhaṃsu, tathā kevaṭṭabrāhmaṇopi.

    बोधिसत्तो पन पातोव गन्धोदकेन न्हत्वा सतसहस्सग्घनकं कासिकवत्थं निवासेत्वा सब्बालङ्कारपटिमण्डितो नानग्गरसभोजनं भुञ्‍जित्वा महन्तेन परिवारेन राजद्वारं गन्त्वा ‘‘पविसतु मे पुत्तो’’ति वुत्ते पविसित्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं ठत्वा ‘‘कुहिं गमिस्ससि, ताता’’ति वुत्ते ‘‘धम्मयुद्धमण्डलं गमिस्सामी’’ति आह। ‘‘किं लद्धुं वट्टती’’ति? ‘‘देव, केवट्टब्राह्मणं मणिरतनेन वञ्‍चेतुकामोम्हि, अट्ठवङ्कं मणिरतनं लद्धुं वट्टती’’ति। ‘‘गण्ह, ताता’’ति। सो तं गहेत्वा राजानं वन्दित्वा राजनिवेसना ओतिण्णो सहजातेहि योधसहस्सेहि परिवुतो नवुतिकहापणसहस्सग्घनकं सेतसिन्धवयुत्तं रथवरमारुय्ह पातरासवेलाय द्वारसमीपं पापुणि। केवट्टो पन ‘‘इदानि आगमिस्सति, इदानि आगमिस्सती’’ति तस्सागमनं ओलोकेन्तोयेव अट्ठासि, ओलोकनेन दीघगीवतं पत्तो विय अहोसि, सूरियतेजेन सेदा मुच्‍चन्ति। महासत्तोपि महापरिवारताय महासमुद्दो विय अज्झोत्थरन्तो केसरसीहो विय अछम्भितो विगतलोमहंसो द्वारं विवरापेत्वा नगरा निक्खम्म रथा ओरुय्ह सीहो विय विजम्भमानो पायासि। एकसतराजानोपि तस्स रूपसिरिं दिस्वा ‘‘एस किर सिरिवड्ढनसेट्ठिपुत्तो महोसधपण्डितो पञ्‍ञाय सकलजम्बुदीपे अदुतियो’’ति उक्‍कुट्ठिसहस्सानि पवत्तयिंसु।

    Bodhisatto pana pātova gandhodakena nhatvā satasahassagghanakaṃ kāsikavatthaṃ nivāsetvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā mahantena parivārena rājadvāraṃ gantvā ‘‘pavisatu me putto’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhatvā ‘‘kuhiṃ gamissasi, tātā’’ti vutte ‘‘dhammayuddhamaṇḍalaṃ gamissāmī’’ti āha. ‘‘Kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Deva, kevaṭṭabrāhmaṇaṃ maṇiratanena vañcetukāmomhi, aṭṭhavaṅkaṃ maṇiratanaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Gaṇha, tātā’’ti. So taṃ gahetvā rājānaṃ vanditvā rājanivesanā otiṇṇo sahajātehi yodhasahassehi parivuto navutikahāpaṇasahassagghanakaṃ setasindhavayuttaṃ rathavaramāruyha pātarāsavelāya dvārasamīpaṃ pāpuṇi. Kevaṭṭo pana ‘‘idāni āgamissati, idāni āgamissatī’’ti tassāgamanaṃ olokentoyeva aṭṭhāsi, olokanena dīghagīvataṃ patto viya ahosi, sūriyatejena sedā muccanti. Mahāsattopi mahāparivāratāya mahāsamuddo viya ajjhottharanto kesarasīho viya achambhito vigatalomahaṃso dvāraṃ vivarāpetvā nagarā nikkhamma rathā oruyha sīho viya vijambhamāno pāyāsi. Ekasatarājānopi tassa rūpasiriṃ disvā ‘‘esa kira sirivaḍḍhanaseṭṭhiputto mahosadhapaṇḍito paññāya sakalajambudīpe adutiyo’’ti ukkuṭṭhisahassāni pavattayiṃsu.

    सोपि मरुगणपरिवुतो विय सक्‍को अनोमेन सिरिविभवेन तं मणिरतनं हत्थेन गहेत्वा केवट्टाभिमुखो अगमासि। केवट्टोपि तं दिस्वाव सकभावेन सण्ठातुं असक्‍कोन्तो पच्‍चुग्गमनं कत्वा एवमाह – ‘‘पण्डित महोसध, मयं द्वे पण्डिता, अम्हाकं तुम्हे निस्साय एत्तकं कालं वसन्तानं तुम्हेहि पण्णाकारमत्तम्पि न पेसितपुब्बं, कस्मा एवमकत्था’’ति? अथ नं महासत्तो ‘‘पण्डित, तुम्हाकं अनुच्छविकं पण्णाकारं ओलोकेन्ता अज्‍ज मयं इमं मणिरतनं लभिम्हा, हन्द, इमं मणिरतनं गण्हथ, एवरूपं नाम अञ्‍ञं मणिरतनं नत्थी’’ति आह। सो तस्स हत्थे जलमानं मणिरतनं दिस्वा ‘‘दातुकामो मे भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘तेन हि, पण्डित, देही’’ति हत्थं पसारेसि। महासत्तो ‘‘गण्हाहि, आचरिया’’ति खिपित्वा पसारितहत्थस्स अङ्गुलीसु पातेसि। ब्राह्मणो गरुं मणिरतनं अङ्गुलीहि धारेतुं नासक्खि। मणिरतनं परिगळित्वा महासत्तस्स पादमूले पति। ब्राह्मणो लोभेन ‘‘गण्हिस्सामि न’’न्ति तस्स पादमूले ओणतो अहोसि। अथस्स महासत्तो उट्ठातुं अदत्वा एकेन हत्थेन खन्धट्ठिके, एकेन पिट्ठिकच्छायं गहेत्वा ‘‘उट्ठेथ आचरिय, उट्ठेथ आचरिय, अहं अतिदहरो तुम्हाकं नत्तुमत्तो, मा मं वन्दथा’’ति वदन्तो अपरापरं कत्वा मुखं भूमियं घंसित्वा लोहितमक्खितं कत्वा ‘‘अन्धबाल, त्वं मम सन्तिका वन्दनं पच्‍चासीससी’’ति गीवायं गहेत्वा खिपि। सो उसभमत्ते ठाने पतित्वा उट्ठाय पलायि। मणिरतनं पन महासत्तस्स मनुस्सायेव गण्हिंसु।

    Sopi marugaṇaparivuto viya sakko anomena sirivibhavena taṃ maṇiratanaṃ hatthena gahetvā kevaṭṭābhimukho agamāsi. Kevaṭṭopi taṃ disvāva sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto paccuggamanaṃ katvā evamāha – ‘‘paṇḍita mahosadha, mayaṃ dve paṇḍitā, amhākaṃ tumhe nissāya ettakaṃ kālaṃ vasantānaṃ tumhehi paṇṇākāramattampi na pesitapubbaṃ, kasmā evamakatthā’’ti? Atha naṃ mahāsatto ‘‘paṇḍita, tumhākaṃ anucchavikaṃ paṇṇākāraṃ olokentā ajja mayaṃ imaṃ maṇiratanaṃ labhimhā, handa, imaṃ maṇiratanaṃ gaṇhatha, evarūpaṃ nāma aññaṃ maṇiratanaṃ natthī’’ti āha. So tassa hatthe jalamānaṃ maṇiratanaṃ disvā ‘‘dātukāmo me bhavissatī’’ti cintetvā ‘‘tena hi, paṇḍita, dehī’’ti hatthaṃ pasāresi. Mahāsatto ‘‘gaṇhāhi, ācariyā’’ti khipitvā pasāritahatthassa aṅgulīsu pātesi. Brāhmaṇo garuṃ maṇiratanaṃ aṅgulīhi dhāretuṃ nāsakkhi. Maṇiratanaṃ parigaḷitvā mahāsattassa pādamūle pati. Brāhmaṇo lobhena ‘‘gaṇhissāmi na’’nti tassa pādamūle oṇato ahosi. Athassa mahāsatto uṭṭhātuṃ adatvā ekena hatthena khandhaṭṭhike, ekena piṭṭhikacchāyaṃ gahetvā ‘‘uṭṭhetha ācariya, uṭṭhetha ācariya, ahaṃ atidaharo tumhākaṃ nattumatto, mā maṃ vandathā’’ti vadanto aparāparaṃ katvā mukhaṃ bhūmiyaṃ ghaṃsitvā lohitamakkhitaṃ katvā ‘‘andhabāla, tvaṃ mama santikā vandanaṃ paccāsīsasī’’ti gīvāyaṃ gahetvā khipi. So usabhamatte ṭhāne patitvā uṭṭhāya palāyi. Maṇiratanaṃ pana mahāsattassa manussāyeva gaṇhiṃsu.

    बोधिसत्तस्स पन ‘‘उट्ठेथ आचरिय, उट्ठेथ आचरिय, मा मं वन्दथा’’ति वचीघोसो सकलपरिसं छादेत्वा अट्ठासि। ‘‘केवट्टब्राह्मणो महोसधस्स पादे वन्दती’’ति पुरिसापिस्स एकप्पहारेनेव उन्‍नादादीनि अकंसु। ब्रह्मदत्तं आदिं कत्वा सब्बेपि ते राजानो केवट्टं महासत्तस्स पादमूले ओणतं अद्दसंसुयेव। ते ‘‘अम्हाकं पण्डितेन महोसधो वन्दितो, इदानि पराजितम्हा, न नो जीवितं दस्सती’’ति अत्तनो अत्तनो अस्से अभिरुहित्वा उत्तरपञ्‍चालाभिमुखा पलायितुं आरभिंसु। ते पलायन्ते दिस्वा बोधिसत्तस्स पुरिसा ‘‘चूळनिब्रह्मदत्तो एकसतखत्तिये गहेत्वा पलायती’’ति पुन उक्‍कुट्ठिमकंसु। तं सुत्वा ते राजानो मरणभयभीता भिय्योसोमत्ताय पलायन्ता सेनङ्गं भिन्दिंसु। बोधिसत्तस्स पुरिसापि नदन्ता वग्गन्ता सुट्ठुतरं कोलाहलमकंसु । महासत्तो सेनङ्गपरिवुतो नगरमेव पाविसि। चूळनिब्रह्मदत्तस्स सेनापि तियोजनमत्तं पक्खन्दि।

    Bodhisattassa pana ‘‘uṭṭhetha ācariya, uṭṭhetha ācariya, mā maṃ vandathā’’ti vacīghoso sakalaparisaṃ chādetvā aṭṭhāsi. ‘‘Kevaṭṭabrāhmaṇo mahosadhassa pāde vandatī’’ti purisāpissa ekappahāreneva unnādādīni akaṃsu. Brahmadattaṃ ādiṃ katvā sabbepi te rājāno kevaṭṭaṃ mahāsattassa pādamūle oṇataṃ addasaṃsuyeva. Te ‘‘amhākaṃ paṇḍitena mahosadho vandito, idāni parājitamhā, na no jīvitaṃ dassatī’’ti attano attano asse abhiruhitvā uttarapañcālābhimukhā palāyituṃ ārabhiṃsu. Te palāyante disvā bodhisattassa purisā ‘‘cūḷanibrahmadatto ekasatakhattiye gahetvā palāyatī’’ti puna ukkuṭṭhimakaṃsu. Taṃ sutvā te rājāno maraṇabhayabhītā bhiyyosomattāya palāyantā senaṅgaṃ bhindiṃsu. Bodhisattassa purisāpi nadantā vaggantā suṭṭhutaraṃ kolāhalamakaṃsu . Mahāsatto senaṅgaparivuto nagarameva pāvisi. Cūḷanibrahmadattassa senāpi tiyojanamattaṃ pakkhandi.

    केवट्टो अस्सं अभिरुय्ह नलाटे लोहितं पुञ्छमानो सेनं पत्वा अस्सपिट्ठियं निसिन्‍नोव ‘‘भोन्तो मा पलायथ, भोन्तो मा पलायथ, नाहं गहपतिपुत्तं वन्दामि, तिट्ठथ तिट्ठथा’’ति आह। सेना असद्दहन्ता अट्ठत्वा आगच्छन्तं केवट्टं अक्‍कोसन्ता परिभासन्ता ‘‘पापधम्म दुट्ठब्राह्मण, ‘धम्मयुद्धं नाम करिस्सामी’ति वत्वा नत्तुमत्तं अप्पहोन्तम्पि वन्दति, नत्थि तव कत्तब्ब’’न्ति कथं असुणन्ता विय गच्छन्तेव। सो वेगेन गन्त्वा सेनं पापुणित्वा ‘‘भोन्तो वचनं सद्दहथ मय्हं, नाहं तं वन्दामि, मणिरतनेन मं वञ्‍चेसी’’ति सब्बेपि ते राजानो नानाकारणेहि सम्बोधेत्वा अत्तनो कथं गण्हापेत्वा तथा भिन्‍नं सेनं पटिनिवत्तेसि। सा पन ताव महती सेना सचे एकेकपंसुमुट्ठिं वा एकेकलेड्डुं वा गहेत्वा नगराभिमुखा खिपेय्य, परिखं पूरेत्वा पाकारप्पमाणा रासि भवेय्य। बोधिसत्तानं पन अधिप्पायो नाम समिज्झतियेव, तस्मा एकोपि पंसुमुट्ठिं वा लेड्डुं वा नगराभिमुखं खिपन्तो नाम नाहोसि। सब्बेपि ते निवत्तित्वा अत्तनो अत्तनो खन्धावारट्ठानमेव पच्‍चागमिंसु ।

    Kevaṭṭo assaṃ abhiruyha nalāṭe lohitaṃ puñchamāno senaṃ patvā assapiṭṭhiyaṃ nisinnova ‘‘bhonto mā palāyatha, bhonto mā palāyatha, nāhaṃ gahapatiputtaṃ vandāmi, tiṭṭhatha tiṭṭhathā’’ti āha. Senā asaddahantā aṭṭhatvā āgacchantaṃ kevaṭṭaṃ akkosantā paribhāsantā ‘‘pāpadhamma duṭṭhabrāhmaṇa, ‘dhammayuddhaṃ nāma karissāmī’ti vatvā nattumattaṃ appahontampi vandati, natthi tava kattabba’’nti kathaṃ asuṇantā viya gacchanteva. So vegena gantvā senaṃ pāpuṇitvā ‘‘bhonto vacanaṃ saddahatha mayhaṃ, nāhaṃ taṃ vandāmi, maṇiratanena maṃ vañcesī’’ti sabbepi te rājāno nānākāraṇehi sambodhetvā attano kathaṃ gaṇhāpetvā tathā bhinnaṃ senaṃ paṭinivattesi. Sā pana tāva mahatī senā sace ekekapaṃsumuṭṭhiṃ vā ekekaleḍḍuṃ vā gahetvā nagarābhimukhā khipeyya, parikhaṃ pūretvā pākārappamāṇā rāsi bhaveyya. Bodhisattānaṃ pana adhippāyo nāma samijjhatiyeva, tasmā ekopi paṃsumuṭṭhiṃ vā leḍḍuṃ vā nagarābhimukhaṃ khipanto nāma nāhosi. Sabbepi te nivattitvā attano attano khandhāvāraṭṭhānameva paccāgamiṃsu .

    राजा केवट्टं पुच्छि ‘‘किं करोम, आचरिया’’ति। ‘‘देव, कस्सचि चूळद्वारेन निक्खमितुं अदत्वा सञ्‍चारं छिन्दाम, मनुस्सा निक्खमितुं अलभन्ता उक्‍कण्ठित्वा द्वारं विवरिस्सन्ति, अथ मयं पच्‍चामित्तं गण्हिस्सामा’’ति। पण्डितो तं पवत्तिं पुरिमनयेनेव ञत्वा चिन्तेसि ‘‘इमेसु चिरं इधेव वसन्तेसु फासुकं नाम नत्थि। उपायेनेव ते पलापेतुं वट्टती’’ति। सो ‘‘मन्तेन ते पलापेस्सामी’’ति एकं मन्तकुसलं उपधारेन्तो अनुकेवट्टं नाम ब्राह्मणं दिस्वा तं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘आचरिय, अम्हाकं एकं कम्मं निद्धरितुं वट्टती’’ति आह। ‘‘किं करोम, पण्डित, वदेही’’ति। ‘‘आचरिय, तुम्हे अनुपाकारे ठत्वा अम्हाकं मनुस्सानं पमादं ओलोकेत्वा अन्तरन्तरा ब्रह्मदत्तस्स मनुस्सानं पूवमच्छमंसादीनि खिपित्वा ‘‘अम्भो, इदञ्‍चिदञ्‍च खादथ मा उक्‍कण्ठथ, अञ्‍ञं कतिपाहं वसितुं वायमथ, नगरवासिनो पञ्‍जरे बद्धकुक्‍कुटा विय उक्‍कण्ठिता नचिरस्सेव वो द्वारं विवरिस्सन्ति। अथ तुम्हे वेदेहञ्‍च दुट्ठगहपतिपुत्तञ्‍च गण्हिस्सथा’’ति वदेय्याथ । अम्हाकं मनुस्सा तं कथं सुत्वा तुम्हे अक्‍कोसित्वा तज्‍जेत्वा ब्रह्मदत्तस्स मनुस्सानं पस्सन्तानञ्‍ञेव तुम्हे हत्थपादेसु गहेत्वा वेळुपेसिकादीहि पहरन्ता विय हुत्वा केसे ओहारेत्वा पञ्‍च चूळा गाहापेत्वा इट्ठकचुण्णेन ओकिरापेत्वा कणवीरमालं कण्णे कत्वा कतिपयपहारे दत्वा पिट्ठियं राजियो दस्सेत्वा पाकारं आरोपेत्वा सिक्‍काय पक्खिपित्वा योत्तेन ओतारेत्वा ‘‘गच्छ मन्तभेदक, चोरा’’ति चूळनिब्रह्मदत्तस्स मनुस्सानं दस्सन्ति। ते तं रञ्‍ञो सन्तिकं आनेस्सन्ति। राजा तं दिस्वा ‘‘को ते अपराधो’’ति पुच्छिस्सति। अथस्स एवं वदेय्याथ ‘‘महाराज, मय्हं पुब्बे यसो महन्तो, गहपतिपुत्तो मन्तभेदको’’ति मं कुज्झित्वा रञ्‍ञो कथेत्वा सब्बं मे विभवं अच्छिन्दि, ‘‘अहं मम यसभेदकस्स गहपतिपुत्तस्स सीसं गण्हापेस्सामी’’ति तुम्हाकं मनुस्सानं उक्‍कण्ठितमोचनेन एतेसं ठितानं खादनीयं वा भोजनीयं वा देमि। एत्तकेन मं पोराणवेरं हदये कत्वा इमं ब्यसनं पापेसि। ‘‘तं सब्बं तुम्हाकं मनुस्सा जानन्ति, महाराजा’’ति नानप्पकारेहि तं सद्दहापेत्वा विस्सासे उप्पन्‍ने वदेय्याथ ‘‘महाराज, तुम्हे ममं लद्धकालतो पट्ठाय मा चिन्तयित्थ। इदानि वेदेहस्स च गहपतिपुत्तस्स च जीवितं नत्थि, अहं इमस्मिं नगरे पाकारस्स थिरट्ठानदुब्बलट्ठानञ्‍च परिखायं कुम्भीलादीनं अत्थिट्ठानञ्‍च नत्थिट्ठानञ्‍च जानामि, न चिरस्सेव वो नगरं गहेत्वा दस्सामी’’ति। अथ सो राजा सद्दहित्वा तुम्हाकं सक्‍कारं करिस्सति, सेनावाहनञ्‍च पटिच्छापेस्सति। अथस्स सेनं वाळकुम्भीलट्ठानेसुयेव ओतारेय्याथ। तस्स सेना कुम्भीलभयेन न ओतरिस्सति, तदा तुम्हे राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘तुम्हाकं सेनाय, देव, गहपतिपुत्तेन लञ्‍जो दिन्‍नो, सब्बे राजानो च आचरियकेवट्टञ्‍च आदिं कत्वा न केनचि लञ्‍जो अग्गहितो नाम अत्थि। केवलं एते तुम्हे परिवारेत्वा चरन्ति, सब्बे पन गहपतिपुत्तस्स सन्तकाव, अहमेकोव तुम्हाकं पुरिसो। सचे मे न सद्दहथ, सब्बे राजानो अलङ्करित्वा मं दस्सनाय आगच्छन्तू’’ति पेसेथ। ‘‘अथ नेसं गहपतिपुत्तेन अत्तनो नामरूपं लिखित्वा दिन्‍नेसु वत्थालङ्कारखग्गादीसु अक्खरानि दिस्वा निट्ठं गच्छेय्याथा’’ति वदेय्याथ। सो तथा कत्वा तानि दिस्वा निट्ठं गन्त्वा भीततसितो ते राजानो उय्योजेत्वा ‘‘इदानि किं करोम पण्डिता’’ति तुम्हे पुच्छिस्सति। तमेनं तुम्हे एवं वदेय्याथ ‘‘महाराज, गहपतिपुत्तो बहुमायो। सचे अञ्‍ञानि कतिपयदिवसानि वसिस्सथ, सब्बं वो सेनं अत्तनो हत्थगतं कत्वा तुम्हे गण्हिस्सति। तस्मा पपञ्‍चं अकत्वा अज्‍जेव मज्झिमयामानन्तरे अस्सपिट्ठियं निसीदित्वा पलायिस्साम, मा नो परहत्थे मरणं होतू’’ति। सो तुम्हाकं वचनं सुत्वा तथा करिस्सति। तुम्हे तस्स पलायनवेलाय निवत्तित्वा अम्हाकं मनुस्से जानापेय्याथाति।

    Rājā kevaṭṭaṃ pucchi ‘‘kiṃ karoma, ācariyā’’ti. ‘‘Deva, kassaci cūḷadvārena nikkhamituṃ adatvā sañcāraṃ chindāma, manussā nikkhamituṃ alabhantā ukkaṇṭhitvā dvāraṃ vivarissanti, atha mayaṃ paccāmittaṃ gaṇhissāmā’’ti. Paṇḍito taṃ pavattiṃ purimanayeneva ñatvā cintesi ‘‘imesu ciraṃ idheva vasantesu phāsukaṃ nāma natthi. Upāyeneva te palāpetuṃ vaṭṭatī’’ti. So ‘‘mantena te palāpessāmī’’ti ekaṃ mantakusalaṃ upadhārento anukevaṭṭaṃ nāma brāhmaṇaṃ disvā taṃ pakkosāpetvā ‘‘ācariya, amhākaṃ ekaṃ kammaṃ niddharituṃ vaṭṭatī’’ti āha. ‘‘Kiṃ karoma, paṇḍita, vadehī’’ti. ‘‘Ācariya, tumhe anupākāre ṭhatvā amhākaṃ manussānaṃ pamādaṃ oloketvā antarantarā brahmadattassa manussānaṃ pūvamacchamaṃsādīni khipitvā ‘‘ambho, idañcidañca khādatha mā ukkaṇṭhatha, aññaṃ katipāhaṃ vasituṃ vāyamatha, nagaravāsino pañjare baddhakukkuṭā viya ukkaṇṭhitā nacirasseva vo dvāraṃ vivarissanti. Atha tumhe vedehañca duṭṭhagahapatiputtañca gaṇhissathā’’ti vadeyyātha . Amhākaṃ manussā taṃ kathaṃ sutvā tumhe akkositvā tajjetvā brahmadattassa manussānaṃ passantānaññeva tumhe hatthapādesu gahetvā veḷupesikādīhi paharantā viya hutvā kese ohāretvā pañca cūḷā gāhāpetvā iṭṭhakacuṇṇena okirāpetvā kaṇavīramālaṃ kaṇṇe katvā katipayapahāre datvā piṭṭhiyaṃ rājiyo dassetvā pākāraṃ āropetvā sikkāya pakkhipitvā yottena otāretvā ‘‘gaccha mantabhedaka, corā’’ti cūḷanibrahmadattassa manussānaṃ dassanti. Te taṃ rañño santikaṃ ānessanti. Rājā taṃ disvā ‘‘ko te aparādho’’ti pucchissati. Athassa evaṃ vadeyyātha ‘‘mahārāja, mayhaṃ pubbe yaso mahanto, gahapatiputto mantabhedako’’ti maṃ kujjhitvā rañño kathetvā sabbaṃ me vibhavaṃ acchindi, ‘‘ahaṃ mama yasabhedakassa gahapatiputtassa sīsaṃ gaṇhāpessāmī’’ti tumhākaṃ manussānaṃ ukkaṇṭhitamocanena etesaṃ ṭhitānaṃ khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā demi. Ettakena maṃ porāṇaveraṃ hadaye katvā imaṃ byasanaṃ pāpesi. ‘‘Taṃ sabbaṃ tumhākaṃ manussā jānanti, mahārājā’’ti nānappakārehi taṃ saddahāpetvā vissāse uppanne vadeyyātha ‘‘mahārāja, tumhe mamaṃ laddhakālato paṭṭhāya mā cintayittha. Idāni vedehassa ca gahapatiputtassa ca jīvitaṃ natthi, ahaṃ imasmiṃ nagare pākārassa thiraṭṭhānadubbalaṭṭhānañca parikhāyaṃ kumbhīlādīnaṃ atthiṭṭhānañca natthiṭṭhānañca jānāmi, na cirasseva vo nagaraṃ gahetvā dassāmī’’ti. Atha so rājā saddahitvā tumhākaṃ sakkāraṃ karissati, senāvāhanañca paṭicchāpessati. Athassa senaṃ vāḷakumbhīlaṭṭhānesuyeva otāreyyātha. Tassa senā kumbhīlabhayena na otarissati, tadā tumhe rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘tumhākaṃ senāya, deva, gahapatiputtena lañjo dinno, sabbe rājāno ca ācariyakevaṭṭañca ādiṃ katvā na kenaci lañjo aggahito nāma atthi. Kevalaṃ ete tumhe parivāretvā caranti, sabbe pana gahapatiputtassa santakāva, ahamekova tumhākaṃ puriso. Sace me na saddahatha, sabbe rājāno alaṅkaritvā maṃ dassanāya āgacchantū’’ti pesetha. ‘‘Atha nesaṃ gahapatiputtena attano nāmarūpaṃ likhitvā dinnesu vatthālaṅkārakhaggādīsu akkharāni disvā niṭṭhaṃ gaccheyyāthā’’ti vadeyyātha. So tathā katvā tāni disvā niṭṭhaṃ gantvā bhītatasito te rājāno uyyojetvā ‘‘idāni kiṃ karoma paṇḍitā’’ti tumhe pucchissati. Tamenaṃ tumhe evaṃ vadeyyātha ‘‘mahārāja, gahapatiputto bahumāyo. Sace aññāni katipayadivasāni vasissatha, sabbaṃ vo senaṃ attano hatthagataṃ katvā tumhe gaṇhissati. Tasmā papañcaṃ akatvā ajjeva majjhimayāmānantare assapiṭṭhiyaṃ nisīditvā palāyissāma, mā no parahatthe maraṇaṃ hotū’’ti. So tumhākaṃ vacanaṃ sutvā tathā karissati. Tumhe tassa palāyanavelāya nivattitvā amhākaṃ manusse jānāpeyyāthāti.

    तं सुत्वा अनुकेवट्टब्राह्मणो ‘‘साधु पण्डित, करिस्सामि ते वचन’’न्ति आह। ‘‘तेन हि कतिपयपहारे सहितुं वट्टती’’ति। ‘‘पण्डित , मम जीवितञ्‍च हत्थपादे च ठपेत्वा सेसं अत्तनो रुचिवसेन करोही’’ति। सो तस्स गेहे मनुस्सानं सक्‍कारं कारेत्वा अनुकेवट्टं वुत्तनयेन विप्पकारं पापेत्वा योत्तेन ओतारेत्वा ब्रह्मदत्तमनुस्सानं दापेसि। अथ ते तं गहेत्वा तस्स दस्सेसुं। राजा तं वीमंसित्वा सद्दहित्वा सक्‍कारमस्स कत्वा सेनं पटिच्छापेसि। सोपि तं वाळकुम्भीलट्ठानेसुयेव ओतारेति। मनुस्सा कुम्भीलेहि खज्‍जमाना अट्टालकट्ठितेहि मनुस्सेहि उसुसत्तितोमरेहि विज्झियमाना महाविनासं पापुणन्ति। ततो पट्ठाय कोचि भयेन उपगन्तुं न सक्‍कोति। अनुकेवट्टो राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘तुम्हाकं अत्थाय युज्झनका नाम नत्थि, सब्बेहि लञ्‍जो गहितो, असद्दहन्तो पक्‍कोसापेत्वा निवत्थवत्थादीसु अक्खरानि ओलोकेथा’’ति आह। राजा तथा कत्वा सब्बेसं वत्थादीसु अक्खरानि दिस्वा ‘‘अद्धा इमेहि लञ्‍जो गहितो’’ति निट्ठं गन्त्वा ‘‘आचरिय, इदानि किं कत्तब्ब’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘देव, अञ्‍ञं कातब्बं नत्थि। सचे पपञ्‍चं करिस्सथ, गहपतिपुत्तो वो गण्हिस्सति, आचरियकेवट्टोपि केवलं नलाटे वणं कत्वा चरति, लञ्‍जो पन एतेनपि गहितो। अयञ्हि मणिरतनं गहेत्वा तुम्हे तियोजनं पलापेसि, पुन सद्दहापेत्वा निवत्तेसि, अयम्पि परिभिन्दकोव। एकरत्तिवासोपि मय्हं न रुच्‍चति, अज्‍जेव मज्झिमयामसमनन्तरे पलायितुं वट्टति, मं ठपेत्वा अञ्‍ञो तव सुहदयो नाम नत्थी’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि आचरिय तुम्हेयेव मे अस्सं कप्पेत्वा यानसज्‍जं करोथा’’ति आह।

    Taṃ sutvā anukevaṭṭabrāhmaṇo ‘‘sādhu paṇḍita, karissāmi te vacana’’nti āha. ‘‘Tena hi katipayapahāre sahituṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Paṇḍita , mama jīvitañca hatthapāde ca ṭhapetvā sesaṃ attano rucivasena karohī’’ti. So tassa gehe manussānaṃ sakkāraṃ kāretvā anukevaṭṭaṃ vuttanayena vippakāraṃ pāpetvā yottena otāretvā brahmadattamanussānaṃ dāpesi. Atha te taṃ gahetvā tassa dassesuṃ. Rājā taṃ vīmaṃsitvā saddahitvā sakkāramassa katvā senaṃ paṭicchāpesi. Sopi taṃ vāḷakumbhīlaṭṭhānesuyeva otāreti. Manussā kumbhīlehi khajjamānā aṭṭālakaṭṭhitehi manussehi ususattitomarehi vijjhiyamānā mahāvināsaṃ pāpuṇanti. Tato paṭṭhāya koci bhayena upagantuṃ na sakkoti. Anukevaṭṭo rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘tumhākaṃ atthāya yujjhanakā nāma natthi, sabbehi lañjo gahito, asaddahanto pakkosāpetvā nivatthavatthādīsu akkharāni olokethā’’ti āha. Rājā tathā katvā sabbesaṃ vatthādīsu akkharāni disvā ‘‘addhā imehi lañjo gahito’’ti niṭṭhaṃ gantvā ‘‘ācariya, idāni kiṃ kattabba’’nti pucchitvā ‘‘deva, aññaṃ kātabbaṃ natthi. Sace papañcaṃ karissatha, gahapatiputto vo gaṇhissati, ācariyakevaṭṭopi kevalaṃ nalāṭe vaṇaṃ katvā carati, lañjo pana etenapi gahito. Ayañhi maṇiratanaṃ gahetvā tumhe tiyojanaṃ palāpesi, puna saddahāpetvā nivattesi, ayampi paribhindakova. Ekarattivāsopi mayhaṃ na ruccati, ajjeva majjhimayāmasamanantare palāyituṃ vaṭṭati, maṃ ṭhapetvā añño tava suhadayo nāma natthī’’ti vutte ‘‘tena hi ācariya tumheyeva me assaṃ kappetvā yānasajjaṃ karothā’’ti āha.

    ब्राह्मणो तस्स निच्छयेन पलायनभावं ञत्वा ‘‘मा भायि, महाराजा’’ति अस्सासेत्वा बहि निक्खमित्वा उपनिक्खित्तकपुरिसानं ‘‘अज्‍ज राजा पलायिस्सति, मा निद्दायित्था’’ति ओवादं दत्वा रञ्‍ञो अस्सो यथा आकड्ढितो सुट्ठुतरं पलायति, एवं अवकप्पनाय कप्पेत्वा मज्झिमयामसमनन्तरे ‘‘कप्पितो, देव, अस्सो, वेलं जानाही’’ति आह। राजा अस्सं अभिरुहित्वा पलायि। अनुकेवट्टोपि अस्सं अभिरुहित्वा तेन सद्धिं गच्छन्तो विय थोकं गन्त्वा निवत्तो। अवकप्पनाय कप्पितअस्सो आकड्ढियमानोपि राजानं गहेत्वा पलायि। अनुकेवट्टो सेनाय अन्तरं पविसित्वा ‘‘चूळनिब्रह्मदत्तो पलातो’’ति उक्‍कुट्ठिमकासि। उपनिक्खित्तकपुरिसापि अत्तनो मनुस्सेहि सद्धिं उपघोसिंसु। सेसराजानो तं सुत्वा ‘‘महोसधपण्डितो द्वारं विवरित्वा निक्खन्तो भविस्सति, न नो दानि जीवितं दस्सती’’ति भीततसिता उपभोगपरिभोगभण्डानिपि अनोलोकेत्वा इतो चितो च पलायिंसु। मनुस्सा ‘‘राजानो पलायन्ती’’ति सुट्ठुतरं उपघोसिंसु। तं सुत्वा द्वारट्टालकादीसु ठितापि उन्‍नादिंसु अप्फोटयिंसु। इति तस्मिं खणे पथवी विय भिज्‍जमाना समुद्दो विय सङ्खुभितो सकलनगरं अन्तो च बहि च एकनिन्‍नादं अहोसि। अट्ठारसअक्खोभणिसङ्खा मनुस्सा ‘‘महोसधपण्डितेन किर ब्रह्मदत्तो एकसतराजानो च गहिता’’ति मरणभयभीता अत्तनो अत्तनो उदरबद्धसाटकम्पि छड्डेत्वा पलायिंसु। खन्धावारट्ठानं तुच्छं अहोसि। चूळनिब्रह्मदत्तो एकसते खत्तिये गहेत्वा अत्तनो नगरमेव गतो। पुनदिवसे पन पातोव नगरद्वारानि विवरित्वा बलकाया नगरा निक्खमित्वा महाविलोपं दिस्वा ‘‘किं करोम, पण्डिता’’ति महासत्तस्स आरोचयिंसु। सो आह – ‘‘एतेहि छड्डितं धनं अम्हाकं पापुणाति, सब्बेसं राजूनं सन्तकं अम्हाकं रञ्‍ञो, देथ, सेट्ठीनञ्‍च केवट्टब्राह्मणस्स च सन्तकं अम्हाकं आहरथ, अवसेसं पन नगरवासिनो गण्हन्तू’’ति। तेसं महग्घरतनभण्डमेव आहरन्तानं अड्ढमासो वीतिवत्तो। सेसं पन चतूहि मासेहि आहरिंसु। महासत्तो अनुकेवट्टस्स महन्तं सक्‍कारमकासि। ततो पट्ठाय च किर मिथिलवासिनो बहू हिरञ्‍ञसुवण्णा जाता। ब्रह्मदत्तस्सपि तेहि राजूहि सद्धिं उत्तरपञ्‍चालनगरे वसन्तस्स एकवस्सं अतीतं।

    Brāhmaṇo tassa nicchayena palāyanabhāvaṃ ñatvā ‘‘mā bhāyi, mahārājā’’ti assāsetvā bahi nikkhamitvā upanikkhittakapurisānaṃ ‘‘ajja rājā palāyissati, mā niddāyitthā’’ti ovādaṃ datvā rañño asso yathā ākaḍḍhito suṭṭhutaraṃ palāyati, evaṃ avakappanāya kappetvā majjhimayāmasamanantare ‘‘kappito, deva, asso, velaṃ jānāhī’’ti āha. Rājā assaṃ abhiruhitvā palāyi. Anukevaṭṭopi assaṃ abhiruhitvā tena saddhiṃ gacchanto viya thokaṃ gantvā nivatto. Avakappanāya kappitaasso ākaḍḍhiyamānopi rājānaṃ gahetvā palāyi. Anukevaṭṭo senāya antaraṃ pavisitvā ‘‘cūḷanibrahmadatto palāto’’ti ukkuṭṭhimakāsi. Upanikkhittakapurisāpi attano manussehi saddhiṃ upaghosiṃsu. Sesarājāno taṃ sutvā ‘‘mahosadhapaṇḍito dvāraṃ vivaritvā nikkhanto bhavissati, na no dāni jīvitaṃ dassatī’’ti bhītatasitā upabhogaparibhogabhaṇḍānipi anoloketvā ito cito ca palāyiṃsu. Manussā ‘‘rājāno palāyantī’’ti suṭṭhutaraṃ upaghosiṃsu. Taṃ sutvā dvāraṭṭālakādīsu ṭhitāpi unnādiṃsu apphoṭayiṃsu. Iti tasmiṃ khaṇe pathavī viya bhijjamānā samuddo viya saṅkhubhito sakalanagaraṃ anto ca bahi ca ekaninnādaṃ ahosi. Aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhā manussā ‘‘mahosadhapaṇḍitena kira brahmadatto ekasatarājāno ca gahitā’’ti maraṇabhayabhītā attano attano udarabaddhasāṭakampi chaḍḍetvā palāyiṃsu. Khandhāvāraṭṭhānaṃ tucchaṃ ahosi. Cūḷanibrahmadatto ekasate khattiye gahetvā attano nagarameva gato. Punadivase pana pātova nagaradvārāni vivaritvā balakāyā nagarā nikkhamitvā mahāvilopaṃ disvā ‘‘kiṃ karoma, paṇḍitā’’ti mahāsattassa ārocayiṃsu. So āha – ‘‘etehi chaḍḍitaṃ dhanaṃ amhākaṃ pāpuṇāti, sabbesaṃ rājūnaṃ santakaṃ amhākaṃ rañño, detha, seṭṭhīnañca kevaṭṭabrāhmaṇassa ca santakaṃ amhākaṃ āharatha, avasesaṃ pana nagaravāsino gaṇhantū’’ti. Tesaṃ mahaggharatanabhaṇḍameva āharantānaṃ aḍḍhamāso vītivatto. Sesaṃ pana catūhi māsehi āhariṃsu. Mahāsatto anukevaṭṭassa mahantaṃ sakkāramakāsi. Tato paṭṭhāya ca kira mithilavāsino bahū hiraññasuvaṇṇā jātā. Brahmadattassapi tehi rājūhi saddhiṃ uttarapañcālanagare vasantassa ekavassaṃ atītaṃ.

    ब्रह्मदत्तस्स युद्धपराजयकण्डं निट्ठितं।

    Brahmadattassa yuddhaparājayakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    सुवकण्डं

    Suvakaṇḍaṃ

    अथेकदिवसं केवट्टो आदासे मुखं ओलोकेन्तो नलाटे वणं दिस्वा ‘‘इदं गहपतिपुत्तस्स कम्मं, तेनाहं एत्तकानं राजूनं अन्तरे लज्‍जापितो’’ति चिन्तेत्वा समुप्पन्‍नकोधो हुत्वा ‘‘कदा नु ख्वस्स पिट्ठिं पस्सितुं समत्थो भविस्सामी’’ति चिन्तेन्तो ‘‘अत्थेसो उपायो, अम्हाकं रञ्‍ञो धीता पञ्‍चालचन्दी नाम उत्तमरूपधरा देवच्छरापटिभागा, तं विदेहरञ्‍ञो दस्सामा’’ति वत्वा ‘‘वेदेहं कामेन पलोभेत्वा गिलितबळिसं विय मच्छं सद्धिं महोसधेन आनेत्वा उभो ते मारेत्वा जयपानं पिविस्सामा’’ति सन्‍निट्ठानं कत्वा राजानं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘देव, एको मन्तो अत्थी’’ति। ‘‘आचरिय, तव मन्तं निस्साय उदरबद्धसाटकस्सपि अस्सामिनो जातम्हा, इदानि किं करिस्ससि, तुण्ही होही’’ति। ‘‘महाराज, इमिना उपायेन सदिसो अञ्‍ञो नत्थी’’ति। ‘‘तेन हि भणाही’’ति। ‘‘महाराज, अम्हेहि द्वीहियेव एकतो भवितुं वट्टती’’ति। ‘‘एवं होतू’’ति। अथ नं ब्राह्मणो उपरिपासादतलं आरोपेत्वा आह – ‘‘महाराज, विदेहराजानं किलेसेन पलोभेत्वा इधानेत्वा सद्धिं गहपतिपुत्तेन मारेस्सामा’’ति। ‘‘सुन्दरो, आचरिय, उपायो, कथं पन तं पलोभेत्वा आनेस्सामा’’ति? ‘‘महाराज, धीता वो पञ्छालचन्दी उत्तमरूपधरा, तस्सा रूपसम्पत्तिं चातुरियविलासेन कवीहि गीतं बन्धापेत्वा तानि कब्बानि मिथिलायं गायापेत्वा ‘एवरूपं इत्थिरतनं अलभन्तस्स विदेहनरिन्दस्स किं रज्‍जेना’ति तस्स सवनसंसग्गेनेव पटिबद्धभावं ञत्वा अहं तत्थ गन्त्वा दिवसं ववत्थपेस्सामि। सो मयि दिवसं ववत्थपेत्वा आगते गिलितबळिसो विय मच्छो गहपतिपुत्तं गहेत्वा आगमिस्सति, अथ ने मारेस्सामा’’ति।

    Athekadivasaṃ kevaṭṭo ādāse mukhaṃ olokento nalāṭe vaṇaṃ disvā ‘‘idaṃ gahapatiputtassa kammaṃ, tenāhaṃ ettakānaṃ rājūnaṃ antare lajjāpito’’ti cintetvā samuppannakodho hutvā ‘‘kadā nu khvassa piṭṭhiṃ passituṃ samattho bhavissāmī’’ti cintento ‘‘attheso upāyo, amhākaṃ rañño dhītā pañcālacandī nāma uttamarūpadharā devaccharāpaṭibhāgā, taṃ videharañño dassāmā’’ti vatvā ‘‘vedehaṃ kāmena palobhetvā gilitabaḷisaṃ viya macchaṃ saddhiṃ mahosadhena ānetvā ubho te māretvā jayapānaṃ pivissāmā’’ti sanniṭṭhānaṃ katvā rājānaṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘deva, eko manto atthī’’ti. ‘‘Ācariya, tava mantaṃ nissāya udarabaddhasāṭakassapi assāmino jātamhā, idāni kiṃ karissasi, tuṇhī hohī’’ti. ‘‘Mahārāja, iminā upāyena sadiso añño natthī’’ti. ‘‘Tena hi bhaṇāhī’’ti. ‘‘Mahārāja, amhehi dvīhiyeva ekato bhavituṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Evaṃ hotū’’ti. Atha naṃ brāhmaṇo uparipāsādatalaṃ āropetvā āha – ‘‘mahārāja, videharājānaṃ kilesena palobhetvā idhānetvā saddhiṃ gahapatiputtena māressāmā’’ti. ‘‘Sundaro, ācariya, upāyo, kathaṃ pana taṃ palobhetvā ānessāmā’’ti? ‘‘Mahārāja, dhītā vo pañchālacandī uttamarūpadharā, tassā rūpasampattiṃ cāturiyavilāsena kavīhi gītaṃ bandhāpetvā tāni kabbāni mithilāyaṃ gāyāpetvā ‘evarūpaṃ itthiratanaṃ alabhantassa videhanarindassa kiṃ rajjenā’ti tassa savanasaṃsaggeneva paṭibaddhabhāvaṃ ñatvā ahaṃ tattha gantvā divasaṃ vavatthapessāmi. So mayi divasaṃ vavatthapetvā āgate gilitabaḷiso viya maccho gahapatiputtaṃ gahetvā āgamissati, atha ne māressāmā’’ti.

    राजा तस्स वचनं सुत्वा तुस्सित्वा ‘‘सुन्दरो उपायो, आचरिय, एवं करिस्सामा’’ति सम्पटिच्छि। तं पन मन्तं चूळनिब्रह्मदत्तस्स सयनपालिका साळिका सुत्वा पच्‍चक्खमकासि। राजा निपुणे कब्बकारे पक्‍कोसापेत्वा बहुं धनं दत्वा धीतरं तेसं दस्सेत्वा ‘‘ताता, एतिस्सा रूपसम्पत्तिं निस्साय कब्बं करोथा’’ति आह। ते अतिमनोहरानि गीतानि बन्धित्वा राजानं सावयिंसु। राजा तुस्सित्वा बहुं धनं तेसं अदासि। कवीनं सन्तिका नटा सिक्खित्वा समज्‍जमण्डले गायिंसु। इति तानि वित्थारितानि अहेसुं। तेसु मनुस्सानं अन्तरे वित्थारितत्तं गतेसु राजा गायके पक्‍कोसापेत्वा आह – ‘‘ताता, तुम्हे महासकुणे गहेत्वा रत्तिभागे रुक्खं अभिरुय्ह तत्थ निसिन्‍ना गायित्वा पच्‍चूसकाले तेसं गीवासु कंसताले बन्धित्वा ते उप्पातेत्वा ओतरथा’’ति। सो किर ‘‘पञ्‍चालरञ्‍ञो धीतु सरीरवण्णं देवतापि गायन्ती’’ति पाकटभावकरणत्थं तथा कारेसि। पुन राजा कवी पक्‍कोसापेत्वा ‘‘ताता, इदानि तुम्हे ‘एवरूपा कुमारिका जम्बुदीपतले अञ्‍ञस्स रञ्‍ञो नानुच्छविका, मिथिलायं वेदेहरञ्‍ञो अनुच्छविका’ति रञ्‍ञो च इस्सरियं इमाय च रूपं वण्णेत्वा गीतानि बन्धथा’’ति आह। ते तथा कत्वा रञ्‍ञो आरोचयिंसु।

    Rājā tassa vacanaṃ sutvā tussitvā ‘‘sundaro upāyo, ācariya, evaṃ karissāmā’’ti sampaṭicchi. Taṃ pana mantaṃ cūḷanibrahmadattassa sayanapālikā sāḷikā sutvā paccakkhamakāsi. Rājā nipuṇe kabbakāre pakkosāpetvā bahuṃ dhanaṃ datvā dhītaraṃ tesaṃ dassetvā ‘‘tātā, etissā rūpasampattiṃ nissāya kabbaṃ karothā’’ti āha. Te atimanoharāni gītāni bandhitvā rājānaṃ sāvayiṃsu. Rājā tussitvā bahuṃ dhanaṃ tesaṃ adāsi. Kavīnaṃ santikā naṭā sikkhitvā samajjamaṇḍale gāyiṃsu. Iti tāni vitthāritāni ahesuṃ. Tesu manussānaṃ antare vitthāritattaṃ gatesu rājā gāyake pakkosāpetvā āha – ‘‘tātā, tumhe mahāsakuṇe gahetvā rattibhāge rukkhaṃ abhiruyha tattha nisinnā gāyitvā paccūsakāle tesaṃ gīvāsu kaṃsatāle bandhitvā te uppātetvā otarathā’’ti. So kira ‘‘pañcālarañño dhītu sarīravaṇṇaṃ devatāpi gāyantī’’ti pākaṭabhāvakaraṇatthaṃ tathā kāresi. Puna rājā kavī pakkosāpetvā ‘‘tātā, idāni tumhe ‘evarūpā kumārikā jambudīpatale aññassa rañño nānucchavikā, mithilāyaṃ vedeharañño anucchavikā’ti rañño ca issariyaṃ imāya ca rūpaṃ vaṇṇetvā gītāni bandhathā’’ti āha. Te tathā katvā rañño ārocayiṃsu.

    राजा तेसं धनं दत्वा पुन गायके पक्‍कोसापेत्वा ‘‘ताता, मिथिलं गन्त्वा तत्थ इमिनाव उपायेन गायथा’’ति पेसेसि। ते तानि गायन्ता अनुपुब्बेन मिथिलं गन्त्वा समज्‍जमण्डले गायिंसु। तानि सुत्वा महाजनो उक्‍कुट्ठिसहस्सानि पवत्तेत्वा तेसं बहुं धनं अदासि। ते रत्तिसमये रुक्खेसुपि गायित्वा पच्‍चूसकाले सकुणानं गीवासु कंसताले बन्धित्वा ओतरन्ति। आकासे कंसतालसद्दं सुत्वा ‘‘पञ्‍चालराजधीतु सरीरवण्णं देवतापि गायन्ती’’ति सकलनगरे एककोलाहलं अहोसि। राजा सुत्वा गायके पक्‍कोसापेत्वा अन्तोनिवेसने समज्‍जं कारेत्वा ‘‘एवरूपं किर उत्तमरूपधरं धीतरं चूळनिराजा मय्हं दातुकामो’’ति तुस्सित्वा तेसं बहुं धनं अदासि। ते आगन्त्वा ब्रह्मदत्तस्स आरोचेसुं। अथ नं केवट्टो आह – ‘‘इदानि, महाराज, दिवसं ववत्थपनत्थाय गमिस्सामी’’ति। ‘‘साधु, आचरिय, किं लद्धुं वट्टती’’ति? ‘‘थोकं पण्णाकार’’न्ति। ‘‘तेन हि गण्हा’’ति दापेसि। सो तं आदाय महन्तेन परिवारेन वेदेहरट्ठं पापुणि। तस्सागमनं सुत्वा नगरे एककोलाहलं जातं ‘‘चूळनिराजा किर वेदेहो च मित्तसन्थवं करिस्सन्ति, चूळनिराजा अत्तनो धीतरं अम्हाकं रञ्‍ञो दस्सति , केवट्टो दिवसं ववत्थपेतुं एती’’ति। वेदेहराजापि सुणि, महासत्तोपि, सुत्वान पनस्स एतदहोसि ‘‘तस्सागमनं मय्हं न रुच्‍चति, तथतो नं जानिस्सामी’’ति। सो चूळनिसन्तिके उपनिक्खित्तकपुरिसानं सासनं पेसेसि ‘‘इममत्थं तथतो जानित्वा पेसेन्तू’’ति। अथ ते ‘‘मयमेतं तथतो न जानाम, राजा च केवट्टो च सयनगब्भे निसीदित्वा मन्तेन्ति, रञ्‍ञो पन सयनपालिका साळिका सकुणिका एतमत्थं जानेय्या’’ति पटिपेसयिंसु।

    Rājā tesaṃ dhanaṃ datvā puna gāyake pakkosāpetvā ‘‘tātā, mithilaṃ gantvā tattha imināva upāyena gāyathā’’ti pesesi. Te tāni gāyantā anupubbena mithilaṃ gantvā samajjamaṇḍale gāyiṃsu. Tāni sutvā mahājano ukkuṭṭhisahassāni pavattetvā tesaṃ bahuṃ dhanaṃ adāsi. Te rattisamaye rukkhesupi gāyitvā paccūsakāle sakuṇānaṃ gīvāsu kaṃsatāle bandhitvā otaranti. Ākāse kaṃsatālasaddaṃ sutvā ‘‘pañcālarājadhītu sarīravaṇṇaṃ devatāpi gāyantī’’ti sakalanagare ekakolāhalaṃ ahosi. Rājā sutvā gāyake pakkosāpetvā antonivesane samajjaṃ kāretvā ‘‘evarūpaṃ kira uttamarūpadharaṃ dhītaraṃ cūḷanirājā mayhaṃ dātukāmo’’ti tussitvā tesaṃ bahuṃ dhanaṃ adāsi. Te āgantvā brahmadattassa ārocesuṃ. Atha naṃ kevaṭṭo āha – ‘‘idāni, mahārāja, divasaṃ vavatthapanatthāya gamissāmī’’ti. ‘‘Sādhu, ācariya, kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Thokaṃ paṇṇākāra’’nti. ‘‘Tena hi gaṇhā’’ti dāpesi. So taṃ ādāya mahantena parivārena vedeharaṭṭhaṃ pāpuṇi. Tassāgamanaṃ sutvā nagare ekakolāhalaṃ jātaṃ ‘‘cūḷanirājā kira vedeho ca mittasanthavaṃ karissanti, cūḷanirājā attano dhītaraṃ amhākaṃ rañño dassati , kevaṭṭo divasaṃ vavatthapetuṃ etī’’ti. Vedeharājāpi suṇi, mahāsattopi, sutvāna panassa etadahosi ‘‘tassāgamanaṃ mayhaṃ na ruccati, tathato naṃ jānissāmī’’ti. So cūḷanisantike upanikkhittakapurisānaṃ sāsanaṃ pesesi ‘‘imamatthaṃ tathato jānitvā pesentū’’ti. Atha te ‘‘mayametaṃ tathato na jānāma, rājā ca kevaṭṭo ca sayanagabbhe nisīditvā mantenti, rañño pana sayanapālikā sāḷikā sakuṇikā etamatthaṃ jāneyyā’’ti paṭipesayiṃsu.

    तं सुत्वा महासत्तो चिन्तेसि ‘‘यथा पच्‍चामित्तानं ओकासो न होति, एवं सुविभत्तं कत्वा सुसज्‍जितं नगरं अहं केवट्टस्स दट्ठुं न दस्सामी’’ति। सो नगरद्वारतो याव राजगेहा, राजगेहतो च याव अत्तगेहा, गमनमग्गं उभोसु पस्सेसु किलञ्‍जेहि परिक्खिपापेत्वा मत्थकेपि किलञ्‍जेहि पटिच्छादापेत्वा चित्तकम्मं कारापेत्वा भूमियं पुप्फानि विकिरित्वा पुण्णघटे ठपापेत्वा कदलियो बन्धापेत्वा धजे पग्गण्हापेसि। केवट्टो नगरं पविसित्वा सुविभत्तं नगरं अपस्सन्तो ‘‘रञ्‍ञा मे मग्गो अलङ्कारापितो’’ति चिन्तेत्वा नगरस्स अदस्सनत्थं कतभावं न जानि। सो गन्त्वा राजानं दिस्वा पण्णाकारं पटिच्छापेत्वा पटिसन्थारं कत्वा एकमन्तं निसीदित्वा रञ्‍ञा कतसक्‍कारसम्मानो आगतकारणं आरोचेन्तो द्वे गाथा अभासि –

    Taṃ sutvā mahāsatto cintesi ‘‘yathā paccāmittānaṃ okāso na hoti, evaṃ suvibhattaṃ katvā susajjitaṃ nagaraṃ ahaṃ kevaṭṭassa daṭṭhuṃ na dassāmī’’ti. So nagaradvārato yāva rājagehā, rājagehato ca yāva attagehā, gamanamaggaṃ ubhosu passesu kilañjehi parikkhipāpetvā matthakepi kilañjehi paṭicchādāpetvā cittakammaṃ kārāpetvā bhūmiyaṃ pupphāni vikiritvā puṇṇaghaṭe ṭhapāpetvā kadaliyo bandhāpetvā dhaje paggaṇhāpesi. Kevaṭṭo nagaraṃ pavisitvā suvibhattaṃ nagaraṃ apassanto ‘‘raññā me maggo alaṅkārāpito’’ti cintetvā nagarassa adassanatthaṃ katabhāvaṃ na jāni. So gantvā rājānaṃ disvā paṇṇākāraṃ paṭicchāpetvā paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīditvā raññā katasakkārasammāno āgatakāraṇaṃ ārocento dve gāthā abhāsi –

    ५९९.

    599.

    ‘‘राजा सन्थवकामो ते, रतनानि पवेच्छति।

    ‘‘Rājā santhavakāmo te, ratanāni pavecchati;

    आगच्छन्तु इतो दूता, मञ्‍जुका पियभाणिनो॥

    Āgacchantu ito dūtā, mañjukā piyabhāṇino.

    ६००.

    600.

    ‘‘भासन्तु मुदुका वाचा, या वाचा पटिनन्दिता।

    ‘‘Bhāsantu mudukā vācā, yā vācā paṭinanditā;

    पञ्‍चालो च विदेहो च, उभो एका भवन्तु ते’’ति॥

    Pañcālo ca videho ca, ubho ekā bhavantu te’’ti.

    तत्थ सन्थवकामोति महाराज, अम्हाकं राजा तया सद्धिं मित्तसन्थवं कातुकामो। रतनानीति इत्थिरतनं अत्तनो धीतरं आदिं कत्वा तुम्हाकं सब्बरतनानि दस्सति। आगच्छन्तूति इतो पट्ठाय किर उत्तरपञ्‍चालनगरतो पण्णाकारं गहेत्वा मधुरवचना पियभाणिनो दूता इध आगच्छन्तु, इतो च तत्थ गच्छन्तु। एका भवन्तूति गङ्गोदकं विय यमुनोदकेन सद्धिं संसन्दन्ता एकसदिसाव होन्तूति।

    Tattha santhavakāmoti mahārāja, amhākaṃ rājā tayā saddhiṃ mittasanthavaṃ kātukāmo. Ratanānīti itthiratanaṃ attano dhītaraṃ ādiṃ katvā tumhākaṃ sabbaratanāni dassati. Āgacchantūti ito paṭṭhāya kira uttarapañcālanagarato paṇṇākāraṃ gahetvā madhuravacanā piyabhāṇino dūtā idha āgacchantu, ito ca tattha gacchantu. Ekā bhavantūti gaṅgodakaṃ viya yamunodakena saddhiṃ saṃsandantā ekasadisāva hontūti.

    एवञ्‍च पन वत्वा ‘‘महाराज, अम्हाकं राजा अञ्‍ञं महामत्तं पेसेतुकामो हुत्वापि ‘अञ्‍ञो मनापं कत्वा सासनं आरोचेतुं न सक्खिस्सती’ति मं पेसेसि ‘आचरिय, तुम्हे राजानं साधुकं पबोधेत्वा आदाय आगच्छथा’ति, गच्छथ राजसेट्ठ अभिरूपञ्‍च कुमारिकं लभिस्सथ, अम्हाकञ्‍च रञ्‍ञा सद्धिं मित्तभावो पतिट्ठहिस्सती’’ति आह। सो तस्स वचनं सुत्वा तुट्ठमानसो ‘‘उत्तमरूपधरं किर कुमारिकं लभिस्सामी’’ति सवनसंसग्गेन बज्झित्वा ‘‘आचरिय, तुम्हाकञ्‍च किर महोसधपण्डितस्स च धम्मयुद्धे विवादो अहोसि, गच्छथ पुत्तं मे पस्सथ, उभोपि पण्डिता अञ्‍ञमञ्‍ञं खमापेत्वा मन्तेत्वा एथा’’ति आह। तं सुत्वा केवट्टो ‘‘पस्सिस्सामि पण्डित’’न्ति तं पस्सितुं अगमासि। महासत्तोपि तं दिवसं ‘‘तेन मे पापधम्मेन सद्धिं सल्‍लापो मा होतू’’ति पातोव थोकं सप्पिं पिवि, गेहम्पिस्स बहलेन अल्‍लगोमयेन लेपापेसि, थम्भे तेलेन मक्खेसि, तस्स निपन्‍नमञ्‍चकं ठपेत्वा सेसानि मञ्‍चपीठादीनि नीहरापेसि।

    Evañca pana vatvā ‘‘mahārāja, amhākaṃ rājā aññaṃ mahāmattaṃ pesetukāmo hutvāpi ‘añño manāpaṃ katvā sāsanaṃ ārocetuṃ na sakkhissatī’ti maṃ pesesi ‘ācariya, tumhe rājānaṃ sādhukaṃ pabodhetvā ādāya āgacchathā’ti, gacchatha rājaseṭṭha abhirūpañca kumārikaṃ labhissatha, amhākañca raññā saddhiṃ mittabhāvo patiṭṭhahissatī’’ti āha. So tassa vacanaṃ sutvā tuṭṭhamānaso ‘‘uttamarūpadharaṃ kira kumārikaṃ labhissāmī’’ti savanasaṃsaggena bajjhitvā ‘‘ācariya, tumhākañca kira mahosadhapaṇḍitassa ca dhammayuddhe vivādo ahosi, gacchatha puttaṃ me passatha, ubhopi paṇḍitā aññamaññaṃ khamāpetvā mantetvā ethā’’ti āha. Taṃ sutvā kevaṭṭo ‘‘passissāmi paṇḍita’’nti taṃ passituṃ agamāsi. Mahāsattopi taṃ divasaṃ ‘‘tena me pāpadhammena saddhiṃ sallāpo mā hotū’’ti pātova thokaṃ sappiṃ pivi, gehampissa bahalena allagomayena lepāpesi, thambhe telena makkhesi, tassa nipannamañcakaṃ ṭhapetvā sesāni mañcapīṭhādīni nīharāpesi.

    सो मनुस्सानं सञ्‍ञमदासि ‘‘ताता, ब्राह्मणे कथेतुं आरद्धे एवं वदेय्याथ ‘ब्राह्मण, मा पण्डितेन सद्धिं कथयित्थ, अज्‍ज तेन तिखिणसप्पि पिवित’न्ति। मयि च तेन सद्धिं कथनाकारं करोन्तेपि ‘देव तिखिणसप्पि ते पिवितं, मा कथेथा’ति मं निवारेथा’’ति। एवं विचारेत्वा महासत्तो रत्तपटं निवासेत्वा सत्तसु द्वारकोट्ठकेसु मनुस्से ठपेत्वा सत्तमे द्वारकोट्ठके पटमञ्‍चके निपज्‍जि। केवट्टोपिस्स पठमद्वारकोट्ठके ठत्वा ‘‘कहं पण्डितो’’ति पुच्छि। अथ नं ते मनुस्सा ‘‘ब्राह्मण, मा सद्दमकरि, सचेपि आगच्छितुकामो, तुण्ही हुत्वा एहि, अज्‍ज पण्डितेन तिखिणसप्पि पीतं, महासद्दं कातुं न लब्भती’’ति आहंसु। सेसद्वारकोट्ठकेसुपि नं तथेव आहंसु। सो सत्तमद्वारकोट्ठकं अतिक्‍कमित्वा पण्डितस्स सन्तिकं अगमासि। पण्डितो कथनाकारं दस्सेसि। अथ नं मनुस्सा ‘‘देव, मा कथयित्थ, तिखिणसप्पि ते पीतं, किं ते इमिना दुट्ठब्राह्मणेन सद्धिं कथितेना’’ति वत्वा वारयिंसु। इति सो तस्स सन्तिकं गन्त्वा नेव निसीदितुं, न आसनं निस्साय ठितट्ठानं लभि, अल्‍लगोमयं अक्‍कमित्वा अट्ठासि।

    So manussānaṃ saññamadāsi ‘‘tātā, brāhmaṇe kathetuṃ āraddhe evaṃ vadeyyātha ‘brāhmaṇa, mā paṇḍitena saddhiṃ kathayittha, ajja tena tikhiṇasappi pivita’nti. Mayi ca tena saddhiṃ kathanākāraṃ karontepi ‘deva tikhiṇasappi te pivitaṃ, mā kathethā’ti maṃ nivārethā’’ti. Evaṃ vicāretvā mahāsatto rattapaṭaṃ nivāsetvā sattasu dvārakoṭṭhakesu manusse ṭhapetvā sattame dvārakoṭṭhake paṭamañcake nipajji. Kevaṭṭopissa paṭhamadvārakoṭṭhake ṭhatvā ‘‘kahaṃ paṇḍito’’ti pucchi. Atha naṃ te manussā ‘‘brāhmaṇa, mā saddamakari, sacepi āgacchitukāmo, tuṇhī hutvā ehi, ajja paṇḍitena tikhiṇasappi pītaṃ, mahāsaddaṃ kātuṃ na labbhatī’’ti āhaṃsu. Sesadvārakoṭṭhakesupi naṃ tatheva āhaṃsu. So sattamadvārakoṭṭhakaṃ atikkamitvā paṇḍitassa santikaṃ agamāsi. Paṇḍito kathanākāraṃ dassesi. Atha naṃ manussā ‘‘deva, mā kathayittha, tikhiṇasappi te pītaṃ, kiṃ te iminā duṭṭhabrāhmaṇena saddhiṃ kathitenā’’ti vatvā vārayiṃsu. Iti so tassa santikaṃ gantvā neva nisīdituṃ, na āsanaṃ nissāya ṭhitaṭṭhānaṃ labhi, allagomayaṃ akkamitvā aṭṭhāsi.

    अथ नं ओलोकेत्वा एको अक्खीनि निमीलि, एको भमुकं उक्खिपि, एको कप्परं कण्डूयि। सो तेसं किरियं ओलोकेत्वा मङ्कुभूतो ‘‘गच्छामहं पण्डिता’’ति वत्वा अपरेन ‘‘अरे दुट्ठब्राह्मण, ‘मा सद्दमकासी’ति वुत्तो सद्दमेव करोसि, अट्ठीनि ते भिन्दिस्सामी’’ति वुत्ते भीततसितो हुत्वा निवत्तित्वा ओलोकेसि। अथ नं अञ्‍ञो वेळुपेसिकाय पिट्ठियं तालेसि, अञ्‍ञो गीवायं गहेत्वा खिपि, अञ्‍ञो पिट्ठियं हत्थतलेन पहरि। सो दीपिमुखा मुत्तमिगो विय भीततसितो निक्खमित्वा राजगेहं गतो। राजा चिन्तेसि ‘‘अज्‍ज मम पुत्तो इमं पवत्तिं सुत्वा तुट्ठो भविस्सति, द्विन्‍नं पण्डितानं महतिया धम्मसाकच्छाय भवितब्बं, अज्‍ज उभो अञ्‍ञमञ्‍ञं खमापेस्सन्ति, लाभा वत मे’’ति। सो केवट्टं दिस्वा पण्डितेन सद्धिं संसन्दनाकारं पुच्छन्तो गाथमाह –

    Atha naṃ oloketvā eko akkhīni nimīli, eko bhamukaṃ ukkhipi, eko kapparaṃ kaṇḍūyi. So tesaṃ kiriyaṃ oloketvā maṅkubhūto ‘‘gacchāmahaṃ paṇḍitā’’ti vatvā aparena ‘‘are duṭṭhabrāhmaṇa, ‘mā saddamakāsī’ti vutto saddameva karosi, aṭṭhīni te bhindissāmī’’ti vutte bhītatasito hutvā nivattitvā olokesi. Atha naṃ añño veḷupesikāya piṭṭhiyaṃ tālesi, añño gīvāyaṃ gahetvā khipi, añño piṭṭhiyaṃ hatthatalena pahari. So dīpimukhā muttamigo viya bhītatasito nikkhamitvā rājagehaṃ gato. Rājā cintesi ‘‘ajja mama putto imaṃ pavattiṃ sutvā tuṭṭho bhavissati, dvinnaṃ paṇḍitānaṃ mahatiyā dhammasākacchāya bhavitabbaṃ, ajja ubho aññamaññaṃ khamāpessanti, lābhā vata me’’ti. So kevaṭṭaṃ disvā paṇḍitena saddhiṃ saṃsandanākāraṃ pucchanto gāthamāha –

    ६०१.

    601.

    ‘‘कथं नु केवट्ट महोसधेन, समागमो आसि तदिङ्घ ब्रूहि।

    ‘‘Kathaṃ nu kevaṭṭa mahosadhena, samāgamo āsi tadiṅgha brūhi;

    कच्‍चि ते पटिनिज्झत्तो, कच्‍चि तुट्ठो महोसधो’’ति॥

    Kacci te paṭinijjhatto, kacci tuṭṭho mahosadho’’ti.

    तत्थ पटिनिज्झत्तोति धम्मयुद्धमण्डले पवत्तविग्गहस्स वूपसमनत्थं कच्‍चि त्वं तेन, सो च तया निज्झत्तो खमापितो। कच्‍चि तुट्ठोति कच्‍चि तुम्हाकं रञ्‍ञा पेसितं पवत्तिं सुत्वा तुट्ठोति।

    Tattha paṭinijjhattoti dhammayuddhamaṇḍale pavattaviggahassa vūpasamanatthaṃ kacci tvaṃ tena, so ca tayā nijjhatto khamāpito. Kacci tuṭṭhoti kacci tumhākaṃ raññā pesitaṃ pavattiṃ sutvā tuṭṭhoti.

    तं सुत्वा केवट्टो ‘‘महाराज, तुम्हे ‘पण्डितो’ति तं गहेत्वा विचरथ, ततो असप्पुरिसतरो नाम नत्थी’’ति गाथमाह –

    Taṃ sutvā kevaṭṭo ‘‘mahārāja, tumhe ‘paṇḍito’ti taṃ gahetvā vicaratha, tato asappurisataro nāma natthī’’ti gāthamāha –

    ६०२.

    602.

    ‘‘अनरियरूपो पुरिसो जनिन्द, असम्मोदको थद्धो असब्भिरूपो।

    ‘‘Anariyarūpo puriso janinda, asammodako thaddho asabbhirūpo;

    यथा मूगो च बधिरो च, न किञ्‍चित्थं अभासथा’’ति॥

    Yathā mūgo ca badhiro ca, na kiñcitthaṃ abhāsathā’’ti.

    तत्थ असब्भिरूपोति अपण्डितजातिको। न किञ्‍चित्थन्ति मया सह किञ्‍चि अत्थं न भासित्थ, तेनेव नं अपण्डितोति मञ्‍ञामीति बोधिसत्तस्स अगुणं कथेसि।

    Tattha asabbhirūpoti apaṇḍitajātiko. Na kiñcitthanti mayā saha kiñci atthaṃ na bhāsittha, teneva naṃ apaṇḍitoti maññāmīti bodhisattassa aguṇaṃ kathesi.

    राजा तस्स वचनं अनभिनन्दित्वा अप्पटिक्‍कोसित्वा तस्स च तेन सद्धिं आगतानञ्‍च परिब्बयञ्‍चेव निवासगेहञ्‍च दापेत्वा ‘‘गच्छथाचरिय, विस्समथा’’ति तं उय्योजेत्वा ‘‘मम पुत्तो पण्डितो पटिसन्थारकुसलो, इमिना किर सद्धिं नेव पटिसन्थारं अकासि, न तुट्ठिं पवेदेसि। किञ्‍चि तेन अनागतभयं दिट्ठं भविस्सती’’ति सयमेव कथं समुट्ठापेसि –

    Rājā tassa vacanaṃ anabhinanditvā appaṭikkositvā tassa ca tena saddhiṃ āgatānañca paribbayañceva nivāsagehañca dāpetvā ‘‘gacchathācariya, vissamathā’’ti taṃ uyyojetvā ‘‘mama putto paṇḍito paṭisanthārakusalo, iminā kira saddhiṃ neva paṭisanthāraṃ akāsi, na tuṭṭhiṃ pavedesi. Kiñci tena anāgatabhayaṃ diṭṭhaṃ bhavissatī’’ti sayameva kathaṃ samuṭṭhāpesi –

    ६०३.

    603.

    ‘‘अद्धा इदं मन्तपदं सुदुद्दसं, अत्थो सुद्धो नरविरियेन दिट्ठो।

    ‘‘Addhā idaṃ mantapadaṃ sududdasaṃ, attho suddho naraviriyena diṭṭho;

    तथा हि कायो मम सम्पवेधति, हित्वा सयं को परहत्थमेस्सती’’ति॥

    Tathā hi kāyo mama sampavedhati, hitvā sayaṃ ko parahatthamessatī’’ti.

    तत्थ इदन्ति यं मम पुत्तेन दिट्ठं, अद्धा इदं मन्तपदं अञ्‍ञेन इतरपुरिसेन सुदुद्दसं। नरविरियेनाति वीरियवन्तेन महोसधपण्डितेन सुद्धो अत्थो दिट्ठो भविस्सति। सयन्ति सकं रट्ठं हित्वा को परहत्थं गमिस्सति।

    Tattha idanti yaṃ mama puttena diṭṭhaṃ, addhā idaṃ mantapadaṃ aññena itarapurisena sududdasaṃ. Naraviriyenāti vīriyavantena mahosadhapaṇḍitena suddho attho diṭṭho bhavissati. Sayanti sakaṃ raṭṭhaṃ hitvā ko parahatthaṃ gamissati.

    ‘‘मम पुत्तेन ब्राह्मणस्स आगमने दोसो दिट्ठो भविस्सति। अयञ्हि आगच्छन्तो न मित्तसन्थवत्थाय आगमिस्सति, मं पन कामेन पलोभेत्वा नगरं नेत्वा गण्हनत्थाय आगतेन भवितब्बं। तं अनागतभयं दिट्ठं भविस्सति पण्डितेना’’ति तस्स तमत्थं आवज्‍जेत्वा भीततसितस्स निसिन्‍नकाले चत्तारो पण्डिता आगमिंसु। राजा सेनकं पुच्छि ‘‘सेनक, रुच्‍चति ते उत्तरपञ्‍चालनगरं गन्त्वा चूळनिराजस्स धीतु आनयन’’न्ति? किं कथेथ महाराज, न हि सिरिं आगच्छन्तिं दण्डेन पहरित्वा पलापेतुं वट्टति। सचे तुम्हे तत्थ गन्त्वा तं गण्हिस्सथ, ठपेत्वा चूळनिब्रह्मदत्तं अञ्‍ञो तुम्हेहि समो जम्बुदीपतले न भविस्सति। किं कारणा? जेट्ठराजधीताय गहितत्ता। सो हि ‘‘सेसराजानो मम मनुस्सा, वेदेहो एकोव मया सदिसो’’ति सकलजम्बुदीपे उत्तमरूपधरं धीतरं तुम्हाकं दातुकामो जातो, करोथस्स वचनं। मयम्पि तुम्हे निस्साय वत्थालङ्कारे लभिस्सामाति। राजा सेसेपि पुच्छि। तेपि तथेव कथेसुं। तस्स तेहि सद्धिं कथेन्तस्सेव केवट्टब्राह्मणो अत्तनो निवासगेहा निक्खमित्वा ‘‘राजानं आमन्तेत्वा गमिस्सामी’’ति आगन्त्वा ‘‘महाराज, न सक्‍का अम्हेहि पपञ्‍चं कातुं, गमिस्साम मयं नरिन्दा’’ति आह। राजा तस्स सक्‍कारं कत्वा तं उय्योजेसि। महासत्तो तस्स गमनभावं ञत्वा न्हत्वा अलङ्करित्वा राजुपट्ठानं आगन्त्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। राजा चिन्तेसि ‘‘पुत्तो मे महोसधपण्डितो महामन्ती मन्तपारङ्गतो अतीतानागतपच्‍चुप्पन्‍नं अत्थं जानाति। अम्हाकं तत्थ गन्तुं युत्तभावं वा अयुत्तभावं वा पण्डितो जानिस्सती’’ति। सो अत्तना पठमं चिन्तितं अवत्वा रागरत्तो मोहमूळ्हो हुत्वा तं पुच्छन्तो गाथमाह –

    ‘‘Mama puttena brāhmaṇassa āgamane doso diṭṭho bhavissati. Ayañhi āgacchanto na mittasanthavatthāya āgamissati, maṃ pana kāmena palobhetvā nagaraṃ netvā gaṇhanatthāya āgatena bhavitabbaṃ. Taṃ anāgatabhayaṃ diṭṭhaṃ bhavissati paṇḍitenā’’ti tassa tamatthaṃ āvajjetvā bhītatasitassa nisinnakāle cattāro paṇḍitā āgamiṃsu. Rājā senakaṃ pucchi ‘‘senaka, ruccati te uttarapañcālanagaraṃ gantvā cūḷanirājassa dhītu ānayana’’nti? Kiṃ kathetha mahārāja, na hi siriṃ āgacchantiṃ daṇḍena paharitvā palāpetuṃ vaṭṭati. Sace tumhe tattha gantvā taṃ gaṇhissatha, ṭhapetvā cūḷanibrahmadattaṃ añño tumhehi samo jambudīpatale na bhavissati. Kiṃ kāraṇā? Jeṭṭharājadhītāya gahitattā. So hi ‘‘sesarājāno mama manussā, vedeho ekova mayā sadiso’’ti sakalajambudīpe uttamarūpadharaṃ dhītaraṃ tumhākaṃ dātukāmo jāto, karothassa vacanaṃ. Mayampi tumhe nissāya vatthālaṅkāre labhissāmāti. Rājā sesepi pucchi. Tepi tatheva kathesuṃ. Tassa tehi saddhiṃ kathentasseva kevaṭṭabrāhmaṇo attano nivāsagehā nikkhamitvā ‘‘rājānaṃ āmantetvā gamissāmī’’ti āgantvā ‘‘mahārāja, na sakkā amhehi papañcaṃ kātuṃ, gamissāma mayaṃ narindā’’ti āha. Rājā tassa sakkāraṃ katvā taṃ uyyojesi. Mahāsatto tassa gamanabhāvaṃ ñatvā nhatvā alaṅkaritvā rājupaṭṭhānaṃ āgantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Rājā cintesi ‘‘putto me mahosadhapaṇḍito mahāmantī mantapāraṅgato atītānāgatapaccuppannaṃ atthaṃ jānāti. Amhākaṃ tattha gantuṃ yuttabhāvaṃ vā ayuttabhāvaṃ vā paṇḍito jānissatī’’ti. So attanā paṭhamaṃ cintitaṃ avatvā rāgaratto mohamūḷho hutvā taṃ pucchanto gāthamāha –

    ६०४.

    604.

    ‘‘छन्‍नञ्हि एकाव मती समेति, ये पण्डिता उत्तमभूरिपत्ता।

    ‘‘Channañhi ekāva matī sameti, ye paṇḍitā uttamabhūripattā;

    यानं अयानं अथ वापि ठानं, महोसध त्वम्पि मतिं करोही’’ति॥

    Yānaṃ ayānaṃ atha vāpi ṭhānaṃ, mahosadha tvampi matiṃ karohī’’ti.

    तत्थ छन्‍नन्ति पण्डित, केवट्टब्राह्मणस्स च मम च इमेसञ्‍च चतुन्‍नन्ति छन्‍नं अम्हाकं एकाव मति एकोयेव अज्झासयो गङ्गोदकं विय यमुनोदकेन संसन्दति समेति। ये मयं छपि जना पण्डिता उत्तमभूरिपत्ता, तेसं नो छन्‍नम्पि चूळनिराजधीतु आनयनं रुच्‍चतीति। ठानन्ति इधेव वासो। मतिं करोहीति अम्हाकं रुच्‍चनकं नाम अप्पमाणं, त्वम्पि चिन्तेहि, किं अम्हाकं आवाहत्थाय तत्थ यानं, उदाहु अयानं, अदु इधेव वासो रुच्‍चतीति।

    Tattha channanti paṇḍita, kevaṭṭabrāhmaṇassa ca mama ca imesañca catunnanti channaṃ amhākaṃ ekāva mati ekoyeva ajjhāsayo gaṅgodakaṃ viya yamunodakena saṃsandati sameti. Ye mayaṃ chapi janā paṇḍitā uttamabhūripattā, tesaṃ no channampi cūḷanirājadhītu ānayanaṃ ruccatīti. Ṭhānanti idheva vāso. Matiṃ karohīti amhākaṃ ruccanakaṃ nāma appamāṇaṃ, tvampi cintehi, kiṃ amhākaṃ āvāhatthāya tattha yānaṃ, udāhu ayānaṃ, adu idheva vāso ruccatīti.

    तं सुत्वा पण्डितो ‘‘अयं राजा अतिविय कामगिद्धो अन्धबालभावेन इमेसं चतुन्‍नं वचनं गण्हाति, गमने दोसं कथेत्वा निवत्तेस्सामि न’’नि चिन्तेत्वा चतस्सो गाथायो अभासि –

    Taṃ sutvā paṇḍito ‘‘ayaṃ rājā ativiya kāmagiddho andhabālabhāvena imesaṃ catunnaṃ vacanaṃ gaṇhāti, gamane dosaṃ kathetvā nivattessāmi na’’ni cintetvā catasso gāthāyo abhāsi –

    ६०५.

    605.

    ‘‘जानासि खो राज महानुभावो, महब्बलो चूळनिब्रह्मदत्तो।

    ‘‘Jānāsi kho rāja mahānubhāvo, mahabbalo cūḷanibrahmadatto;

    राजा च तं इच्छति मारणत्थं, मिगं यथा ओकचरेन लुद्दो॥

    Rājā ca taṃ icchati māraṇatthaṃ, migaṃ yathā okacarena luddo.

    ६०६.

    606.

    ‘‘यथापि मच्छो बळिसं, वङ्कं मंसेन छादितं।

    ‘‘Yathāpi maccho baḷisaṃ, vaṅkaṃ maṃsena chāditaṃ;

    आमगिद्धो न जानाति, मच्छो मरणमत्तनो॥

    Āmagiddho na jānāti, maccho maraṇamattano.

    ६०७.

    607.

    ‘‘एवमेव तुवं राज, चूळनेय्यस्स धीतरं।

    ‘‘Evameva tuvaṃ rāja, cūḷaneyyassa dhītaraṃ;

    कामगिद्धो न जानासि, मच्छोव मरणमत्तनो॥

    Kāmagiddho na jānāsi, macchova maraṇamattano.

    ६०८.

    608.

    ‘‘सचे गच्छसि पञ्‍चालं, खिप्पमत्तं जहिस्ससि।

    ‘‘Sace gacchasi pañcālaṃ, khippamattaṃ jahissasi;

    मिगं पन्थानुबन्धंव, महन्तं भयमेस्सती’’ति॥

    Migaṃ panthānubandhaṃva, mahantaṃ bhayamessatī’’ti.

    तत्थ राजाति विदेहं आलपति। महानुभावोति महायसो। महब्बलोति अट्ठरसअक्खोभणिसङ्खेन बलेन समन्‍नागतो। मारणत्थन्ति मारणस्स अत्थाय। ओकचरेनाति ओकचारिकाय मिगिया। लुद्दो हि एकं मिगिं सिक्खापेत्वा रज्‍जुकेन बन्धित्वा अरञ्‍ञं नेत्वा मिगानं गोचरट्ठाने ठपेसि। सा बालमिगं अत्तनो सन्तिकं आनेतुकामा सकसञ्‍ञाय रागं जनेन्ती विरवति। तस्सा सद्दं सुत्वा बालमिगो मिगगणपरिवुतो वनगुम्बे निपन्‍नो सेसमिगीसु सञ्‍ञं अकत्वा तस्सा सद्दस्सवनसंसग्गेन बद्धो वुट्ठाय निक्खमित्वा गीवं उक्खिपित्वा किलेसवसेन तं मिगिं उपगन्त्वा लुद्दस्स पस्सं दत्वा तिट्ठति। तमेनं सो तिखिणाय सत्तिया विज्झित्वा जीवितक्खयं पापेति। तत्थ लुद्दो विय चूळनिराजा, ओकचारिका विय अस्स धीता, लुद्दस्स हत्थे आवुधं विय केवट्टब्राह्मणो। इति यथा ओकचरेन लुद्दो मिगं मारणत्थाय इच्छति, एवं सोपि राजा तं इच्छतीति अत्थो।

    Tattha rājāti videhaṃ ālapati. Mahānubhāvoti mahāyaso. Mahabbaloti aṭṭharasaakkhobhaṇisaṅkhena balena samannāgato. Māraṇatthanti māraṇassa atthāya. Okacarenāti okacārikāya migiyā. Luddo hi ekaṃ migiṃ sikkhāpetvā rajjukena bandhitvā araññaṃ netvā migānaṃ gocaraṭṭhāne ṭhapesi. Sā bālamigaṃ attano santikaṃ ānetukāmā sakasaññāya rāgaṃ janentī viravati. Tassā saddaṃ sutvā bālamigo migagaṇaparivuto vanagumbe nipanno sesamigīsu saññaṃ akatvā tassā saddassavanasaṃsaggena baddho vuṭṭhāya nikkhamitvā gīvaṃ ukkhipitvā kilesavasena taṃ migiṃ upagantvā luddassa passaṃ datvā tiṭṭhati. Tamenaṃ so tikhiṇāya sattiyā vijjhitvā jīvitakkhayaṃ pāpeti. Tattha luddo viya cūḷanirājā, okacārikā viya assa dhītā, luddassa hatthe āvudhaṃ viya kevaṭṭabrāhmaṇo. Iti yathā okacarena luddo migaṃ māraṇatthāya icchati, evaṃ sopi rājā taṃ icchatīti attho.

    आमगिद्धोति ब्यामसतगम्भीरे उदके वसन्तोपि तस्मिं बळिसस्स वङ्कट्ठानं छादेत्वा ठिते आमसङ्खाते आमिसे गिद्धो हुत्वा बळिसं गिलति, अत्तनो मरणं न जानाति। धीतरन्ति चूळनिबाळिसिकस्स केवट्टब्राह्मणस्स वचनबळिसं छादेत्वा ठितं आमिससदिसं। तस्स रञ्‍ञो धीतरं कामगिद्धो हुत्वा मच्छो अत्तनो मरणसङ्खातं आमिसं विय न जानासि। पञ्‍चालन्ति उत्तरपञ्‍चालनगरं। अत्तन्ति अत्तानं। पन्थानुबन्धन्ति यथा गामद्वारमग्गं अनुबन्धमिगं महन्तं भयमेस्सति, तञ्हि मिगं मारणत्थाय आवुधानि गहेत्वा निक्खन्तेसु मनुस्सेसु ये ये पस्सन्ति, ते ते मारेन्ति, एवं उत्तरपञ्‍चालनगरं गच्छन्तम्पि तं महन्तं मरणभयं एस्सति उपगमिस्सतीति।

    Āmagiddhoti byāmasatagambhīre udake vasantopi tasmiṃ baḷisassa vaṅkaṭṭhānaṃ chādetvā ṭhite āmasaṅkhāte āmise giddho hutvā baḷisaṃ gilati, attano maraṇaṃ na jānāti. Dhītaranti cūḷanibāḷisikassa kevaṭṭabrāhmaṇassa vacanabaḷisaṃ chādetvā ṭhitaṃ āmisasadisaṃ. Tassa rañño dhītaraṃ kāmagiddho hutvā maccho attano maraṇasaṅkhātaṃ āmisaṃ viya na jānāsi. Pañcālanti uttarapañcālanagaraṃ. Attanti attānaṃ. Panthānubandhanti yathā gāmadvāramaggaṃ anubandhamigaṃ mahantaṃ bhayamessati, tañhi migaṃ māraṇatthāya āvudhāni gahetvā nikkhantesu manussesu ye ye passanti, te te mārenti, evaṃ uttarapañcālanagaraṃ gacchantampi taṃ mahantaṃ maraṇabhayaṃ essati upagamissatīti.

    एवं महासत्तो चतूहि गाथाहि राजानं निग्गण्हित्वा कथेसि। सो राजा तेन अतिविय निग्गहितोव ‘‘अयं मं अत्तनो दासं विय मञ्‍ञति, राजाति सञ्‍ञम्पि न करोति, अग्गराजेन ‘धीतरं दस्सामी’ति मम सन्तिकं पेसितं ञत्वा एकम्पि मङ्गलपटिसंयुत्तं कथं अकथेत्वा मं ‘बालमिगो विय, गिलितबळिसमच्छो विय पन्थानुबन्धमिगो विय, मरणं पापुणिस्सती’ति वदती’’ति कुज्झित्वा अनन्तरं गाथमाह –

    Evaṃ mahāsatto catūhi gāthāhi rājānaṃ niggaṇhitvā kathesi. So rājā tena ativiya niggahitova ‘‘ayaṃ maṃ attano dāsaṃ viya maññati, rājāti saññampi na karoti, aggarājena ‘dhītaraṃ dassāmī’ti mama santikaṃ pesitaṃ ñatvā ekampi maṅgalapaṭisaṃyuttaṃ kathaṃ akathetvā maṃ ‘bālamigo viya, gilitabaḷisamaccho viya panthānubandhamigo viya, maraṇaṃ pāpuṇissatī’ti vadatī’’ti kujjhitvā anantaraṃ gāthamāha –

    ६०९.

    609.

    ‘‘मयमेव बालम्हसे एळमूगा, ये उत्तमत्थानि तयी लपिम्हा।

    ‘‘Mayameva bālamhase eḷamūgā, ye uttamatthāni tayī lapimhā;

    किमेव त्वं नङ्गलकोटिवड्ढो, अत्थानि जानासि यथापि अञ्‍ञे’’ति॥

    Kimeva tvaṃ naṅgalakoṭivaḍḍho, atthāni jānāsi yathāpi aññe’’ti.

    तत्थ बालम्हसेति बालाम्ह। एळमूगाति लालमुखा मयमेव। उत्तमत्थानीति उत्तमइत्थिरतनपटिलाभकारणानि। तयी लविम्हाति तव सन्तिके कथयिम्हा। किमेवाति गरहत्थे निपातो। नङ्गलकोटिवड्ढोति गहपतिपुत्तो दहरकालतो पट्ठाय नङ्गलकोटिं वहन्तोयेव वड्ढति, तमत्थं सन्धाय ‘‘त्वं गहपतिकम्ममेव जानासि, न खत्तियानं मङ्गलकम्म’’न्ति इमिना अधिप्पायेनेवमाह। अञ्‍ञेति यथा केवट्टो वा सेनकादयो वा अञ्‍ञे पण्डिता इमानि खत्तियानं मङ्गलत्थानि जानन्ति, तथा त्वं तानि किं जानासि, गहपतिकम्मजाननमेव तवानुच्छविकन्ति।

    Tattha bālamhaseti bālāmha. Eḷamūgāti lālamukhā mayameva. Uttamatthānīti uttamaitthiratanapaṭilābhakāraṇāni. Tayī lavimhāti tava santike kathayimhā. Kimevāti garahatthe nipāto. Naṅgalakoṭivaḍḍhoti gahapatiputto daharakālato paṭṭhāya naṅgalakoṭiṃ vahantoyeva vaḍḍhati, tamatthaṃ sandhāya ‘‘tvaṃ gahapatikammameva jānāsi, na khattiyānaṃ maṅgalakamma’’nti iminā adhippāyenevamāha. Aññeti yathā kevaṭṭo vā senakādayo vā aññe paṇḍitā imāni khattiyānaṃ maṅgalatthāni jānanti, tathā tvaṃ tāni kiṃ jānāsi, gahapatikammajānanameva tavānucchavikanti.

    इति नं अक्‍कोसित्वा परिभासित्वा ‘‘गहपतिपुत्तो मम मङ्गलन्तरायं करोति, नीहरथ न’’न्ति नीहरापेतुं गाथमाह –

    Iti naṃ akkositvā paribhāsitvā ‘‘gahapatiputto mama maṅgalantarāyaṃ karoti, nīharatha na’’nti nīharāpetuṃ gāthamāha –

    ६१०.

    610.

    ‘‘इमं गले गहेत्वान, नासेथ विजिता मम।

    ‘‘Imaṃ gale gahetvāna, nāsetha vijitā mama;

    यो मे रतनलाभस्स, अन्तरायाय भासती’’ति॥

    Yo me ratanalābhassa, antarāyāya bhāsatī’’ti.

    सो रञ्‍ञो कुद्धभावं ञत्वा ‘‘सचे खो पन मं कोचि रञ्‍ञो वचनं गहेत्वा हत्थे वा गीवाय वा परामसेय्य, तं मे अलं अस्स यावजीवं लज्‍जितुं, तस्मा सयमेव निक्खमिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा राजानं वन्दित्वा अत्तनो गेहं गतो। राजापि केवलं कोधवसेनेव वदति, बोधिसत्ते पन गरुचित्तताय न कञ्‍चि तथा कातुं आणापेसि। अथ महासत्तो ‘‘अयं राजा बालो अत्तनो हिताहितं न जानाति , कामगिद्धो हुत्वा ‘तस्स धीतरं लभिस्सामियेवा’ति अनागतभयं अजानित्वा गच्छन्तो महाविनासं पापुणिस्सति। नास्स कथं हदये कातुं वट्टति, बहुपकारो मे एस महायसदायको, इमस्स मया पच्‍चयेन भवितुं वट्टति। पठमं खो पन सुवपोतकं पेसेत्वा तथतो ञत्वा पच्छा अहं गमिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा सुवपोतकं पेसेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    So rañño kuddhabhāvaṃ ñatvā ‘‘sace kho pana maṃ koci rañño vacanaṃ gahetvā hatthe vā gīvāya vā parāmaseyya, taṃ me alaṃ assa yāvajīvaṃ lajjituṃ, tasmā sayameva nikkhamissāmī’’ti cintetvā rājānaṃ vanditvā attano gehaṃ gato. Rājāpi kevalaṃ kodhavaseneva vadati, bodhisatte pana garucittatāya na kañci tathā kātuṃ āṇāpesi. Atha mahāsatto ‘‘ayaṃ rājā bālo attano hitāhitaṃ na jānāti , kāmagiddho hutvā ‘tassa dhītaraṃ labhissāmiyevā’ti anāgatabhayaṃ ajānitvā gacchanto mahāvināsaṃ pāpuṇissati. Nāssa kathaṃ hadaye kātuṃ vaṭṭati, bahupakāro me esa mahāyasadāyako, imassa mayā paccayena bhavituṃ vaṭṭati. Paṭhamaṃ kho pana suvapotakaṃ pesetvā tathato ñatvā pacchā ahaṃ gamissāmī’’ti cintetvā suvapotakaṃ pesesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६११.

    611.

    ‘‘ततो च सो अपक्‍कम्म, वेदेहस्स उपन्तिका।

    ‘‘Tato ca so apakkamma, vedehassa upantikā;

    अथ आमन्तयी दूतं, माधरं सुवपण्डितं॥

    Atha āmantayī dūtaṃ, mādharaṃ suvapaṇḍitaṃ.

    ६१२.

    612.

    ‘‘एहि सम्म हरितपक्ख, वेय्यावच्‍चं करोहि मे।

    ‘‘Ehi samma haritapakkha, veyyāvaccaṃ karohi me;

    अत्थि पञ्‍चालराजस्स, साळिका सयनपालिका॥

    Atthi pañcālarājassa, sāḷikā sayanapālikā.

    ६१३.

    613.

    ‘‘तं बन्धनेन पुच्छस्सु, सा हि सब्बस्स कोविदा।

    ‘‘Taṃ bandhanena pucchassu, sā hi sabbassa kovidā;

    सा तेसं सब्बं जानाति, रञ्‍ञो च कोसियस्स च॥

    Sā tesaṃ sabbaṃ jānāti, rañño ca kosiyassa ca.

    ६१४.

    614.

    ‘‘आमोति सो पटिस्सुत्वा, माधरो सुवपण्डितो।

    ‘‘Āmoti so paṭissutvā, mādharo suvapaṇḍito;

    अगमासि हरितपक्खो, साळिकाय उपन्तिकं॥

    Agamāsi haritapakkho, sāḷikāya upantikaṃ.

    ६१५.

    615.

    ‘‘ततो च खो सो गन्त्वान, माधरो सुवपण्डितो।

    ‘‘Tato ca kho so gantvāna, mādharo suvapaṇḍito;

    अथामन्तयि सुघरं, साळिकं मञ्‍जुभाणिकं॥

    Athāmantayi sugharaṃ, sāḷikaṃ mañjubhāṇikaṃ.

    ६१६.

    616.

    ‘‘कच्‍चि ते सुघरे खमनीयं, कच्‍चि वेस्से अनामयं।

    ‘‘Kacci te sughare khamanīyaṃ, kacci vesse anāmayaṃ;

    कच्‍चि ते मधुना लाजा, लब्भते सुघरे तुवं॥

    Kacci te madhunā lājā, labbhate sughare tuvaṃ.

    ६१७.

    617.

    ‘‘कुसलञ्‍चेव मे सम्म, अथो सम्म अनामयं।

    ‘‘Kusalañceva me samma, atho samma anāmayaṃ;

    अथो मे मधुना लाजा, लब्भते सुवपण्डित॥

    Atho me madhunā lājā, labbhate suvapaṇḍita.

    ६१८.

    618.

    ‘‘कुतो नु सम्म आगम्म, कस्स वा पहितो तुवं।

    ‘‘Kuto nu samma āgamma, kassa vā pahito tuvaṃ;

    न च मेसि इतो पुब्बे, दिट्ठो वा यदि वा सुतो’’ति॥

    Na ca mesi ito pubbe, diṭṭho vā yadi vā suto’’ti.

    तत्थ हरितपक्खाति हरितपत्तसमानपक्खा। वेय्यावच्‍चन्ति ‘‘एहि, सम्मा’’ति वुत्ते आगन्त्वा अङ्के निसिन्‍नं ‘‘सम्म, अञ्‍ञेन मनुस्सभूतेन कातुं असक्‍कुणेय्यं ममेकं वेय्यावटिकं करोही’’ति आह।

    Tattha haritapakkhāti haritapattasamānapakkhā. Veyyāvaccanti ‘‘ehi, sammā’’ti vutte āgantvā aṅke nisinnaṃ ‘‘samma, aññena manussabhūtena kātuṃ asakkuṇeyyaṃ mamekaṃ veyyāvaṭikaṃ karohī’’ti āha.

    ‘‘किं करोमि, देवा’’ति वुत्ते ‘‘सम्म, केवट्टब्राह्मणस्स दूतेय्येनागतकारणं ठपेत्वा राजानञ्‍च केवट्टञ्‍च अञ्‍ञे न जानन्ति, उभोव रञ्‍ञो सयनगब्भे निसिन्‍ना मन्तयिंसु। तस्स पन अत्थि पञ्‍चालराजस्स साळिका सयनपालिका। सा किर तं रहस्सं जानाति, त्वं तत्थ गन्त्वा ताय सद्धिं मेथुनपटिसंयुत्तं विस्सासं कत्वा तेसं तं रहस्सं बन्धनेन पुच्छस्सु। तं साळिकं पटिच्छन्‍ने पदेसे यथा तं कोचि न जानाति, एवं पुच्छ। सचे हि ते कोचि सद्दं सुणाति, जीवितं ते नत्थि, तस्मा पटिच्छन्‍ने ठाने सणिकं पुच्छा’’ति। सा तेसं सब्बन्ति सा तेसं रञ्‍ञो च कोसियगोत्तस्स च केवट्टस्साति द्विन्‍नम्पि जनानं सब्बं रहस्सं जानाति।

    ‘‘Kiṃ karomi, devā’’ti vutte ‘‘samma, kevaṭṭabrāhmaṇassa dūteyyenāgatakāraṇaṃ ṭhapetvā rājānañca kevaṭṭañca aññe na jānanti, ubhova rañño sayanagabbhe nisinnā mantayiṃsu. Tassa pana atthi pañcālarājassa sāḷikā sayanapālikā. Sā kira taṃ rahassaṃ jānāti, tvaṃ tattha gantvā tāya saddhiṃ methunapaṭisaṃyuttaṃ vissāsaṃ katvā tesaṃ taṃ rahassaṃ bandhanena pucchassu. Taṃ sāḷikaṃ paṭicchanne padese yathā taṃ koci na jānāti, evaṃ puccha. Sace hi te koci saddaṃ suṇāti, jīvitaṃ te natthi, tasmā paṭicchanne ṭhāne saṇikaṃ pucchā’’ti. Sā tesaṃ sabbanti sā tesaṃ rañño ca kosiyagottassa ca kevaṭṭassāti dvinnampi janānaṃ sabbaṃ rahassaṃ jānāti.

    आमोतीति भिक्खवे, सो सुवपोतको पण्डितेन पुरिमनयेनेव सक्‍कारं कत्वा पेसितो ‘‘आमो’’ति तस्स पटिस्सुत्वा महासत्तं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा विवटसीहपञ्‍जरेन निक्खमित्वा वातवेगेन सिविरट्ठे अरिट्ठपुरं नाम गन्त्वा तत्थ पवत्तिं सल्‍लक्खेत्वा साळिकाय सन्तिकं गतो। कथं? सो हि राजनिवेसनस्स कञ्‍चनथुपिकाय निसीदित्वा रागनिस्सितं मधुररवं रवि। किं कारणा? इमं सद्दं सुत्वा साळिका पटिरविस्सति, ताय सञ्‍ञाय तस्सा सन्तिकं गमिस्सामीति। सापि तस्स सद्दं सुत्वा राजसयनस्स सन्तिके सुवण्णपञ्‍जरे निसिन्‍ना रागरत्तचित्ता हुत्वा तिक्खत्तुं पटिरवि। सो थोकं गन्त्वा पुनप्पुनं सद्दं कत्वा ताय कतसद्दानुसारेन कमेन सीहपञ्‍जरउम्मारे ठत्वा परिस्सयाभावं ओलोकेत्वा तस्सा सन्तिकं गतो। अथ नं सा ‘‘एहि, सम्म, सुवण्णपञ्‍जरे निसीदा’’ति आह। सो गन्त्वा निसीदि। आमन्तयीति एवं सो गन्त्वा मेथुनपटिसंयुत्तं विस्सासं कत्तुकामो हुत्वा तं आमन्तेसि। सुघरन्ति कञ्‍चनपञ्‍जरे वसनताय सुन्दरघरं। वेस्सेति वेस्सिके वेस्सजातिके। साळिका किर सकुणेसु वेस्सजातिका नाम, तेन तं एवं आलपति। तुवन्ति सुघरे तं पुच्छामि ‘‘कच्‍चि ते मधुना सद्धिं लाजा लब्भती’’ति। आगम्माति सम्म, कुतो आगन्त्वा इध पविट्ठोति पुच्छति। कस्स वाति केन वा पेसितो त्वं इधागतोति।

    Āmotīti bhikkhave, so suvapotako paṇḍitena purimanayeneva sakkāraṃ katvā pesito ‘‘āmo’’ti tassa paṭissutvā mahāsattaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā vivaṭasīhapañjarena nikkhamitvā vātavegena siviraṭṭhe ariṭṭhapuraṃ nāma gantvā tattha pavattiṃ sallakkhetvā sāḷikāya santikaṃ gato. Kathaṃ? So hi rājanivesanassa kañcanathupikāya nisīditvā rāganissitaṃ madhuraravaṃ ravi. Kiṃ kāraṇā? Imaṃ saddaṃ sutvā sāḷikā paṭiravissati, tāya saññāya tassā santikaṃ gamissāmīti. Sāpi tassa saddaṃ sutvā rājasayanassa santike suvaṇṇapañjare nisinnā rāgarattacittā hutvā tikkhattuṃ paṭiravi. So thokaṃ gantvā punappunaṃ saddaṃ katvā tāya katasaddānusārena kamena sīhapañjaraummāre ṭhatvā parissayābhāvaṃ oloketvā tassā santikaṃ gato. Atha naṃ sā ‘‘ehi, samma, suvaṇṇapañjare nisīdā’’ti āha. So gantvā nisīdi. Āmantayīti evaṃ so gantvā methunapaṭisaṃyuttaṃ vissāsaṃ kattukāmo hutvā taṃ āmantesi. Sugharanti kañcanapañjare vasanatāya sundaragharaṃ. Vesseti vessike vessajātike. Sāḷikā kira sakuṇesu vessajātikā nāma, tena taṃ evaṃ ālapati. Tuvanti sughare taṃ pucchāmi ‘‘kacci te madhunā saddhiṃ lājā labbhatī’’ti. Āgammāti samma, kuto āgantvā idha paviṭṭhoti pucchati. Kassa vāti kena vā pesito tvaṃ idhāgatoti.

    सो तस्सा वचनं सुत्वा ‘‘सचाहं ‘मिथिलतो आगतो’ति वक्खामि, एसा मरणमापन्‍नापि मया सद्धिं विस्सासं न करिस्सति। सिविरट्ठे खो पन अरिट्ठपुरं सल्‍लक्खेत्वा आगतो, तस्मा मुसावादं कत्वा सिविराजेन पेसितो हुत्वा ततो आगतभावं कथेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह –

    So tassā vacanaṃ sutvā ‘‘sacāhaṃ ‘mithilato āgato’ti vakkhāmi, esā maraṇamāpannāpi mayā saddhiṃ vissāsaṃ na karissati. Siviraṭṭhe kho pana ariṭṭhapuraṃ sallakkhetvā āgato, tasmā musāvādaṃ katvā sivirājena pesito hutvā tato āgatabhāvaṃ kathessāmī’’ti cintetvā āha –

    ६१९.

    619.

    ‘‘अहोसिं सिविराजस्स, पासादे सयनपालको।

    ‘‘Ahosiṃ sivirājassa, pāsāde sayanapālako;

    ततो सो धम्मिको राजा, बद्धे मोचेसि बन्धना’’ति॥

    Tato so dhammiko rājā, baddhe mocesi bandhanā’’ti.

    तत्थ बद्धेति अत्तनो धम्मिकताय सब्बे बद्धके बन्धना मोचेसि। एवं मोचेन्तो मम्पि सद्दहित्वा ‘‘मुञ्‍चथ न’’न्ति मोचापेसि। सोहं विवटा सुवण्णपञ्‍जरा निक्खमित्वापि बहिपासादे यत्थिच्छामि, तत्थ गोचरं गहेत्वा सुवण्णपञ्‍जरेयेव वसामि। यथा त्वं, न एवं निच्‍चकालं पञ्‍जरेयेव अच्छामीति।

    Tattha baddheti attano dhammikatāya sabbe baddhake bandhanā mocesi. Evaṃ mocento mampi saddahitvā ‘‘muñcatha na’’nti mocāpesi. Sohaṃ vivaṭā suvaṇṇapañjarā nikkhamitvāpi bahipāsāde yatthicchāmi, tattha gocaraṃ gahetvā suvaṇṇapañjareyeva vasāmi. Yathā tvaṃ, na evaṃ niccakālaṃ pañjareyeva acchāmīti.

    अथस्स सा अत्तनो अत्थाय सुवण्णतट्टके ठपिते मधुलाजे चेव मधुरोदकञ्‍च दत्वा ‘‘सम्म, त्वं दूरतो आगतो, केनत्थेन इधागतोसी’’ति पुच्छि। सो तस्सा वचनं सुत्वा रहस्सं सोतुकामो मुसावादं कत्वा आह –

    Athassa sā attano atthāya suvaṇṇataṭṭake ṭhapite madhulāje ceva madhurodakañca datvā ‘‘samma, tvaṃ dūrato āgato, kenatthena idhāgatosī’’ti pucchi. So tassā vacanaṃ sutvā rahassaṃ sotukāmo musāvādaṃ katvā āha –

    ६२०.

    620.

    ‘‘तस्स मेका दुतियासि, साळिका मञ्‍जुभाणिका।

    ‘‘Tassa mekā dutiyāsi, sāḷikā mañjubhāṇikā;

    तं तत्थ अवधी सेनो, पेक्खतो सुघरे ममा’’ति॥

    Taṃ tattha avadhī seno, pekkhato sughare mamā’’ti.

    तत्थ तस्स मेकाति तस्स मय्हं एका। दुतियासीति पुराणदुतियिका अहोसि।

    Tattha tassa mekāti tassa mayhaṃ ekā. Dutiyāsīti purāṇadutiyikā ahosi.

    अथ नं सा पुच्छि ‘‘कथं पन ते भरियं सेनो अवधी’’ति? सो तस्सा आचिक्खन्तो ‘‘सुण भद्दे, एकदिवसं अम्हाकं राजा उदककीळं गच्छन्तो मम्पि पक्‍कोसि। अथाहं भरियं आदाय तेन सद्धिं गन्त्वा कीळित्वा सायन्हसमये तेनेव सद्धिं पच्‍चागन्त्वा रञ्‍ञा सद्धिंयेव पासादं अभिरुय्ह सरीरं सुक्खापनत्थाय भरियं आदाय सीहपञ्‍जरेन निक्खमित्वा कूटागारकुच्छियं निसीदिं। तस्मिं खणे एको सेनो कूटागारा निक्खन्तो अम्हे गण्हितुं पक्खन्दि। अहं मरणभयभीतो वेगेन पलायिं। सा पन तदा गरुगब्भा अहोसि, तस्मा वेगेन पलायितुं नासक्खि। अथ सो मय्हं पस्सन्तस्सेव तं मारेत्वा आदाय गतो। अथ मं तस्सा सोकेन रोदमानं दिस्वा अम्हाकं राजा ‘सम्म, किं रोदसी’ति पुच्छित्वा तमत्थं सुत्वा ‘मा बाळ्हं, सम्म, रोदसि, अञ्‍ञं भरियं परियेसाही’ति वत्वा ‘किं, देव, अञ्‍ञाय अनाचाराय दुस्सीलाय भरियाय आनीताय, ततोपि एककेनेव चरितुं वर’न्ति वुत्ते ‘सम्म, अहं एकं सकुणिकं सीलाचारसम्पन्‍नं अस्सोसिं, तव भरियाय सदिसमेव। चूळनिराजस्स हि सयनपालिका साळिका एवरूपा, त्वं तत्थ गन्त्वा तस्सा मनं पुच्छित्वा ओकासं कारेत्वा सचे ते रुच्‍चति, आगन्त्वा अम्हाकं आचिक्ख। अथाहं वो विवाहं कत्वा महन्तेन परिवारेन तं आनेस्सामा’ति वत्वा मं इध पहिणि, तेनम्हि कारणेनागतो’’ति वत्वा गाथं आह –

    Atha naṃ sā pucchi ‘‘kathaṃ pana te bhariyaṃ seno avadhī’’ti? So tassā ācikkhanto ‘‘suṇa bhadde, ekadivasaṃ amhākaṃ rājā udakakīḷaṃ gacchanto mampi pakkosi. Athāhaṃ bhariyaṃ ādāya tena saddhiṃ gantvā kīḷitvā sāyanhasamaye teneva saddhiṃ paccāgantvā raññā saddhiṃyeva pāsādaṃ abhiruyha sarīraṃ sukkhāpanatthāya bhariyaṃ ādāya sīhapañjarena nikkhamitvā kūṭāgārakucchiyaṃ nisīdiṃ. Tasmiṃ khaṇe eko seno kūṭāgārā nikkhanto amhe gaṇhituṃ pakkhandi. Ahaṃ maraṇabhayabhīto vegena palāyiṃ. Sā pana tadā garugabbhā ahosi, tasmā vegena palāyituṃ nāsakkhi. Atha so mayhaṃ passantasseva taṃ māretvā ādāya gato. Atha maṃ tassā sokena rodamānaṃ disvā amhākaṃ rājā ‘samma, kiṃ rodasī’ti pucchitvā tamatthaṃ sutvā ‘mā bāḷhaṃ, samma, rodasi, aññaṃ bhariyaṃ pariyesāhī’ti vatvā ‘kiṃ, deva, aññāya anācārāya dussīlāya bhariyāya ānītāya, tatopi ekakeneva carituṃ vara’nti vutte ‘samma, ahaṃ ekaṃ sakuṇikaṃ sīlācārasampannaṃ assosiṃ, tava bhariyāya sadisameva. Cūḷanirājassa hi sayanapālikā sāḷikā evarūpā, tvaṃ tattha gantvā tassā manaṃ pucchitvā okāsaṃ kāretvā sace te ruccati, āgantvā amhākaṃ ācikkha. Athāhaṃ vo vivāhaṃ katvā mahantena parivārena taṃ ānessāmā’ti vatvā maṃ idha pahiṇi, tenamhi kāraṇenāgato’’ti vatvā gāthaṃ āha –

    ६२१.

    621.

    ‘‘तस्सा कामा हि सम्मत्तो, आगतोस्मि तवन्ति के।

    ‘‘Tassā kāmā hi sammatto, āgatosmi tavanti ke;

    सचे करेय्य ओकासं, उभयोव वसामसे’’ति॥

    Sace kareyya okāsaṃ, ubhayova vasāmase’’ti.

    सा तस्स वचनं सुत्वा सोमनस्सप्पत्ता अहोसि। एवं सन्तेपि अत्तनो पियभावं अजानापेत्वा अनिच्छमाना विय आह –

    Sā tassa vacanaṃ sutvā somanassappattā ahosi. Evaṃ santepi attano piyabhāvaṃ ajānāpetvā anicchamānā viya āha –

    ६२२.

    622.

    ‘‘सुवोव सुविं कामेय्य, साळिको पन साळिकं।

    ‘‘Suvova suviṃ kāmeyya, sāḷiko pana sāḷikaṃ;

    सुवस्स साळिकायेव, संवासो होति कीदिसो’’ति॥

    Suvassa sāḷikāyeva, saṃvāso hoti kīdiso’’ti.

    तत्थ सुवोति सम्म सुवपण्डित, सुवोव सुविं कामेय्य। कीदिसोति असमानजातिकानं संवासो नाम कीदिसो होति। सुवो हि समानजातिकं सुविं दिस्वा चिरसन्थवम्पि साळिकं जहिस्सति, सो पियविप्पयोगो महतो दुक्खाय भविस्सति, असमानजातिकानं संवासो नाम न समेतीति।

    Tattha suvoti samma suvapaṇḍita, suvova suviṃ kāmeyya. Kīdisoti asamānajātikānaṃ saṃvāso nāma kīdiso hoti. Suvo hi samānajātikaṃ suviṃ disvā cirasanthavampi sāḷikaṃ jahissati, so piyavippayogo mahato dukkhāya bhavissati, asamānajātikānaṃ saṃvāso nāma na sametīti.

    इतरो तं सुत्वा ‘‘अयं मं न पटिक्खिपति, परिहारमेव करोति, अद्धा मं इच्छिस्सति, नानाविधाहि नं उपमाहि सद्दहापेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह –

    Itaro taṃ sutvā ‘‘ayaṃ maṃ na paṭikkhipati, parihārameva karoti, addhā maṃ icchissati, nānāvidhāhi naṃ upamāhi saddahāpessāmī’’ti cintetvā āha –

    ६२३.

    623.

    ‘‘योयं कामे कामयति, अपि चण्डालिकामपि।

    ‘‘Yoyaṃ kāme kāmayati, api caṇḍālikāmapi;

    सब्बो हि सदिसो होति, नत्थि कामे असादिसो’’ति॥

    Sabbo hi sadiso hoti, natthi kāme asādiso’’ti.

    तत्थ चण्डालिकामपीति चण्डालिकं अपि। सदिसोति चित्तसदिसताय सब्बो संवासो सदिसोव होति। कामस्मिञ्हि चित्तमेव पमाणं, न जातीति।

    Tattha caṇḍālikāmapīti caṇḍālikaṃ api. Sadisoti cittasadisatāya sabbo saṃvāso sadisova hoti. Kāmasmiñhi cittameva pamāṇaṃ, na jātīti.

    एवञ्‍च पन वत्वा मनुस्सेसु ताव नानाजातिकानं समानभावदस्सनत्थं अतीतं आहरित्वा दस्सेन्तो अनन्तरं गाथमाह –

    Evañca pana vatvā manussesu tāva nānājātikānaṃ samānabhāvadassanatthaṃ atītaṃ āharitvā dassento anantaraṃ gāthamāha –

    ६२४.

    624.

    ‘‘अत्थि जम्पावती नाम, माता सिविस्स राजिनो।

    ‘‘Atthi jampāvatī nāma, mātā sivissa rājino;

    सा भरिया वासुदेवस्स, कण्हस्स महेसी पिया’’ति॥

    Sā bhariyā vāsudevassa, kaṇhassa mahesī piyā’’ti.

    तत्थ जम्पावतीति सिविरञ्‍ञो माता जम्पावती नाम चण्डाली अहोसि। सा कण्हायनगोत्तस्स दसभातिकानं जेट्ठकस्स वासुदेवस्स पिया महेसी अहोसि। सो किरेकदिवसं द्वारवतितो निक्खमित्वा उय्यानं गच्छन्तो नगरं पविसन्तिं एकमन्ते ठितं अभिरूपं एकं चण्डालिकं दिस्वाव पटिबद्धचित्तो हुत्वा ‘‘किं जातिका’’ति पुच्छापेत्वा ‘‘चण्डालजातिका’’ति सुत्वापि पटिबद्धचित्तताय असामिकभावं पुच्छापेत्वा ‘‘असामिका’’ति सुत्वा तं आदाय ततो निवत्तित्वा निवेसनं नेत्वा अग्गमहेसिं अकासि। सा सिविं नाम पुत्तं विजायि। सो पितु अच्‍चयेन द्वारवतियं रज्‍जं कारेसि। तं सन्धायेतं वुत्तं।

    Tattha jampāvatīti sivirañño mātā jampāvatī nāma caṇḍālī ahosi. Sā kaṇhāyanagottassa dasabhātikānaṃ jeṭṭhakassa vāsudevassa piyā mahesī ahosi. So kirekadivasaṃ dvāravatito nikkhamitvā uyyānaṃ gacchanto nagaraṃ pavisantiṃ ekamante ṭhitaṃ abhirūpaṃ ekaṃ caṇḍālikaṃ disvāva paṭibaddhacitto hutvā ‘‘kiṃ jātikā’’ti pucchāpetvā ‘‘caṇḍālajātikā’’ti sutvāpi paṭibaddhacittatāya asāmikabhāvaṃ pucchāpetvā ‘‘asāmikā’’ti sutvā taṃ ādāya tato nivattitvā nivesanaṃ netvā aggamahesiṃ akāsi. Sā siviṃ nāma puttaṃ vijāyi. So pitu accayena dvāravatiyaṃ rajjaṃ kāresi. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ.

    इति सो इमं उदाहरणं आहरित्वा ‘‘एवरूपोपि नाम खत्तियो चण्डालिया सद्धिं संवासं कप्पेसि, अम्हेसु तिरच्छानगतेसु किं वत्तब्बं, अञ्‍ञमञ्‍ञं संवासरोचनंयेव पमाण’’न्ति वत्वा अपरम्पि उदाहरणं आहरन्तो आह –

    Iti so imaṃ udāharaṇaṃ āharitvā ‘‘evarūpopi nāma khattiyo caṇḍāliyā saddhiṃ saṃvāsaṃ kappesi, amhesu tiracchānagatesu kiṃ vattabbaṃ, aññamaññaṃ saṃvāsarocanaṃyeva pamāṇa’’nti vatvā aparampi udāharaṇaṃ āharanto āha –

    ६२५.

    625.

    ‘‘रट्ठवती किम्पुरिसी, सापि वच्छं अकामयि।

    ‘‘Raṭṭhavatī kimpurisī, sāpi vacchaṃ akāmayi;

    मनुस्सो मिगिया सद्धिं, नत्थि कामे असादिसो’’ति॥

    Manusso migiyā saddhiṃ, natthi kāme asādiso’’ti.

    तत्थ वच्छन्ति एवंनामकं तापसं। कथं पन सा तं कामेसीति? अतीतस्मिञ्हि एको ब्राह्मणो कामेसु आदीनवं दिस्वा महन्तं यसं पहाय इसिपब्बज्‍जं पब्बजित्वा हिमवन्ते पण्णसालं मापेत्वा वसि। तस्स पण्णसालतो अविदूरे एकिस्सा गुहाय बहू किन्‍नरा वसन्ति। तत्थेव एको मक्‍कटको द्वारे वसति। सो जालं विनेत्वा तेसं सीसं भिन्दित्वा लोहितं पिवति। किन्‍नरा नाम दुब्बला होन्ति भीरुकजातिका। सोपि मक्‍कटको अतिविसालो। ते तस्स किञ्‍चि कातुं असक्‍कोन्ता तं तापसं उपसङ्कमित्वा कतपटिसन्थारा आगतकारणं पुट्ठा ‘‘देव, एको मक्‍कटको जीवितं नो हनति, तुम्हे ठपेत्वा अम्हाकं अञ्‍ञं पटिसरणं न पस्साम, तं मारेत्वा अम्हाकं सोत्थिभावं करोही’’ति आहंसु। तं सुत्वा तापसो ‘‘अपेथ न मादिसा पाणातिपातं करोन्ती’’ति अपसादेसि। तेसु रट्ठवती नाम किन्‍नरी अभिरूपा पासादिका असामिका अहोसि। ते तं अलङ्करित्वा तापसस्स सन्तिकं नेत्वा ‘‘देव, अयं ते पादपरिचारिका होतु, अम्हाकं पच्‍चामित्तं वधेही’’ति आहंसु। तापसो तं दिस्वाव पटिबद्धचित्तो हुत्वा ताय सद्धिं संवासं कप्पेत्वा गुहाद्वारे ठत्वा गोचरत्थाय निक्खन्तं मक्‍कटकं मुग्गरेन पोथेत्वा जीवितक्खयं पापेसि। सो ताय सद्धिं समग्गवासं वसन्तो पुत्तधीताहि वड्ढित्वा तत्थेव कालमकासि। एवं सा तं कामेसि। सुवपोतको इमं उदाहरणं आहरित्वा ‘‘वच्छतापसो ताव मनुस्सो हुत्वा तिरच्छानगताय किन्‍नरिया सद्धिं संवासं कप्पेसि, किमङ्गं पन अम्हाकं? मयञ्हि उभो पक्खिनोव तिरच्छानगतावा’’ति दीपेन्तो ‘‘मनुस्सो मिगिया सद्धि’’न्ति आह। एवं मनुस्सा तिरच्छानगताहि सद्धिं समग्गवासं वसन्ति, नत्थि कामे असादिसो नाम, चित्तमेव पमाणन्ति कथेसि।

    Tattha vacchanti evaṃnāmakaṃ tāpasaṃ. Kathaṃ pana sā taṃ kāmesīti? Atītasmiñhi eko brāhmaṇo kāmesu ādīnavaṃ disvā mahantaṃ yasaṃ pahāya isipabbajjaṃ pabbajitvā himavante paṇṇasālaṃ māpetvā vasi. Tassa paṇṇasālato avidūre ekissā guhāya bahū kinnarā vasanti. Tattheva eko makkaṭako dvāre vasati. So jālaṃ vinetvā tesaṃ sīsaṃ bhinditvā lohitaṃ pivati. Kinnarā nāma dubbalā honti bhīrukajātikā. Sopi makkaṭako ativisālo. Te tassa kiñci kātuṃ asakkontā taṃ tāpasaṃ upasaṅkamitvā katapaṭisanthārā āgatakāraṇaṃ puṭṭhā ‘‘deva, eko makkaṭako jīvitaṃ no hanati, tumhe ṭhapetvā amhākaṃ aññaṃ paṭisaraṇaṃ na passāma, taṃ māretvā amhākaṃ sotthibhāvaṃ karohī’’ti āhaṃsu. Taṃ sutvā tāpaso ‘‘apetha na mādisā pāṇātipātaṃ karontī’’ti apasādesi. Tesu raṭṭhavatī nāma kinnarī abhirūpā pāsādikā asāmikā ahosi. Te taṃ alaṅkaritvā tāpasassa santikaṃ netvā ‘‘deva, ayaṃ te pādaparicārikā hotu, amhākaṃ paccāmittaṃ vadhehī’’ti āhaṃsu. Tāpaso taṃ disvāva paṭibaddhacitto hutvā tāya saddhiṃ saṃvāsaṃ kappetvā guhādvāre ṭhatvā gocaratthāya nikkhantaṃ makkaṭakaṃ muggarena pothetvā jīvitakkhayaṃ pāpesi. So tāya saddhiṃ samaggavāsaṃ vasanto puttadhītāhi vaḍḍhitvā tattheva kālamakāsi. Evaṃ sā taṃ kāmesi. Suvapotako imaṃ udāharaṇaṃ āharitvā ‘‘vacchatāpaso tāva manusso hutvā tiracchānagatāya kinnariyā saddhiṃ saṃvāsaṃ kappesi, kimaṅgaṃ pana amhākaṃ? Mayañhi ubho pakkhinova tiracchānagatāvā’’ti dīpento ‘‘manusso migiyā saddhi’’nti āha. Evaṃ manussā tiracchānagatāhi saddhiṃ samaggavāsaṃ vasanti, natthi kāme asādiso nāma, cittameva pamāṇanti kathesi.

    सा तस्स वचनं सुत्वा ‘‘सामि, चित्तं नाम सब्बकालं एकसदिसं न होति, पियविप्पयोगस्स भायामी’’ति आह। सोपि सुवपोतको इत्थिमायासु कुसलो, तेन तं वीमंसन्तो पुन गाथमाह –

    Sā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘sāmi, cittaṃ nāma sabbakālaṃ ekasadisaṃ na hoti, piyavippayogassa bhāyāmī’’ti āha. Sopi suvapotako itthimāyāsu kusalo, tena taṃ vīmaṃsanto puna gāthamāha –

    ६२६.

    626.

    ‘‘हन्द ख्वाहं गमिस्सामि, साळिके मञ्‍जुभाणिके।

    ‘‘Handa khvāhaṃ gamissāmi, sāḷike mañjubhāṇike;

    पच्‍चक्खानुपदञ्हेतं, अतिमञ्‍ञसि नून म’’न्ति॥

    Paccakkhānupadañhetaṃ, atimaññasi nūna ma’’nti.

    तत्थ पच्‍चक्खानुपदं हेतन्ति यं त्वं वदेसि, सब्बमेतं पच्‍चक्खानस्स अनुपदं, पच्‍चक्खानकारणं पच्‍चक्खानकोट्ठासो पनेस। अतिमञ्‍ञसि नून मन्ति ‘‘नून मं इच्छति अय’’न्ति त्वं मं अतिक्‍कमित्वा मञ्‍ञसि, मय्हं सारं न जानासि । अहञ्हि राजपूजितो, न मय्हं भरिया दुल्‍लभा, अञ्‍ञं भरियं परियेसिस्सामीति।

    Tattha paccakkhānupadaṃ hetanti yaṃ tvaṃ vadesi, sabbametaṃ paccakkhānassa anupadaṃ, paccakkhānakāraṇaṃ paccakkhānakoṭṭhāso panesa. Atimaññasi nūna manti ‘‘nūna maṃ icchati aya’’nti tvaṃ maṃ atikkamitvā maññasi, mayhaṃ sāraṃ na jānāsi . Ahañhi rājapūjito, na mayhaṃ bhariyā dullabhā, aññaṃ bhariyaṃ pariyesissāmīti.

    सा तस्स वचनं सुत्वाव भिज्‍जमानहदया विय तस्स सह दस्सनेनेव उप्पन्‍नकामरतिया अनुडय्हमाना विय हुत्वापि अत्तनो इत्थिमायाय अनिच्छमाना विय हुत्वा दियड्ढं गाथमाह –

    Sā tassa vacanaṃ sutvāva bhijjamānahadayā viya tassa saha dassaneneva uppannakāmaratiyā anuḍayhamānā viya hutvāpi attano itthimāyāya anicchamānā viya hutvā diyaḍḍhaṃ gāthamāha –

    ६२७.

    627.

    ‘‘न सिरी तरमानस्स, माधर सुवपण्डित।

    ‘‘Na sirī taramānassa, mādhara suvapaṇḍita;

    इधेव ताव अच्छस्सु, याव राजान दक्खसि।

    Idheva tāva acchassu, yāva rājāna dakkhasi;

    सोस्सि सद्दं मुदिङ्गानं, आनुभावञ्‍च राजिनो’’ति॥

    Sossi saddaṃ mudiṅgānaṃ, ānubhāvañca rājino’’ti.

    तत्थ न सिरीति सम्म सुवपण्डित, तरमानस्स सिरी नाम न होति, तरमानेन कतकम्मं न सोभति, ‘‘घरावासो च नामेस अतिगरुको’’ति चिन्तेत्वा तुलेत्वा कातब्बो। इधेव ताव अच्छस्सु, याव महन्तेन यसेन समन्‍नागतं अम्हाकं राजानं पस्सिस्ससि। सोस्सीति सायन्हसमये किन्‍नरिसमानलीलाहि उत्तमरूपधराहि नारीहि वज्‍जमानानं मुदिङ्गानं अञ्‍ञेसञ्‍च गीतवादितानं सद्दं त्वं सुणिस्ससि, रञ्‍ञो च आनुभावं महन्तं सिरिसोभग्गं पस्सिस्ससि। ‘‘सम्म, किं त्वं तुरितोसि, किं लेसम्पि न जानासि, अच्छस्सु ताव, पच्छा जानिस्सामा’’ति।

    Tattha na sirīti samma suvapaṇḍita, taramānassa sirī nāma na hoti, taramānena katakammaṃ na sobhati, ‘‘gharāvāso ca nāmesa atigaruko’’ti cintetvā tuletvā kātabbo. Idheva tāva acchassu, yāva mahantena yasena samannāgataṃ amhākaṃ rājānaṃ passissasi. Sossīti sāyanhasamaye kinnarisamānalīlāhi uttamarūpadharāhi nārīhi vajjamānānaṃ mudiṅgānaṃ aññesañca gītavāditānaṃ saddaṃ tvaṃ suṇissasi, rañño ca ānubhāvaṃ mahantaṃ sirisobhaggaṃ passissasi. ‘‘Samma, kiṃ tvaṃ turitosi, kiṃ lesampi na jānāsi, acchassu tāva, pacchā jānissāmā’’ti.

    अथ ते सायन्हसमनन्तरे मेथुनसंवासं करिंसु, समग्गा सम्मोदमाना पियसंवासं वसिंसु। अथ नं सुवपोतको ‘‘न इदानेसा मय्हं रहस्सं गुहिस्सति, इदानि नं पुच्छित्वा गन्तुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा ‘‘साळिके’’ति आह। ‘‘किं, सामी’’ति? ‘‘अहं किञ्‍चि ते वत्तुकामोम्ही’’ति। ‘‘वद, सामी’’ति। ‘‘होतु, अज्‍ज अम्हाकं मङ्गलदिवसो, अञ्‍ञतरस्मिं दिवसे जानिस्सामी’’ति। ‘‘सचे मङ्गलपटिसंयुत्ता कथा भविस्सति, कथेहि। नो चे, मा कथेहि सामी’’ति। ‘‘मङ्गलकथावेसा, भद्दे’’ति। ‘‘तेन हि कथेही’’ति। अथ नं ‘‘भद्दे, सचे सोतुकामा भविस्ससि, कथेस्सामि ते’’ति वत्वा तं रहस्सं पुच्छन्तो दियड्ढं गाथमाह –

    Atha te sāyanhasamanantare methunasaṃvāsaṃ kariṃsu, samaggā sammodamānā piyasaṃvāsaṃ vasiṃsu. Atha naṃ suvapotako ‘‘na idānesā mayhaṃ rahassaṃ guhissati, idāni naṃ pucchitvā gantuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā ‘‘sāḷike’’ti āha. ‘‘Kiṃ, sāmī’’ti? ‘‘Ahaṃ kiñci te vattukāmomhī’’ti. ‘‘Vada, sāmī’’ti. ‘‘Hotu, ajja amhākaṃ maṅgaladivaso, aññatarasmiṃ divase jānissāmī’’ti. ‘‘Sace maṅgalapaṭisaṃyuttā kathā bhavissati, kathehi. No ce, mā kathehi sāmī’’ti. ‘‘Maṅgalakathāvesā, bhadde’’ti. ‘‘Tena hi kathehī’’ti. Atha naṃ ‘‘bhadde, sace sotukāmā bhavissasi, kathessāmi te’’ti vatvā taṃ rahassaṃ pucchanto diyaḍḍhaṃ gāthamāha –

    ६२८.

    628.

    ‘‘यो नु ख्वायं तिब्बो सद्दो, तिरोजनपदे सुतो।

    ‘‘Yo nu khvāyaṃ tibbo saddo, tirojanapade suto;

    धीता पञ्‍चालराजस्स, ओसधी विय वण्णिनी।

    Dhītā pañcālarājassa, osadhī viya vaṇṇinī;

    तं दस्सति विदेहानं, सो विवाहो भविस्सती’’ति॥

    Taṃ dassati videhānaṃ, so vivāho bhavissatī’’ti.

    तस्सत्थो – यो नु खो अयं सद्दो तिब्बो बहलो, तिरोजनपदे सुतो पररट्ठेसु जनपदेसु विस्सुतो पञ्‍ञातो पाकटो पत्थटो। किन्ति? धीता पञ्‍चालराजस्स ओसधीतारका विय विरोचमाना ताय एव समानवण्णिनी अत्थि, तं सो विदेहानं दस्सति, सो विवाहो भविस्सति। यो सो एवं पत्थटो सद्दो, अहं तं सुत्वा चिन्तेसिं ‘‘अयं कुमारिका उत्तमरूपधरा, विदेहराजापि चूळनिरञ्‍ञो पटिसत्तु अहोसि। अञ्‍ञे बहू राजानो चूळनिब्रह्मदत्तस्स वसवत्तिनो सन्ति, तेसं अदत्वा किं कारणा विदेहस्स धीतरं दस्सती’’ति?

    Tassattho – yo nu kho ayaṃ saddo tibbo bahalo, tirojanapade suto pararaṭṭhesu janapadesu vissuto paññāto pākaṭo patthaṭo. Kinti? Dhītā pañcālarājassa osadhītārakā viya virocamānā tāya eva samānavaṇṇinī atthi, taṃ so videhānaṃ dassati, so vivāho bhavissati. Yo so evaṃ patthaṭo saddo, ahaṃ taṃ sutvā cintesiṃ ‘‘ayaṃ kumārikā uttamarūpadharā, videharājāpi cūḷanirañño paṭisattu ahosi. Aññe bahū rājāno cūḷanibrahmadattassa vasavattino santi, tesaṃ adatvā kiṃ kāraṇā videhassa dhītaraṃ dassatī’’ti?

    सा तस्स वचनं सुत्वा एवमाह – ‘‘सामि, किं कारणा मङ्गलदिवसे अवमङ्गलं कथेसी’’ति? ‘‘अहं, भद्दे, ‘मङ्गल’न्ति कथेमि, त्वं ‘अवमङ्गल’न्ति कथेसि, किं नु खो एत’’न्ति? ‘‘सामि, अमित्तानम्पि तेसं एवरूपा मङ्गलकिरिया मा होतू’’ति। ‘‘कथेहि ताव भद्दे’’ति। ‘‘सामि, न सक्‍का कथेतु’’न्ति। ‘‘भद्दे, तया विदितं रहस्सं मम अकथितकालतो पट्ठाय नत्थि अम्हाकं समग्गसंवासो’’ति। सा तेन निप्पीळियमाना ‘‘तेन हि, सामि, सुणाही’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Sā tassa vacanaṃ sutvā evamāha – ‘‘sāmi, kiṃ kāraṇā maṅgaladivase avamaṅgalaṃ kathesī’’ti? ‘‘Ahaṃ, bhadde, ‘maṅgala’nti kathemi, tvaṃ ‘avamaṅgala’nti kathesi, kiṃ nu kho eta’’nti? ‘‘Sāmi, amittānampi tesaṃ evarūpā maṅgalakiriyā mā hotū’’ti. ‘‘Kathehi tāva bhadde’’ti. ‘‘Sāmi, na sakkā kathetu’’nti. ‘‘Bhadde, tayā viditaṃ rahassaṃ mama akathitakālato paṭṭhāya natthi amhākaṃ samaggasaṃvāso’’ti. Sā tena nippīḷiyamānā ‘‘tena hi, sāmi, suṇāhī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ६२९.

    629.

    ‘‘एदिसो मा अमित्तानं, विवाहो होतु माधर।

    ‘‘Ediso mā amittānaṃ, vivāho hotu mādhara;

    यथा पञ्‍चालराजस्स, वेदेहेन भविस्सती’’ति॥

    Yathā pañcālarājassa, vedehena bhavissatī’’ti.

    इमं गाथं वत्वा पुन तेन ‘‘भद्दे, कस्मा एवरूपं कथं कथेसी’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि सुणाहि, एत्थ दोसं ते कथेस्सामी’’ति वत्वा इमं गाथमाह –

    Imaṃ gāthaṃ vatvā puna tena ‘‘bhadde, kasmā evarūpaṃ kathaṃ kathesī’’ti vutte ‘‘tena hi suṇāhi, ettha dosaṃ te kathessāmī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –

    ६३०.

    630.

    ‘‘आनयित्वान वेदेहं, पञ्‍चालानं रथेसभो।

    ‘‘Ānayitvāna vedehaṃ, pañcālānaṃ rathesabho;

    ततो नं घातयिस्सति, नस्स सखी भविस्सती’’ति॥

    Tato naṃ ghātayissati, nassa sakhī bhavissatī’’ti.

    तत्थ ततो नं घातयिस्सतीति यदा सो इमं नगरं आगतो भविस्सति, तदा तेन सद्धिं सखिभावं मित्तधम्मं न करिस्सति, दट्ठुम्पिस्स धीतरं न दस्सति। एको किरस्स पन अत्थधम्मानुसासको महोसधपण्डितो नाम अत्थि, तेन सद्धिं तं घातेस्सति। ते उभो जने घातेत्वा जयपानं पिविस्सामाति केवट्टो रञ्‍ञा सद्धिं मन्तेत्वा तं गण्हित्वा आगन्तुं गतोति।

    Tattha tato naṃ ghātayissatīti yadā so imaṃ nagaraṃ āgato bhavissati, tadā tena saddhiṃ sakhibhāvaṃ mittadhammaṃ na karissati, daṭṭhumpissa dhītaraṃ na dassati. Eko kirassa pana atthadhammānusāsako mahosadhapaṇḍito nāma atthi, tena saddhiṃ taṃ ghātessati. Te ubho jane ghātetvā jayapānaṃ pivissāmāti kevaṭṭo raññā saddhiṃ mantetvā taṃ gaṇhitvā āgantuṃ gatoti.

    एवं सा गुय्हमन्तं निस्सेसं कत्वा सुवपण्डितस्स कथेसि। तं सुत्वा सुवपण्डितो ‘‘आचरियो केवट्टो उपायकुसलो, अच्छरियं तस्स रञ्‍ञो एवरूपेन उपायेन घातन’’न्ति केवट्टं वण्णेत्वा ‘‘एवरूपेन अवमङ्गलेन अम्हाकं को अत्थो, तुण्हीभूता सयामा’’ति वत्वा आगमनकम्मस्स निप्फत्तिं ञत्वा तं रत्तिं ताय सद्धिं वसित्वा ‘‘भद्दे, अहं सिविरट्ठं गन्त्वा मनापाय भरियाय लद्धभावं सिविरञ्‍ञो देविया च आरोचेस्सामी’’ति गमनं अनुजानापेतुं आह –

    Evaṃ sā guyhamantaṃ nissesaṃ katvā suvapaṇḍitassa kathesi. Taṃ sutvā suvapaṇḍito ‘‘ācariyo kevaṭṭo upāyakusalo, acchariyaṃ tassa rañño evarūpena upāyena ghātana’’nti kevaṭṭaṃ vaṇṇetvā ‘‘evarūpena avamaṅgalena amhākaṃ ko attho, tuṇhībhūtā sayāmā’’ti vatvā āgamanakammassa nipphattiṃ ñatvā taṃ rattiṃ tāya saddhiṃ vasitvā ‘‘bhadde, ahaṃ siviraṭṭhaṃ gantvā manāpāya bhariyāya laddhabhāvaṃ sivirañño deviyā ca ārocessāmī’’ti gamanaṃ anujānāpetuṃ āha –

    ६३१.

    631.

    ‘‘हन्द खो मं अनुजानाहि, रत्तियो सत्तमत्तियो।

    ‘‘Handa kho maṃ anujānāhi, rattiyo sattamattiyo;

    यावाहं सिविराजस्स, आरोचेमि महेसिनो।

    Yāvāhaṃ sivirājassa, ārocemi mahesino;

    लद्धो च मे आवसथो, साळिकाय उपन्तिक’’न्ति॥

    Laddho ca me āvasatho, sāḷikāya upantika’’nti.

    तत्थ महेसिनोति महेसिया चस्स। आवसथोति वसनट्ठानं। उपन्तिकन्ति अथ ने ‘‘एथ तस्सा सन्तिकं गच्छामा’’ति वत्वा अट्ठमे दिवसे इधानेत्वा महन्तेन परिवारेन तं गहेत्वा गमिस्सामि, याव ममागमनं, ताव मा उक्‍कण्ठीति।

    Tattha mahesinoti mahesiyā cassa. Āvasathoti vasanaṭṭhānaṃ. Upantikanti atha ne ‘‘etha tassā santikaṃ gacchāmā’’ti vatvā aṭṭhame divase idhānetvā mahantena parivārena taṃ gahetvā gamissāmi, yāva mamāgamanaṃ, tāva mā ukkaṇṭhīti.

    तं सुत्वा साळिका तेन वियोगं अनिच्छमानापि तस्स वचनं पटिक्खिपितुं असक्‍कोन्ती अनन्तरं गाथमाह –

    Taṃ sutvā sāḷikā tena viyogaṃ anicchamānāpi tassa vacanaṃ paṭikkhipituṃ asakkontī anantaraṃ gāthamāha –

    ६३२.

    632.

    ‘‘हन्द खो तं अनुजानामि, रत्तियो सत्तमत्तियो।

    ‘‘Handa kho taṃ anujānāmi, rattiyo sattamattiyo;

    सचे त्वं सत्तरत्तेन, नागच्छसि ममन्तिके।

    Sace tvaṃ sattarattena, nāgacchasi mamantike;

    मञ्‍ञे ओक्‍कन्तसत्तं मं, मताय आगमिस्ससी’’ति॥

    Maññe okkantasattaṃ maṃ, matāya āgamissasī’’ti.

    तत्थ मञ्‍ञे ओक्‍कन्तसत्तं मन्ति एवं सन्ते अहं मं अपगतजीवितं सल्‍लक्खेमि। सो त्वं अट्ठमे दिवसे अनागच्छन्तो मयि मताय आगमिस्ससि, तस्मा मा पपञ्‍चं अकासीति।

    Tattha maññe okkantasattaṃ manti evaṃ sante ahaṃ maṃ apagatajīvitaṃ sallakkhemi. So tvaṃ aṭṭhame divase anāgacchanto mayi matāya āgamissasi, tasmā mā papañcaṃ akāsīti.

    इतरोपि ‘‘भद्दे, किं वदेसि, मय्हम्पि अट्ठमे दिवसे तं अपस्सन्तस्स कुतो जीवित’’न्ति वाचाय वत्वा हदयेन पन ‘‘जीव वा त्वं मर वा, किं तया मय्ह’’न्ति चिन्तेत्वा उट्ठाय थोकं सिविरट्ठाभिमुखो गन्त्वा निवत्तित्वा मिथिलं गन्त्वा पण्डितस्स अंसकूटे ओतरित्वा महासत्तेन पन ताय सञ्‍ञाय उपरिपासादं आरोपेत्वा पुट्ठो सब्बं तं पवत्तिं पण्डितस्स आरोचेसि। सोपिस्स पुरिमनयेनेव सब्बं सक्‍कारमकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Itaropi ‘‘bhadde, kiṃ vadesi, mayhampi aṭṭhame divase taṃ apassantassa kuto jīvita’’nti vācāya vatvā hadayena pana ‘‘jīva vā tvaṃ mara vā, kiṃ tayā mayha’’nti cintetvā uṭṭhāya thokaṃ siviraṭṭhābhimukho gantvā nivattitvā mithilaṃ gantvā paṇḍitassa aṃsakūṭe otaritvā mahāsattena pana tāya saññāya uparipāsādaṃ āropetvā puṭṭho sabbaṃ taṃ pavattiṃ paṇḍitassa ārocesi. Sopissa purimanayeneva sabbaṃ sakkāramakāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६३३.

    633.

    ‘‘ततो च खो सो गन्त्वान, माधरो सुवपण्डितो।

    ‘‘Tato ca kho so gantvāna, mādharo suvapaṇḍito;

    महोसधस्स अक्खासि, साळिकावचनं इद’’न्ति॥

    Mahosadhassa akkhāsi, sāḷikāvacanaṃ ida’’nti.

    तत्थ साळिकावचनं इदन्ति इदं साळिकाय वचनन्ति सब्बं वित्थारेत्वा कथेसीति।

    Tattha sāḷikāvacanaṃ idanti idaṃ sāḷikāya vacananti sabbaṃ vitthāretvā kathesīti.

    सुवखण्डं निट्ठितं।

    Suvakhaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    महाउमङ्गकण्डं

    Mahāumaṅgakaṇḍaṃ

    तं सुत्वा महासत्तो चिन्तेसि ‘‘राजा मम अनिच्छमानस्सेव गमिस्सति, गन्त्वा च पन महाविनासं पापुणिस्सति। अथ मय्हं ‘एवरूपस्स नाम यसदायकस्स रञ्‍ञो वचनं हदये कत्वा तस्स सङ्गहं नाकासी’ति गरहापि उप्पज्‍जिस्सति, मादिसे पण्डिते विज्‍जमाने किंकारणा एस नस्सिस्सति, अहं रञ्‍ञो पुरेतरमेव गन्त्वा चूळनिं दिस्वा सुविभत्तं कत्वा विदेहरञ्‍ञो निवासत्थाय नगरं मापेत्वा गावुतमत्तं जङ्घउमङ्गं, अड्ढयोजनिकञ्‍च महाउमङ्गं, कारेत्वा चूळनिरञ्‍ञो धीतरं अभिसिञ्‍चित्वा अम्हाकं रञ्‍ञोपादपरिचारिकं कत्वा अट्ठारसअक्खोभणिसङ्खेहि बलेहि एकसतराजूसु परिवारेत्वा ठितेस्वेव अम्हाकं राजानं राहुमुखतो चन्दं विय मोचेत्वा आदायागमनं नाम मम भारो’’ति। तस्सेवं चिन्तेन्तस्स सरीरे पीति उप्पज्‍जि। सो पीतिवेगेन उदानं उदानेन्तो इमं उपड्ढगाथमाह –

    Taṃ sutvā mahāsatto cintesi ‘‘rājā mama anicchamānasseva gamissati, gantvā ca pana mahāvināsaṃ pāpuṇissati. Atha mayhaṃ ‘evarūpassa nāma yasadāyakassa rañño vacanaṃ hadaye katvā tassa saṅgahaṃ nākāsī’ti garahāpi uppajjissati, mādise paṇḍite vijjamāne kiṃkāraṇā esa nassissati, ahaṃ rañño puretarameva gantvā cūḷaniṃ disvā suvibhattaṃ katvā videharañño nivāsatthāya nagaraṃ māpetvā gāvutamattaṃ jaṅghaumaṅgaṃ, aḍḍhayojanikañca mahāumaṅgaṃ, kāretvā cūḷanirañño dhītaraṃ abhisiñcitvā amhākaṃ raññopādaparicārikaṃ katvā aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhehi balehi ekasatarājūsu parivāretvā ṭhitesveva amhākaṃ rājānaṃ rāhumukhato candaṃ viya mocetvā ādāyāgamanaṃ nāma mama bhāro’’ti. Tassevaṃ cintentassa sarīre pīti uppajji. So pītivegena udānaṃ udānento imaṃ upaḍḍhagāthamāha –

    ६३४.

    634.

    ‘‘यस्सेव घरे भुञ्‍जेय्य भोगं, तस्सेव अत्थं पुरिसो चरेय्या’’ति॥

    ‘‘Yasseva ghare bhuñjeyya bhogaṃ, tasseva atthaṃ puriso careyyā’’ti.

    तस्सत्थो – यस्स रञ्‍ञो सन्तिके पुरिसो महन्तं इस्सरियं लभित्वा भोगं भुञ्‍जेय्य, अक्‍कोसन्तस्सपि पहरन्तस्सपि गले गहेत्वा निक्‍कड्ढन्तस्सपि तस्सेव अत्थं हितं वुड्ढिं पण्डितो कायद्वारादीहि तीहि द्वारेहि चरेय्य। न हि मित्तदुब्भिकम्मं पण्डितेहि कातब्बन्ति।

    Tassattho – yassa rañño santike puriso mahantaṃ issariyaṃ labhitvā bhogaṃ bhuñjeyya, akkosantassapi paharantassapi gale gahetvā nikkaḍḍhantassapi tasseva atthaṃ hitaṃ vuḍḍhiṃ paṇḍito kāyadvārādīhi tīhi dvārehi careyya. Na hi mittadubbhikammaṃ paṇḍitehi kātabbanti.

    इति चिन्तेत्वा सो न्हत्वा अलङ्करित्वा महन्तेन यसेन राजकुलं गन्त्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं ठितो आह – ‘‘किं, देव, गच्छिस्सथ उत्तरपञ्‍चालनगर’’न्ति? ‘‘आम, तात, पञ्‍चालचन्दिं अलभन्तस्स मम किं रज्‍जेन, मा मं परिच्‍चजि, मया सद्धिंयेव एहि। तत्थ अम्हाकं गतकारणा द्वे अत्था निप्फज्‍जिस्सन्ति, इत्थिरतनञ्‍च लच्छामि, रञ्‍ञा च मे सद्धिं मेत्ति पतिट्ठहिस्सती’’ति। अथ नं पण्डितो ‘‘तेन हि, देव, अहं पुरे गन्त्वा तुम्हाकं निवेसनानि मापेस्सामि, तुम्हे मया पहितसासनेन आगच्छेय्याथा’’ति वदन्तो द्वे गाथा अभासि –

    Iti cintetvā so nhatvā alaṅkaritvā mahantena yasena rājakulaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ ṭhito āha – ‘‘kiṃ, deva, gacchissatha uttarapañcālanagara’’nti? ‘‘Āma, tāta, pañcālacandiṃ alabhantassa mama kiṃ rajjena, mā maṃ pariccaji, mayā saddhiṃyeva ehi. Tattha amhākaṃ gatakāraṇā dve atthā nipphajjissanti, itthiratanañca lacchāmi, raññā ca me saddhiṃ metti patiṭṭhahissatī’’ti. Atha naṃ paṇḍito ‘‘tena hi, deva, ahaṃ pure gantvā tumhākaṃ nivesanāni māpessāmi, tumhe mayā pahitasāsanena āgaccheyyāthā’’ti vadanto dve gāthā abhāsi –

    ‘‘हन्दाहं गच्छामि पुरे जनिन्द, पञ्‍चालराजस्स पुरं सुरम्मं।

    ‘‘Handāhaṃ gacchāmi pure janinda, pañcālarājassa puraṃ surammaṃ;

    निवेसनानि मापेतुं, वेदेहस्स यसस्सिनो॥

    Nivesanāni māpetuṃ, vedehassa yasassino.

    ६३५.

    635.

    ‘‘निवेसनानि मापेत्वा, वेदेहस्स यसस्सिनो।

    ‘‘Nivesanāni māpetvā, vedehassa yasassino;

    यदा ते पहिणेय्यामि, तदा एय्यासि खत्तिया’’ति॥

    Yadā te pahiṇeyyāmi, tadā eyyāsi khattiyā’’ti.

    तत्थ वेदेहस्साति तव विदेहराजस्स। एय्यासीति आगच्छेय्यासीति।

    Tattha vedehassāti tava videharājassa. Eyyāsīti āgaccheyyāsīti.

    तं सुत्वा राजा ‘‘न किर मं पण्डितो परिच्‍चजती’’ति हट्ठतुट्ठो हुत्वा आह – ‘‘तात, तव पुरे गच्छन्तस्स किं लद्धुं वट्टती’’ति? ‘‘बलवाहनं, देवा’’ति। ‘‘यत्तकं इच्छसि, तत्तकं गण्ह, ताता’’ति। ‘‘चत्तारि बन्धनागारानि विवरापेत्वा चोरानं सङ्खलिकबन्धनानि भिन्दापेत्वा तेपि मया सद्धिं पेसेथ देवा’’ति। ‘‘यथारुचि करोहि, ताता’’ति। महासत्तो बन्धनागारद्वारानि विवरापेत्वा सूरे महायोधे गतट्ठाने कम्मं निप्फादेतुं समत्थे नीहरापेत्वा ‘‘मं उपट्ठहथा’’ति वत्वा तेसं सक्‍कारं कारेत्वा वड्ढकिकम्मारचम्मकारइट्ठकपासाणकारचित्तकारादयो नानासिप्पकुसला अट्ठारस सेनियो आदाय वासिफरसुकुद्दालखणित्तिआदीनि बहूनि उपकरणानि गाहापेत्वा महाबलकायपरिवुतो नगरा निक्खमि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘na kira maṃ paṇḍito pariccajatī’’ti haṭṭhatuṭṭho hutvā āha – ‘‘tāta, tava pure gacchantassa kiṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Balavāhanaṃ, devā’’ti. ‘‘Yattakaṃ icchasi, tattakaṃ gaṇha, tātā’’ti. ‘‘Cattāri bandhanāgārāni vivarāpetvā corānaṃ saṅkhalikabandhanāni bhindāpetvā tepi mayā saddhiṃ pesetha devā’’ti. ‘‘Yathāruci karohi, tātā’’ti. Mahāsatto bandhanāgāradvārāni vivarāpetvā sūre mahāyodhe gataṭṭhāne kammaṃ nipphādetuṃ samatthe nīharāpetvā ‘‘maṃ upaṭṭhahathā’’ti vatvā tesaṃ sakkāraṃ kāretvā vaḍḍhakikammāracammakāraiṭṭhakapāsāṇakāracittakārādayo nānāsippakusalā aṭṭhārasa seniyo ādāya vāsipharasukuddālakhaṇittiādīni bahūni upakaraṇāni gāhāpetvā mahābalakāyaparivuto nagarā nikkhami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६३६.

    636.

    ‘‘ततो च पायासि पुरे महोसधो, पञ्‍चालराजस्स पुरं सुरम्मं।

    ‘‘Tato ca pāyāsi pure mahosadho, pañcālarājassa puraṃ surammaṃ;

    निवेसनानि मापेतुं, वेदेहस्स यसस्सिनो’’ति॥

    Nivesanāni māpetuṃ, vedehassa yasassino’’ti.

    महासत्तोपि गच्छन्तो योजनन्तरे योजनन्तरे एकेकं गामं निवेसेत्वा एकेकं अमच्‍चं ‘‘तुम्हे रञ्‍ञो पञ्‍चालचन्दिं गहेत्वा निवत्तनकाले हत्थिअस्सरथे कप्पेत्वा राजानं आदाय पच्‍चामित्ते पटिबाहन्ता खिप्पं मिथिलं पापेय्याथा’’ति वत्वा ठपेसि। गङ्गातीरं पन पत्वा आनन्दकुमारं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘आनन्द, त्वं तीणि वड्ढकिसतानि आदाय उद्धंगङ्गं गन्त्वा सारदारूनि गाहापेत्वा तिसतमत्ता नावा मापेत्वा नगरस्सत्थाय तत्थेव तच्छापेत्वा सल्‍लहुकानं दारूनं नावाय पूरापेत्वा खिप्पं आगच्छेय्यासी’’ति पेसेसि। सयं पन नावाय गङ्गं तरित्वा ओतिण्णट्ठानतो पट्ठाय पदसञ्‍ञायेव गणेत्वा ‘‘इदं अड्ढयोजनट्ठानं, एत्थ महाउमङ्गो भविस्सति, इमस्मिं ठाने रञ्‍ञो निवेसननगरं भविस्सति, इतो पट्ठाय याव राजगेहा गावुतमत्ते ठाने जङ्घउमङ्गो भविस्सती’’ति परिच्छिन्दित्वा नगरं पाविसि। चूळनिराजा बोधिसत्तस्स आगमनं सुत्वा ‘‘इदानि मे मनोरथो मत्थकं पापुणिस्सति, पच्‍चामित्तानं पिट्ठिं पस्सिस्सामि, इमस्मिं आगते वेदेहोपि न चिरस्सेव आगमिस्सति, अथ ने उभोपि मारेत्वा सकलजम्बुदीपतले एकरज्‍जं करिस्सामी’’ति परमतुट्ठिं पत्तो अहोसि। सकलनगरं सङ्खुभि ‘‘एस किर महोसधपण्डितो, इमिना किर एकसतराजानो लेड्डुना काका विय पलापिता’’ति।

    Mahāsattopi gacchanto yojanantare yojanantare ekekaṃ gāmaṃ nivesetvā ekekaṃ amaccaṃ ‘‘tumhe rañño pañcālacandiṃ gahetvā nivattanakāle hatthiassarathe kappetvā rājānaṃ ādāya paccāmitte paṭibāhantā khippaṃ mithilaṃ pāpeyyāthā’’ti vatvā ṭhapesi. Gaṅgātīraṃ pana patvā ānandakumāraṃ pakkosāpetvā ‘‘ānanda, tvaṃ tīṇi vaḍḍhakisatāni ādāya uddhaṃgaṅgaṃ gantvā sāradārūni gāhāpetvā tisatamattā nāvā māpetvā nagarassatthāya tattheva tacchāpetvā sallahukānaṃ dārūnaṃ nāvāya pūrāpetvā khippaṃ āgaccheyyāsī’’ti pesesi. Sayaṃ pana nāvāya gaṅgaṃ taritvā otiṇṇaṭṭhānato paṭṭhāya padasaññāyeva gaṇetvā ‘‘idaṃ aḍḍhayojanaṭṭhānaṃ, ettha mahāumaṅgo bhavissati, imasmiṃ ṭhāne rañño nivesananagaraṃ bhavissati, ito paṭṭhāya yāva rājagehā gāvutamatte ṭhāne jaṅghaumaṅgo bhavissatī’’ti paricchinditvā nagaraṃ pāvisi. Cūḷanirājā bodhisattassa āgamanaṃ sutvā ‘‘idāni me manoratho matthakaṃ pāpuṇissati, paccāmittānaṃ piṭṭhiṃ passissāmi, imasmiṃ āgate vedehopi na cirasseva āgamissati, atha ne ubhopi māretvā sakalajambudīpatale ekarajjaṃ karissāmī’’ti paramatuṭṭhiṃ patto ahosi. Sakalanagaraṃ saṅkhubhi ‘‘esa kira mahosadhapaṇḍito, iminā kira ekasatarājāno leḍḍunā kākā viya palāpitā’’ti.

    महासत्तो नागरेसु अत्तनो रूपसम्पत्तिं पस्सन्तेसुयेव राजद्वारं गन्त्वा रञ्‍ञो पटिवेदेत्वा ‘‘पविसतू’’ति वुत्ते पविसित्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। अथ नं राजा पटिसन्थारं कत्वा ‘‘तात, राजा कदा आगमिस्सती’’ति पुच्छि। ‘‘मया पेसितकाले, देवा’’ति। ‘‘त्वं पन किमत्थं आगतोसी’’ति। ‘‘अम्हाकं रञ्‍ञो निवेसनं मापेतुं, देवा’’ति। ‘‘साधु, ताता’’ति। अथस्स सेनाय परिब्बयं दापेत्वा महासत्तस्स महन्तं सक्‍कारं कारेत्वा निवेसनगेहं दापेत्वा ‘‘तात, याव ते राजा नागच्छति, ताव अनुक्‍कण्ठमानो अम्हाकम्पि कत्तब्बयुत्तकं करोन्तोव वसाहि त्व’’न्ति आह। सो किर राजनिवेसनं अभिरुहन्तोव महासोपानपादमूले ठत्वा ‘‘इध जङ्घउमङ्गद्वारं भविस्सती’’ति सल्‍लक्खेसि। अथस्स एतदहोसि ‘‘राजा ‘अम्हाकम्पि कत्तब्बयुत्तकं करोही’ति वदति, उमङ्गे खणियमाने यथा इदं सोपानं न ओसक्‍कति, तथा कातुं वट्टती’’ति। अथ राजानं एवमाह – ‘‘देव, अहं पविसन्तो सोपानपादमूले ठत्वा नवकम्मं ओलोकेन्तो महासोपाने दोसं पस्सिं। सचे ते रुच्‍चति, अहं दारूनि लभन्तो मनापं कत्वा अत्थरेय्य’’न्ति। ‘‘साधु, पण्डित, अत्थराही’’ति। सो ‘‘इध उमङ्गद्वारं भविस्सती’’ति सल्‍लक्खेत्वा तं पोराणसोपानं हरित्वा यत्थ उमङ्गद्वारं भविस्सति, तत्थ पंसुनो अपतनत्थाय फलकसन्थारं कारेत्वा यथा सोपानं न ओसक्‍कति, एवं निच्‍चलं कत्वा सोपानं अत्थरि। राजा तं कारणं अजानन्तो ‘‘मम सिनेहेन करोती’’ति मञ्‍ञि।

    Mahāsatto nāgaresu attano rūpasampattiṃ passantesuyeva rājadvāraṃ gantvā rañño paṭivedetvā ‘‘pavisatū’’ti vutte pavisitvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ rājā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘tāta, rājā kadā āgamissatī’’ti pucchi. ‘‘Mayā pesitakāle, devā’’ti. ‘‘Tvaṃ pana kimatthaṃ āgatosī’’ti. ‘‘Amhākaṃ rañño nivesanaṃ māpetuṃ, devā’’ti. ‘‘Sādhu, tātā’’ti. Athassa senāya paribbayaṃ dāpetvā mahāsattassa mahantaṃ sakkāraṃ kāretvā nivesanagehaṃ dāpetvā ‘‘tāta, yāva te rājā nāgacchati, tāva anukkaṇṭhamāno amhākampi kattabbayuttakaṃ karontova vasāhi tva’’nti āha. So kira rājanivesanaṃ abhiruhantova mahāsopānapādamūle ṭhatvā ‘‘idha jaṅghaumaṅgadvāraṃ bhavissatī’’ti sallakkhesi. Athassa etadahosi ‘‘rājā ‘amhākampi kattabbayuttakaṃ karohī’ti vadati, umaṅge khaṇiyamāne yathā idaṃ sopānaṃ na osakkati, tathā kātuṃ vaṭṭatī’’ti. Atha rājānaṃ evamāha – ‘‘deva, ahaṃ pavisanto sopānapādamūle ṭhatvā navakammaṃ olokento mahāsopāne dosaṃ passiṃ. Sace te ruccati, ahaṃ dārūni labhanto manāpaṃ katvā atthareyya’’nti. ‘‘Sādhu, paṇḍita, attharāhī’’ti. So ‘‘idha umaṅgadvāraṃ bhavissatī’’ti sallakkhetvā taṃ porāṇasopānaṃ haritvā yattha umaṅgadvāraṃ bhavissati, tattha paṃsuno apatanatthāya phalakasanthāraṃ kāretvā yathā sopānaṃ na osakkati, evaṃ niccalaṃ katvā sopānaṃ atthari. Rājā taṃ kāraṇaṃ ajānanto ‘‘mama sinehena karotī’’ti maññi.

    एवं तं दिवसं तेनेव नवकम्मेन वीतिनामेत्वा पुनदिवसे राजानं आह – ‘‘देव, सचे अम्हाकं रञ्‍ञो वसनट्ठानं जानेय्याम, मनापं कत्वा पटिजग्गेय्यामा’’ति। साधु, पण्डित, ठपेत्वा मम निवेसनं सकलनगरे यं निवेसनं इच्छसि, तं गण्हाति। महाराज, मयं आगन्तुका, तुम्हाकं बहू वल्‍लभा योधा, ते अत्तनो अत्तनो गेहेसु गय्हमानेसु अम्हेहि सद्धिं कलहं करिस्सन्ति। ‘‘तदा, देव, तेहि सद्धिं मयं किं करिस्सामा’’ति? ‘‘तेसं वचनं मा गण्ह। यं इच्छसि, तं ठानमेव गण्हापेही’’ति। ‘‘देव, ते पुनप्पुनं आगन्त्वा तुम्हाकं कथेस्सन्ति, तेन तुम्हाकं चित्तसुखं न लभिस्सति। सचे पन इच्छेय्याथ, याव मयं निवेसनानि गण्हाम, ताव अम्हाकंयेव मनुस्सा दोवारिका अस्सु। ततो ते द्वारं अलभित्वा नागमिस्सन्ति। एवं सन्ते तुम्हाकम्पि चित्तसुखं लभिस्सती’’ति। राजा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि।

    Evaṃ taṃ divasaṃ teneva navakammena vītināmetvā punadivase rājānaṃ āha – ‘‘deva, sace amhākaṃ rañño vasanaṭṭhānaṃ jāneyyāma, manāpaṃ katvā paṭijaggeyyāmā’’ti. Sādhu, paṇḍita, ṭhapetvā mama nivesanaṃ sakalanagare yaṃ nivesanaṃ icchasi, taṃ gaṇhāti. Mahārāja, mayaṃ āgantukā, tumhākaṃ bahū vallabhā yodhā, te attano attano gehesu gayhamānesu amhehi saddhiṃ kalahaṃ karissanti. ‘‘Tadā, deva, tehi saddhiṃ mayaṃ kiṃ karissāmā’’ti? ‘‘Tesaṃ vacanaṃ mā gaṇha. Yaṃ icchasi, taṃ ṭhānameva gaṇhāpehī’’ti. ‘‘Deva, te punappunaṃ āgantvā tumhākaṃ kathessanti, tena tumhākaṃ cittasukhaṃ na labhissati. Sace pana iccheyyātha, yāva mayaṃ nivesanāni gaṇhāma, tāva amhākaṃyeva manussā dovārikā assu. Tato te dvāraṃ alabhitvā nāgamissanti. Evaṃ sante tumhākampi cittasukhaṃ labhissatī’’ti. Rājā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.

    महासत्तो सोपानपादमूले सोपानसीसे महाद्वारेति सब्बत्थ अत्तनो मनुस्सेयेव ठपेत्वा ‘‘कस्सचि पविसितुं मा अदत्था’’ति वत्वा अथ रञ्‍ञो मातु निवेसनं गन्त्वा ‘‘भिन्दनाकारं दस्सेथा’’ति मनुस्से आणापेसि। ते द्वारकोट्ठकालिन्दतो पट्ठाय इट्ठका च मत्तिका च अपनेतुं आरभिंसु। राजमाता तं पवत्तिं सुत्वा आगन्त्वा ‘‘किस्स, ताता, मम गेहं भिन्दथा’’ति आह। ‘‘महोसधपण्डितो भिन्दापेत्वा अत्तनो रञ्‍ञो निवेसनं कातुकामो’’ति। ‘‘यदि एवं इधेव वसथा’’ति। ‘‘अम्हाकं रञ्‍ञो महन्तं बलवाहनं, इदं नप्पहोति, अञ्‍ञं महन्तं गेहं करिस्सामा’’ति। ‘‘तुम्हे मं न जानाथ, अहं राजमाता, इदानि पुत्तस्स सन्तिकं गन्त्वा जानिस्सामी’’ति। ‘‘मयं रञ्‍ञो वचनेन भिन्दाम, सक्‍कोन्ती वारेही’’ति। सा कुज्झित्वा ‘‘इदानि वो कत्तब्बं जानिस्सामी’’ति राजद्वारं अगमासि। अथ नं ‘‘मा पविसा’’ति दोवारिका वारयिंसु। ‘‘अहं राजमाता’’ति। ‘‘न मयं तं जानाम, मयं रञ्‍ञा ‘कस्सचि पविसितुं मा अदत्था’ति आणत्ता, गच्छ त्व’’न्ति। सा गहेतब्बगहणं अपस्सन्ती निवत्तित्वा अत्तनो निवेसनं ओलोकेन्ती अट्ठासि। अथ नं एको पुरिसो ‘‘किं इध करोसि, गच्छसि, न गच्छसी’’ति गीवाय गहेत्वा भूमियं पातेसि।

    Mahāsatto sopānapādamūle sopānasīse mahādvāreti sabbattha attano manusseyeva ṭhapetvā ‘‘kassaci pavisituṃ mā adatthā’’ti vatvā atha rañño mātu nivesanaṃ gantvā ‘‘bhindanākāraṃ dassethā’’ti manusse āṇāpesi. Te dvārakoṭṭhakālindato paṭṭhāya iṭṭhakā ca mattikā ca apanetuṃ ārabhiṃsu. Rājamātā taṃ pavattiṃ sutvā āgantvā ‘‘kissa, tātā, mama gehaṃ bhindathā’’ti āha. ‘‘Mahosadhapaṇḍito bhindāpetvā attano rañño nivesanaṃ kātukāmo’’ti. ‘‘Yadi evaṃ idheva vasathā’’ti. ‘‘Amhākaṃ rañño mahantaṃ balavāhanaṃ, idaṃ nappahoti, aññaṃ mahantaṃ gehaṃ karissāmā’’ti. ‘‘Tumhe maṃ na jānātha, ahaṃ rājamātā, idāni puttassa santikaṃ gantvā jānissāmī’’ti. ‘‘Mayaṃ rañño vacanena bhindāma, sakkontī vārehī’’ti. Sā kujjhitvā ‘‘idāni vo kattabbaṃ jānissāmī’’ti rājadvāraṃ agamāsi. Atha naṃ ‘‘mā pavisā’’ti dovārikā vārayiṃsu. ‘‘Ahaṃ rājamātā’’ti. ‘‘Na mayaṃ taṃ jānāma, mayaṃ raññā ‘kassaci pavisituṃ mā adatthā’ti āṇattā, gaccha tva’’nti. Sā gahetabbagahaṇaṃ apassantī nivattitvā attano nivesanaṃ olokentī aṭṭhāsi. Atha naṃ eko puriso ‘‘kiṃ idha karosi, gacchasi, na gacchasī’’ti gīvāya gahetvā bhūmiyaṃ pātesi.

    सा चिन्तेसि ‘‘अद्धा इमे रञ्‍ञो आणत्ता भविस्सन्ति, इतरथा एवं कातुं न सक्खिस्सन्ति, पण्डितस्सेव सन्तिकं गच्छिस्सामी’’ति। सा गन्त्वा ‘‘तात महोसध, कस्मा मम निवेसनं भिन्दापेसी’’ति आह। सो ताय सद्धिं न कथेसि, सन्तिके ठितो पुरिसो पनस्स ‘‘देवि, किं कथेसी’’ति आह। ‘‘तात, महोसधपण्डितो कस्मा मम गेहं भिन्दापेती’’ति? ‘‘वेदेहरञ्‍ञो वसनट्ठानं कातु’’न्ति। ‘‘किं, तात, एवं महन्ते नगरे अञ्‍ञत्थ निवेसनट्ठानं न लब्भती’’ति मञ्‍ञति। ‘‘इमं सतसहस्सं लञ्‍जं गहेत्वा अञ्‍ञत्थ गेहं कारेतू’’ति। ‘‘साधु, देवि, तुम्हाकं गेहं विस्सज्‍जापेस्सामि, लञ्‍जस्स गहितभावं मा कस्सचि कथयित्थ। मा नो अञ्‍ञेपि लञ्‍जं दत्वा गेहानि विस्सज्‍जापेतुकामा अहेसु’’न्ति। साधु, तात, ‘‘रञ्‍ञो माता लञ्‍जं अदासी’’ति मय्हम्पि लज्‍जनकमेव, तस्मा न कस्सचि कथेस्सामीति। सो ‘‘साधू’’ति तस्सा सन्तिका सतसहस्सं गहेत्वा गेहं विस्सज्‍जापेत्वा केवट्टस्स गेहं अगमासि। सोपि द्वारं गन्त्वा वेळुपेसिकाहि पिट्ठिचम्मुप्पाटनं लभित्वा गहेतब्बगहणं अपस्सन्तो पुन गेहं गन्त्वा सतसहस्समेव अदासि। एतेनुपायेन सकलनगरे गेहट्ठानं गण्हन्तेन लञ्‍जं गहेत्वा लद्धकहापणानञ्‍ञेव नव कोटियो जाता।

    Sā cintesi ‘‘addhā ime rañño āṇattā bhavissanti, itarathā evaṃ kātuṃ na sakkhissanti, paṇḍitasseva santikaṃ gacchissāmī’’ti. Sā gantvā ‘‘tāta mahosadha, kasmā mama nivesanaṃ bhindāpesī’’ti āha. So tāya saddhiṃ na kathesi, santike ṭhito puriso panassa ‘‘devi, kiṃ kathesī’’ti āha. ‘‘Tāta, mahosadhapaṇḍito kasmā mama gehaṃ bhindāpetī’’ti? ‘‘Vedeharañño vasanaṭṭhānaṃ kātu’’nti. ‘‘Kiṃ, tāta, evaṃ mahante nagare aññattha nivesanaṭṭhānaṃ na labbhatī’’ti maññati. ‘‘Imaṃ satasahassaṃ lañjaṃ gahetvā aññattha gehaṃ kāretū’’ti. ‘‘Sādhu, devi, tumhākaṃ gehaṃ vissajjāpessāmi, lañjassa gahitabhāvaṃ mā kassaci kathayittha. Mā no aññepi lañjaṃ datvā gehāni vissajjāpetukāmā ahesu’’nti. Sādhu, tāta, ‘‘rañño mātā lañjaṃ adāsī’’ti mayhampi lajjanakameva, tasmā na kassaci kathessāmīti. So ‘‘sādhū’’ti tassā santikā satasahassaṃ gahetvā gehaṃ vissajjāpetvā kevaṭṭassa gehaṃ agamāsi. Sopi dvāraṃ gantvā veḷupesikāhi piṭṭhicammuppāṭanaṃ labhitvā gahetabbagahaṇaṃ apassanto puna gehaṃ gantvā satasahassameva adāsi. Etenupāyena sakalanagare gehaṭṭhānaṃ gaṇhantena lañjaṃ gahetvā laddhakahāpaṇānaññeva nava koṭiyo jātā.

    महासत्तो सकलनगरं विचरित्वा राजकुलं अगमासि। अथ नं राजा पुच्छि ‘‘किं, पण्डित, लद्धं ते वसनट्ठान’’न्ति? ‘‘महाराज, अदेन्ता नाम नत्थि, अपिच खो पन गेहेसु गय्हमानेसु किलमन्ति। तेसं पियविप्पयोगं कातुं अम्हाकं अयुत्तं। बहिनगरे गावुतमत्ते ठाने गङ्गाय च नगरस्स च अन्तरे असुकट्ठाने अम्हाकं रञ्‍ञो वसननगरं करिस्सामी’’ति। तं सुत्वा राजा ‘‘अन्तोनगरे युज्झितुम्पि दुक्खं, नेव सकसेना, न परसेना ञातुं सक्‍का। बहिनगरे पन सुखं युद्धं कातुं, तस्मा बहिनगरेयेव ते कोट्टेत्वा मारेस्सामा’’ति तुस्सित्वा ‘‘साधु, पण्डित, तया सल्‍लक्खितट्ठानेयेव कारेही’’ति आह। ‘‘महाराज, अहं कारेस्सामि, तुम्हाकं पन मनुस्सेहि दारुपण्णादीनं अत्थाय अम्हाकं नवकम्मट्ठानं नागन्तब्बं। आगच्छन्ता हि कलहं करिस्सन्ति, तेनेव तुम्हाकञ्‍च अम्हाकञ्‍च चित्तसुखं न भविस्सती’’ति। ‘‘साधु, पण्डित, तेन पस्सेन निसञ्‍चारं कारेही’’ति। ‘‘देव, अम्हाकं हत्थी उदकाभिरता उदकेयेव कीळिस्सन्ति। उदके आविले जाते ‘महोसधस्स आगतकालतो पट्ठाय पसन्‍नं उदकं पातुं न लभामा’ति सचे नागरा कुज्झिस्सन्ति, तम्पि सहितब्ब’’न्ति । राजा ‘‘विस्सत्था तुम्हाकं हत्थी कीळन्तू’’ति वत्वा नगरे भेरिं चरापेसि – ‘‘यो इतो निक्खमित्वा महोसधस्स नगरमापितट्ठानं गच्छति, तस्स सहस्सदण्डो’’ति।

    Mahāsatto sakalanagaraṃ vicaritvā rājakulaṃ agamāsi. Atha naṃ rājā pucchi ‘‘kiṃ, paṇḍita, laddhaṃ te vasanaṭṭhāna’’nti? ‘‘Mahārāja, adentā nāma natthi, apica kho pana gehesu gayhamānesu kilamanti. Tesaṃ piyavippayogaṃ kātuṃ amhākaṃ ayuttaṃ. Bahinagare gāvutamatte ṭhāne gaṅgāya ca nagarassa ca antare asukaṭṭhāne amhākaṃ rañño vasananagaraṃ karissāmī’’ti. Taṃ sutvā rājā ‘‘antonagare yujjhitumpi dukkhaṃ, neva sakasenā, na parasenā ñātuṃ sakkā. Bahinagare pana sukhaṃ yuddhaṃ kātuṃ, tasmā bahinagareyeva te koṭṭetvā māressāmā’’ti tussitvā ‘‘sādhu, paṇḍita, tayā sallakkhitaṭṭhāneyeva kārehī’’ti āha. ‘‘Mahārāja, ahaṃ kāressāmi, tumhākaṃ pana manussehi dārupaṇṇādīnaṃ atthāya amhākaṃ navakammaṭṭhānaṃ nāgantabbaṃ. Āgacchantā hi kalahaṃ karissanti, teneva tumhākañca amhākañca cittasukhaṃ na bhavissatī’’ti. ‘‘Sādhu, paṇḍita, tena passena nisañcāraṃ kārehī’’ti. ‘‘Deva, amhākaṃ hatthī udakābhiratā udakeyeva kīḷissanti. Udake āvile jāte ‘mahosadhassa āgatakālato paṭṭhāya pasannaṃ udakaṃ pātuṃ na labhāmā’ti sace nāgarā kujjhissanti, tampi sahitabba’’nti . Rājā ‘‘vissatthā tumhākaṃ hatthī kīḷantū’’ti vatvā nagare bheriṃ carāpesi – ‘‘yo ito nikkhamitvā mahosadhassa nagaramāpitaṭṭhānaṃ gacchati, tassa sahassadaṇḍo’’ti.

    महासत्तो राजानं वन्दित्वा अत्तनो परिसं आदाय निक्खमित्वा यथापरिच्छिन्‍नट्ठाने नगरं मापेतुं आरभि। पारगङ्गाय वग्गुलिं नाम गामं कारेत्वा हत्थिअस्सरथवाहनञ्‍चेव गोबलिबद्दञ्‍च तत्थ ठपेत्वा नगरकरणं विचारेन्तो ‘‘एत्तका इदं करोन्तू’’ति सब्बकम्मानि विभजित्वा उमङ्गकम्मं पट्ठपेसि। महाउमङ्गद्वारं गङ्गातित्थे अहोसि। सट्ठिमत्तानि योधसतानि महाउमङ्गं खणन्ति। महन्तेहि चम्मपसिब्बकेहि वालुकपंसुं हरित्वा गङ्गाय पातेन्ति। पातितपातितं पंसुं हत्थी मद्दन्ति, गङ्गा आळुला सन्दति। नगरवासिनो ‘‘महोसधस्स आगतकालतो पट्ठाय पसन्‍नं उदकं पातुं न लभाम, गङ्गा आळुला सन्दति, किं नु खो एत’’न्ति वदन्ति। अथ नेसं पण्डितस्स उपनिक्खित्तकपुरिसा आरोचेन्ति ‘‘महोसधस्स किर हत्थी उदकं कीळन्ता गङ्गाय कद्दमं करोन्ति, तेन गङ्गा आळुला सन्दती’’ति।

    Mahāsatto rājānaṃ vanditvā attano parisaṃ ādāya nikkhamitvā yathāparicchinnaṭṭhāne nagaraṃ māpetuṃ ārabhi. Pāragaṅgāya vagguliṃ nāma gāmaṃ kāretvā hatthiassarathavāhanañceva gobalibaddañca tattha ṭhapetvā nagarakaraṇaṃ vicārento ‘‘ettakā idaṃ karontū’’ti sabbakammāni vibhajitvā umaṅgakammaṃ paṭṭhapesi. Mahāumaṅgadvāraṃ gaṅgātitthe ahosi. Saṭṭhimattāni yodhasatāni mahāumaṅgaṃ khaṇanti. Mahantehi cammapasibbakehi vālukapaṃsuṃ haritvā gaṅgāya pātenti. Pātitapātitaṃ paṃsuṃ hatthī maddanti, gaṅgā āḷulā sandati. Nagaravāsino ‘‘mahosadhassa āgatakālato paṭṭhāya pasannaṃ udakaṃ pātuṃ na labhāma, gaṅgā āḷulā sandati, kiṃ nu kho eta’’nti vadanti. Atha nesaṃ paṇḍitassa upanikkhittakapurisā ārocenti ‘‘mahosadhassa kira hatthī udakaṃ kīḷantā gaṅgāya kaddamaṃ karonti, tena gaṅgā āḷulā sandatī’’ti.

    बोधिसत्तानं अधिप्पायो नाम समिज्झति, तस्मा उमङ्गे मूलानि वा खाणुकानि वा मरुम्बानि वा पासाणानि वा सब्बेपि भूमियं पविसिंसु। जङ्घउमङ्गस्स द्वारं तस्मिंयेव नगरे अहोसि। तीणि पुरिससतानि जङ्घउमङ्गं खणन्ति , चम्मपसिब्बकेहि पंसुंहरित्वा तस्मिं नगरे पातेन्ति। पातितपातितं उदकेन मद्दापेत्वा पाकारं चिनन्ति, अञ्‍ञानि वा कम्मानि करोन्ति। महाउमङ्गस्स पविसनद्वारं नगरे अहोसि अट्ठारसहत्थुब्बेधेन यन्तयुत्तद्वारेन समन्‍नागतं। तञ्हि एकाय आणिया अक्‍कन्ताय पिधीयति, एकाय आणिया अक्‍कन्ताय विवरीयति। महाउमङ्गस्स द्वीसु पस्सेसु इट्ठकाहि चिनित्वा सुधाकम्मं कारेसि, मत्थके फलकेन छन्‍नं कारेत्वा उल्‍लोकं मत्तिकाय लिम्पापेत्वा सेतकम्मं कारेत्वा चित्तकम्मं कारेसि। सब्बानि पनेत्थ असीति महाद्वारानि चतुसट्ठि चूळद्वारानि अहेसुं, सब्बानि यन्तयुत्तानेव। एकाय आणिया अक्‍कन्ताय सब्बानेव पिधीयन्ति, एकाय आणिया अक्‍कन्ताय सब्बानेव विवरीयन्ति। द्वीसु पस्सेसु अनेकसतदीपालया अहेसुं, तेपि यन्तयुत्तायेव। एकस्मिं विवरियमाने सब्बे विवरीयन्ति, एकस्मिं पिधीयमाने सब्बे पिधीयन्ति। द्वीसु पस्सेसु एकसतानं खत्तियानं एकसतसयनगब्भा अहेसुं। एकेकस्मिं गब्भे नानावण्णपच्‍चत्थरणत्थतं एकेकं महासयनं समुस्सितसेतच्छत्तं, एकेकं महासयनं निस्साय एकेकं मातुगामरूपकं उत्तमरूपधरं पतिट्ठितं। तं हत्थेन अपरामसित्वा ‘‘मनुस्सरूप’’न्ति न सक्‍का ञातुं, अपिच उमङ्गस्स उभोसु पस्सेसु कुसला चित्तकारा नानप्पकारं चित्तकम्मं करिंसु। सक्‍कविलाससिनेरुसत्तपरिभण्डचक्‍कवाळसागरसत्तमहासर- चतुमहादीप-हिमवन्त-अनोतत्तसर-मनोसिलातल चन्दिमसूरिय-चातुमहाराजिकादिछकामावचरसम्पत्तियोपि सब्बा उमङ्गेयेव दस्सयिंसु। भूमियं रजतपट्टवण्णा वालुका ओकिरिंसु, उपरि उल्‍लोकपदुमानि दस्सेसुं। उभोसु पस्सेसु नानप्पकारे आपणेपि दस्सयिंसु। तेसु तेसु ठानेसु गन्धदामपुप्फदामादीनि ओलम्बेत्वा सुधम्मादेवसभं विय उमङ्गं अलङ्करिंसु।

    Bodhisattānaṃ adhippāyo nāma samijjhati, tasmā umaṅge mūlāni vā khāṇukāni vā marumbāni vā pāsāṇāni vā sabbepi bhūmiyaṃ pavisiṃsu. Jaṅghaumaṅgassa dvāraṃ tasmiṃyeva nagare ahosi. Tīṇi purisasatāni jaṅghaumaṅgaṃ khaṇanti , cammapasibbakehi paṃsuṃharitvā tasmiṃ nagare pātenti. Pātitapātitaṃ udakena maddāpetvā pākāraṃ cinanti, aññāni vā kammāni karonti. Mahāumaṅgassa pavisanadvāraṃ nagare ahosi aṭṭhārasahatthubbedhena yantayuttadvārena samannāgataṃ. Tañhi ekāya āṇiyā akkantāya pidhīyati, ekāya āṇiyā akkantāya vivarīyati. Mahāumaṅgassa dvīsu passesu iṭṭhakāhi cinitvā sudhākammaṃ kāresi, matthake phalakena channaṃ kāretvā ullokaṃ mattikāya limpāpetvā setakammaṃ kāretvā cittakammaṃ kāresi. Sabbāni panettha asīti mahādvārāni catusaṭṭhi cūḷadvārāni ahesuṃ, sabbāni yantayuttāneva. Ekāya āṇiyā akkantāya sabbāneva pidhīyanti, ekāya āṇiyā akkantāya sabbāneva vivarīyanti. Dvīsu passesu anekasatadīpālayā ahesuṃ, tepi yantayuttāyeva. Ekasmiṃ vivariyamāne sabbe vivarīyanti, ekasmiṃ pidhīyamāne sabbe pidhīyanti. Dvīsu passesu ekasatānaṃ khattiyānaṃ ekasatasayanagabbhā ahesuṃ. Ekekasmiṃ gabbhe nānāvaṇṇapaccattharaṇatthataṃ ekekaṃ mahāsayanaṃ samussitasetacchattaṃ, ekekaṃ mahāsayanaṃ nissāya ekekaṃ mātugāmarūpakaṃ uttamarūpadharaṃ patiṭṭhitaṃ. Taṃ hatthena aparāmasitvā ‘‘manussarūpa’’nti na sakkā ñātuṃ, apica umaṅgassa ubhosu passesu kusalā cittakārā nānappakāraṃ cittakammaṃ kariṃsu. Sakkavilāsasinerusattaparibhaṇḍacakkavāḷasāgarasattamahāsara- catumahādīpa-himavanta-anotattasara-manosilātala candimasūriya-cātumahārājikādichakāmāvacarasampattiyopi sabbā umaṅgeyeva dassayiṃsu. Bhūmiyaṃ rajatapaṭṭavaṇṇā vālukā okiriṃsu, upari ullokapadumāni dassesuṃ. Ubhosu passesu nānappakāre āpaṇepi dassayiṃsu. Tesu tesu ṭhānesu gandhadāmapupphadāmādīni olambetvā sudhammādevasabhaṃ viya umaṅgaṃ alaṅkariṃsu.

    तानिपि खो तीणि वड्ढकिसतानि तीणि नावासतानि बन्धित्वा निट्ठितपरिकम्मानं दब्बसम्भारानं पूरेत्वा गङ्गाय आहरित्वा पण्डितस्स आरोचेसुं । तानि सो नगरे उपयोगं नेत्वा ‘‘मया आणत्तदिवसेयेव आहरेय्याथा’’ति वत्वा नावा पटिच्छन्‍नट्ठाने ठपापेसि। नगरे उदकपरिखा, कद्दमपरिखा, सुक्खपरिखाति तिस्सो परिखायो कारेसि। अट्ठारसहत्थो पाकारो गोपुरट्टालको राजनिवेसनानि हत्थिसालादयो पोक्खरणियोति सब्बमेतं निट्ठं अगमासि। इति महाउमङ्गो जङ्घउमङ्गो नगरन्ति सब्बमेतं चतूहि मासेहि निट्ठितं। अथ महासत्तो चतुमासच्‍चयेन रञ्‍ञो आगमनत्थाय दूतं पाहेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Tānipi kho tīṇi vaḍḍhakisatāni tīṇi nāvāsatāni bandhitvā niṭṭhitaparikammānaṃ dabbasambhārānaṃ pūretvā gaṅgāya āharitvā paṇḍitassa ārocesuṃ . Tāni so nagare upayogaṃ netvā ‘‘mayā āṇattadivaseyeva āhareyyāthā’’ti vatvā nāvā paṭicchannaṭṭhāne ṭhapāpesi. Nagare udakaparikhā, kaddamaparikhā, sukkhaparikhāti tisso parikhāyo kāresi. Aṭṭhārasahattho pākāro gopuraṭṭālako rājanivesanāni hatthisālādayo pokkharaṇiyoti sabbametaṃ niṭṭhaṃ agamāsi. Iti mahāumaṅgo jaṅghaumaṅgo nagaranti sabbametaṃ catūhi māsehi niṭṭhitaṃ. Atha mahāsatto catumāsaccayena rañño āgamanatthāya dūtaṃ pāhesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६३७.

    637.

    ‘‘निवेसनानि मापेत्वा, वेदेहस्स यसस्सिनो।

    ‘‘Nivesanāni māpetvā, vedehassa yasassino;

    अथस्स पाहिणी दूतं, वेदेहं मिथिलग्गहं।

    Athassa pāhiṇī dūtaṃ, vedehaṃ mithilaggahaṃ;

    एहि दानि महाराज, मापितं ते निवेसन’’न्ति॥

    Ehi dāni mahārāja, māpitaṃ te nivesana’’nti.

    तत्थ पाहिणीति पेसेसि।

    Tattha pāhiṇīti pesesi.

    राजा दूतस्स वचनं सुत्वा तुट्ठचित्तो हुत्वा महन्तेन परिवारेन नगरा निक्खमि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Rājā dūtassa vacanaṃ sutvā tuṭṭhacitto hutvā mahantena parivārena nagarā nikkhami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६३८.

    638.

    ‘‘ततो च राजा पायासि, सेनाय चतुरङ्गिया।

    ‘‘Tato ca rājā pāyāsi, senāya caturaṅgiyā;

    अनन्तवाहनं दट्ठुं, फीतं कपिलियं पुर’’न्ति॥

    Anantavāhanaṃ daṭṭhuṃ, phītaṃ kapiliyaṃ pura’’nti.

    तत्थ अनन्तवाहनन्ति अपरिमितहत्थिअस्सादिवाहनं। कपिलियं पुरन्ति कपिलरट्ठे मापितं नगरं।

    Tattha anantavāhananti aparimitahatthiassādivāhanaṃ. Kapiliyaṃ puranti kapilaraṭṭhe māpitaṃ nagaraṃ.

    सो अनुपुब्बेन गन्त्वा गङ्गातीरं पापुणि। अथ नं महासत्तो पच्‍चुग्गन्त्वा अत्तना कतनगरं पवेसेसि। सो तत्थ पासादवरगतो नानग्गरसभोजनं भुञ्‍जित्वा थोकं विस्समित्वा सायन्हसमये अत्तनो आगतभावं ञापेतुं चूळनिरञ्‍ञो दूतं पेसेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    So anupubbena gantvā gaṅgātīraṃ pāpuṇi. Atha naṃ mahāsatto paccuggantvā attanā katanagaraṃ pavesesi. So tattha pāsādavaragato nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā thokaṃ vissamitvā sāyanhasamaye attano āgatabhāvaṃ ñāpetuṃ cūḷanirañño dūtaṃ pesesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६३९.

    639.

    ‘‘ततो च खो सो गन्त्वान, ब्रह्मदत्तस्स पाहिणि।

    ‘‘Tato ca kho so gantvāna, brahmadattassa pāhiṇi;

    आगतोस्मि महाराज, तव पादानि वन्दितुं॥

    Āgatosmi mahārāja, tava pādāni vandituṃ.

    ६४०.

    640.

    ‘‘ददाहि दानि मे भरियं, नारिं सब्बङ्गसोभिनिं।

    ‘‘Dadāhi dāni me bhariyaṃ, nāriṃ sabbaṅgasobhiniṃ;

    सुवण्णेन पटिच्छन्‍नं, दासीगणपुरक्खत’’न्ति॥

    Suvaṇṇena paṭicchannaṃ, dāsīgaṇapurakkhata’’nti.

    तत्थ वन्दितुन्ति वेदेहो महल्‍लको, चूळनिराजा तस्स पुत्तनत्तमत्तोपि न होति, किलेसवसेन मुच्छितो पन हुत्वा ‘‘जामातरेन नाम ससुरो वन्दनीयो’’ति चिन्तेत्वा तस्स चित्तं अजानन्तोव वन्दनसासनं पहिणि। ददाहि दानीति अहं तया ‘‘धीतरं दस्सामी’’ति पक्‍कोसापितो, तं मे इदानि देहीति पहिणि। सुवण्णेन पटिच्छन्‍नन्ति सुवण्णालङ्कारेन पटिमण्डितं।

    Tattha vanditunti vedeho mahallako, cūḷanirājā tassa puttanattamattopi na hoti, kilesavasena mucchito pana hutvā ‘‘jāmātarena nāma sasuro vandanīyo’’ti cintetvā tassa cittaṃ ajānantova vandanasāsanaṃ pahiṇi. Dadāhi dānīti ahaṃ tayā ‘‘dhītaraṃ dassāmī’’ti pakkosāpito, taṃ me idāni dehīti pahiṇi. Suvaṇṇena paṭicchannanti suvaṇṇālaṅkārena paṭimaṇḍitaṃ.

    चूळनिराजा दूतस्स वचनं सुत्वा सोमनस्सप्पत्तो ‘‘इदानि मे पच्‍चामित्तो कुहिं गमिस्सति, उभिन्‍नम्पि नेसं सीसानि छिन्दित्वा जयपानं पिविस्सामा’’ति चिन्तेत्वा केवलं सोमनस्सं दस्सेन्तो दूतस्स सक्‍कारं कत्वा अनन्तरं गाथमाह –

    Cūḷanirājā dūtassa vacanaṃ sutvā somanassappatto ‘‘idāni me paccāmitto kuhiṃ gamissati, ubhinnampi nesaṃ sīsāni chinditvā jayapānaṃ pivissāmā’’ti cintetvā kevalaṃ somanassaṃ dassento dūtassa sakkāraṃ katvā anantaraṃ gāthamāha –

    ६४१.

    641.

    ‘‘स्वागतं तेव वेदेह, अथो ते अदुरागतं।

    ‘‘Svāgataṃ teva vedeha, atho te adurāgataṃ;

    नक्खत्तञ्‍ञेव परिपुच्छ, अहं कञ्‍ञं ददामि ते।

    Nakkhattaññeva paripuccha, ahaṃ kaññaṃ dadāmi te;

    सुवण्णेन पटिच्छन्‍नं, दासीगणपुरक्खत’’न्ति॥

    Suvaṇṇena paṭicchannaṃ, dāsīgaṇapurakkhata’’nti.

    तत्थ वेदेहाति वेदेहस्स सासनं सुत्वा तं पुरतो ठितं विय आलपति। अथ वा ‘‘एवं ब्रह्मदत्तेन वुत्तन्ति वदेही’’ति दूतं आणापेन्तो एवमाह।

    Tattha vedehāti vedehassa sāsanaṃ sutvā taṃ purato ṭhitaṃ viya ālapati. Atha vā ‘‘evaṃ brahmadattena vuttanti vadehī’’ti dūtaṃ āṇāpento evamāha.

    तं सुत्वा दूतो वेदेहस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘देव, मङ्गलकिरियाय अनुच्छविकं नक्खत्तं किर जानाहि, राजा ते धीतरं देती’’ति आह। सो ‘‘अज्‍जेव नक्खत्तं सोभन’’न्ति पुन दूतं पहिणि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Taṃ sutvā dūto vedehassa santikaṃ gantvā ‘‘deva, maṅgalakiriyāya anucchavikaṃ nakkhattaṃ kira jānāhi, rājā te dhītaraṃ detī’’ti āha. So ‘‘ajjeva nakkhattaṃ sobhana’’nti puna dūtaṃ pahiṇi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६४२.

    642.

    ‘‘ततो च राजा वेदेहो, नक्खत्तं परिपुच्छथ।

    ‘‘Tato ca rājā vedeho, nakkhattaṃ paripucchatha;

    नक्खत्तं परिपुच्छित्वा, ब्रह्मदत्तस्स पाहिणि॥

    Nakkhattaṃ paripucchitvā, brahmadattassa pāhiṇi.

    ६४३.

    643.

    ‘‘ददाहि दानि मे भरियं, नारिं सब्बङ्गसोभिनिं।

    ‘‘Dadāhi dāni me bhariyaṃ, nāriṃ sabbaṅgasobhiniṃ;

    सुवण्णेन पटिच्छन्‍नं, दासीगणपुरक्खत’’न्ति॥

    Suvaṇṇena paṭicchannaṃ, dāsīgaṇapurakkhata’’nti.

    चूळनिराजापि –

    Cūḷanirājāpi –

    ६४४.

    644.

    ‘‘ददामि दानि ते भरियं, नारिं सब्बङ्गसोभिनिं।

    ‘‘Dadāmi dāni te bhariyaṃ, nāriṃ sabbaṅgasobhiniṃ;

    सुवण्णेन पटिच्छन्‍नं, दासीगणपुरक्खत’’न्ति॥ –

    Suvaṇṇena paṭicchannaṃ, dāsīgaṇapurakkhata’’nti. –

    इमं गाथं वत्वा ‘‘इदानि पेसेमि, इदानि पेसेमी’’ति मुसावादं कत्वा एकसतराजूनं सञ्‍ञं अदासि ‘‘अट्ठारसअक्खोभणिसङ्खाय सेनाय सद्धिं सब्बे युद्धसज्‍जा हुत्वा निक्खमन्तु, अज्‍ज उभिन्‍नम्पि पच्‍चत्थिकानं सीसानि छिन्दित्वा स्वे जयपानं पिविस्सामा’’ति। ते सब्बेपि निक्खमिंसु। सयं निक्खन्तो पन मातरं चलाकदेविञ्‍च अग्गमहेसिं, नन्दादेविञ्‍च, पुत्तं पञ्‍चालचन्दञ्‍च, धीतरं पञ्‍चालचन्दिञ्‍चाति चत्तारो जने ओरोधेहि सद्धिं पासादे निवासापेत्वा निक्खमि। बोधिसत्तोपि वेदेहरञ्‍ञो चेव तेन सद्धिं आगतसेनाय च महन्तं सक्‍कारं कारेसि । केचि मनुस्सा सुरं पिवन्ति, केचि मच्छमंसादीनि खादन्ति, केचि दूरमग्गा आगतत्ता किलन्ता सयन्ति। विदेहराजा पन सेनकादयो चत्तारो पण्डिते गहेत्वा अमच्‍चगणपरिवुतो अलङ्कतमहातले निसीदि।

    Imaṃ gāthaṃ vatvā ‘‘idāni pesemi, idāni pesemī’’ti musāvādaṃ katvā ekasatarājūnaṃ saññaṃ adāsi ‘‘aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya saddhiṃ sabbe yuddhasajjā hutvā nikkhamantu, ajja ubhinnampi paccatthikānaṃ sīsāni chinditvā sve jayapānaṃ pivissāmā’’ti. Te sabbepi nikkhamiṃsu. Sayaṃ nikkhanto pana mātaraṃ calākadeviñca aggamahesiṃ, nandādeviñca, puttaṃ pañcālacandañca, dhītaraṃ pañcālacandiñcāti cattāro jane orodhehi saddhiṃ pāsāde nivāsāpetvā nikkhami. Bodhisattopi vedeharañño ceva tena saddhiṃ āgatasenāya ca mahantaṃ sakkāraṃ kāresi . Keci manussā suraṃ pivanti, keci macchamaṃsādīni khādanti, keci dūramaggā āgatattā kilantā sayanti. Videharājā pana senakādayo cattāro paṇḍite gahetvā amaccagaṇaparivuto alaṅkatamahātale nisīdi.

    चूळनिराजापि अट्ठारसअक्खोभणिसङ्खाय सेनाय सब्बं तं नगरं तिसन्तिं चतुसङ्खेपं परिक्खिपित्वा अनेकसतसहस्साहि उक्‍काहि धारियमानाहि अरुणे उग्गच्छन्तेयेव गहणसज्‍जो हुत्वा अट्ठासि। तं ञत्वा महासत्तो अत्तनो योधानं तीणि सतानि पेसेसि ‘‘तुम्हे जङ्घउमङ्गेन गन्त्वा रञ्‍ञो मातरञ्‍च अग्गमहेसिञ्‍च पुत्तञ्‍च धीतरञ्‍च जङ्घउमङ्गेन आनेत्वा महाउमङ्गेन नेत्वा उमङ्गद्वारतो बहि अकत्वा अन्तोउमङ्गेयेव ठपेत्वा याव अम्हाकं आगमना रक्खन्ता तत्थ ठत्वा अम्हाकं आगमनकाले उमङ्गा नीहरित्वा उमङ्गद्वारे महाविसालमाळके ठपेथा’’ति। ते तस्स वचनं सम्पटिच्छित्वा जङ्घउमङ्गेन गन्त्वा सोपानपादमूले फलकसन्थरणं उग्घाटेत्वा सोपानपादमूले सोपानसीसे महातलेति एत्तके ठाने आरक्खमनुस्से च खुज्‍जादिपरिचारिकायो च हत्थपादेसु बन्धित्वा मुखञ्‍च पिदहित्वा तत्थ तत्थ पटिच्छन्‍नट्ठाने ठपेत्वा रञ्‍ञो पटियत्तं खादनीयभोजनीयं किञ्‍चि खादित्वा किञ्‍चि भिन्दित्वा चुण्णविचुण्णं कत्वा अपरिभोगं कत्वा छड्डेत्वा उपरिपासादं अभिरुहिंसु। तदा चलाकदेवी नन्दादेविञ्‍च राजपुत्तञ्‍च राजधीतरञ्‍च गहेत्वा ‘‘को जानाति, किं भविस्सती’’ति मञ्‍ञमाना अत्तना सद्धिं एकसयनेयेव सयापेसि। ते योधा गब्भद्वारे ठत्वा पक्‍कोसिंसु। सा निक्खमित्वा ‘‘किं, ताता’’ति आह। ‘‘देवि, अम्हाकं राजा वेदेहञ्‍च महोसधञ्‍च जीवितक्खयं पापेत्वा सकलजम्बुदीपे एकरज्‍जं कत्वा एकसतराजपरिवुतो महन्तेन यसेन अज्‍ज महाजयपानं पिवन्तो तुम्हे चत्तारोपि जने गहेत्वा आनेही’’ति अम्हे पहिणीति।

    Cūḷanirājāpi aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya sabbaṃ taṃ nagaraṃ tisantiṃ catusaṅkhepaṃ parikkhipitvā anekasatasahassāhi ukkāhi dhāriyamānāhi aruṇe uggacchanteyeva gahaṇasajjo hutvā aṭṭhāsi. Taṃ ñatvā mahāsatto attano yodhānaṃ tīṇi satāni pesesi ‘‘tumhe jaṅghaumaṅgena gantvā rañño mātarañca aggamahesiñca puttañca dhītarañca jaṅghaumaṅgena ānetvā mahāumaṅgena netvā umaṅgadvārato bahi akatvā antoumaṅgeyeva ṭhapetvā yāva amhākaṃ āgamanā rakkhantā tattha ṭhatvā amhākaṃ āgamanakāle umaṅgā nīharitvā umaṅgadvāre mahāvisālamāḷake ṭhapethā’’ti. Te tassa vacanaṃ sampaṭicchitvā jaṅghaumaṅgena gantvā sopānapādamūle phalakasantharaṇaṃ ugghāṭetvā sopānapādamūle sopānasīse mahātaleti ettake ṭhāne ārakkhamanusse ca khujjādiparicārikāyo ca hatthapādesu bandhitvā mukhañca pidahitvā tattha tattha paṭicchannaṭṭhāne ṭhapetvā rañño paṭiyattaṃ khādanīyabhojanīyaṃ kiñci khāditvā kiñci bhinditvā cuṇṇavicuṇṇaṃ katvā aparibhogaṃ katvā chaḍḍetvā uparipāsādaṃ abhiruhiṃsu. Tadā calākadevī nandādeviñca rājaputtañca rājadhītarañca gahetvā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti maññamānā attanā saddhiṃ ekasayaneyeva sayāpesi. Te yodhā gabbhadvāre ṭhatvā pakkosiṃsu. Sā nikkhamitvā ‘‘kiṃ, tātā’’ti āha. ‘‘Devi, amhākaṃ rājā vedehañca mahosadhañca jīvitakkhayaṃ pāpetvā sakalajambudīpe ekarajjaṃ katvā ekasatarājaparivuto mahantena yasena ajja mahājayapānaṃ pivanto tumhe cattāropi jane gahetvā ānehī’’ti amhe pahiṇīti.

    तेपि तेसं वचनं सद्दहित्वा पासादा ओतरित्वा सोपानपादमूलं अगमिंसु। अथ ने गहेत्वा जङ्घउमङ्गं पविसिंसु। ते आहंसु ‘‘मयं एत्तकं कालं इध वसन्ता इमं वीथिं न ओतिण्णपुब्बा’’ति। ‘‘देवि, इमं वीथिं न सब्बदा ओतरन्ति, मङ्गलवीथि नामेसा, अज्‍ज मङ्गलदिवसभावेन राजा इमिना मग्गेन आनेतुं आणापेसी’’ति। ते तेसं वचनं सद्दहिंसु। अथेकच्‍चे ते चत्तारो गहेत्वा गच्छिंसु। एकच्‍चे निवत्तित्वा राजनिवेसने रतनगब्भे विवरित्वा यथिच्छितं रतनसारं गहेत्वा आगमिंसु। इतरेपि चत्तारो खत्तिया पुरतो महाउमङ्गं पत्वा अलङ्कतदेवसभं विय उमङ्गं दिस्वा ‘‘रञ्‍ञो अत्थाय सज्‍जित’’न्ति सञ्‍ञं करिंसु। अथ ने गङ्गाय अविदूरठानं नेत्वा अन्तोउमङ्गेयेव अलङ्कतगब्भे निसीदापेत्वा एकच्‍चे आरक्खं गहेत्वा अच्छिंसु। एकच्‍चे तेसं आनीतभावं ञापेतुं गन्त्वा बोधिसत्तस्स आरोचेसुं। सो तेसं कथं सुत्वा ‘‘इदानि मे मनोरथो मत्थकं पापुणिस्सती’’ति सोमनस्सजातो रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा एकमन्तं अट्ठासि। राजापि किलेसातुरताय ‘‘इदानि मे धीतरं पेसेस्सति, इदानि मे धीतरं पेसेस्सती’’ति पल्‍लङ्कतो उट्ठाय वातपानेन ओलोकेन्तो अनेकेहि उक्‍कासतसहस्सेहि एकोभासं जातं नगरं महतिया सेनाय परिवुतं दिस्वा आसङ्कितपरिसङ्कितो ‘‘किं नु खो एत’’न्ति पण्डितेहि सद्धिं मन्तेन्तो गाथमाह –

    Tepi tesaṃ vacanaṃ saddahitvā pāsādā otaritvā sopānapādamūlaṃ agamiṃsu. Atha ne gahetvā jaṅghaumaṅgaṃ pavisiṃsu. Te āhaṃsu ‘‘mayaṃ ettakaṃ kālaṃ idha vasantā imaṃ vīthiṃ na otiṇṇapubbā’’ti. ‘‘Devi, imaṃ vīthiṃ na sabbadā otaranti, maṅgalavīthi nāmesā, ajja maṅgaladivasabhāvena rājā iminā maggena ānetuṃ āṇāpesī’’ti. Te tesaṃ vacanaṃ saddahiṃsu. Athekacce te cattāro gahetvā gacchiṃsu. Ekacce nivattitvā rājanivesane ratanagabbhe vivaritvā yathicchitaṃ ratanasāraṃ gahetvā āgamiṃsu. Itarepi cattāro khattiyā purato mahāumaṅgaṃ patvā alaṅkatadevasabhaṃ viya umaṅgaṃ disvā ‘‘rañño atthāya sajjita’’nti saññaṃ kariṃsu. Atha ne gaṅgāya avidūraṭhānaṃ netvā antoumaṅgeyeva alaṅkatagabbhe nisīdāpetvā ekacce ārakkhaṃ gahetvā acchiṃsu. Ekacce tesaṃ ānītabhāvaṃ ñāpetuṃ gantvā bodhisattassa ārocesuṃ. So tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘idāni me manoratho matthakaṃ pāpuṇissatī’’ti somanassajāto rañño santikaṃ gantvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Rājāpi kilesāturatāya ‘‘idāni me dhītaraṃ pesessati, idāni me dhītaraṃ pesessatī’’ti pallaṅkato uṭṭhāya vātapānena olokento anekehi ukkāsatasahassehi ekobhāsaṃ jātaṃ nagaraṃ mahatiyā senāya parivutaṃ disvā āsaṅkitaparisaṅkito ‘‘kiṃ nu kho eta’’nti paṇḍitehi saddhiṃ mantento gāthamāha –

    ६४५.

    645.

    ‘‘हत्थी अस्सा रथा पत्ती, सेना तिट्ठन्ति वम्मिता।

    ‘‘Hatthī assā rathā pattī, senā tiṭṭhanti vammitā;

    उक्‍का पदित्ता झायन्ति, किं नु मञ्‍ञन्ति पण्डिता’’ति॥

    Ukkā padittā jhāyanti, kiṃ nu maññanti paṇḍitā’’ti.

    तत्थ किं नु मञ्‍ञन्तीति चूळनिराजा अम्हाकं तुट्ठो, उदाहु कुद्धो, किं नु पण्डिता मञ्‍ञन्तीति पुच्छि।

    Tattha kiṃ nu maññantīti cūḷanirājā amhākaṃ tuṭṭho, udāhu kuddho, kiṃ nu paṇḍitā maññantīti pucchi.

    तं सुत्वा सेनको आह – ‘‘मा चिन्तयित्थ, महाराज, अतिबहू उक्‍का पञ्‍ञायन्ति, राजा तुम्हाकं दातुं धीतरं गहेत्वा एति मञ्‍ञे’’ति। पुक्‍कुसोपि ‘‘तुम्हाकं आगन्तुकसक्‍कारं कातुं आरक्खं गहेत्वा ठितो भविस्सती’’ति आह। एवं तेसं यं यं रुच्‍चति, तं तं कथयिंसु। राजा पन ‘‘असुकट्ठाने सेना तिट्ठन्तु, असुकट्ठाने आरक्खं गण्हथ, अप्पमत्ता होथा’’ति वदन्तानं सद्दं सुत्वा ओलोकेन्तो सन्‍नद्धपञ्‍चावुधं सेनं पस्सित्वा मरणभयभीतो हुत्वा महासत्तस्स कथं पच्‍चासीसन्तो इतरं गाथमाह –

    Taṃ sutvā senako āha – ‘‘mā cintayittha, mahārāja, atibahū ukkā paññāyanti, rājā tumhākaṃ dātuṃ dhītaraṃ gahetvā eti maññe’’ti. Pukkusopi ‘‘tumhākaṃ āgantukasakkāraṃ kātuṃ ārakkhaṃ gahetvā ṭhito bhavissatī’’ti āha. Evaṃ tesaṃ yaṃ yaṃ ruccati, taṃ taṃ kathayiṃsu. Rājā pana ‘‘asukaṭṭhāne senā tiṭṭhantu, asukaṭṭhāne ārakkhaṃ gaṇhatha, appamattā hothā’’ti vadantānaṃ saddaṃ sutvā olokento sannaddhapañcāvudhaṃ senaṃ passitvā maraṇabhayabhīto hutvā mahāsattassa kathaṃ paccāsīsanto itaraṃ gāthamāha –

    ६४६.

    646.

    ‘‘हत्थी अस्सा रथा पत्ती, सेना तिट्ठन्ति वम्मिता।

    ‘‘Hatthī assā rathā pattī, senā tiṭṭhanti vammitā;

    उक्‍का पदित्ता झायन्ति, किं नु काहन्ति पण्डिता’’ति॥

    Ukkā padittā jhāyanti, kiṃ nu kāhanti paṇḍitā’’ti.

    तत्थ किं नु काहन्ति पण्डिताति पण्डित, किं नाम चिन्तेसि, इमा सेना अम्हाकं किं करिस्सन्तीति।

    Tattha kiṃ nu kāhanti paṇḍitāti paṇḍita, kiṃ nāma cintesi, imā senā amhākaṃ kiṃ karissantīti.

    तं सुत्वा महासत्तो ‘‘इमं अन्धबालं थोकं सन्तासेत्वा पच्छा मम पञ्‍ञाबलं दस्सेत्वा अस्सासेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह –

    Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘imaṃ andhabālaṃ thokaṃ santāsetvā pacchā mama paññābalaṃ dassetvā assāsessāmī’’ti cintetvā āha –

    ६४७.

    647.

    ‘‘रक्खति तं महाराज, चूळनेय्यो महब्बलो।

    ‘‘Rakkhati taṃ mahārāja, cūḷaneyyo mahabbalo;

    पदुट्ठो ब्रह्मदत्तेन, पातो तं घातयिस्सती’’ति॥

    Paduṭṭho brahmadattena, pāto taṃ ghātayissatī’’ti.

    तं सुत्वा सब्बे मरणभयतज्‍जिता जाता। रञ्‍ञो कण्डो सुस्सि मुखे खेळो परिछिज्‍जि, सरीरे दाहो उप्पज्‍जि। सो मरणभयभीतो परिदेवन्तो द्वे गाथा आह –

    Taṃ sutvā sabbe maraṇabhayatajjitā jātā. Rañño kaṇḍo sussi mukhe kheḷo parichijji, sarīre dāho uppajji. So maraṇabhayabhīto paridevanto dve gāthā āha –

    ६४८.

    648.

    ‘‘उब्बेधति मे हदयं, मुखञ्‍च परिसुस्सति।

    ‘‘Ubbedhati me hadayaṃ, mukhañca parisussati;

    निब्बुतिं नाधिगच्छामि, अग्गिदड्ढोव आतपे॥

    Nibbutiṃ nādhigacchāmi, aggidaḍḍhova ātape.

    ६४९.

    649.

    ‘‘कम्मारानं यथा उक्‍का, अत्थो झायति नो बहि।

    ‘‘Kammārānaṃ yathā ukkā, attho jhāyati no bahi;

    एवम्पि हदयं मय्हं, अन्तो झायति नो बही’’ति॥

    Evampi hadayaṃ mayhaṃ, anto jhāyati no bahī’’ti.

    तत्थ उब्बेधतीति तात महोसधपण्डित, हदयं मे महावातप्पहरितं विय पल्‍लवं कम्पति। अन्तो झायतीति सो ‘‘उक्‍का विय मय्हं हदयमंसं अब्भन्तरे झायति, बहि पन न झायती’’ति परिदेवति।

    Tattha ubbedhatīti tāta mahosadhapaṇḍita, hadayaṃ me mahāvātappaharitaṃ viya pallavaṃ kampati. Anto jhāyatīti so ‘‘ukkā viya mayhaṃ hadayamaṃsaṃ abbhantare jhāyati, bahi pana na jhāyatī’’ti paridevati.

    महासत्तो तस्स परिदेवितसद्दं सुत्वा ‘‘अयं अन्धबालो अञ्‍ञेसु दिवसेसु मम वचनं न अकासि, भिय्यो नं निग्गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह –

    Mahāsatto tassa paridevitasaddaṃ sutvā ‘‘ayaṃ andhabālo aññesu divasesu mama vacanaṃ na akāsi, bhiyyo naṃ niggaṇhissāmī’’ti cintetvā āha –

    ६५०.

    650.

    ‘‘पमत्तो मन्तनातीतो, भिन्‍नमन्तोसि खत्तिय।

    ‘‘Pamatto mantanātīto, bhinnamantosi khattiya;

    इदानि खो तं तायन्तु, पण्डिता मन्तिनो जना॥

    Idāni kho taṃ tāyantu, paṇḍitā mantino janā.

    ६५१.

    651.

    ‘‘अकत्वामच्‍चस्स वचनं, अत्थकामहितेसिनो।

    ‘‘Akatvāmaccassa vacanaṃ, atthakāmahitesino;

    अत्तपीतिरतो राजा, मिगो कूटेव ओहितो॥

    Attapītirato rājā, migo kūṭeva ohito.

    ६५२.

    652.

    ‘‘यथापि मच्छो बळिसं, वङ्कं मंसेन छादितं।

    ‘‘Yathāpi maccho baḷisaṃ, vaṅkaṃ maṃsena chāditaṃ;

    आमगिद्धो न जानाति, मच्छो मरणमत्तनो॥

    Āmagiddho na jānāti, maccho maraṇamattano.

    ६५३.

    653.

    ‘‘एवमेव तुवं राज, चूळनेय्यस्स धीतरं।

    ‘‘Evameva tuvaṃ rāja, cūḷaneyyassa dhītaraṃ;

    कामगिद्धो न जानासि, मच्छोव मरणमत्तनो॥

    Kāmagiddho na jānāsi, macchova maraṇamattano.

    ६५४.

    654.

    ‘‘सचे गच्छसि पञ्‍चालं, खिप्पमत्तं जहिस्ससि।

    ‘‘Sace gacchasi pañcālaṃ, khippamattaṃ jahissasi;

    मिगं पन्थानुबन्धंव, महन्तं भयमेस्सति॥

    Migaṃ panthānubandhaṃva, mahantaṃ bhayamessati.

    ६५५.

    655.

    ‘‘अनरियरूपो पुरिसो जनिन्द, अहीव उच्छङ्गगतो डसेय्य।

    ‘‘Anariyarūpo puriso janinda, ahīva ucchaṅgagato ḍaseyya;

    न तेन मित्तिं कयिराथ धीरो, दुक्खो हवे कापुरिसेन सङ्गमो॥

    Na tena mittiṃ kayirātha dhīro, dukkho have kāpurisena saṅgamo.

    ६५६.

    656.

    ‘‘यदेव जञ्‍ञा पुरिसं जनिन्द, सीलवायं बहुस्सुतो।

    ‘‘Yadeva jaññā purisaṃ janinda, sīlavāyaṃ bahussuto;

    तेनेव मित्तिं कयिराथ धीरो, सुखो हवे सप्पुरिसेन सङ्गमो’’ति॥

    Teneva mittiṃ kayirātha dhīro, sukho have sappurisena saṅgamo’’ti.

    तत्थ पमत्तोति महाराज, त्वं कामेन पमत्तो। मन्तनातीतोति मया अनागतभयं दिस्वा पञ्‍ञाय परिच्छिन्दित्वा मन्तितमन्तनं अतिक्‍कमन्तो। भिन्‍नमन्तोति मन्तनातिक्‍कन्तत्तायेव भिन्‍नमन्तो, यो वा ते सेनकादीहि सद्धिं मन्तो गहितो, एसो भिन्‍नोतिपि भिन्‍नमन्तोसि जातो। पण्डिताति इमे सेनकादयो चत्तारो जना इदानि तं रक्खन्तु, पस्सामि नेसं बलन्ति दीपेति। अकत्वामच्‍चस्साति मम उत्तमअमच्‍चस्स वचनं अकत्वा। अत्तपीतिरतोति अत्तनो किलेसपीतिया अभिरतो हुत्वा। मिगो कूटेव ओहितोति यथा नाम निवापलोभेन आगतो मिगो कूटपासे बज्झति, एवं मम वचनं अग्गहेत्वा ‘‘पञ्‍चालचन्दिं लभिस्सामी’’ति किलेसलोभेन आगन्त्वा इदानि कूटपासे बद्धो मिगो विय जातोसीति।

    Tattha pamattoti mahārāja, tvaṃ kāmena pamatto. Mantanātītoti mayā anāgatabhayaṃ disvā paññāya paricchinditvā mantitamantanaṃ atikkamanto. Bhinnamantoti mantanātikkantattāyeva bhinnamanto, yo vā te senakādīhi saddhiṃ manto gahito, eso bhinnotipi bhinnamantosi jāto. Paṇḍitāti ime senakādayo cattāro janā idāni taṃ rakkhantu, passāmi nesaṃ balanti dīpeti. Akatvāmaccassāti mama uttamaamaccassa vacanaṃ akatvā. Attapītiratoti attano kilesapītiyā abhirato hutvā. Migo kūṭeva ohitoti yathā nāma nivāpalobhena āgato migo kūṭapāse bajjhati, evaṃ mama vacanaṃ aggahetvā ‘‘pañcālacandiṃ labhissāmī’’ti kilesalobhena āgantvā idāni kūṭapāse baddho migo viya jātosīti.

    ‘‘यथापि मच्‍चो’’ति गाथाद्वयं ‘‘तदा मया अयं उपमा आभता’’ति दस्सेतुं वुत्तं। ‘‘सचे गच्छसी’’ति गाथापि ‘‘न केवलं एत्तकमेव, इमम्पि अहं आहरि’’न्ति दस्सेतुं वुत्ता। अनरियरूपोति केवट्टब्राह्मणसदिसो असप्पुरिसजातिको निल्‍लज्‍जपुरिसो। न तेन मित्तिन्ति तादिसेन सद्धिं मित्तिधम्मं न कयिराथ, त्वं पन केवट्टेन सद्धिं मित्तिधम्मं कत्वा तस्स वचनं गण्हि। दुक्खोति एवरूपेन सद्धिं सङ्गमो नाम एकवारम्पि कतो इधलोकेपि परलोकेपि महादुक्खावहनतो दुक्खो नाम होति। यदेवाति यं एव, अयमेव वा पाठो। सुखोति इधलोकेपि परलोकेपि सुखोयेव।

    ‘‘Yathāpi macco’’ti gāthādvayaṃ ‘‘tadā mayā ayaṃ upamā ābhatā’’ti dassetuṃ vuttaṃ. ‘‘Sace gacchasī’’ti gāthāpi ‘‘na kevalaṃ ettakameva, imampi ahaṃ āhari’’nti dassetuṃ vuttā. Anariyarūpoti kevaṭṭabrāhmaṇasadiso asappurisajātiko nillajjapuriso. Na tena mittinti tādisena saddhiṃ mittidhammaṃ na kayirātha, tvaṃ pana kevaṭṭena saddhiṃ mittidhammaṃ katvā tassa vacanaṃ gaṇhi. Dukkhoti evarūpena saddhiṃ saṅgamo nāma ekavārampi kato idhalokepi paralokepi mahādukkhāvahanato dukkho nāma hoti. Yadevāti yaṃ eva, ayameva vā pāṭho. Sukhoti idhalokepi paralokepi sukhoyeva.

    अथ नं ‘‘पुन एवरूपं करिस्सती’’ति सुट्ठुतरं निग्गण्हन्तो पुब्बे रञ्‍ञा कथितकथं आहरित्वा दस्सेन्तो –

    Atha naṃ ‘‘puna evarūpaṃ karissatī’’ti suṭṭhutaraṃ niggaṇhanto pubbe raññā kathitakathaṃ āharitvā dassento –

    ६५७.

    657.

    ‘‘बालो तुवं एळमूगोसि राज, यो उत्तमत्थानि मयी लपित्थो।

    ‘‘Bālo tuvaṃ eḷamūgosi rāja, yo uttamatthāni mayī lapittho;

    किमेवहं नङ्गलकोटिवड्ढो, अत्थानि जानामि यथापि अञ्‍ञे॥

    Kimevahaṃ naṅgalakoṭivaḍḍho, atthāni jānāmi yathāpi aññe.

    ६५८.

    658.

    ‘‘इमं गले गहेत्वान, नासेथ विजिता मम।

    ‘‘Imaṃ gale gahetvāna, nāsetha vijitā mama;

    यो मे रतनलाभस्स, अन्तरायाय भासती’’ति॥ –

    Yo me ratanalābhassa, antarāyāya bhāsatī’’ti. –

    इमा द्वे गाथा वत्वा ‘‘महाराज, अहं गहपतिपुत्तो, यथा तव अञ्‍ञे सेनकादयो पण्डिता अत्थानि जानन्ति, तथा किमेव अहं जानिस्सं, अगोचरो एस मय्हं, गहपतिसिप्पमेवाहं जानामि, अयं अत्थो सेनकादीनं पण्डितानं पाकटो होति, अज्‍ज ते अट्ठारसअक्खोभणिसङ्खाय सेनाय परिवारितस्स सेनकादयो अवस्सया होन्तु, मं पन गीवायं गहेत्वा निक्‍कड्ढितुं आणापेसि, इदानि मं कस्मा पुच्छसी’’ति एवं सुनिग्गहितं निग्गण्हि।

    Imā dve gāthā vatvā ‘‘mahārāja, ahaṃ gahapatiputto, yathā tava aññe senakādayo paṇḍitā atthāni jānanti, tathā kimeva ahaṃ jānissaṃ, agocaro esa mayhaṃ, gahapatisippamevāhaṃ jānāmi, ayaṃ attho senakādīnaṃ paṇḍitānaṃ pākaṭo hoti, ajja te aṭṭhārasaakkhobhaṇisaṅkhāya senāya parivāritassa senakādayo avassayā hontu, maṃ pana gīvāyaṃ gahetvā nikkaḍḍhituṃ āṇāpesi, idāni maṃ kasmā pucchasī’’ti evaṃ suniggahitaṃ niggaṇhi.

    तं सुत्वा राजा चिन्तेसि ‘‘पण्डितो मया कथितदोसमेव कथेति। पुब्बेव हि इदं अनागतभयं जानि, तेन मं अतिविय निग्गण्हाति, न खो पनायं एत्तकं कालं निक्‍कम्मकोव अच्छिस्सति, अवस्सं इमिना मय्हं सोत्थिभावो कतो भविस्सती’’ति। अथ नं परिग्गण्हन्तो द्वे गाथा अभासि –

    Taṃ sutvā rājā cintesi ‘‘paṇḍito mayā kathitadosameva katheti. Pubbeva hi idaṃ anāgatabhayaṃ jāni, tena maṃ ativiya niggaṇhāti, na kho panāyaṃ ettakaṃ kālaṃ nikkammakova acchissati, avassaṃ iminā mayhaṃ sotthibhāvo kato bhavissatī’’ti. Atha naṃ pariggaṇhanto dve gāthā abhāsi –

    ६५९.

    659.

    ‘‘महोसध अतीतेन, नानुविज्झन्ति पण्डिता,

    ‘‘Mahosadha atītena, nānuvijjhanti paṇḍitā,

    किं मं अस्संव सम्बद्धं, पतोदेनेव विज्झसि॥

    Kiṃ maṃ assaṃva sambaddhaṃ, patodeneva vijjhasi.

    ६६०.

    660.

    ‘‘सचे पस्ससि मोक्खं वा, खेमं वा पन पस्ससि।

    ‘‘Sace passasi mokkhaṃ vā, khemaṃ vā pana passasi;

    तेनेव मं अनुसास, किं अतीतेन विज्झसी’’ति॥

    Teneva maṃ anusāsa, kiṃ atītena vijjhasī’’ti.

    तत्थ नानुविज्झन्तीति अतीतदोसं गहेत्वा मुखसत्तीहि न विज्झन्ति। अस्संव सम्बद्धन्ति सत्तुसेनाय परिवुतत्ता सुट्ठु बन्धित्वा ठपितं अस्सं विय किं मं विज्झसि। तेनेव मन्ति एवं ते मोक्खो भविस्सति, एवं खेमन्ति तेनेव सोत्थिभावेन मं अनुसास अस्सासेहि, तञ्हि ठपेत्वा अञ्‍ञं मे पटिसरणं नत्थीति।

    Tattha nānuvijjhantīti atītadosaṃ gahetvā mukhasattīhi na vijjhanti. Assaṃva sambaddhanti sattusenāya parivutattā suṭṭhu bandhitvā ṭhapitaṃ assaṃ viya kiṃ maṃ vijjhasi. Teneva manti evaṃ te mokkho bhavissati, evaṃ khemanti teneva sotthibhāvena maṃ anusāsa assāsehi, tañhi ṭhapetvā aññaṃ me paṭisaraṇaṃ natthīti.

    अथ नं महासत्तो ‘‘अयं राजा अतिविय अन्धबालो, पुरिसविसेसं न जानाति, थोकं किलमेत्वा पच्छा तस्स अवस्सयो भविस्समी’’ति चिन्तेत्वा आह –

    Atha naṃ mahāsatto ‘‘ayaṃ rājā ativiya andhabālo, purisavisesaṃ na jānāti, thokaṃ kilametvā pacchā tassa avassayo bhavissamī’’ti cintetvā āha –

    ६६१.

    661.

    ‘‘अतीतं मानुसं कम्मं, दुक्‍करं दुरभिसम्भवं।

    ‘‘Atītaṃ mānusaṃ kammaṃ, dukkaraṃ durabhisambhavaṃ;

    न तं सक्‍कोपि मोचेतुं, त्वं पजानस्सु खत्तिय॥

    Na taṃ sakkopi mocetuṃ, tvaṃ pajānassu khattiya.

    ६६२.

    662.

    ‘‘सन्ति वेहायसा नागा, इद्धिमन्तो यसस्सिनो।

    ‘‘Santi vehāyasā nāgā, iddhimanto yasassino;

    तेपि आदाय गच्छेय्युं, यस्स होन्ति तथाविधा॥

    Tepi ādāya gaccheyyuṃ, yassa honti tathāvidhā.

    ६६३.

    663.

    ‘‘सन्ति वेहायसा अस्सा, इद्धिमन्तो यसस्सिनो।

    ‘‘Santi vehāyasā assā, iddhimanto yasassino;

    तेपि आदाय गच्छेय्युं, यस्स होन्ति तथाविधा॥

    Tepi ādāya gaccheyyuṃ, yassa honti tathāvidhā.

    ६६४.

    664.

    ‘‘सन्ति वेहायसा पक्खी, इद्धिमन्तो यसस्सिनो।

    ‘‘Santi vehāyasā pakkhī, iddhimanto yasassino;

    तेपि आदाय गच्छेय्युं, यस्स होन्ति तथाविधा॥

    Tepi ādāya gaccheyyuṃ, yassa honti tathāvidhā.

    ६६५.

    665.

    ‘‘सन्ति वेहायसा यक्खा, इद्धिमन्तो यसस्सिनो।

    ‘‘Santi vehāyasā yakkhā, iddhimanto yasassino;

    तेपि आदाय गच्छेय्युं, यस्स होन्ति तथाविधा॥

    Tepi ādāya gaccheyyuṃ, yassa honti tathāvidhā.

    ६६६.

    666.

    ‘‘अतीतं मानुसं कम्मं, दुक्‍करं दुरभिसम्भवं।

    ‘‘Atītaṃ mānusaṃ kammaṃ, dukkaraṃ durabhisambhavaṃ;

    न तं सक्‍कोमि मोचेतुं, अन्तलिक्खेन खत्तिया’’ति॥

    Na taṃ sakkomi mocetuṃ, antalikkhena khattiyā’’ti.

    तत्थ कम्मन्ति महाराज, इदं इतो तव मोचनं नाम अतीतं, मनुस्सेहि कत्तब्बकम्मं अतीतं। दुक्‍करं दुरभिसम्भवन्ति नेव कातुं, न सम्भवितुं सक्‍का। न तं सक्‍कोमीति अहं तं इतो मोचेतुं न सक्‍कोमि। त्वं पजानस्सु खत्तियाति महाराज, त्वमेवेत्थ कत्तब्बं जानस्सु। वेहायसाति आकासेन गमनसमत्था। नागाति हत्थिनो। यस्साति यस्स रञ्‍ञो। तथाविधाति छद्दन्तकुले वा उपोसथकुले वा जाता नागा होन्ति, तं राजानं ते आदाय गच्छेय्युं। अस्साति वलाहकअस्सराजकुले जाता अस्सा। पक्खीति गरुळ्हं सन्धायाह। यक्खाति सातागिरादयो यक्खा। अन्तलिक्खेनाति अन्तलिक्खेन मोचेतुं न सक्‍कोमि, तं आदाय आकासेन मिथिलं नेतुं न सक्‍कोमीति अत्थो।

    Tattha kammanti mahārāja, idaṃ ito tava mocanaṃ nāma atītaṃ, manussehi kattabbakammaṃ atītaṃ. Dukkaraṃ durabhisambhavanti neva kātuṃ, na sambhavituṃ sakkā. Na taṃ sakkomīti ahaṃ taṃ ito mocetuṃ na sakkomi. Tvaṃ pajānassu khattiyāti mahārāja, tvamevettha kattabbaṃ jānassu. Vehāyasāti ākāsena gamanasamatthā. Nāgāti hatthino. Yassāti yassa rañño. Tathāvidhāti chaddantakule vā uposathakule vā jātā nāgā honti, taṃ rājānaṃ te ādāya gaccheyyuṃ. Assāti valāhakaassarājakule jātā assā. Pakkhīti garuḷhaṃ sandhāyāha. Yakkhāti sātāgirādayo yakkhā. Antalikkhenāti antalikkhena mocetuṃ na sakkomi, taṃ ādāya ākāsena mithilaṃ netuṃ na sakkomīti attho.

    राजा तं सुत्वा अप्पटिभानो निसीदि। अथ सेनको चिन्तेसि ‘‘इदानि रञ्‍ञो चेव अम्हाकञ्‍च ठपेत्वा पण्डितं अञ्‍ञं पटिसरणं नत्थि, राजा पनस्स कथं सुत्वा मरणभयतज्‍जितो किञ्‍चि वत्तुं न सक्‍कोति, अहं पण्डितं याचिस्सामी’’ति। सो याचन्तो द्वे गाथा अभासि –

    Rājā taṃ sutvā appaṭibhāno nisīdi. Atha senako cintesi ‘‘idāni rañño ceva amhākañca ṭhapetvā paṇḍitaṃ aññaṃ paṭisaraṇaṃ natthi, rājā panassa kathaṃ sutvā maraṇabhayatajjito kiñci vattuṃ na sakkoti, ahaṃ paṇḍitaṃ yācissāmī’’ti. So yācanto dve gāthā abhāsi –

    ६६७.

    667.

    ‘‘अतीरदस्सी पुरिसो, महन्ते उदकण्णवे।

    ‘‘Atīradassī puriso, mahante udakaṇṇave;

    यत्थ सो लभते गाधं, तत्थ सो विन्दते सुखं॥

    Yattha so labhate gādhaṃ, tattha so vindate sukhaṃ.

    ६६८.

    668.

    ‘‘एवं अम्हञ्‍च रञ्‍ञो च, त्वं पतिट्ठा महोसध।

    ‘‘Evaṃ amhañca rañño ca, tvaṃ patiṭṭhā mahosadha;

    त्वं नोसि मन्तिनं सेट्ठो, अम्हे दुक्खा पमोचया’’ति॥

    Tvaṃ nosi mantinaṃ seṭṭho, amhe dukkhā pamocayā’’ti.

    तत्थ अतीरदस्सीति समुद्दे भिन्‍ननावो तीरं अपस्सन्तो। यत्थाति ऊमिवेगब्भाहतो विचरन्तो यम्हि पदेसे पतिट्ठं लभति। पमोचयाति पुब्बेपि मिथिलं परिवारेत्वा ठितकाले तयाव पमोचितम्हा, इदानिपि त्वमेव अम्हे दुक्खा मोचेहीति याचि।

    Tattha atīradassīti samudde bhinnanāvo tīraṃ apassanto. Yatthāti ūmivegabbhāhato vicaranto yamhi padese patiṭṭhaṃ labhati. Pamocayāti pubbepi mithilaṃ parivāretvā ṭhitakāle tayāva pamocitamhā, idānipi tvameva amhe dukkhā mocehīti yāci.

    अथ नं निग्गण्हन्तो महासत्तो गाथाय अज्झभासि –

    Atha naṃ niggaṇhanto mahāsatto gāthāya ajjhabhāsi –

    ६६९.

    669.

    ‘‘अतीतं मानुसं कम्मं, दुक्‍करं दुरभिसम्भवं।

    ‘‘Atītaṃ mānusaṃ kammaṃ, dukkaraṃ durabhisambhavaṃ;

    न तं सक्‍कोमि मोचेतुं, त्वं पजानस्सु सेनका’’ति॥

    Na taṃ sakkomi mocetuṃ, tvaṃ pajānassu senakā’’ti.

    तत्थ पजानस्सु सेनकाति सेनक, अहं न सक्‍कोमि, त्वं पन इमं राजानं आकासेन मिथिलं नेहीति।

    Tattha pajānassu senakāti senaka, ahaṃ na sakkomi, tvaṃ pana imaṃ rājānaṃ ākāsena mithilaṃ nehīti.

    राजा गहेतब्बगहणं अपस्सन्तो मरणभयतज्‍जितो महासत्तेन सद्धिं कथेतुं असक्‍कोन्तो ‘‘कदाचि सेनकोपि किञ्‍चि उपायं जानेय्य, पुच्छिस्सामि ताव न’’न्ति पुच्छन्तो गाथमाह –

    Rājā gahetabbagahaṇaṃ apassanto maraṇabhayatajjito mahāsattena saddhiṃ kathetuṃ asakkonto ‘‘kadāci senakopi kiñci upāyaṃ jāneyya, pucchissāmi tāva na’’nti pucchanto gāthamāha –

    ६७०.

    670.

    ‘‘सुणोहि मेतं वचनं, पस्स सेनं महब्भयं।

    ‘‘Suṇohi metaṃ vacanaṃ, passa senaṃ mahabbhayaṃ;

    सेनकं दानि पुच्छामि, किं किच्‍चं इध मञ्‍ञसी’’ति॥

    Senakaṃ dāni pucchāmi, kiṃ kiccaṃ idha maññasī’’ti.

    तत्थ किं किच्‍चन्ति किं कातब्बयुत्तकं इध मञ्‍ञसि, महोसधेनम्हि परिच्‍चत्तो, यदि त्वं जानासि, वदेहीति।

    Tattha kiṃ kiccanti kiṃ kātabbayuttakaṃ idha maññasi, mahosadhenamhi pariccatto, yadi tvaṃ jānāsi, vadehīti.

    तं सुत्वा सेनको ‘‘मं राजा उपायं पुच्छति, सोभनो वा होतु मा वा, कथेस्सामि एकं उपाय’’न्ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Taṃ sutvā senako ‘‘maṃ rājā upāyaṃ pucchati, sobhano vā hotu mā vā, kathessāmi ekaṃ upāya’’nti cintetvā gāthamāha –

    ६७१.

    671.

    ‘‘अग्गिं वा द्वारतो देम, गण्हामसे विकन्तनं।

    ‘‘Aggiṃ vā dvārato dema, gaṇhāmase vikantanaṃ;

    अञ्‍ञमञ्‍ञं वधित्वान, खिप्पं हिस्साम जीवितं।

    Aññamaññaṃ vadhitvāna, khippaṃ hissāma jīvitaṃ;

    मा नो राजा ब्रह्मदत्तो, चिरं दुक्खेन मारयी’’ति॥

    Mā no rājā brahmadatto, ciraṃ dukkhena mārayī’’ti.

    तत्थ द्वारतोति द्वारं पिदहित्वा तत्थ अग्गिं देम। विकन्तनन्ति अञ्‍ञमञ्‍ञं विकन्तनं सत्थं गण्हाम। हिस्सामाति जीवितं खिप्पं जहिस्साम, अलङ्कतपासादोयेव नो दारुचितको भविस्सति।

    Tattha dvāratoti dvāraṃ pidahitvā tattha aggiṃ dema. Vikantananti aññamaññaṃ vikantanaṃ satthaṃ gaṇhāma. Hissāmāti jīvitaṃ khippaṃ jahissāma, alaṅkatapāsādoyeva no dārucitako bhavissati.

    तं सुत्वा राजा अनत्तमनो ‘‘अत्तनो पुत्तदारस्स एवरूपं चितकं करोही’’ति वत्वा पुक्‍कुसादयो पुच्छि। तेपि अत्तनो पतिरूपा बालकथायेव कथयिंसु। तेन वुत्तं –

    Taṃ sutvā rājā anattamano ‘‘attano puttadārassa evarūpaṃ citakaṃ karohī’’ti vatvā pukkusādayo pucchi. Tepi attano patirūpā bālakathāyeva kathayiṃsu. Tena vuttaṃ –

    ६७२.

    672.

    ‘‘सुणोहि मेतं वचनं, पस्स सेनं महब्भयं।

    ‘‘Suṇohi metaṃ vacanaṃ, passa senaṃ mahabbhayaṃ;

    पुक्‍कुसं दानि पुच्छामि, किं किच्‍चं इध मञ्‍ञसि॥

    Pukkusaṃ dāni pucchāmi, kiṃ kiccaṃ idha maññasi.

    ६७३.

    673.

    ‘‘विसं खादित्वा मीयाम, खिप्पं हिस्साम जीवितं।

    ‘‘Visaṃ khāditvā mīyāma, khippaṃ hissāma jīvitaṃ;

    मा नो राजा ब्रह्मदत्तो, चिरं दुक्खेन मारयि॥

    Mā no rājā brahmadatto, ciraṃ dukkhena mārayi.

    ६७४.

    674.

    ‘‘सुणोहि मेतं वचनं, पस्स सेनं महब्भयं।

    ‘‘Suṇohi metaṃ vacanaṃ, passa senaṃ mahabbhayaṃ;

    कामिन्दं दानि पुच्छामि, किं किच्‍चं इध मञ्‍ञसि॥

    Kāmindaṃ dāni pucchāmi, kiṃ kiccaṃ idha maññasi.

    ६७५.

    675.

    ‘‘रज्‍जुया बज्झ मीयाम, पपाता पपतामसे।

    ‘‘Rajjuyā bajjha mīyāma, papātā papatāmase;

    मा नो राजा ब्रह्मदत्तो, चिरं दुक्खेन मारयि॥

    Mā no rājā brahmadatto, ciraṃ dukkhena mārayi.

    ६७६.

    676.

    ‘‘सुणोहि मेतं वचनं, पस्स सेनं महब्भयं।

    ‘‘Suṇohi metaṃ vacanaṃ, passa senaṃ mahabbhayaṃ;

    देविन्दं दानि पुच्छामि, किं किच्‍चं इध मञ्‍ञसि॥

    Devindaṃ dāni pucchāmi, kiṃ kiccaṃ idha maññasi.

    ६७७.

    677.

    ‘‘अग्गिं वा द्वारतो देम, गण्हामसे विकन्तनं।

    ‘‘Aggiṃ vā dvārato dema, gaṇhāmase vikantanaṃ;

    अञ्‍ञमञ्‍ञं वधित्वान, खिप्पं हिस्साम जीवितं।

    Aññamaññaṃ vadhitvāna, khippaṃ hissāma jīvitaṃ;

    न नो सक्‍कोति मोचेतुं, सुखेनेव महोसधो’’ति॥

    Na no sakkoti mocetuṃ, sukheneva mahosadho’’ti.

    अपिच एतेसु देविन्दो ‘‘अयं राजा किं करोति, अग्गिम्हि सन्ते खज्‍जोपनकं धमति, ठपेत्वा महोसधं अञ्‍ञो इध सोत्थिभावं कातुं समत्थो नाम नत्थि, अयं तं अपुच्छित्वा अम्हे पुच्छति, मयं किं जानामा’’ति चिन्तेत्वा अञ्‍ञं उपायं अपस्सन्तो सेनकेन कथितमेव कथेत्वा महासत्तं वण्णेन्तो द्वे पादे आह। तत्रायं अधिप्पायो – ‘‘महाराज, मयं सब्बेपि पण्डितमेव याचाम। सचे पन याचियमानोपि न नो सक्‍कोति मोचेतुं सुखेनेव महोसधो, अथ सेनकस्स वचनं करिस्सामा’’ति।

    Apica etesu devindo ‘‘ayaṃ rājā kiṃ karoti, aggimhi sante khajjopanakaṃ dhamati, ṭhapetvā mahosadhaṃ añño idha sotthibhāvaṃ kātuṃ samattho nāma natthi, ayaṃ taṃ apucchitvā amhe pucchati, mayaṃ kiṃ jānāmā’’ti cintetvā aññaṃ upāyaṃ apassanto senakena kathitameva kathetvā mahāsattaṃ vaṇṇento dve pāde āha. Tatrāyaṃ adhippāyo – ‘‘mahārāja, mayaṃ sabbepi paṇḍitameva yācāma. Sace pana yāciyamānopi na no sakkoti mocetuṃ sukheneva mahosadho, atha senakassa vacanaṃ karissāmā’’ti.

    तं सुत्वा राजा पुब्बे बोधिसत्तस्स कथितदोसं सरित्वा तेन सद्धिं कथेतुं असक्‍कोन्तो तस्स सुणन्तस्सेव परिदेवन्तो आह –

    Taṃ sutvā rājā pubbe bodhisattassa kathitadosaṃ saritvā tena saddhiṃ kathetuṃ asakkonto tassa suṇantasseva paridevanto āha –

    ६७८.

    678.

    ‘‘यथा कदलिनो सारं, अन्वेसं नाधिगच्छति।

    ‘‘Yathā kadalino sāraṃ, anvesaṃ nādhigacchati;

    एवं अन्वेसमाना नं, पञ्हं नज्झगमामसे॥

    Evaṃ anvesamānā naṃ, pañhaṃ najjhagamāmase.

    ६७९.

    679.

    ‘‘यथा सिम्बलिनो सारं, अन्वेसं नाधिगच्छति।

    ‘‘Yathā simbalino sāraṃ, anvesaṃ nādhigacchati;

    एवं अन्वेसमाना नं, पञ्हं नज्झगमामसे॥

    Evaṃ anvesamānā naṃ, pañhaṃ najjhagamāmase.

    ६८०.

    680.

    ‘‘अदेसे वत नो वुट्ठं, कुञ्‍जरानं वनोदके।

    ‘‘Adese vata no vuṭṭhaṃ, kuñjarānaṃ vanodake;

    सकासे दुम्मनुस्सानं, बालानं अविजानतं॥

    Sakāse dummanussānaṃ, bālānaṃ avijānataṃ.

    ६८१.

    681.

    ‘‘उब्बेधति मे हदयं, मुखञ्‍च परिसुस्सति।

    ‘‘Ubbedhati me hadayaṃ, mukhañca parisussati;

    निब्बुतिं नाधिगच्छामि, अग्गिदड्ढोव आतपे॥

    Nibbutiṃ nādhigacchāmi, aggidaḍḍhova ātape.

    ६८२.

    682.

    ‘‘कम्मारानं यथा उक्‍का, अन्तो झायति नो बहि।

    ‘‘Kammārānaṃ yathā ukkā, anto jhāyati no bahi;

    एवम्पि हदयं मय्हं, अन्तो झायति नो बही’’ति॥

    Evampi hadayaṃ mayhaṃ, anto jhāyati no bahī’’ti.

    तत्थ कदलिनोति यथा कदलिक्खन्धस्स निस्सारत्ता सारत्थिको पुरिसो अन्वेसन्तोपि ततो सारं नाधिगच्छति, एवं मयं इमम्हा दुक्खा मुच्‍चनुपायं पञ्हं पञ्‍च पण्डिते पुच्छित्वा अन्वेसमानापि पञ्हं नज्झगमामसे। अम्हेहि पुच्छितं उपायं अजानन्ता अस्सुणन्ता विय जाता, मयं तं पञ्हं नाधिगच्छाम। दुतियगाथायपि एसेव नयो। कुञ्‍जरानं वनोदकेति यथा कुञ्‍जरानं निरुदके ठाने वुट्ठं अदेसे वुट्ठं नाम होति, ते हि तथारूपे निरुदके वनगहने पदेसे वसन्ता खिप्पमेव पच्‍चामित्तानं वसं गच्छन्ति, एवं अम्हेहिपि इमेसं दुम्मनुस्सानं बालानं सन्तिके वसन्तेहि अदेसे वुट्ठं। एत्तकेसु हि पण्डितेसु एकोपि मे इदानि पटिसरणं नत्थीति नानाविधेन विलपति।

    Tattha kadalinoti yathā kadalikkhandhassa nissārattā sāratthiko puriso anvesantopi tato sāraṃ nādhigacchati, evaṃ mayaṃ imamhā dukkhā muccanupāyaṃ pañhaṃ pañca paṇḍite pucchitvā anvesamānāpi pañhaṃ najjhagamāmase. Amhehi pucchitaṃ upāyaṃ ajānantā assuṇantā viya jātā, mayaṃ taṃ pañhaṃ nādhigacchāma. Dutiyagāthāyapi eseva nayo. Kuñjarānaṃ vanodaketi yathā kuñjarānaṃ nirudake ṭhāne vuṭṭhaṃ adese vuṭṭhaṃ nāma hoti, te hi tathārūpe nirudake vanagahane padese vasantā khippameva paccāmittānaṃ vasaṃ gacchanti, evaṃ amhehipi imesaṃ dummanussānaṃ bālānaṃ santike vasantehi adese vuṭṭhaṃ. Ettakesu hi paṇḍitesu ekopi me idāni paṭisaraṇaṃ natthīti nānāvidhena vilapati.

    तं सुत्वा पण्डितो ‘‘अयं राजा अतिविय किलमति। सचे नं न अस्सासेस्सामि, हदयेन फलितेन मरिस्सती’’ति चिन्तेत्वा अस्सासेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Taṃ sutvā paṇḍito ‘‘ayaṃ rājā ativiya kilamati. Sace naṃ na assāsessāmi, hadayena phalitena marissatī’’ti cintetvā assāsesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६८३.

    683.

    ‘‘ततो सो पण्डितो धीरो, अत्थदस्सी महोसधो।

    ‘‘Tato so paṇḍito dhīro, atthadassī mahosadho;

    वेदेहं दुक्खितं दिस्वा, इदं वचनमब्रवि॥

    Vedehaṃ dukkhitaṃ disvā, idaṃ vacanamabravi.

    ६८४.

    684.

    ‘‘मा त्वं भायि महाराज, मा त्वं भायि रथेसभ।

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    अहं तं मोचयिस्सामि, राहुग्गहंव चन्दिमं॥

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, rāhuggahaṃva candimaṃ.

    ६८५.

    685.

    ‘‘मा त्वं भायि महाराज, मा त्वं भायि रथेसभ।

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    अहं तं मोचयिस्सामि, राहुग्गहंव सूरियं॥

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, rāhuggahaṃva sūriyaṃ.

    ६८६.

    686.

    ‘‘मा त्वं भायि महाराज, मा त्वं भायि रथेसभ।

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    अहं तं मोचयिस्सामि, पङ्के सन्‍नंव कुञ्‍जरं॥

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, paṅke sannaṃva kuñjaraṃ.

    ६८७.

    687.

    ‘‘मा त्वं भायि महाराज, मा त्वं भायि रथेसभ।

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    अहं तं मोचयिस्सामि, पेळाबद्धंव पन्‍नगं॥

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, peḷābaddhaṃva pannagaṃ.

    ६८८.

    688.

    ‘‘मा त्वं भायि महाराज, मा त्वं भायि रथेसभ।

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    अहं तं मोचयिस्सामि, पक्खिं बद्धंव पञ्‍जरे॥

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, pakkhiṃ baddhaṃva pañjare.

    ६८९.

    689.

    ‘‘मा त्वं भायि महाराज, मा त्वं भायि रथेसभ।

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    अहं तं मोचयिस्सामि, मच्छे जालगतेरिव॥

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, macche jālagateriva.

    ६९०.

    690.

    ‘‘मा त्वं भायि महाराज, मा त्वं भायि रथेसभ।

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    अहं तं मोचयिस्सामि, सयोग्गबलवाहनं॥

    Ahaṃ taṃ mocayissāmi, sayoggabalavāhanaṃ.

    ६९१.

    691.

    ‘‘मा त्वं भायि महाराज, मा त्वं भायि रथेसभ।

    ‘‘Mā tvaṃ bhāyi mahārāja, mā tvaṃ bhāyi rathesabha;

    पञ्‍चालं वाहयिस्सामि, काकसेनंव लेड्डुना॥

    Pañcālaṃ vāhayissāmi, kākasenaṃva leḍḍunā.

    ६९२.

    692.

    ‘‘अदु पञ्‍ञा किमत्थिया, अमच्‍चो वापि तादिसो।

    ‘‘Adu paññā kimatthiyā, amacco vāpi tādiso;

    यो तं सम्बाधपक्खन्दं, दुक्खा न परिमोचये’’ति॥

    Yo taṃ sambādhapakkhandaṃ, dukkhā na parimocaye’’ti.

    तत्थ इदन्ति दवडाहदड्ढे अरञ्‍ञे घनवस्सं वस्सापेन्तो विय नं अस्सासेन्तो इदं ‘‘मा त्वं भायि, महाराजा’’तिआदिकं वचनं अब्रवि। तत्थ सन्‍नन्ति लग्गं। पेळाबद्धन्ति पेळाय अब्भन्तरगतं सप्पं। पञ्‍चालन्ति एतं एवं महन्तिम्पि पञ्‍चालरञ्‍ञो सेनं। वाहयिस्सामीति पलापेस्सामि । अदूति नामत्थे निपातो, पञ्‍ञा नाम किमत्थियाति अत्थो। अमच्‍चो वापि तादिसोति तादिसो पञ्‍ञाय सम्पन्‍नो अमच्‍चो वापि किमत्थियो, यो तं एवं मरणसम्बाधप्पत्तं दुक्खा न परिमोचये। महाराज, अहं पठमतरं आगच्छन्तो नाम किमत्थं आगतोति मञ्‍ञसि। मा भायि, अहं तं इमम्हा दुक्खा मोचयिस्सामीति अस्सासेसि।

    Tattha idanti davaḍāhadaḍḍhe araññe ghanavassaṃ vassāpento viya naṃ assāsento idaṃ ‘‘mā tvaṃ bhāyi, mahārājā’’tiādikaṃ vacanaṃ abravi. Tattha sannanti laggaṃ. Peḷābaddhanti peḷāya abbhantaragataṃ sappaṃ. Pañcālanti etaṃ evaṃ mahantimpi pañcālarañño senaṃ. Vāhayissāmīti palāpessāmi . Adūti nāmatthe nipāto, paññā nāma kimatthiyāti attho. Amacco vāpi tādisoti tādiso paññāya sampanno amacco vāpi kimatthiyo, yo taṃ evaṃ maraṇasambādhappattaṃ dukkhā na parimocaye. Mahārāja, ahaṃ paṭhamataraṃ āgacchanto nāma kimatthaṃ āgatoti maññasi. Mā bhāyi, ahaṃ taṃ imamhā dukkhā mocayissāmīti assāsesi.

    सोपि तस्स वचनं सुत्वा ‘‘इदानि मे जीवितं लद्ध’’न्ति अस्सासं पटिलभि। बोधिसत्तेन सीहनादे कते सब्बे च तुस्सिंसु। अथ नं सेनको पुच्छि ‘‘पण्डित, त्वं सब्बे अम्हे गहेत्वा गच्छन्तो केनुपायेन गमिस्ससी’’ति? ‘‘अलङ्कतउमङ्गेन नेस्सामि, तुम्हे गमनसज्‍जा होथा’’ति वत्वा उमङ्गद्वारविवरणत्थं योधे आणापेन्तो गाथमाह –

    Sopi tassa vacanaṃ sutvā ‘‘idāni me jīvitaṃ laddha’’nti assāsaṃ paṭilabhi. Bodhisattena sīhanāde kate sabbe ca tussiṃsu. Atha naṃ senako pucchi ‘‘paṇḍita, tvaṃ sabbe amhe gahetvā gacchanto kenupāyena gamissasī’’ti? ‘‘Alaṅkataumaṅgena nessāmi, tumhe gamanasajjā hothā’’ti vatvā umaṅgadvāravivaraṇatthaṃ yodhe āṇāpento gāthamāha –

    ६९३.

    693.

    ‘‘एथ माणवा उट्ठेथ, मुखं सोधेथ सन्धिनो।

    ‘‘Etha māṇavā uṭṭhetha, mukhaṃ sodhetha sandhino;

    वेदेहो सहमच्‍चेहि, उमङ्गेन गमिस्सती’’ति॥

    Vedeho sahamaccehi, umaṅgena gamissatī’’ti.

    तत्थ माणवाति तरुणाधिवचनं। मुखं सोधेथाति उमङ्गद्वारं विवरथ। सन्धिनोति घरसन्धिनो च द्वारं सोधेथ, एकसतानं सयनगब्भानं द्वारं विवरथ, अनेकसतानं दीपालयानं द्वारं विवरथाति।

    Tattha māṇavāti taruṇādhivacanaṃ. Mukhaṃ sodhethāti umaṅgadvāraṃ vivaratha. Sandhinoti gharasandhino ca dvāraṃ sodhetha, ekasatānaṃ sayanagabbhānaṃ dvāraṃ vivaratha, anekasatānaṃ dīpālayānaṃ dvāraṃ vivarathāti.

    ते उट्ठाय उमङ्गद्वारं विवरिंसु। सकलो उमङ्गो एकोभासो अलङ्कतदेवसभा विय विरोचि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Te uṭṭhāya umaṅgadvāraṃ vivariṃsu. Sakalo umaṅgo ekobhāso alaṅkatadevasabhā viya viroci. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६९४.

    694.

    ‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, पण्डितस्सानुचारिनो।

    ‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, paṇḍitassānucārino;

    उमङ्गद्वारं विवरिंसु, यन्तयुत्ते च अग्गळे’’ति॥

    Umaṅgadvāraṃ vivariṃsu, yantayutte ca aggaḷe’’ti.

    तत्थ अनुचारिनोति वेय्यावच्‍चकरा। यन्तयुत्ते च अग्गळेति सूचिघटिकसम्पन्‍नानि च द्वारकवाटानि।

    Tattha anucārinoti veyyāvaccakarā. Yantayutte ca aggaḷeti sūcighaṭikasampannāni ca dvārakavāṭāni.

    ते उमङ्गद्वारं विवरित्वा महासत्तस्स आरोचेसुं। सो रञ्‍ञो सञ्‍ञमदासि ‘‘कालो, देव, पासादा ओतरथा’’ति। तं सुत्वा राजा ओतरि। अथ सेनको सीसतो नाळिपट्टं अपनेत्वा साटकं ओमुञ्‍चित्वा कच्छं दळ्हं बन्धि। अथ नं महासत्तो दिस्वा ‘‘सेनक, किं करोसी’’ति पुच्छि। ‘‘पण्डित, उमङ्गेन गच्छन्तेहि नाम वेठनं मोचेत्वा कच्छं दळ्हं बन्धित्वा गन्तब्ब’’न्ति । ‘‘सेनक, ‘उमङ्गं पविसन्तो ओनमित्वा जण्णुकेहि पतिट्ठाय पविसिस्सामी’ति मा सञ्‍ञमकासि। सचे हत्थिना गन्तुकामोसि, हत्थिं अभिरुय्ह गच्छाहि। सचे अस्सेन गन्तुकामोसि, अस्सं अभिरुय्ह गच्छाहि। उच्‍चो उमङ्गो अट्ठारसहत्थुब्बेधो विसालद्वारो, त्वं यथारुचिया अलङ्कतप्पटियत्तो रञ्‍ञो पुरतो गच्छाही’’ति आह। बोधिसत्तो किर सेनकस्स गमनं पुरतो विचारेत्वा राजानं मज्झे कत्वा सयं पच्छतो अहोसि। किं कारणा? राजा अलङ्कतउमङ्गं ओलोकेन्तो मा सणिकं अगमासीति। उमङ्गे महाजनस्स यागुभत्तखादनीयादीनि अप्पमाणानि अहेसुं। ते मनुस्सा खादन्ता पिवन्ता उमङ्गं ओलोकेन्ता गच्छन्ति। महासत्तो ‘‘याथ महाराज, याथ महाराजा’’ति चोदेन्तो पच्छतो याति। राजा अलङ्कतदेवसभं विय उमङ्गं ओलोकेन्तो याति। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Te umaṅgadvāraṃ vivaritvā mahāsattassa ārocesuṃ. So rañño saññamadāsi ‘‘kālo, deva, pāsādā otarathā’’ti. Taṃ sutvā rājā otari. Atha senako sīsato nāḷipaṭṭaṃ apanetvā sāṭakaṃ omuñcitvā kacchaṃ daḷhaṃ bandhi. Atha naṃ mahāsatto disvā ‘‘senaka, kiṃ karosī’’ti pucchi. ‘‘Paṇḍita, umaṅgena gacchantehi nāma veṭhanaṃ mocetvā kacchaṃ daḷhaṃ bandhitvā gantabba’’nti . ‘‘Senaka, ‘umaṅgaṃ pavisanto onamitvā jaṇṇukehi patiṭṭhāya pavisissāmī’ti mā saññamakāsi. Sace hatthinā gantukāmosi, hatthiṃ abhiruyha gacchāhi. Sace assena gantukāmosi, assaṃ abhiruyha gacchāhi. Ucco umaṅgo aṭṭhārasahatthubbedho visāladvāro, tvaṃ yathāruciyā alaṅkatappaṭiyatto rañño purato gacchāhī’’ti āha. Bodhisatto kira senakassa gamanaṃ purato vicāretvā rājānaṃ majjhe katvā sayaṃ pacchato ahosi. Kiṃ kāraṇā? Rājā alaṅkataumaṅgaṃ olokento mā saṇikaṃ agamāsīti. Umaṅge mahājanassa yāgubhattakhādanīyādīni appamāṇāni ahesuṃ. Te manussā khādantā pivantā umaṅgaṃ olokentā gacchanti. Mahāsatto ‘‘yātha mahārāja, yātha mahārājā’’ti codento pacchato yāti. Rājā alaṅkatadevasabhaṃ viya umaṅgaṃ olokento yāti. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६९५.

    695.

    ‘‘पुरतो सेनको याति, पच्छतो च महोसधो।

    ‘‘Purato senako yāti, pacchato ca mahosadho;

    मज्झे च राजा वेदेहो, अमच्‍चपरिवारितो’’ति॥

    Majjhe ca rājā vedeho, amaccaparivārito’’ti.

    रञ्‍ञो आगतभावं ञत्वा ते माणवा राजमातरञ्‍च देविञ्‍च पुत्तञ्‍च धीतरञ्‍च उमङ्गा नीहरित्वा महाविसालमाळके ठपेसुं। राजापि बोधिसत्तेन सद्धिं उमङ्गा निक्खमि। ते राजानञ्‍च पण्डितञ्‍च दिस्वा ‘‘निस्संसयं परहत्थं गतम्हा, अम्हे गहेत्वा आगतेहि पण्डितस्स पुरिसेहि भवितब्ब’’न्ति मरणभयतज्‍जिता महाविरवं विरविंसु। चूळनिराजापि किर वेदेहरञ्‍ञो पलायनभयेन गङ्गातो गावुतमत्तट्ठाने अट्ठासि। सो सन्‍निसिन्‍नाय रत्तिया तेसं विरवं सुत्वा ‘‘नन्दादेविया विय सद्दो’’ति वत्तुकामोपि ‘‘कुहिं नन्दादेविं पस्सिस्ससी’’ति परिहासभयेन न किञ्‍चि आह। महासत्तो पन तस्मिं ठाने पञ्‍चालचन्दिं कुमारिकं रतनरासिम्हि ठपेत्वा अभिसिञ्‍चित्वा ‘‘महाराज, त्वं इमिस्सा कारणा आगतो, अयं ते अग्गमहेसी होतू’’ति आह। तीणि नावासतानि उपट्ठापेसुं, राजा विसालमाळका ओतरित्वा अलङ्कतनावं अभिरुहि। तेपि चत्तारो खत्तिया नावं अभिरुहिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Rañño āgatabhāvaṃ ñatvā te māṇavā rājamātarañca deviñca puttañca dhītarañca umaṅgā nīharitvā mahāvisālamāḷake ṭhapesuṃ. Rājāpi bodhisattena saddhiṃ umaṅgā nikkhami. Te rājānañca paṇḍitañca disvā ‘‘nissaṃsayaṃ parahatthaṃ gatamhā, amhe gahetvā āgatehi paṇḍitassa purisehi bhavitabba’’nti maraṇabhayatajjitā mahāviravaṃ viraviṃsu. Cūḷanirājāpi kira vedeharañño palāyanabhayena gaṅgāto gāvutamattaṭṭhāne aṭṭhāsi. So sannisinnāya rattiyā tesaṃ viravaṃ sutvā ‘‘nandādeviyā viya saddo’’ti vattukāmopi ‘‘kuhiṃ nandādeviṃ passissasī’’ti parihāsabhayena na kiñci āha. Mahāsatto pana tasmiṃ ṭhāne pañcālacandiṃ kumārikaṃ ratanarāsimhi ṭhapetvā abhisiñcitvā ‘‘mahārāja, tvaṃ imissā kāraṇā āgato, ayaṃ te aggamahesī hotū’’ti āha. Tīṇi nāvāsatāni upaṭṭhāpesuṃ, rājā visālamāḷakā otaritvā alaṅkatanāvaṃ abhiruhi. Tepi cattāro khattiyā nāvaṃ abhiruhiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ६९६.

    696.

    ‘‘उमङ्गा निक्खमित्वान, वेदेहो नावमारुहि।

    ‘‘Umaṅgā nikkhamitvāna, vedeho nāvamāruhi;

    अभिरुळ्हञ्‍च तं ञत्वा, अनुसासि महोसधो॥

    Abhiruḷhañca taṃ ñatvā, anusāsi mahosadho.

    ६९७.

    697.

    ‘‘अयं ते ससुरो देव, अयं सस्सु जनाधिप।

    ‘‘Ayaṃ te sasuro deva, ayaṃ sassu janādhipa;

    यथा मातु पटिपत्ति, एवं ते होतु सस्सुया॥

    Yathā mātu paṭipatti, evaṃ te hotu sassuyā.

    ६९८.

    698.

    ‘‘यथापि नियको भाता, सउदरियो एकमातुको।

    ‘‘Yathāpi niyako bhātā, saudariyo ekamātuko;

    एवं पञ्‍चालचन्दो ते, दयितब्बो रथेसभ॥

    Evaṃ pañcālacando te, dayitabbo rathesabha.

    ६९९.

    699.

    ‘‘अयं पञ्‍चालचन्दी ते, राजपुत्ती अभिच्छिता।

    ‘‘Ayaṃ pañcālacandī te, rājaputtī abhicchitā;

    कामं करोहि ते ताय, भरिया ते रथेसभा’’ति॥

    Kāmaṃ karohi te tāya, bhariyā te rathesabhā’’ti.

    तत्थ अनुसासीति एवं किरस्स अहोसि ‘‘कदाचि एसो कुज्झित्वा चूळनिरञ्‍ञो मातरं मारेय्य, अभिरूपाय नन्दादेविया सद्धिं संवासं कप्पेय्य, राजकुमारं वा मारेय्य, पटिञ्‍ञमस्स गण्हिस्सामी’’ति। तस्मा ‘‘अयं ते’’तिआदीनि वदन्तो अनुसासि। तत्थ अयं ते ससुरोति अयं तव ससुरस्स चूळनिरञ्‍ञो पुत्तो पञ्‍चालचन्दिया कनिट्ठभातिको, अयं ते इदानि ससुरो। अयं सस्सूति अयं इमिस्सा माता नन्दादेवी नाम तव सस्सु। यथामातूति यथा मातु पुत्ता वत्तप्पटिवत्तं करोन्ति , एवं ते एतिस्सा होतु, बलवतिं मातुसञ्‍ञं पच्‍चुपट्ठापेत्वा मा नं कदाचि लोभचित्तेन ओलोकेहि। नियकोति अज्झत्तिको एकपितरा जातो। एकमातुकोति एकमातरा जातो। दयितब्बोति पियायितब्बो। भरियाति अयं ते भरिया, मा एतिस्सा अवमानं अकासीति रञ्‍ञो पटिञ्‍ञं गण्हि।

    Tattha anusāsīti evaṃ kirassa ahosi ‘‘kadāci eso kujjhitvā cūḷanirañño mātaraṃ māreyya, abhirūpāya nandādeviyā saddhiṃ saṃvāsaṃ kappeyya, rājakumāraṃ vā māreyya, paṭiññamassa gaṇhissāmī’’ti. Tasmā ‘‘ayaṃ te’’tiādīni vadanto anusāsi. Tattha ayaṃ te sasuroti ayaṃ tava sasurassa cūḷanirañño putto pañcālacandiyā kaniṭṭhabhātiko, ayaṃ te idāni sasuro. Ayaṃ sassūti ayaṃ imissā mātā nandādevī nāma tava sassu. Yathāmātūti yathā mātu puttā vattappaṭivattaṃ karonti , evaṃ te etissā hotu, balavatiṃ mātusaññaṃ paccupaṭṭhāpetvā mā naṃ kadāci lobhacittena olokehi. Niyakoti ajjhattiko ekapitarā jāto. Ekamātukoti ekamātarā jāto. Dayitabboti piyāyitabbo. Bhariyāti ayaṃ te bhariyā, mā etissā avamānaṃ akāsīti rañño paṭiññaṃ gaṇhi.

    राजापि ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। राजमातरं पन आरब्भ किञ्‍चि न कथेसि। किं कारणा? तस्सा महल्‍लकभावेनेव। इदं पन सब्बं बोधिसत्तो तीरे ठत्वाव कथेसि। अथ नं राजा महादुक्खतो मुत्तताय गन्तुकामो हुत्वा ‘‘तात, त्वं तीरे ठितोव कथेसी’’ति वत्वा गाथमाह –

    Rājāpi ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Rājamātaraṃ pana ārabbha kiñci na kathesi. Kiṃ kāraṇā? Tassā mahallakabhāveneva. Idaṃ pana sabbaṃ bodhisatto tīre ṭhatvāva kathesi. Atha naṃ rājā mahādukkhato muttatāya gantukāmo hutvā ‘‘tāta, tvaṃ tīre ṭhitova kathesī’’ti vatvā gāthamāha –

    ७००.

    700.

    ‘‘आरुय्ह नावं तरमानो, किं नु तीरम्हि तिट्ठसि।

    ‘‘Āruyha nāvaṃ taramāno, kiṃ nu tīramhi tiṭṭhasi;

    किच्छा मुत्ताम्ह दुक्खतो, याम दानि महोसधा’’ति॥

    Kicchā muttāmha dukkhato, yāma dāni mahosadhā’’ti.

    महासत्तो ‘‘देव, तुम्हेहि सद्धिं गमनं नाम मय्हं अयुत्त’’न्ति वत्वा आह –

    Mahāsatto ‘‘deva, tumhehi saddhiṃ gamanaṃ nāma mayhaṃ ayutta’’nti vatvā āha –

    ७०१.

    701.

    ‘‘नेस धम्मो महाराज, योहं सेनाय नायको।

    ‘‘Nesa dhammo mahārāja, yohaṃ senāya nāyako;

    सेनङ्गं परिहापेत्वा, अत्तानं परिमोचये॥

    Senaṅgaṃ parihāpetvā, attānaṃ parimocaye.

    ७०२.

    702.

    ‘‘निवेसनम्हि ते देव, सेनङ्गं परिहापितं।

    ‘‘Nivesanamhi te deva, senaṅgaṃ parihāpitaṃ;

    तं दिन्‍नं ब्रह्मदत्तेन, आनयिस्सं रथेसभा’’ति॥

    Taṃ dinnaṃ brahmadattena, ānayissaṃ rathesabhā’’ti.

    तत्थ धम्मोति सभावो। निवेसनम्हीति तं नगरं सन्धायाह। परिमोचयेति परिमोचेय्यं। परिहापितन्ति छड्डितं। तेसु हि मनुस्सेसु दूरमग्गं आगतत्ता केचि किलन्ता निद्दं ओक्‍कन्ता केचि खादन्ता पिवन्ता अम्हाकं निक्खन्तभावम्पि न जानिंसु, केचि गिलाना। मया सद्धिं चत्तारो मासे कम्मं कत्वा मम उपकारका मनुस्सा चेत्थ बहू, न सक्‍का मया एकमनुस्सम्पि छड्डेत्वा गन्तुं, अहं पन निवत्तित्वा सब्बम्पि तं तव सेनं ब्रह्मदत्तेन दिन्‍नं अप्पटिविद्धं आनेस्सामि। तुम्हे, महाराज, कत्थचि अविलम्बन्ता सीघं गच्छथ। मया एवा अन्तरामग्गे हत्थिवाहनादीनि ठपितानि, किलन्तकिलन्तानि पहाय समत्थसमत्थेहि सीघं मिथिलमेव पविसथाति।

    Tattha dhammoti sabhāvo. Nivesanamhīti taṃ nagaraṃ sandhāyāha. Parimocayeti parimoceyyaṃ. Parihāpitanti chaḍḍitaṃ. Tesu hi manussesu dūramaggaṃ āgatattā keci kilantā niddaṃ okkantā keci khādantā pivantā amhākaṃ nikkhantabhāvampi na jāniṃsu, keci gilānā. Mayā saddhiṃ cattāro māse kammaṃ katvā mama upakārakā manussā cettha bahū, na sakkā mayā ekamanussampi chaḍḍetvā gantuṃ, ahaṃ pana nivattitvā sabbampi taṃ tava senaṃ brahmadattena dinnaṃ appaṭividdhaṃ ānessāmi. Tumhe, mahārāja, katthaci avilambantā sīghaṃ gacchatha. Mayā evā antarāmagge hatthivāhanādīni ṭhapitāni, kilantakilantāni pahāya samatthasamatthehi sīghaṃ mithilameva pavisathāti.

    ततो राजा गाथमाह –

    Tato rājā gāthamāha –

    ७०३.

    703.

    ‘‘अप्पसेनो महासेनं, कथं विग्गय्ह ठस्ससि।

    ‘‘Appaseno mahāsenaṃ, kathaṃ viggayha ṭhassasi;

    दुब्बलो बलवन्तेन, विहञ्‍ञिस्ससि पण्डिता’’ति॥

    Dubbalo balavantena, vihaññissasi paṇḍitā’’ti.

    तत्थ विग्गय्हाति परिप्फरित्वा। विहञ्‍ञिस्ससीति हञ्‍ञिस्ससि।

    Tattha viggayhāti parippharitvā. Vihaññissasīti haññissasi.

    ततो बोधिसत्तो आह –

    Tato bodhisatto āha –

    ७०४.

    704.

    ‘‘अप्पसेनोपि चे मन्ती, महासेनं अमन्तिनं।

    ‘‘Appasenopi ce mantī, mahāsenaṃ amantinaṃ;

    जिनाति राजा राजानो, आदिच्‍चोवुदयं तम’’न्ति॥

    Jināti rājā rājāno, ādiccovudayaṃ tama’’nti.

    तत्थ मन्तीति मन्ताय समन्‍नागतो पञ्‍ञवा उपायकुसलो। अमन्तिनन्ति अनुपायकुसलं जिनाति, पञ्‍ञवा दुप्पञ्‍ञं जिनाति। राजा राजानोति एकोपि च एवरूपो राजा बहूपि दुप्पञ्‍ञराजानो जिनातियेव। यथा किन्ति? आदिच्‍चोवुदयं तमन्ति, यथा आदिच्‍चो उदयन्तो तमं विद्धंसेत्वा आलोकं दस्सेति, एवं जिनाति चेव सूरियो विय विरोचति च।

    Tattha mantīti mantāya samannāgato paññavā upāyakusalo. Amantinanti anupāyakusalaṃ jināti, paññavā duppaññaṃ jināti. Rājā rājānoti ekopi ca evarūpo rājā bahūpi duppaññarājāno jinātiyeva. Yathā kinti? Ādiccovudayaṃ tamanti, yathā ādicco udayanto tamaṃ viddhaṃsetvā ālokaṃ dasseti, evaṃ jināti ceva sūriyo viya virocati ca.

    इदं वत्वा महासत्तो राजानं ‘‘गच्छथ तुम्हे’’ति वन्दित्वा उय्योजेसि। सो ‘‘मुत्तो वतम्हि अमित्तहत्थतो, इमिस्सा च लद्धत्ता मनोरथोपि मे मत्थकं पत्तो’’ति बोधिसत्तस्स गुणे आवज्‍जेत्वा उप्पन्‍नपीतिपामोज्‍जो पण्डितस्स गुणे सेनकस्स कथेन्तो गाथमाह –

    Idaṃ vatvā mahāsatto rājānaṃ ‘‘gacchatha tumhe’’ti vanditvā uyyojesi. So ‘‘mutto vatamhi amittahatthato, imissā ca laddhattā manorathopi me matthakaṃ patto’’ti bodhisattassa guṇe āvajjetvā uppannapītipāmojjo paṇḍitassa guṇe senakassa kathento gāthamāha –

    ७०५.

    705.

    ‘‘सुसुखं वत संवासो, पण्डितेहीति सेनक।

    ‘‘Susukhaṃ vata saṃvāso, paṇḍitehīti senaka;

    पक्खीव पञ्‍जरे बद्धे, मच्छे जालगतेरिव।

    Pakkhīva pañjare baddhe, macche jālagateriva;

    अमित्तहत्थत्तगते, मोचयी नो महोसधो’’ति॥

    Amittahatthattagate, mocayī no mahosadho’’ti.

    तत्थ सुसुखं वताति अतिसुखं वत इदं, यो संवासो पण्डितेहि। इतीति कारणत्थे निपातो। इदं वुत्तं होति – यस्मा अमित्तहत्थगते मोचयि नो महोसधो, तस्मा, सेनक, वदामि। सुसुखं वत इदं, यो एस पण्डितेहि संवासोति।

    Tattha susukhaṃ vatāti atisukhaṃ vata idaṃ, yo saṃvāso paṇḍitehi. Itīti kāraṇatthe nipāto. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā amittahatthagate mocayi no mahosadho, tasmā, senaka, vadāmi. Susukhaṃ vata idaṃ, yo esa paṇḍitehi saṃvāsoti.

    तं सुत्वा सेनकोपि पण्डितस्स गुणे कथेन्तो आह –

    Taṃ sutvā senakopi paṇḍitassa guṇe kathento āha –

    ७०६.

    706.

    ‘‘एवमेतं महाराज, पण्डिता हि सुखावहा।

    ‘‘Evametaṃ mahārāja, paṇḍitā hi sukhāvahā;

    पक्खीव पञ्‍जरे बद्धे, मच्छे जालगतेरिव।

    Pakkhīva pañjare baddhe, macche jālagateriva;

    अमित्तहत्थत्तगते, मोचयी नो महोसधो’’ति॥

    Amittahatthattagate, mocayī no mahosadho’’ti.

    अथ वेदेहराजा नदिं उत्तरित्वा योजनन्तरे योजनन्तरे महासत्तेन कारितगामं सम्पत्तो। तत्रस्स बोधिसत्तेन ठपितमनुस्सा हत्थिवाहनादीनि चेव अन्‍नपानादीनि च अदंसु। सो किलन्ते हत्थिअस्सरथादयो ठपेत्वा इतरे आदाय तेहि सद्धिं अञ्‍ञं गामं पापुणि। एतेनुपायेन योजनसतिकं मग्गं अतिक्‍कमित्वा पुनदिवसे पातोव मिथिलं पाविसि। महासत्तोपि उमङ्गद्वारं गन्त्वा अत्तना सन्‍नद्धखग्गं ओमुञ्‍चित्वा उमङ्गद्वारे वालुकं वियूहित्वा ठपेसि। ठपेत्वा च पन उमङ्गं पविसित्वा उमङ्गेन गन्त्वा नगरं पविसित्वा पासादं अभिरुय्ह गन्धोदकेन न्हत्वा नानग्गरसभोजनं भुञ्‍जित्वा सयनवरगतो ‘‘मनोरथो मे मत्थकं पत्तो’’ति आवज्‍जेन्तो निपज्‍जि। अथ तस्सा रत्तिया अच्‍चयेन चूळनिराजा सेनङ्गं विचारयमानो तं नगरं उपागमि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Atha vedeharājā nadiṃ uttaritvā yojanantare yojanantare mahāsattena kāritagāmaṃ sampatto. Tatrassa bodhisattena ṭhapitamanussā hatthivāhanādīni ceva annapānādīni ca adaṃsu. So kilante hatthiassarathādayo ṭhapetvā itare ādāya tehi saddhiṃ aññaṃ gāmaṃ pāpuṇi. Etenupāyena yojanasatikaṃ maggaṃ atikkamitvā punadivase pātova mithilaṃ pāvisi. Mahāsattopi umaṅgadvāraṃ gantvā attanā sannaddhakhaggaṃ omuñcitvā umaṅgadvāre vālukaṃ viyūhitvā ṭhapesi. Ṭhapetvā ca pana umaṅgaṃ pavisitvā umaṅgena gantvā nagaraṃ pavisitvā pāsādaṃ abhiruyha gandhodakena nhatvā nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā sayanavaragato ‘‘manoratho me matthakaṃ patto’’ti āvajjento nipajji. Atha tassā rattiyā accayena cūḷanirājā senaṅgaṃ vicārayamāno taṃ nagaraṃ upāgami. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ७०७.

    707.

    ‘‘रक्खित्वा कसिणं रत्तिं, चूळनेय्यो महब्बलो।

    ‘‘Rakkhitvā kasiṇaṃ rattiṃ, cūḷaneyyo mahabbalo;

    उदेन्तं अरुणुग्गस्मिं, उपकारिं उपागमि॥

    Udentaṃ aruṇuggasmiṃ, upakāriṃ upāgami.

    ७०८.

    708.

    ‘‘आरुय्ह पवरं नागं, बलवन्तं सट्ठिहायनं।

    ‘‘Āruyha pavaraṃ nāgaṃ, balavantaṃ saṭṭhihāyanaṃ;

    राजा अवोच पञ्‍चालो, चूळनेय्यो महब्बलो॥

    Rājā avoca pañcālo, cūḷaneyyo mahabbalo.

    ७०९.

    709.

    ‘‘सन्‍नद्धो मणिवम्मेन, सरमादाय पाणिना।

    ‘‘Sannaddho maṇivammena, saramādāya pāṇinā;

    पेसिये अज्झभासित्थ, पुथुगुम्बे समागते’’ति॥

    Pesiye ajjhabhāsittha, puthugumbe samāgate’’ti.

    तत्थ कसिणन्ति सकलं निस्सेसं। उदेन्तन्ति उदेन्ते। उपकारिन्ति पञ्‍चालनगरं उपादाय महासत्तेनकारितत्ता ‘‘उपकारी’’ति लद्धनामकं तं नगरं उपागमि। अवोचाति अत्तनो सेनं अवोच। पेसियेति अत्तनो पेसनकारके। अज्झभासित्थाति अधिअभासित्थ, पुरेतरमेव अभासित्थ, पुथुगुम्बेति बहूसु सिप्पेसु पतिट्ठिते अनेकसिप्पजाननकेति।

    Tattha kasiṇanti sakalaṃ nissesaṃ. Udentanti udente. Upakārinti pañcālanagaraṃ upādāya mahāsattenakāritattā ‘‘upakārī’’ti laddhanāmakaṃ taṃ nagaraṃ upāgami. Avocāti attano senaṃ avoca. Pesiyeti attano pesanakārake. Ajjhabhāsitthāti adhiabhāsittha, puretarameva abhāsittha, puthugumbeti bahūsu sippesu patiṭṭhite anekasippajānanaketi.

    इदानि ते सरूपतो दस्सेतुमाह –

    Idāni te sarūpato dassetumāha –

    ७१०.

    710.

    ‘‘हत्थारोहे अनीकट्ठे, रथिके पत्तिकारके।

    ‘‘Hatthārohe anīkaṭṭhe, rathike pattikārake;

    उपासनम्हि कतहत्थे, वालवेधे समागते’’ति॥

    Upāsanamhi katahatthe, vālavedhe samāgate’’ti.

    तत्थ उपासनम्हीति धनुसिप्पे। कतहत्थेति अविरज्झनवेधिताय सम्पन्‍नहत्थे।

    Tattha upāsanamhīti dhanusippe. Katahattheti avirajjhanavedhitāya sampannahatthe.

    इदानि राजा वेदेहं जीवग्गाहं गण्हापेतुं आणापेन्तो आह –

    Idāni rājā vedehaṃ jīvaggāhaṃ gaṇhāpetuṃ āṇāpento āha –

    ७११.

    711.

    ‘‘पेसेथ कुञ्‍जरे दन्ती, बलवन्ते सट्ठिहायने।

    ‘‘Pesetha kuñjare dantī, balavante saṭṭhihāyane;

    मद्दन्तु कुञ्‍जरा नगरं, वेदेहेन सुमापितं॥

    Maddantu kuñjarā nagaraṃ, vedehena sumāpitaṃ.

    ७१२.

    712.

    ‘‘वच्छदन्तमुखा सेता, तिक्खग्गा अट्ठिवेधिनो।

    ‘‘Vacchadantamukhā setā, tikkhaggā aṭṭhivedhino;

    पणुन्‍ना धनुवेगेन, सम्पतन्तुतरीतरा॥

    Paṇunnā dhanuvegena, sampatantutarītarā.

    ७१३.

    713.

    ‘‘माणवा वम्मिनो सूरा, चित्रदण्डयुतावुधा।

    ‘‘Māṇavā vammino sūrā, citradaṇḍayutāvudhā;

    पक्खन्दिनो महानागा, हत्थीनं होन्तु सम्मुखा॥

    Pakkhandino mahānāgā, hatthīnaṃ hontu sammukhā.

    ७१४.

    714.

    ‘‘सत्तियो तेलधोतायो, अच्‍चिमन्ता पभस्सरा।

    ‘‘Sattiyo teladhotāyo, accimantā pabhassarā;

    विज्‍जोतमाना तिट्ठन्तु, सतरंसीव तारका॥

    Vijjotamānā tiṭṭhantu, sataraṃsīva tārakā.

    ७१५.

    715.

    ‘‘आवुधबलवन्तानं , गुणिकायूरधारिनं।

    ‘‘Āvudhabalavantānaṃ , guṇikāyūradhārinaṃ;

    एतादिसानं योधानं, सङ्गामे अपलायिनं।

    Etādisānaṃ yodhānaṃ, saṅgāme apalāyinaṃ;

    वेदेहो कुतो मुच्‍चिस्सति, सचे पक्खीव काहिति॥

    Vedeho kuto muccissati, sace pakkhīva kāhiti.

    ७१६.

    716.

    ‘‘तिंस मे पुरिसनावुत्यो, सब्बेवेकेकनिच्‍चिता।

    ‘‘Tiṃsa me purisanāvutyo, sabbevekekaniccitā;

    येसं समं न पस्सामि, केवलं महीमं चरं॥

    Yesaṃ samaṃ na passāmi, kevalaṃ mahīmaṃ caraṃ.

    ७१७.

    717.

    ‘‘नागा च कप्पिता दन्ती, बलवन्तो सट्ठिहायना।

    ‘‘Nāgā ca kappitā dantī, balavanto saṭṭhihāyanā;

    येसं खन्धेसु सोभन्ति, कुमारा चारुदस्सना॥

    Yesaṃ khandhesu sobhanti, kumārā cārudassanā.

    ७१८.

    718.

    ‘‘पीतालङ्कारा पीतवसना, पीतुत्तरनिवासना।

    ‘‘Pītālaṅkārā pītavasanā, pītuttaranivāsanā;

    नागखन्धेसु सोभन्ति, देवपुत्ताव नन्दने॥

    Nāgakhandhesu sobhanti, devaputtāva nandane.

    ७१९.

    719.

    ‘‘पाठीनवण्णा नेत्तिंसा, तेलधोता पभस्सरा।

    ‘‘Pāṭhīnavaṇṇā nettiṃsā, teladhotā pabhassarā;

    निट्ठिता नरधीरेभि, समधारा सुनिस्सिता॥

    Niṭṭhitā naradhīrebhi, samadhārā sunissitā.

    ७२०.

    720.

    ‘‘वेल्‍लालिनो वीतमला, सिक्‍कायसमया दळा।

    ‘‘Vellālino vītamalā, sikkāyasamayā daḷā;

    गहिता बलवन्तेभि, सुप्पहारप्पहारिभि॥

    Gahitā balavantebhi, suppahārappahāribhi.

    ७२१.

    721.

    ‘‘सुवण्णथरुसम्पन्‍ना, लोहितकच्छुपधारिता।

    ‘‘Suvaṇṇatharusampannā, lohitakacchupadhāritā;

    विवत्तमाना सोभन्ति, विज्‍जूवब्भघनन्तरे॥

    Vivattamānā sobhanti, vijjūvabbhaghanantare.

    ७२२.

    722.

    ‘‘पटाका वम्मिनो सूरा, असिचम्मस्स कोविदा।

    ‘‘Paṭākā vammino sūrā, asicammassa kovidā;

    धनुग्गहा सिक्खितरा, नागखन्धे निपातिनो॥

    Dhanuggahā sikkhitarā, nāgakhandhe nipātino.

    ७२३.

    723.

    ‘‘एतादिसेहि परिक्खित्तो, नत्थि मोक्खो इतो तव।

    ‘‘Etādisehi parikkhitto, natthi mokkho ito tava;

    पभावं ते न पस्सामि, येन त्वं मिथिलं वजे’’ति॥

    Pabhāvaṃ te na passāmi, yena tvaṃ mithilaṃ vaje’’ti.

    तत्थ दन्तीति सम्पन्‍नदन्ते। वच्छदन्तमुखाति निखादनसदिसमुखा। पणुन्‍नाति विस्सट्ठा। सम्पतन्तुतरीतराति एवरूपा सरा इतरीतरा सम्पतन्तु समागच्छन्तु। घनमेघवस्सं विय सरवस्सं वस्सथाति आणापेसि। माणवाति तरुणयोधा। वम्मिनोति वम्महत्था। चित्रदण्डयुतावुधाति चित्रदण्डयुत्तेहि आवुधेहि समन्‍नागता। पक्खन्दिनोति सङ्गामपक्खन्दिका। महानागाति महानागेसु कोञ्‍चनादं कत्वा आगच्छन्तेसुपि निच्‍चला ठत्वा तेसं दन्ते गहेत्वा लुञ्‍चितुं समत्था योधा। सतरंसीव तारकाति सतरंसी विय ओसधितारका। आवुधबलवन्तानन्ति आवुधबलेन युत्तानं समन्‍नागतानं। गुणिकायूरधारिनन्ति गुणि वुच्‍चति कवचं, कवचानि चेव कायूराभरणानि च धारेन्तानं, कवचसङ्खातानि वा कायूरानि धारेन्तानं। सचे पक्खीव काहितीति सचेपि पक्खी विय आकासे पक्खन्दनं करिस्सति, तथापि किं मुच्‍चिस्सतीति वदति।

    Tattha dantīti sampannadante. Vacchadantamukhāti nikhādanasadisamukhā. Paṇunnāti vissaṭṭhā. Sampatantutarītarāti evarūpā sarā itarītarā sampatantu samāgacchantu. Ghanameghavassaṃ viya saravassaṃ vassathāti āṇāpesi. Māṇavāti taruṇayodhā. Vamminoti vammahatthā. Citradaṇḍayutāvudhāti citradaṇḍayuttehi āvudhehi samannāgatā. Pakkhandinoti saṅgāmapakkhandikā. Mahānāgāti mahānāgesu koñcanādaṃ katvā āgacchantesupi niccalā ṭhatvā tesaṃ dante gahetvā luñcituṃ samatthā yodhā. Sataraṃsīva tārakāti sataraṃsī viya osadhitārakā. Āvudhabalavantānanti āvudhabalena yuttānaṃ samannāgatānaṃ. Guṇikāyūradhārinanti guṇi vuccati kavacaṃ, kavacāni ceva kāyūrābharaṇāni ca dhārentānaṃ, kavacasaṅkhātāni vā kāyūrāni dhārentānaṃ. Sace pakkhīva kāhitīti sacepi pakkhī viya ākāse pakkhandanaṃ karissati, tathāpi kiṃ muccissatīti vadati.

    तिंस मे पुरिसनावुत्योति पुरिसानं तिंससहस्सानि नवुतिसतानि तिंसनावुत्योति वुच्‍चन्ति। सब्बेवेकेकनिच्‍चिताति एत्तका मय्हं परेसं हत्थतो आवुधं गहेत्वा पच्‍चामित्तानं सीसपातनसमत्था एकेकं विचिनित्वा गहिता अनिवत्तिनो योधाति दस्सेति। केवलं महीमं चरन्ति सकलम्पि इमं महिं चरन्तो येसं समं सदिसं न पस्सामि, कुतो उत्तरितरं, तेयेव मे योधा एत्तकाति दस्सेति। चारुदस्सनाति चारु वुच्‍चति सुवण्णं, सुवण्णवण्णाति अत्थो। पीतालङ्काराति पीतवण्णसुवण्णालङ्कारा। पीतवसनाति पीतवण्णसुवण्णवत्था। पीतुत्तरनिवासनाति पीतउत्तरासङ्गनिवत्था। पाठीनवण्णाति पासाणमच्छसदिसा। नेत्तिंसाति खग्गा। नरधीरेभीति पण्डितपुरिसेहि। सुनिस्सिताति सुनिसिता अतितिखिणा।

    Tiṃsa me purisanāvutyoti purisānaṃ tiṃsasahassāni navutisatāni tiṃsanāvutyoti vuccanti. Sabbevekekaniccitāti ettakā mayhaṃ paresaṃ hatthato āvudhaṃ gahetvā paccāmittānaṃ sīsapātanasamatthā ekekaṃ vicinitvā gahitā anivattino yodhāti dasseti. Kevalaṃ mahīmaṃ caranti sakalampi imaṃ mahiṃ caranto yesaṃ samaṃ sadisaṃ na passāmi, kuto uttaritaraṃ, teyeva me yodhā ettakāti dasseti. Cārudassanāti cāru vuccati suvaṇṇaṃ, suvaṇṇavaṇṇāti attho. Pītālaṅkārāti pītavaṇṇasuvaṇṇālaṅkārā. Pītavasanāti pītavaṇṇasuvaṇṇavatthā. Pītuttaranivāsanāti pītauttarāsaṅganivatthā. Pāṭhīnavaṇṇāti pāsāṇamacchasadisā. Nettiṃsāti khaggā. Naradhīrebhīti paṇḍitapurisehi. Sunissitāti sunisitā atitikhiṇā.

    वेल्‍लालिनोति ठितमज्झन्हिके सूरियो विय विज्‍जोतमाना। सिक्‍कायसमयाति सत्त वारे कोञ्‍चसकुणे खादापेत्वा गहितेन सिक्‍कायसेन कता। सुप्पहारप्पहारिभीति दळ्हप्पहारेहि योधेहि। लोहितकच्छुपधारिताति लोहितवण्णाय कोसिया समन्‍नागता। पटाकाति आकासे परिवत्तनसमत्था। सूराति जातिसूरा। असिचम्मस्स कोविदाति एतेसं गहणे कुसला। धनुग्गहाति धनुग्गहका। सिक्खितराति एतस्मिं धनुग्गहणे अतिविय सिक्खिता। नागखन्धे निपातिनोति हत्थिक्खन्धे खग्गेन छिन्दित्वा निपातनसमत्था। नत्थि मोक्खोति अम्भो, वेदेह, त्वं पठमं ताव गहपतिपुत्तस्सानुभावेन मुत्तोसि, इदानि पन नत्थि तव मोक्खोति वदति। पभावं तेति इदानि ते राजानुभावं न पस्सामि, येन त्वं मिथिलं गमिस्ससि खिप्पं, जाले पविट्ठमच्छो विय जातोसीति।

    Vellālinoti ṭhitamajjhanhike sūriyo viya vijjotamānā. Sikkāyasamayāti satta vāre koñcasakuṇe khādāpetvā gahitena sikkāyasena katā. Suppahārappahāribhīti daḷhappahārehi yodhehi. Lohitakacchupadhāritāti lohitavaṇṇāya kosiyā samannāgatā. Paṭākāti ākāse parivattanasamatthā. Sūrāti jātisūrā. Asicammassa kovidāti etesaṃ gahaṇe kusalā. Dhanuggahāti dhanuggahakā. Sikkhitarāti etasmiṃ dhanuggahaṇe ativiya sikkhitā. Nāgakhandhe nipātinoti hatthikkhandhe khaggena chinditvā nipātanasamatthā. Natthi mokkhoti ambho, vedeha, tvaṃ paṭhamaṃ tāva gahapatiputtassānubhāvena muttosi, idāni pana natthi tava mokkhoti vadati. Pabhāvaṃ teti idāni te rājānubhāvaṃ na passāmi, yena tvaṃ mithilaṃ gamissasi khippaṃ, jāle paviṭṭhamaccho viya jātosīti.

    चूळनिराजा वेदेहं तज्‍जेन्तो ‘‘इदानि नं गण्हिस्सामी’’ति वजिरङ्कुसेन नागं चोदेन्तो ‘‘गण्हथ, भिन्दथ, विज्झथा’’ति सेनं आणापेन्तो उपकारिनगरं अवत्थरन्तो विय उपागमि। अथ नं महासत्तस्स उपनिक्खित्तकपुरिसा ‘‘को जानाति, किं भविस्सती’’ति अत्तनो उपट्ठाके गहेत्वा परिवारयिंसु। तस्मिं खणे बोधिसत्तो सिरिसयना वुट्ठाय कतसरीरप्पटिजग्गनो भुत्तपातरासो अलङ्कतप्पटियत्तो सतसहस्सग्घनकं कासिकवत्थं निवासेत्वा रत्तकम्बलं एकंसे करित्वा सत्तरतनविचित्तं वलञ्‍जनदण्डकं आदाय सुवण्णपादुकं आरुय्ह देवच्छराय विय अलङ्कतइत्थिया वालबीजनिया बीजियमानो अलङ्कतपासादे सीहपञ्‍जरं विवरित्वा चूळनिरञ्‍ञो अत्तानं दस्सेन्तो सक्‍कदेवराजलीलाय अपरापरं चङ्कमि। चूळनिराजापि तस्स रूपसिरिं ओलोकेत्वा चित्तं पसादेतुं नासक्खि, ‘‘इदानि नं गण्हिस्सामी’’ति तुरिततुरितोव हत्थिं पेसेसि। पण्डितो चिन्तेसि ‘‘अयं ‘वेदेहो मे लद्धो’ति सञ्‍ञाय तुरिततुरितोव आगच्छति, न जानाति अत्तनो पुत्तदारं गहेत्वा अम्हाकं रञ्‍ञो गतभावं, सुवण्णादाससदिसं मम मुखं दस्सेत्वा कथेस्सामि तेन सद्धि’’न्ति। सो वातपाने ठितोव मधुरस्सरं निच्छारेत्वा तेन सद्धिं कथेन्तो आह –

    Cūḷanirājā vedehaṃ tajjento ‘‘idāni naṃ gaṇhissāmī’’ti vajiraṅkusena nāgaṃ codento ‘‘gaṇhatha, bhindatha, vijjhathā’’ti senaṃ āṇāpento upakārinagaraṃ avattharanto viya upāgami. Atha naṃ mahāsattassa upanikkhittakapurisā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti attano upaṭṭhāke gahetvā parivārayiṃsu. Tasmiṃ khaṇe bodhisatto sirisayanā vuṭṭhāya katasarīrappaṭijaggano bhuttapātarāso alaṅkatappaṭiyatto satasahassagghanakaṃ kāsikavatthaṃ nivāsetvā rattakambalaṃ ekaṃse karitvā sattaratanavicittaṃ valañjanadaṇḍakaṃ ādāya suvaṇṇapādukaṃ āruyha devaccharāya viya alaṅkataitthiyā vālabījaniyā bījiyamāno alaṅkatapāsāde sīhapañjaraṃ vivaritvā cūḷanirañño attānaṃ dassento sakkadevarājalīlāya aparāparaṃ caṅkami. Cūḷanirājāpi tassa rūpasiriṃ oloketvā cittaṃ pasādetuṃ nāsakkhi, ‘‘idāni naṃ gaṇhissāmī’’ti turitaturitova hatthiṃ pesesi. Paṇḍito cintesi ‘‘ayaṃ ‘vedeho me laddho’ti saññāya turitaturitova āgacchati, na jānāti attano puttadāraṃ gahetvā amhākaṃ rañño gatabhāvaṃ, suvaṇṇādāsasadisaṃ mama mukhaṃ dassetvā kathessāmi tena saddhi’’nti. So vātapāne ṭhitova madhurassaraṃ nicchāretvā tena saddhiṃ kathento āha –

    ७२४.

    724.

    ‘‘किं नु सन्तरमानोव, नागं पेसेसि कुञ्‍जरं।

    ‘‘Kiṃ nu santaramānova, nāgaṃ pesesi kuñjaraṃ;

    पहट्ठरूपो आपतसि, सिद्धत्थोस्मीति मञ्‍ञसि॥

    Pahaṭṭharūpo āpatasi, siddhatthosmīti maññasi.

    ७२५.

    725.

    ‘‘ओहरेतं धनुं चापं, खुरप्पं पटिसंहर।

    ‘‘Oharetaṃ dhanuṃ cāpaṃ, khurappaṃ paṭisaṃhara;

    ओहरेतं सुभं वम्मं, वेळुरियमणिसन्थत’’न्ति॥

    Oharetaṃ subhaṃ vammaṃ, veḷuriyamaṇisanthata’’nti.

    तत्थ कुञ्‍जरन्ति सेट्ठं। पहट्ठरूपोति हट्ठतुट्ठचित्तो सोमनस्सजातो। आपतसीति आगच्छसि। सिद्धत्थोस्मीति निप्फन्‍नत्थोस्मि, मनोरथो मे मत्थकं पत्तोति मञ्‍ञसि। ओहरेतन्ति इमं चापसङ्खातं धनुं ओहर, अवहर, छड्डेहि, को नु ते एतेनत्थो। पटिसंहराति अपनेत्वा अञ्‍ञस्स वा देहि, पटिच्छन्‍ने वा ठाने ठपेहि, किं खुरप्पेन करिस्ससि। वम्मन्ति एतं वम्मम्पि अपनेहि। इदं तया हिय्यो पटिमुक्‍कं भविस्सति, छड्डेहि नं, मा ते सरीरं उप्पण्डुकं अहोसि, अकिलमेत्वा पातोव नगरं पविसाहीति रञ्‍ञा सद्धिं केळिमकासि।

    Tattha kuñjaranti seṭṭhaṃ. Pahaṭṭharūpoti haṭṭhatuṭṭhacitto somanassajāto. Āpatasīti āgacchasi. Siddhatthosmīti nipphannatthosmi, manoratho me matthakaṃ pattoti maññasi. Oharetanti imaṃ cāpasaṅkhātaṃ dhanuṃ ohara, avahara, chaḍḍehi, ko nu te etenattho. Paṭisaṃharāti apanetvā aññassa vā dehi, paṭicchanne vā ṭhāne ṭhapehi, kiṃ khurappena karissasi. Vammanti etaṃ vammampi apanehi. Idaṃ tayā hiyyo paṭimukkaṃ bhavissati, chaḍḍehi naṃ, mā te sarīraṃ uppaṇḍukaṃ ahosi, akilametvā pātova nagaraṃ pavisāhīti raññā saddhiṃ keḷimakāsi.

    सो तस्स वचनं सुत्वा ‘‘गहपतिपुत्तो मया सद्धिं केळिं करोति, अज्‍ज ते कत्तब्बं जानिस्सामी’’ति तं तज्‍जेन्तो गाथमाह –

    So tassa vacanaṃ sutvā ‘‘gahapatiputto mayā saddhiṃ keḷiṃ karoti, ajja te kattabbaṃ jānissāmī’’ti taṃ tajjento gāthamāha –

    ७२६.

    726.

    ‘‘पसन्‍नमुखवण्णोसि , म्हितपुब्बञ्‍च भाससि।

    ‘‘Pasannamukhavaṇṇosi , mhitapubbañca bhāsasi;

    होति खो मरणकाले, एदिसी वण्णसम्पदा’’ति॥

    Hoti kho maraṇakāle, edisī vaṇṇasampadā’’ti.

    तत्थ म्हितपुब्बञ्‍चाति पठमं म्हितं कत्वा पच्छा भासन्तो म्हितपुब्बमेव भाससि, मं किस्मिञ्‍चि न गणेसि। होति खोति मरणकाले नाम वण्णसम्पदा होतियेव, तस्मा त्वं विरोचसि, अज्‍ज ते सीसं छिन्दित्वा जयपानं पिविस्सामाति।

    Tattha mhitapubbañcāti paṭhamaṃ mhitaṃ katvā pacchā bhāsanto mhitapubbameva bhāsasi, maṃ kismiñci na gaṇesi. Hoti khoti maraṇakāle nāma vaṇṇasampadā hotiyeva, tasmā tvaṃ virocasi, ajja te sīsaṃ chinditvā jayapānaṃ pivissāmāti.

    एवं तस्स तेन सद्धिं कथनकाले महाबलकायो महासत्तस्स रूपसिरिं दिस्वा ‘‘अम्भो, अम्हाकं राजा महोसधपण्डितेन सद्धिं मन्तेति , किं नु खो कथेसि, एतेसं कथं सुणिस्सामा’’ति रञ्‍ञो सन्तिकमेव अगमासि। पण्डितोपि तस्स कथं सुत्वा ‘‘न मं ‘महोसधपण्डितो’ति जानासि। नाहं अत्तानं मारेतुं दस्सामि, मन्तो ते , देव, भिन्‍नो, केवट्टेन च तया च हदयेन चिन्तितं न जातं, मुखेन कथितमेव जात’’न्ति पकासेन्तो आह –

    Evaṃ tassa tena saddhiṃ kathanakāle mahābalakāyo mahāsattassa rūpasiriṃ disvā ‘‘ambho, amhākaṃ rājā mahosadhapaṇḍitena saddhiṃ manteti , kiṃ nu kho kathesi, etesaṃ kathaṃ suṇissāmā’’ti rañño santikameva agamāsi. Paṇḍitopi tassa kathaṃ sutvā ‘‘na maṃ ‘mahosadhapaṇḍito’ti jānāsi. Nāhaṃ attānaṃ māretuṃ dassāmi, manto te , deva, bhinno, kevaṭṭena ca tayā ca hadayena cintitaṃ na jātaṃ, mukhena kathitameva jāta’’nti pakāsento āha –

    ७२७.

    727.

    मोघं ते गज्‍जितं राज, भिन्‍नमन्तोसि खत्तिय।

    Moghaṃ te gajjitaṃ rāja, bhinnamantosi khattiya;

    दुग्गण्होसि तया राजा, खळुङ्केनेव सिन्धवो॥

    Duggaṇhosi tayā rājā, khaḷuṅkeneva sindhavo.

    ७२८.

    728.

    ‘‘तिण्णो हिय्यो राजा गङ्गं, सामच्‍चो सपरिज्‍जनो।

    ‘‘Tiṇṇo hiyyo rājā gaṅgaṃ, sāmacco saparijjano;

    हंसराजं यथा धङ्को, अनुज्‍जवं पतिस्ससी’’ति॥

    Haṃsarājaṃ yathā dhaṅko, anujjavaṃ patissasī’’ti.

    तत्थ भिन्‍नमन्तोसीति यो तया केवट्टेन सद्धिं सयनगब्भे मन्तो गहितो, तं मन्तं न जानातीति मा सञ्‍ञं करि, पगेव सो मया ञातो, भिन्‍नमन्तो असि जातो। दुग्गण्होसि तयाति महाराज, तया अम्हाकं राजा अस्सखळुङ्केन सिन्धवो विय दुग्गण्होसि, खळुङ्कं आरुळ्हेन जवसम्पन्‍नं आजानीयं आरुय्ह गच्छन्तो विय गहेतुं न सक्‍काति अत्थो। खळुङ्को विय हि केवट्टो, तं आरुळ्हपुरिसो विय त्वं, जवसम्पन्‍नो सिन्धवो विय अहं, तं आरुळ्हपुरिसो विय अम्हाकं राजाति दस्सेति। तिण्णो हिय्योति हिय्योव उत्तिण्णो। सो च खो सामच्‍चो सपरिजनो, न एककोव पलायित्वा गतो। अनुज्‍जवन्ति सचे पन त्वं तं अनुजविस्ससि अनुबन्धिस्ससि, अथ यथा सुवण्णहंसराजं अनुजवन्तो धङ्को अन्तराव पतिस्सति, एवं पतिस्ससि, अन्तराव विनासं पापुणिस्ससीति वदति।

    Tattha bhinnamantosīti yo tayā kevaṭṭena saddhiṃ sayanagabbhe manto gahito, taṃ mantaṃ na jānātīti mā saññaṃ kari, pageva so mayā ñāto, bhinnamanto asi jāto. Duggaṇhosi tayāti mahārāja, tayā amhākaṃ rājā assakhaḷuṅkena sindhavo viya duggaṇhosi, khaḷuṅkaṃ āruḷhena javasampannaṃ ājānīyaṃ āruyha gacchanto viya gahetuṃ na sakkāti attho. Khaḷuṅko viya hi kevaṭṭo, taṃ āruḷhapuriso viya tvaṃ, javasampanno sindhavo viya ahaṃ, taṃ āruḷhapuriso viya amhākaṃ rājāti dasseti. Tiṇṇo hiyyoti hiyyova uttiṇṇo. So ca kho sāmacco saparijano, na ekakova palāyitvā gato. Anujjavanti sace pana tvaṃ taṃ anujavissasi anubandhissasi, atha yathā suvaṇṇahaṃsarājaṃ anujavanto dhaṅko antarāva patissati, evaṃ patissasi, antarāva vināsaṃ pāpuṇissasīti vadati.

    इदानि सो अछम्भितकेसरसीहो विय उदाहरणं आहरन्तो आह –

    Idāni so achambhitakesarasīho viya udāharaṇaṃ āharanto āha –

    ७२९.

    729.

    ‘‘सिङ्गाला रत्तिभागेन, फुल्‍लं दिस्वान किंसुकं।

    ‘‘Siṅgālā rattibhāgena, phullaṃ disvāna kiṃsukaṃ;

    मंसपेसीति मञ्‍ञन्ता, परिब्यूळ्हा मिगाधमा॥

    Maṃsapesīti maññantā, paribyūḷhā migādhamā.

    ७३०.

    730.

    ‘‘वीतिवत्तासु रत्तीसु, उग्गतस्मिं दिवाकरे।

    ‘‘Vītivattāsu rattīsu, uggatasmiṃ divākare;

    किं सुकं फुल्‍लितं दिस्वा, आसच्छिन्‍ना मिगाधमा॥

    Kiṃ sukaṃ phullitaṃ disvā, āsacchinnā migādhamā.

    ७३१.

    731.

    ‘‘एवमेव तुवं राज, वेदेहं परिवारिय।

    ‘‘Evameva tuvaṃ rāja, vedehaṃ parivāriya;

    आसच्छिन्‍नो गमिस्ससि, सिङ्गाला किंसुकं यथा’’ति॥

    Āsacchinno gamissasi, siṅgālā kiṃsukaṃ yathā’’ti.

    तत्थ दिस्वानाति चन्दालोकेन ओलोकेत्वा। परिब्यूळ्हाति पातोव मंसपेसिं खादित्वा गमिस्सामाति परिवारेत्वा अट्ठंसु। वीतिवत्तासूति ते यासु यासु रत्तीसु एवं अट्ठंसु, तासु तासु रत्तीसु अतीतासु। दिस्वाति सूरियालोकेन किंसुकं दिस्वा ‘‘न इदं मंस’’न्ति ञत्वा छिन्‍नासा हुत्वा पलायिंसु। सिङ्गालाति यथा सिङ्गाला किंसुकं परिवारेत्वा आसच्छिन्‍ना गता, एवं तुवम्पि इध वेदेहरञ्‍ञो नत्थिभावं ञत्वा आसच्छिन्‍नो हुत्वा गमिस्ससि, सेनं गहेत्वा पलायिस्ससीति दीपेति।

    Tattha disvānāti candālokena oloketvā. Paribyūḷhāti pātova maṃsapesiṃ khāditvā gamissāmāti parivāretvā aṭṭhaṃsu. Vītivattāsūti te yāsu yāsu rattīsu evaṃ aṭṭhaṃsu, tāsu tāsu rattīsu atītāsu. Disvāti sūriyālokena kiṃsukaṃ disvā ‘‘na idaṃ maṃsa’’nti ñatvā chinnāsā hutvā palāyiṃsu. Siṅgālāti yathā siṅgālā kiṃsukaṃ parivāretvā āsacchinnā gatā, evaṃ tuvampi idha vedeharañño natthibhāvaṃ ñatvā āsacchinno hutvā gamissasi, senaṃ gahetvā palāyissasīti dīpeti.

    राजा तस्स अछम्भितवचनं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘अयं गहपतिपुत्तो अतिसूरो हुत्वा कथेसि, निस्संसयं वेदेहो पलातो भविस्सती’’ति। सो अतिविय कुज्झित्वा ‘‘पुब्बे मयं गहपतिपुत्तं निस्साय उदरसाटकस्सपि अस्सामिका जाता, इदानि तेन अम्हाकं हत्थगतो पच्‍चामित्तो पलापितो, बहुस्स वत नो अनत्थस्स कारको, उभिन्‍नं कत्तब्बकारणं इमस्सेव करिस्सामी’’ति तस्स कारणं कातुं आणापेन्तो आह –

    Rājā tassa achambhitavacanaṃ sutvā cintesi ‘‘ayaṃ gahapatiputto atisūro hutvā kathesi, nissaṃsayaṃ vedeho palāto bhavissatī’’ti. So ativiya kujjhitvā ‘‘pubbe mayaṃ gahapatiputtaṃ nissāya udarasāṭakassapi assāmikā jātā, idāni tena amhākaṃ hatthagato paccāmitto palāpito, bahussa vata no anatthassa kārako, ubhinnaṃ kattabbakāraṇaṃ imasseva karissāmī’’ti tassa kāraṇaṃ kātuṃ āṇāpento āha –

    ७३२.

    732.

    ‘‘इमस्स हत्थे पादे च, कण्णनासञ्‍च छिन्दथ।

    ‘‘Imassa hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca chindatha;

    यो मे अमित्तं हत्थगतं, वेदेहं परिमोचयि॥

    Yo me amittaṃ hatthagataṃ, vedehaṃ parimocayi.

    ७३३.

    733.

    ‘‘इमं मंसंव पातब्यं, सूले कत्वा पचन्तु नं।

    ‘‘Imaṃ maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacantu naṃ;

    यो मे अमित्तं हत्थगतं, वेदेहं परिमोचयि॥

    Yo me amittaṃ hatthagataṃ, vedehaṃ parimocayi.

    ७३४.

    734.

    ‘‘यथापि आसभं चम्मं, पथब्या वितनीयति।

    ‘‘Yathāpi āsabhaṃ cammaṃ, pathabyā vitanīyati;

    सीहस्स अथो ब्यग्घस्स, होति सङ्कुसमाहतं॥

    Sīhassa atho byagghassa, hoti saṅkusamāhataṃ.

    ७३५.

    735.

    ‘‘एवं तं वितनित्वान, वेधयिस्सामि सत्तिया।

    ‘‘Evaṃ taṃ vitanitvāna, vedhayissāmi sattiyā;

    यो मे अमित्तं हत्थगतं, वेदेहं परिमोचयी’’ति॥

    Yo me amittaṃ hatthagataṃ, vedehaṃ parimocayī’’ti.

    तत्थ पातब्यन्ति पाचयितब्बं पचितब्बयुत्तकं मिगादीनं मंसं विय इमं गहपतिपुत्तं सूले आवुणित्वा पचन्तु। सीहस्स अथो ब्यग्घस्साति एतेसञ्‍च यथा चम्मं सङ्कुसमाहतं होति, एवं होतु। वेधयिस्सामीति विज्झापेस्सामि।

    Tattha pātabyanti pācayitabbaṃ pacitabbayuttakaṃ migādīnaṃ maṃsaṃ viya imaṃ gahapatiputtaṃ sūle āvuṇitvā pacantu. Sīhassa atho byagghassāti etesañca yathā cammaṃ saṅkusamāhataṃ hoti, evaṃ hotu. Vedhayissāmīti vijjhāpessāmi.

    तं सुत्वा महासत्तो हसितं कत्वा ‘‘अयं राजा अत्तनो देविया च बन्धवानञ्‍च मया मिथिलं पहितभावं न जानाति, तेन मे इमं कम्मकारणं विचारेति, कोधवसेन खो पन मं उसुना वा विज्झेय्य, अञ्‍ञं वा अत्तनो रुच्‍चनकं करेय्य, सोकातुरं इमं वेदनाप्पत्तं कत्वा हत्थिपिट्ठेयेव विसञ्‍ञिं नं निपज्‍जापेतुं तं कारणं आरोचेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा आह –

    Taṃ sutvā mahāsatto hasitaṃ katvā ‘‘ayaṃ rājā attano deviyā ca bandhavānañca mayā mithilaṃ pahitabhāvaṃ na jānāti, tena me imaṃ kammakāraṇaṃ vicāreti, kodhavasena kho pana maṃ usunā vā vijjheyya, aññaṃ vā attano ruccanakaṃ kareyya, sokāturaṃ imaṃ vedanāppattaṃ katvā hatthipiṭṭheyeva visaññiṃ naṃ nipajjāpetuṃ taṃ kāraṇaṃ ārocessāmī’’ti cintetvā āha –

    ७३६.

    736.

    ‘‘सचे मे हत्थे पादे च, कण्णनासञ्‍च छेच्छसि।

    ‘‘Sace me hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca checchasi;

    एवं पञ्‍चालचन्दस्स, वेदेहो छेदयिस्सति॥

    Evaṃ pañcālacandassa, vedeho chedayissati.

    ७३७.

    737.

    ‘‘सचे मे हत्थे पादे च, कण्णनासञ्‍च छेच्छसि।

    ‘‘Sace me hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca checchasi;

    एवं पञ्‍चालचन्दिया, वेदेहो छेदयिस्सति॥

    Evaṃ pañcālacandiyā, vedeho chedayissati.

    ७३८.

    738.

    ‘‘सचे मे हत्थे पादे च, कण्णनासञ्‍च छेच्छसि।

    ‘‘Sace me hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca checchasi;

    एवं नन्दाय देविया, वेदेहो छेदयिस्सति॥

    Evaṃ nandāya deviyā, vedeho chedayissati.

    ७३९.

    739.

    ‘‘सचे मे हत्थे पादे च, कण्णनासञ्‍च छेच्छसि।

    ‘‘Sace me hatthe pāde ca, kaṇṇanāsañca checchasi;

    एवं ते पुत्तदारस्स, वेदेहो छेदयिस्सति॥

    Evaṃ te puttadārassa, vedeho chedayissati.

    ७४०.

    740.

    ‘‘सचे मंसंव पातब्यं, सूले कत्वा पचिस्ससि।

    ‘‘Sace maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacissasi;

    एवं पञ्‍चालचन्दस्स, वेदेहो पाचयिस्सति॥

    Evaṃ pañcālacandassa, vedeho pācayissati.

    ७४१.

    741.

    ‘‘सचे मंसंव पातब्यं, सूले कत्वा पचिस्ससि।

    ‘‘Sace maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacissasi;

    एवं पञ्‍चालचन्दिया, वेदेहो पाचयिस्सति॥

    Evaṃ pañcālacandiyā, vedeho pācayissati.

    ७४२.

    742.

    ‘‘सचे मंसंव पातब्यं, सूले कत्वा पचिस्ससि।

    ‘‘Sace maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacissasi;

    एवं नन्दाय देविया, वेदेहो पाचयिस्सति॥

    Evaṃ nandāya deviyā, vedeho pācayissati.

    ७४३.

    743.

    ‘‘सचे मंसंव पातब्यं, सूले कत्वा पचिस्ससि।

    ‘‘Sace maṃsaṃva pātabyaṃ, sūle katvā pacissasi;

    एवं ते पुत्तदारस्स, वेदेहो पाचयिस्सति॥

    Evaṃ te puttadārassa, vedeho pācayissati.

    ७४४.

    744.

    ‘‘सचे मं वितनित्वान, वेधयिस्ससि सत्तिया।

    ‘‘Sace maṃ vitanitvāna, vedhayissasi sattiyā;

    एवं पञ्‍चालचन्दस्स, वेदेहो वेधयिस्सति॥

    Evaṃ pañcālacandassa, vedeho vedhayissati.

    ७४५.

    745.

    ‘‘सचे मं वितनित्वान, वेधयिस्ससि सत्तिया।

    ‘‘Sace maṃ vitanitvāna, vedhayissasi sattiyā;

    एवं पञ्‍चालचन्दिया, वेदेहो वेधयिस्सति॥

    Evaṃ pañcālacandiyā, vedeho vedhayissati.

    ७४६.

    746.

    ‘‘सचे मं वितनित्वान, वेधयिस्ससि सत्तिया।

    ‘‘Sace maṃ vitanitvāna, vedhayissasi sattiyā;

    एवं नन्दाय देविया, वेदेहो वेधयिस्सति॥

    Evaṃ nandāya deviyā, vedeho vedhayissati.

    ७४७.

    747.

    ‘‘सचे मं वितनित्वान, वेधयिस्ससि सत्तिया।

    ‘‘Sace maṃ vitanitvāna, vedhayissasi sattiyā;

    एवं ते पुत्तदारस्स, वेदेहो वेधयिस्सति।

    Evaṃ te puttadārassa, vedeho vedhayissati;

    एवं नो मन्तितं रहो, वेदेहेन मया सह॥

    Evaṃ no mantitaṃ raho, vedehena mayā saha.

    ७४८.

    748.

    ‘‘यथापि पलसतं चम्मं, कोन्तिमन्तासुनिट्ठितं।

    ‘‘Yathāpi palasataṃ cammaṃ, kontimantāsuniṭṭhitaṃ;

    उपेति तनुताणाय, सरानं पटिहन्तवे॥

    Upeti tanutāṇāya, sarānaṃ paṭihantave.

    ७४९.

    749.

    ‘‘सुखावहो दुक्खनुदो, वेदेहस्स यसस्सिनो।

    ‘‘Sukhāvaho dukkhanudo, vedehassa yasassino;

    मतिं ते पटिहञ्‍ञामि, उसुं पलसतेन वा’’ति॥

    Matiṃ te paṭihaññāmi, usuṃ palasatena vā’’ti.

    तत्थ छेदयिस्सतीति ‘‘पण्डितस्स किर चूळनिना हत्थपादा छिन्‍ना’’ति सुत्वाव छेदयिस्सति। पुत्तदारस्साति मम एकस्स छिन्दनपच्‍चया तव द्विन्‍नं पुत्तानञ्‍चेव अग्गमहेसिया चाति तिण्णम्पि जनानं अम्हाकं राजा छेदयिस्सति। एवं नो मन्तितं रहोति महाराज, मया च वेदेहराजेन च एवं रहसि मन्तितं ‘‘यं यं इध मय्हं चूळनिराजा कारेति, तं तं तत्थ तस्स पुत्तदारानं कातब्ब’’न्ति। पलसतन्ति पलसतप्पमाणं बहू खारे खादापेत्वा मुदुभावं उपनीतं चम्मं। कोन्तिमन्तासुनिट्ठितन्ति कोन्तिमन्ता वुच्‍चति चम्मकारसत्थं, ताय कन्तनलिखितानं वसेन कतत्ता सुट्ठु निट्ठितं। तनुताणायाति यथा तं चम्मं सङ्गामे सरानं पटिहन्तवे सरीरताणं उपेति, सरे पटिहनित्वा सरीरं रक्खति। सुखावहोति महाराज, अहम्पि अम्हाकं रञ्‍ञो पच्‍चामित्तानं वारणत्थेन तं सरपरित्ताणचम्मं विय सुखावहो। दुक्खनुदोति कायिकसुखचेतसिकसुखञ्‍च आवहामि, दुक्खञ्‍च नुदेमि। मतिन्ति तस्मा तव मतिं पञ्‍ञं उसुं तेन पलसतचम्मेन विय अत्तनो मतिया पटिहनिस्सामीति।

    Tattha chedayissatīti ‘‘paṇḍitassa kira cūḷaninā hatthapādā chinnā’’ti sutvāva chedayissati. Puttadārassāti mama ekassa chindanapaccayā tava dvinnaṃ puttānañceva aggamahesiyā cāti tiṇṇampi janānaṃ amhākaṃ rājā chedayissati. Evaṃ no mantitaṃ rahoti mahārāja, mayā ca vedeharājena ca evaṃ rahasi mantitaṃ ‘‘yaṃ yaṃ idha mayhaṃ cūḷanirājā kāreti, taṃ taṃ tattha tassa puttadārānaṃ kātabba’’nti. Palasatanti palasatappamāṇaṃ bahū khāre khādāpetvā mudubhāvaṃ upanītaṃ cammaṃ. Kontimantāsuniṭṭhitanti kontimantā vuccati cammakārasatthaṃ, tāya kantanalikhitānaṃ vasena katattā suṭṭhu niṭṭhitaṃ. Tanutāṇāyāti yathā taṃ cammaṃ saṅgāme sarānaṃ paṭihantave sarīratāṇaṃ upeti, sare paṭihanitvā sarīraṃ rakkhati. Sukhāvahoti mahārāja, ahampi amhākaṃ rañño paccāmittānaṃ vāraṇatthena taṃ saraparittāṇacammaṃ viya sukhāvaho. Dukkhanudoti kāyikasukhacetasikasukhañca āvahāmi, dukkhañca nudemi. Matinti tasmā tava matiṃ paññaṃ usuṃ tena palasatacammena viya attano matiyā paṭihanissāmīti.

    तं सुत्वा राजा चिन्तेसि ‘‘गहपतिपुत्तो किं कथेति, यथा किर अहं एतस्स करिस्सामि, एवं वेदेहराजा मम पुत्तदारानं कम्मकारणं करिस्सति, न जानाति मम पुत्तदारानं आरक्खस्स सुसंविहितभावं, ‘इदानि मारेस्सती’ति मरणभयेन विलपति, नास्स वचनं सद्दहामी’’ति। महासत्तो ‘‘अयं मं मरणभयेन कथेतीति मञ्‍ञति, जानापेस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा आह –

    Taṃ sutvā rājā cintesi ‘‘gahapatiputto kiṃ katheti, yathā kira ahaṃ etassa karissāmi, evaṃ vedeharājā mama puttadārānaṃ kammakāraṇaṃ karissati, na jānāti mama puttadārānaṃ ārakkhassa susaṃvihitabhāvaṃ, ‘idāni māressatī’ti maraṇabhayena vilapati, nāssa vacanaṃ saddahāmī’’ti. Mahāsatto ‘‘ayaṃ maṃ maraṇabhayena kathetīti maññati, jānāpessāmi na’’nti cintetvā āha –

    ७५०.

    750.

    ‘‘इङ्घ पस्स महाराज, सुञ्‍ञं अन्तेपुरं तव।

    ‘‘Iṅgha passa mahārāja, suññaṃ antepuraṃ tava;

    ओरोधा च कुमारा च, तव माता च खत्तिय।

    Orodhā ca kumārā ca, tava mātā ca khattiya;

    उमङ्गा नीहरित्वान, वेदेहस्सुपनामिता’’ति॥

    Umaṅgā nīharitvāna, vedehassupanāmitā’’ti.

    तत्थ उमङ्गाति महाराज, मया अत्तनो माणवे पेसेत्वा पासादा ओतरापेत्वा जङ्घउमङ्गेन आहरापेत्वा महाउमङ्गा नीहरित्वा बन्धवा ते वेदेहस्स उपनामिताति।

    Tattha umaṅgāti mahārāja, mayā attano māṇave pesetvā pāsādā otarāpetvā jaṅghaumaṅgena āharāpetvā mahāumaṅgā nīharitvā bandhavā te vedehassa upanāmitāti.

    तं सुत्वा राजा चिन्तेसि ‘‘पण्डितो अतिविय दळ्हं कत्वा कथेति, मया च रत्तिभागे गङ्गापस्से नन्दादेविया सद्दो विय सुतो, महापञ्‍ञो पण्डितो कदाचि सच्‍चं भणेय्या’’ति। सो उप्पन्‍नबलवसोकोपि सतिं उपट्ठापेत्वा असोचन्तो विय एकं अमच्‍चं पक्‍कोसापेत्वा जाननत्थाय पेसेन्तो इमं गाथमाह –

    Taṃ sutvā rājā cintesi ‘‘paṇḍito ativiya daḷhaṃ katvā katheti, mayā ca rattibhāge gaṅgāpasse nandādeviyā saddo viya suto, mahāpañño paṇḍito kadāci saccaṃ bhaṇeyyā’’ti. So uppannabalavasokopi satiṃ upaṭṭhāpetvā asocanto viya ekaṃ amaccaṃ pakkosāpetvā jānanatthāya pesento imaṃ gāthamāha –

    ७५१.

    751.

    ‘‘इङ्घ अन्तेपुरं मय्हं, गन्त्वान विचिनाथ नं।

    ‘‘Iṅgha antepuraṃ mayhaṃ, gantvāna vicinātha naṃ;

    यथा इमस्स वचनं, सच्‍चं वा यदि वा मुसा’’ति॥

    Yathā imassa vacanaṃ, saccaṃ vā yadi vā musā’’ti.

    सो सपरिवारो राजनिवेसनं गन्त्वा द्वारं विवरित्वा अन्तो पविसित्वा हत्थपादे बन्धित्वा मुखञ्‍च पिदहित्वा नागदन्तकेसु ओलग्गिते अन्तेपुरपालके च खुज्‍जवामनकादयो च भाजनानि भिन्दित्वा तत्थ तत्थ विप्पकिण्णखादनीयभोजनीयञ्‍च रतनघरद्वारानि विवरित्वा कतरतनविलोपं विवटद्वारं सिरिगब्भञ्‍च यथाविवटेहि एव वातपानेहि पविसित्वा चरमानं काकगणञ्‍च छड्डितगामसदिसं सुसानभूमियं विय च निस्सिरिकं राजनिवेसनञ्‍च दिस्वा पुनागन्त्वा रञ्‍ञो आरोचेन्तो आह –

    So saparivāro rājanivesanaṃ gantvā dvāraṃ vivaritvā anto pavisitvā hatthapāde bandhitvā mukhañca pidahitvā nāgadantakesu olaggite antepurapālake ca khujjavāmanakādayo ca bhājanāni bhinditvā tattha tattha vippakiṇṇakhādanīyabhojanīyañca ratanagharadvārāni vivaritvā kataratanavilopaṃ vivaṭadvāraṃ sirigabbhañca yathāvivaṭehi eva vātapānehi pavisitvā caramānaṃ kākagaṇañca chaḍḍitagāmasadisaṃ susānabhūmiyaṃ viya ca nissirikaṃ rājanivesanañca disvā punāgantvā rañño ārocento āha –

    ७५२.

    752.

    ‘‘एवमेतं महाराज, यथा आह महोसधो।

    ‘‘Evametaṃ mahārāja, yathā āha mahosadho;

    सुञ्‍ञं अन्तेपुरं सब्बं, काकपट्टनकं यथा’’ति॥

    Suññaṃ antepuraṃ sabbaṃ, kākapaṭṭanakaṃ yathā’’ti.

    तत्थ काकपट्टनकं यथाति मच्छगन्धेन आगतेहि काकगणेहि समाकिण्णो समुद्दतीरे छड्डितगामको विय।

    Tattha kākapaṭṭanakaṃ yathāti macchagandhena āgatehi kākagaṇehi samākiṇṇo samuddatīre chaḍḍitagāmako viya.

    तं सुत्वा राजा चतुन्‍नं जनानं पियविप्पयोगसम्भवेन सोकेन कम्पमानो ‘‘इदं मम दुक्खं गहपतिपुत्तं निस्साय उप्पन्‍न’’न्ति दण्डेन घट्टितो आसीविसो विय बोधिसत्तस्स अतिविय कुज्झि। महासत्तो तस्साकारं दिस्वा ‘‘अयं राजा महायसो कदाचि कोधवसेन ‘किं मम एतेही’ति खत्तियमानेन मं विहेठेय्य, यंनूनाहं नन्दादेविं इमिना अदिट्ठपुब्बं विय करोन्तो तस्सा सरीरवण्णं वण्णेय्यं। अथ सो तं अनुस्सरित्वा ‘सचाहं महोसधं मारेस्सामि, एवरूपं इत्थिरतनं न लभिस्सामि, अमारेन्तो पुन तं लभिस्सामी’ति अत्तनो भरियाय सिनेहेन न किञ्‍चि मय्हं करिस्सती’’ति चिन्तेत्वा अत्तनो अनुरक्खणत्थं पासादे ठितोव रत्तकम्बलन्तरा सुवण्णवण्णं बाहुं नीहरित्वा तस्सा गतमग्गाचिक्खनवसेन वण्णेन्तो आह –

    Taṃ sutvā rājā catunnaṃ janānaṃ piyavippayogasambhavena sokena kampamāno ‘‘idaṃ mama dukkhaṃ gahapatiputtaṃ nissāya uppanna’’nti daṇḍena ghaṭṭito āsīviso viya bodhisattassa ativiya kujjhi. Mahāsatto tassākāraṃ disvā ‘‘ayaṃ rājā mahāyaso kadāci kodhavasena ‘kiṃ mama etehī’ti khattiyamānena maṃ viheṭheyya, yaṃnūnāhaṃ nandādeviṃ iminā adiṭṭhapubbaṃ viya karonto tassā sarīravaṇṇaṃ vaṇṇeyyaṃ. Atha so taṃ anussaritvā ‘sacāhaṃ mahosadhaṃ māressāmi, evarūpaṃ itthiratanaṃ na labhissāmi, amārento puna taṃ labhissāmī’ti attano bhariyāya sinehena na kiñci mayhaṃ karissatī’’ti cintetvā attano anurakkhaṇatthaṃ pāsāde ṭhitova rattakambalantarā suvaṇṇavaṇṇaṃ bāhuṃ nīharitvā tassā gatamaggācikkhanavasena vaṇṇento āha –

    ७५३.

    753.

    ‘‘इतो गता महाराज, नारी सब्बङ्गसोभना।

    ‘‘Ito gatā mahārāja, nārī sabbaṅgasobhanā;

    कोसम्बफलकसुस्सोणी, हंसगग्गरभाणिनी॥

    Kosambaphalakasussoṇī, haṃsagaggarabhāṇinī.

    ७५४.

    754.

    ‘‘इतो नीता महाराज, नारी सब्बङ्गसोभना।

    ‘‘Ito nītā mahārāja, nārī sabbaṅgasobhanā;

    कोसेय्यवसना सामा, जातरूपसुमेखला॥

    Koseyyavasanā sāmā, jātarūpasumekhalā.

    ७५५.

    755.

    ‘‘सुरत्तपादा कल्याणी, सुवण्णमणिमेखला।

    ‘‘Surattapādā kalyāṇī, suvaṇṇamaṇimekhalā;

    पारेवतक्खी सुतनू, बिम्बोट्ठा तनुमज्झिमा॥

    Pārevatakkhī sutanū, bimboṭṭhā tanumajjhimā.

    ७५६.

    756.

    ‘‘सुजाता भुजलट्ठीव, वेदीव तनुमज्झिमा।

    ‘‘Sujātā bhujalaṭṭhīva, vedīva tanumajjhimā;

    दीघस्सा केसा असिता, ईसकग्गपवेल्‍लिता॥

    Dīghassā kesā asitā, īsakaggapavellitā.

    ७५७.

    757.

    ‘‘सुजाता मिगछापाव, हेमन्तग्गिसिखारिव।

    ‘‘Sujātā migachāpāva, hemantaggisikhāriva;

    नदीव गिरिदुग्गेसु, सञ्छन्‍ना खुद्दवेळुभि॥

    Nadīva giriduggesu, sañchannā khuddaveḷubhi.

    ७५८.

    758.

    ‘‘नागनासूरु कल्याणी, परमा तिम्बरुत्थनी।

    ‘‘Nāganāsūru kalyāṇī, paramā timbarutthanī;

    नातिदीघा नातिरस्सा, नालोमा नातिलोमसा’’ति॥

    Nātidīghā nātirassā, nālomā nātilomasā’’ti.

    तत्थ इतोति उमङ्गं दस्सेति। कोसम्बफलकसुस्सोणीति विसालकञ्‍चनफलकं विय सुन्दरसोणी। हंसगग्गरभाणिनीति गोचरत्थाय विचरन्तानं हंसपोतकानं विय गग्गरेन मधुरेन सरेन समन्‍नागता। कोसेय्यवसनाति कञ्‍चनखचितकोसेय्यवत्थवसना। सामाति सुवण्णसामा। पारेवतक्खीति पञ्‍चसु पसादेसु रत्तट्ठाने पारेवतसकुणिसदिसक्खी। सुतनूति सोभनसरीरा। बिम्बोट्ठाति बिम्बफलं विय सुरज्‍जितमट्ठोट्ठपरियोसाना। तनुमज्झिमाति करमिततनुमज्झिमा। सुजाता भुजलट्ठीवाति विजम्भनकाले वातेरितरत्तपल्‍लवविलासिनी सुजाता भुजलता विय विरोचति। वेदीवाति कञ्‍चनवेदि विय तनुमज्झिमा। ईसकग्गपवेल्‍लिताति ईसकं अग्गेसु ओनता। ईसकग्गपवेल्‍लिता वा नेत्तिंसाय अग्गं विय विनता।

    Tattha itoti umaṅgaṃ dasseti. Kosambaphalakasussoṇīti visālakañcanaphalakaṃ viya sundarasoṇī. Haṃsagaggarabhāṇinīti gocaratthāya vicarantānaṃ haṃsapotakānaṃ viya gaggarena madhurena sarena samannāgatā. Koseyyavasanāti kañcanakhacitakoseyyavatthavasanā. Sāmāti suvaṇṇasāmā. Pārevatakkhīti pañcasu pasādesu rattaṭṭhāne pārevatasakuṇisadisakkhī. Sutanūti sobhanasarīrā. Bimboṭṭhāti bimbaphalaṃ viya surajjitamaṭṭhoṭṭhapariyosānā. Tanumajjhimāti karamitatanumajjhimā. Sujātā bhujalaṭṭhīvāti vijambhanakāle vāteritarattapallavavilāsinī sujātā bhujalatā viya virocati. Vedīvāti kañcanavedi viya tanumajjhimā. Īsakaggapavellitāti īsakaṃ aggesu onatā. Īsakaggapavellitā vā nettiṃsāya aggaṃ viya vinatā.

    मिगछापावाति पब्बतसानुम्हि सुजाता एकवस्सिकब्यग्घपोतिका विय विलासकुत्तियुत्ता। हेमन्तग्गिसिखारिवाति ओभाससम्पन्‍नताय हेमन्ते अग्गिसिखा विय सोभति। खुद्दवेळुभीति यथा खुद्दकेहि उदकवेळूहि सञ्छन्‍ना नदी सोभति, एवं तनुकलोमाय लोमराजिया सोभति। कल्याणीति छविमंसकेसन्हारुअट्ठीनं वसेन पञ्‍चविधेन कल्याणेन समन्‍नागता। परमा तिम्बरुत्थनीति तिम्बरुत्थनी परमा उत्तमा, सुवण्णफलके ठपितसुवण्णवण्णतिम्बरुफलद्वयमिवस्सा सुसण्ठानसम्पन्‍नं निरन्तरं थनयुगलं।

    Migachāpāvāti pabbatasānumhi sujātā ekavassikabyagghapotikā viya vilāsakuttiyuttā. Hemantaggisikhārivāti obhāsasampannatāya hemante aggisikhā viya sobhati. Khuddaveḷubhīti yathā khuddakehi udakaveḷūhi sañchannā nadī sobhati, evaṃ tanukalomāya lomarājiyā sobhati. Kalyāṇīti chavimaṃsakesanhāruaṭṭhīnaṃ vasena pañcavidhena kalyāṇena samannāgatā. Paramā timbarutthanīti timbarutthanī paramā uttamā, suvaṇṇaphalake ṭhapitasuvaṇṇavaṇṇatimbaruphaladvayamivassā susaṇṭhānasampannaṃ nirantaraṃ thanayugalaṃ.

    एवं महासत्ते तस्सा रूपसिरिं वण्णेन्तेव तस्स सा पुब्बे अदिट्ठपुब्बा विय अहोसि, बलवसिनेहं उप्पादेसि। अथस्स सिनेहुप्पत्तिभावं ञत्वा महासत्तो अनन्तरं गाथमाह –

    Evaṃ mahāsatte tassā rūpasiriṃ vaṇṇenteva tassa sā pubbe adiṭṭhapubbā viya ahosi, balavasinehaṃ uppādesi. Athassa sinehuppattibhāvaṃ ñatvā mahāsatto anantaraṃ gāthamāha –

    ७५९.

    759.

    ‘‘नन्दाय नून मरणेन, नन्दसि सिरिवाहन।

    ‘‘Nandāya nūna maraṇena, nandasi sirivāhana;

    अहञ्‍च नून नन्दा च, गच्छाम समसाधन’’न्ति॥

    Ahañca nūna nandā ca, gacchāma samasādhana’’nti.

    तत्थ सिरिवाहनाति सिरिसम्पन्‍नवाहन महाराज, नून त्वं एवं उत्तमरूपधराय नन्दाय मरणेन नन्दसीति वदति। गच्छामाति सचे हि त्वं मं मारेस्ससि, एकंसेनेव अम्हाकं राजा नन्दं मारेस्सति। इति नन्दा च अहञ्‍च यमस्स सन्तिकं गमिस्साम, यमो अम्हे उभो दिस्वा नन्दं मय्हमेव दस्सति, तस्स तुय्हं मं मारेत्वा तादिसं इत्थिरतनं अलभन्तस्स किं रज्‍जेन, नाहं अत्तनो मरणेन परिहानिं पस्सामि, देवाति।

    Tattha sirivāhanāti sirisampannavāhana mahārāja, nūna tvaṃ evaṃ uttamarūpadharāya nandāya maraṇena nandasīti vadati. Gacchāmāti sace hi tvaṃ maṃ māressasi, ekaṃseneva amhākaṃ rājā nandaṃ māressati. Iti nandā ca ahañca yamassa santikaṃ gamissāma, yamo amhe ubho disvā nandaṃ mayhameva dassati, tassa tuyhaṃ maṃ māretvā tādisaṃ itthiratanaṃ alabhantassa kiṃ rajjena, nāhaṃ attano maraṇena parihāniṃ passāmi, devāti.

    इति महासत्तो एत्तके ठाने नन्दमेव वण्णेसि, न इतरे तयो जने। किंकारणा? सत्ता हि नाम पियभरियासु विय सेसेसु आलयं न करोन्ति, मातरं वा सरन्तो पुत्तधीतरोपि सरिस्सतीति तस्मा तमेव वण्णेसि, राजमातरं पन महल्‍लिकाभावेन न वण्णेसि। ञाणसम्पन्‍ने महासत्ते मधुरस्सरेन वण्णेन्तेयेव नन्दादेवी आगन्त्वा रञ्‍ञो पुरतो ठिता विय अहोसि। ततो राजा चिन्तेसि ‘‘ठपेत्वा महोसधं अञ्‍ञो मम भरियं आनेतुं समत्थो नाम नत्थी’’ति। अथस्स नं सरन्तस्स सोको उप्पज्‍जि। अथ नं महासत्तो ‘‘मा चिन्तयित्थ, महाराज, देवी च ते पुत्तो च माता च तयोपि आगच्छिस्सन्ति, मम गमनमेवेत्थ पमाणं, तस्मा त्वं अस्सासं पटिलभ, नरिन्दा’’ति राजानं अस्सासेसि। अथ राजा चिन्तेसि ‘‘अहं अत्तनो नगरं सुरक्खितं सुगोपितं कारापेत्वा इमं उपकारिनगरं एत्तकेन बलवाहनेन परिक्खिपित्वाव ठितो। अयं पन पण्डितो एवं सुगोपितापि मम नगरा देविञ्‍च मे पुत्तञ्‍च मातरञ्‍च आनेत्वा वेदेहस्स दापेसि। अम्हेसु च एवं परिवारेत्वा ठितेस्वेव एकस्सपि अजानन्तस्स वेदेहं ससेनावाहनं पलापेसि। किं नु खो दिब्बमायं जानाति, उदाहु चक्खुमोहन’’न्ति। अथ नं पुच्छन्तो आह –

    Iti mahāsatto ettake ṭhāne nandameva vaṇṇesi, na itare tayo jane. Kiṃkāraṇā? Sattā hi nāma piyabhariyāsu viya sesesu ālayaṃ na karonti, mātaraṃ vā saranto puttadhītaropi sarissatīti tasmā tameva vaṇṇesi, rājamātaraṃ pana mahallikābhāvena na vaṇṇesi. Ñāṇasampanne mahāsatte madhurassarena vaṇṇenteyeva nandādevī āgantvā rañño purato ṭhitā viya ahosi. Tato rājā cintesi ‘‘ṭhapetvā mahosadhaṃ añño mama bhariyaṃ ānetuṃ samattho nāma natthī’’ti. Athassa naṃ sarantassa soko uppajji. Atha naṃ mahāsatto ‘‘mā cintayittha, mahārāja, devī ca te putto ca mātā ca tayopi āgacchissanti, mama gamanamevettha pamāṇaṃ, tasmā tvaṃ assāsaṃ paṭilabha, narindā’’ti rājānaṃ assāsesi. Atha rājā cintesi ‘‘ahaṃ attano nagaraṃ surakkhitaṃ sugopitaṃ kārāpetvā imaṃ upakārinagaraṃ ettakena balavāhanena parikkhipitvāva ṭhito. Ayaṃ pana paṇḍito evaṃ sugopitāpi mama nagarā deviñca me puttañca mātarañca ānetvā vedehassa dāpesi. Amhesu ca evaṃ parivāretvā ṭhitesveva ekassapi ajānantassa vedehaṃ sasenāvāhanaṃ palāpesi. Kiṃ nu kho dibbamāyaṃ jānāti, udāhu cakkhumohana’’nti. Atha naṃ pucchanto āha –

    ७६०.

    760.

    ‘‘दिब्बं अधीयसे मायं, अकासि चक्खुमोहनं।

    ‘‘Dibbaṃ adhīyase māyaṃ, akāsi cakkhumohanaṃ;

    यो मे अमित्तं हत्थगतं, वेदेहं परिमोचयी’’ति॥

    Yo me amittaṃ hatthagataṃ, vedehaṃ parimocayī’’ti.

    तं सुत्वा महासत्तो ‘‘अहं दिब्बमायं जानामि, पण्डिता हि नाम दिब्बमायं उग्गण्हित्वा भये सम्पत्ते अत्तानम्पि परम्पि दुक्खतो मोचयन्तियेवा’’ति वत्वा आह –

    Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘ahaṃ dibbamāyaṃ jānāmi, paṇḍitā hi nāma dibbamāyaṃ uggaṇhitvā bhaye sampatte attānampi parampi dukkhato mocayantiyevā’’ti vatvā āha –

    ७६१.

    761.

    ‘‘अधीयन्ति महाराज, दिब्बमायिध पण्डिता।

    ‘‘Adhīyanti mahārāja, dibbamāyidha paṇḍitā;

    ते मोचयन्ति अत्तानं, पण्डिता मन्तिनो जना॥

    Te mocayanti attānaṃ, paṇḍitā mantino janā.

    ७६२.

    762.

    ‘‘सन्ति माणवपुत्ता मे, कुसला सन्धिछेदका।

    ‘‘Santi māṇavaputtā me, kusalā sandhichedakā;

    येसं कतेन मग्गेन, वेदहो मिथिलं गतो’’ति॥

    Yesaṃ katena maggena, vedaho mithilaṃ gato’’ti.

    तत्थ दिब्बमायिधाति दिब्बमायं इध। माणवपुत्ताति उपट्ठाकतरुणयोधा। येसं कतेनाति येहि कतेन। मग्गेनाति अलङ्कतउमङ्गेन।

    Tattha dibbamāyidhāti dibbamāyaṃ idha. Māṇavaputtāti upaṭṭhākataruṇayodhā. Yesaṃ katenāti yehi katena. Maggenāti alaṅkataumaṅgena.

    तं सुत्वा राजा ‘‘अलङ्कतउमङ्गेन किर गतो, कीदिसो नु खो उमङ्गो’’ति उमङ्गं दट्ठुकामो अहोसि। अथस्स इच्छितं ञत्वा महासत्तो ‘‘राजा उमङ्गं दट्ठुकामो, दस्सेस्सामिस्स उमङ्ग’’न्ति दस्सेन्तो आह –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘alaṅkataumaṅgena kira gato, kīdiso nu kho umaṅgo’’ti umaṅgaṃ daṭṭhukāmo ahosi. Athassa icchitaṃ ñatvā mahāsatto ‘‘rājā umaṅgaṃ daṭṭhukāmo, dassessāmissa umaṅga’’nti dassento āha –

    ७६३.

    763.

    ‘‘इङ्घ पस्स महाराज, उमङ्गं साधु मापितं।

    ‘‘Iṅgha passa mahārāja, umaṅgaṃ sādhu māpitaṃ;

    हत्थीनं अथ अस्सानं, रथानं अथ पत्तिनं।

    Hatthīnaṃ atha assānaṃ, rathānaṃ atha pattinaṃ;

    आलोकभूतं तिट्ठन्तं, उमङ्गं साधु मापित’’न्ति॥

    Ālokabhūtaṃ tiṭṭhantaṃ, umaṅgaṃ sādhu māpita’’nti.

    तत्थ हत्थीनन्ति इट्ठककम्मचित्तकम्मवसेन कतानं एतेसं हत्थिआदीनं पन्तीहि उपसोभितं अलङ्कतदेवसभासदिसं एकोभासं हुत्वा तिट्ठन्तं उमङ्गं पस्स, देवाति।

    Tattha hatthīnanti iṭṭhakakammacittakammavasena katānaṃ etesaṃ hatthiādīnaṃ pantīhi upasobhitaṃ alaṅkatadevasabhāsadisaṃ ekobhāsaṃ hutvā tiṭṭhantaṃ umaṅgaṃ passa, devāti.

    एवञ्‍च पन वत्वा ‘‘महाराज, मम पञ्‍ञाय मापिते चन्दस्स च सूरियस्स च उट्ठितट्ठाने विय पाकटे अलङ्कतउमङ्गे असीतिमहाद्वारानि चतुसट्ठिचूळद्वारानि एकसतसयनगब्भे अनेकसतदीपगब्भे च पस्स, मया सद्धिं समग्गो सम्मोदमानो हुत्वा अत्तनो बलेन सद्धिं उपकारिनगरं पविस, देवा’’ति नगरद्वारं विवरापेसि। राजा एकसतराजपरिवारो नगरं पाविसि। महासत्तो पासादा ओरुय्ह राजानं वन्दित्वा सपरिवारं आदाय उमङ्गं पाविसि। राजा अलङ्कतदेवसभं विय उमङ्गं दिस्वा बोधिसत्तस्स गुणे वण्णेन्तो आह –

    Evañca pana vatvā ‘‘mahārāja, mama paññāya māpite candassa ca sūriyassa ca uṭṭhitaṭṭhāne viya pākaṭe alaṅkataumaṅge asītimahādvārāni catusaṭṭhicūḷadvārāni ekasatasayanagabbhe anekasatadīpagabbhe ca passa, mayā saddhiṃ samaggo sammodamāno hutvā attano balena saddhiṃ upakārinagaraṃ pavisa, devā’’ti nagaradvāraṃ vivarāpesi. Rājā ekasatarājaparivāro nagaraṃ pāvisi. Mahāsatto pāsādā oruyha rājānaṃ vanditvā saparivāraṃ ādāya umaṅgaṃ pāvisi. Rājā alaṅkatadevasabhaṃ viya umaṅgaṃ disvā bodhisattassa guṇe vaṇṇento āha –

    ७६४.

    764.

    ‘‘लाभा वत विदेहानं, यस्सिमेदिसा पण्डिता।

    ‘‘Lābhā vata videhānaṃ, yassimedisā paṇḍitā;

    घरे वसन्ति विजिते, यथा त्वंसि महोसधा’’ति॥

    Ghare vasanti vijite, yathā tvaṃsi mahosadhā’’ti.

    तत्थ विदेहानन्ति एवरूपानं पण्डितानं आकरस्स उट्ठानट्ठानभूतस्स विदेहानं जनपदस्स लाभा वत। यस्सिमेदिसाति यस्स इमे एवरूपा पण्डिता उपायकुसला सन्तिके वा एकघरे वा एकजनपदे वा एकरट्ठे वा वसन्ति, तस्सपि लाभा वत। यथा त्वंसीति यथा त्वं असि, तादिसेन पण्डितेन सद्धिंयेव एकरट्ठे वा एकजनपदे वा एकनगरे वा एकघरे वा वसितुं लभन्ति। तेसं विदेहरट्ठवासीनञ्‍चेव मिथिलनगरवासीनञ्‍च तया सद्धिं एकतो वसितुं लभन्तानं लाभा वताति वदति।

    Tattha videhānanti evarūpānaṃ paṇḍitānaṃ ākarassa uṭṭhānaṭṭhānabhūtassa videhānaṃ janapadassa lābhā vata. Yassimedisāti yassa ime evarūpā paṇḍitā upāyakusalā santike vā ekaghare vā ekajanapade vā ekaraṭṭhe vā vasanti, tassapi lābhā vata. Yathā tvaṃsīti yathā tvaṃ asi, tādisena paṇḍitena saddhiṃyeva ekaraṭṭhe vā ekajanapade vā ekanagare vā ekaghare vā vasituṃ labhanti. Tesaṃ videharaṭṭhavāsīnañceva mithilanagaravāsīnañca tayā saddhiṃ ekato vasituṃ labhantānaṃ lābhā vatāti vadati.

    अथस्स महासत्तो एकसतसयनगब्भे दस्सेति। एकस्स द्वारे विवटे सब्बेसं विवरीयति। एकस्स द्वारे पिदहिते सब्बेसं पिधीयति। राजा उमङ्गं ओलोकेन्तो पुरतो गच्छति, पण्डितो पन पच्छतो। सब्बा सेना उमङ्गमेव पाविसि। राजा उमङ्गतो निक्खमि। पण्डितो तस्स निक्खन्तभावं ञत्वा सयं निक्खमित्वा अञ्‍ञेसं निक्खमितुं अदत्वा उमङ्गद्वारं पिदहन्तो आणिं अक्‍कमि। तावदेव असीतिमहाद्वारानि चतुसट्ठिचूळद्वारानि एकसतसयनगब्भद्वारानि अनेकसतदीपगब्भद्वारानि च एकप्पहारेनेव पिदहिंसु। सकलो उमङ्गो लोकन्तरियनिरयो विय अन्धकारो अहोसि। महाजनो भीततसितो अहोसि। महासत्तो हिय्यो उमङ्गं पविसन्तो यं खग्गं वालुके ठपेसि, तं गहेत्वा भूमितो अट्ठारसहत्थुब्बेधं आकासं उल्‍लङ्घित्वा ओरुय्ह राजानं हत्थे गहेत्वा असिं उग्गिरित्वा तासेत्वा ‘‘महाराज, सकलजम्बुदीपे रज्‍जं कस्स रज्‍ज’’न्ति पुच्छि। सो भीतो ‘‘तुय्हमेव पण्डिता’’ति वत्वा ‘‘अभयं मे देही’’ति आह। ‘‘मा भायित्थ, महाराज, नाहं तं मारेतुकामताय खग्गं परामसिं, मम पञ्‍ञानुभावं दस्सेतुं परामसि’’न्ति खग्गं रञ्‍ञो अदासि। अथ नं खग्गं गहेत्वा ठितं ‘‘महाराज, सचे मं मारेतुकामोसि, इदानेव इमिना खग्गेन मारेहि। अथ अभयं दातुकामो, अभयं देही’’ति आह। ‘‘पण्डित, मया तुय्हम्पि अभयं दिन्‍नमेव, त्वं मा चिन्तयी’’ति असिं ठपेत्वा उभोपि अञ्‍ञमञ्‍ञं अदुब्भाय सपथं करिंसु।

    Athassa mahāsatto ekasatasayanagabbhe dasseti. Ekassa dvāre vivaṭe sabbesaṃ vivarīyati. Ekassa dvāre pidahite sabbesaṃ pidhīyati. Rājā umaṅgaṃ olokento purato gacchati, paṇḍito pana pacchato. Sabbā senā umaṅgameva pāvisi. Rājā umaṅgato nikkhami. Paṇḍito tassa nikkhantabhāvaṃ ñatvā sayaṃ nikkhamitvā aññesaṃ nikkhamituṃ adatvā umaṅgadvāraṃ pidahanto āṇiṃ akkami. Tāvadeva asītimahādvārāni catusaṭṭhicūḷadvārāni ekasatasayanagabbhadvārāni anekasatadīpagabbhadvārāni ca ekappahāreneva pidahiṃsu. Sakalo umaṅgo lokantariyanirayo viya andhakāro ahosi. Mahājano bhītatasito ahosi. Mahāsatto hiyyo umaṅgaṃ pavisanto yaṃ khaggaṃ vāluke ṭhapesi, taṃ gahetvā bhūmito aṭṭhārasahatthubbedhaṃ ākāsaṃ ullaṅghitvā oruyha rājānaṃ hatthe gahetvā asiṃ uggiritvā tāsetvā ‘‘mahārāja, sakalajambudīpe rajjaṃ kassa rajja’’nti pucchi. So bhīto ‘‘tuyhameva paṇḍitā’’ti vatvā ‘‘abhayaṃ me dehī’’ti āha. ‘‘Mā bhāyittha, mahārāja, nāhaṃ taṃ māretukāmatāya khaggaṃ parāmasiṃ, mama paññānubhāvaṃ dassetuṃ parāmasi’’nti khaggaṃ rañño adāsi. Atha naṃ khaggaṃ gahetvā ṭhitaṃ ‘‘mahārāja, sace maṃ māretukāmosi, idāneva iminā khaggena mārehi. Atha abhayaṃ dātukāmo, abhayaṃ dehī’’ti āha. ‘‘Paṇḍita, mayā tuyhampi abhayaṃ dinnameva, tvaṃ mā cintayī’’ti asiṃ ṭhapetvā ubhopi aññamaññaṃ adubbhāya sapathaṃ kariṃsu.

    अथ राजा बोधिसत्तं आह – ‘‘पण्डित, एवं ञाणबलसम्पन्‍नो हुत्वा रज्‍जं कस्मा न गण्हासी’’ति? ‘‘महाराज, अहं इच्छमानो अज्‍जेव सकलजम्बुदीपे राजानो मारेत्वा रज्‍जं गण्हेय्यं, परं मारेत्वा च यसग्गहणं नाम पण्डितेहि न पसत्थ’’न्ति। ‘‘पण्डित, महाजनो द्वारं अलभमानो परिदेवति, उमङ्गद्वारं विवरित्वा महाजनस्स जीवितदानं देही’’ति । सो द्वारं विवरि, सकलो उमङ्गो एकोभासो अहोसि। महाजनो अस्सासं पटिलभि। सब्बे राजानो अत्तनो सेनाय सद्धिं निक्खमित्वा पण्डितस्स सन्तिकं आगमिंसु। सो रञ्‍ञा सद्धिं विसालमाळके अट्ठासि। अथ नं ते राजानो आहंसु ‘‘पण्डित, तं निस्साय जीवितं लद्धं, सचे मुहुत्तं उमङ्गद्वारं न विवरित्थ, सब्बेसं नो तत्थेव मरणं अभविस्सा’’ति। ‘‘न महाराजानो इदानेव तुम्हेहि मञ्‍ञेव निस्साय जीवितं लद्धं, पुब्बेपि लद्धंयेवा’’ति। ‘‘कदा, पण्डिता’’ति? ‘‘ठपेत्वा अम्हाकं नगरं सकलजम्बुदीपे रज्‍जं गहेत्वा उत्तरपञ्‍चालनगरं गन्त्वा उय्याने जयपानं पातुं सुराय पटियत्तकालं सरथा’’ति? ‘‘आम, पण्डिता’’ति। तदा एस राजा केवट्टेन सद्धिं दुम्मन्तितेन विसयोजिताय सुराय चेव मच्छमंसेहि च तुम्हे मारेतुं किच्‍चमकासि। अथाहं ‘‘मादिसे पण्डिते धरमाने इमे अनाथमरणं मा मरन्तू’’ति अत्तनो योधे पेसेत्वा सब्बभाजनानि भिन्दापेत्वा एतेसं मन्तं भिन्दित्वा तुम्हाकं जीवितदानं अदासिन्ति।

    Atha rājā bodhisattaṃ āha – ‘‘paṇḍita, evaṃ ñāṇabalasampanno hutvā rajjaṃ kasmā na gaṇhāsī’’ti? ‘‘Mahārāja, ahaṃ icchamāno ajjeva sakalajambudīpe rājāno māretvā rajjaṃ gaṇheyyaṃ, paraṃ māretvā ca yasaggahaṇaṃ nāma paṇḍitehi na pasattha’’nti. ‘‘Paṇḍita, mahājano dvāraṃ alabhamāno paridevati, umaṅgadvāraṃ vivaritvā mahājanassa jīvitadānaṃ dehī’’ti . So dvāraṃ vivari, sakalo umaṅgo ekobhāso ahosi. Mahājano assāsaṃ paṭilabhi. Sabbe rājāno attano senāya saddhiṃ nikkhamitvā paṇḍitassa santikaṃ āgamiṃsu. So raññā saddhiṃ visālamāḷake aṭṭhāsi. Atha naṃ te rājāno āhaṃsu ‘‘paṇḍita, taṃ nissāya jīvitaṃ laddhaṃ, sace muhuttaṃ umaṅgadvāraṃ na vivarittha, sabbesaṃ no tattheva maraṇaṃ abhavissā’’ti. ‘‘Na mahārājāno idāneva tumhehi maññeva nissāya jīvitaṃ laddhaṃ, pubbepi laddhaṃyevā’’ti. ‘‘Kadā, paṇḍitā’’ti? ‘‘Ṭhapetvā amhākaṃ nagaraṃ sakalajambudīpe rajjaṃ gahetvā uttarapañcālanagaraṃ gantvā uyyāne jayapānaṃ pātuṃ surāya paṭiyattakālaṃ sarathā’’ti? ‘‘Āma, paṇḍitā’’ti. Tadā esa rājā kevaṭṭena saddhiṃ dummantitena visayojitāya surāya ceva macchamaṃsehi ca tumhe māretuṃ kiccamakāsi. Athāhaṃ ‘‘mādise paṇḍite dharamāne ime anāthamaraṇaṃ mā marantū’’ti attano yodhe pesetvā sabbabhājanāni bhindāpetvā etesaṃ mantaṃ bhinditvā tumhākaṃ jīvitadānaṃ adāsinti.

    ते सब्बेपि उब्बिग्गमानसा हुत्वा चूळनिराजानं पुच्छिंसु ‘‘सच्‍चं किर, महाराजा’’ति? ‘‘आम, मया केवट्टस्स कथं गहेत्वा कतं, सच्‍चमेव पण्डितो कथेती’’ति। ते सब्बेपि महासत्तं आलिङ्गित्वा ‘‘पण्डित, त्वं सब्बेसं नो पतिट्ठा जातो, तं निस्साय मयं जीवितं लभिम्हा’’ति सब्बपसाधनेहि महासत्तस्स पूजं करिंसु। पण्डितो राजानं आह – ‘‘महाराज, तुम्हे मा चिन्तयित्थ, पापमित्तसंसग्गस्सेव एस दोसो, इमे राजानो खमापेथा’’ति। राजा ‘‘मया दुप्पुरिसं निस्साय तुम्हाकं एवरूपं कतं, एस मय्हं दोसो, खमथ मे दोसं, पुन एवरूपं न करिस्सामी’’ति खमापेसि। ते अञ्‍ञमञ्‍ञं अच्‍चयं देसेत्वा समग्गा सम्मोदमाना अहेसुं। अथ राजा बहूनि खादनीयभोजनीयगन्धमालादीनि आहरापेत्वा सब्बेहि सद्धिं सत्ताहं उमङ्गेयेव कीळित्वा नगरं पविसित्वा महासत्तस्स महासक्‍कारं कारेत्वा एकसतराजपरिवुतो महातले निसीदित्वा पण्डितं अत्तनो सन्तिके वसापेतुकामताय आह –

    Te sabbepi ubbiggamānasā hutvā cūḷanirājānaṃ pucchiṃsu ‘‘saccaṃ kira, mahārājā’’ti? ‘‘Āma, mayā kevaṭṭassa kathaṃ gahetvā kataṃ, saccameva paṇḍito kathetī’’ti. Te sabbepi mahāsattaṃ āliṅgitvā ‘‘paṇḍita, tvaṃ sabbesaṃ no patiṭṭhā jāto, taṃ nissāya mayaṃ jīvitaṃ labhimhā’’ti sabbapasādhanehi mahāsattassa pūjaṃ kariṃsu. Paṇḍito rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, tumhe mā cintayittha, pāpamittasaṃsaggasseva esa doso, ime rājāno khamāpethā’’ti. Rājā ‘‘mayā duppurisaṃ nissāya tumhākaṃ evarūpaṃ kataṃ, esa mayhaṃ doso, khamatha me dosaṃ, puna evarūpaṃ na karissāmī’’ti khamāpesi. Te aññamaññaṃ accayaṃ desetvā samaggā sammodamānā ahesuṃ. Atha rājā bahūni khādanīyabhojanīyagandhamālādīni āharāpetvā sabbehi saddhiṃ sattāhaṃ umaṅgeyeva kīḷitvā nagaraṃ pavisitvā mahāsattassa mahāsakkāraṃ kāretvā ekasatarājaparivuto mahātale nisīditvā paṇḍitaṃ attano santike vasāpetukāmatāya āha –

    ७६५.

    765.

    ‘‘वुत्तिञ्‍च परिहारञ्‍च, दिगुणं भत्तवेतनं।

    ‘‘Vuttiñca parihārañca, diguṇaṃ bhattavetanaṃ;

    ददामि विपुले भोगे, भुञ्‍ज कामे रमस्सु च।

    Dadāmi vipule bhoge, bhuñja kāme ramassu ca;

    मा विदेहं पच्‍चगमा, किं विदेहो करिस्सती’’ति॥

    Mā videhaṃ paccagamā, kiṃ videho karissatī’’ti.

    तत्थ वुत्तिन्ति यसनिस्सितं जीवितवुत्तिं। परिहारन्ति गामनिगमदानं। भत्तन्ति निवापं। वेतनन्ति परिब्बयं। भोगेति अञ्‍ञेपि ते विपुले भोगे ददामि।

    Tattha vuttinti yasanissitaṃ jīvitavuttiṃ. Parihāranti gāmanigamadānaṃ. Bhattanti nivāpaṃ. Vetananti paribbayaṃ. Bhogeti aññepi te vipule bhoge dadāmi.

    पण्डितो तं पटिक्खिपन्तो आह –

    Paṇḍito taṃ paṭikkhipanto āha –

    ७६६.

    766.

    ‘‘यो चजेथ महाराज, भत्तारं धनकारणा।

    ‘‘Yo cajetha mahārāja, bhattāraṃ dhanakāraṇā;

    उभिन्‍नं होति गारय्हो, अत्तनो च परस्स च।

    Ubhinnaṃ hoti gārayho, attano ca parassa ca;

    याव जीवेय्य वेदेहो, नाञ्‍ञस्स पुरिसो सिया॥

    Yāva jīveyya vedeho, nāññassa puriso siyā.

    ७६७.

    767.

    ‘‘यो चजेथ महाराज, भत्तारं धनकारणा।

    ‘‘Yo cajetha mahārāja, bhattāraṃ dhanakāraṇā;

    उभिन्‍नं होति गारय्हो, अत्तनो च परस्स च।

    Ubhinnaṃ hoti gārayho, attano ca parassa ca;

    याव तिट्ठेय्य वेदेहो, नाञ्‍ञस्स विजिते वसे’’ति॥

    Yāva tiṭṭheyya vedeho, nāññassa vijite vase’’ti.

    तत्थ अत्तनो च परस्स चाति एवरूपञ्हि ‘‘धनकारणा मया अत्तनो भत्तारं परिच्‍चजन्तेन पापं कत’’न्ति अत्तापि अत्तानं गरहति, ‘‘इमिना धनकारणा अत्तनो भत्ता परिच्‍चत्तो, पापधम्मो अय’’न्ति परोपि गरहति। तस्मा न सक्‍का तस्मिं धरन्ते मया अञ्‍ञस्स विजिते वसितुन्ति।

    Tattha attano ca parassa cāti evarūpañhi ‘‘dhanakāraṇā mayā attano bhattāraṃ pariccajantena pāpaṃ kata’’nti attāpi attānaṃ garahati, ‘‘iminā dhanakāraṇā attano bhattā pariccatto, pāpadhammo aya’’nti paropi garahati. Tasmā na sakkā tasmiṃ dharante mayā aññassa vijite vasitunti.

    अथ नं राजा आह – ‘‘तेन हि, पण्डित, तव रञ्‍ञो दिवङ्गतकाले इधागन्तुं पटिञ्‍ञं देही’’ति। सो ‘‘साधु, देव, अहं जीवन्तो आगमिस्सामी’’ति आह। अथस्स राजा सत्ताहं महासक्‍कारं कत्वा सत्ताहच्‍चयेन पुन आपुच्छनकाले ‘‘अहं ते, पण्डित, इदञ्‍चिदञ्‍च दम्मी’’ति वदन्तो गाथमाह –

    Atha naṃ rājā āha – ‘‘tena hi, paṇḍita, tava rañño divaṅgatakāle idhāgantuṃ paṭiññaṃ dehī’’ti. So ‘‘sādhu, deva, ahaṃ jīvanto āgamissāmī’’ti āha. Athassa rājā sattāhaṃ mahāsakkāraṃ katvā sattāhaccayena puna āpucchanakāle ‘‘ahaṃ te, paṇḍita, idañcidañca dammī’’ti vadanto gāthamāha –

    ७६८.

    768.

    ‘‘दम्मि निक्खसहस्सं ते, गामासीतिञ्‍च कासिसु।

    ‘‘Dammi nikkhasahassaṃ te, gāmāsītiñca kāsisu;

    दासिसतानि चत्तारि, दम्मि भरियासतञ्‍च ते।

    Dāsisatāni cattāri, dammi bhariyāsatañca te;

    सब्बं सेनङ्गमादाय, सोत्थिं गच्छ महोसधा’’ति॥

    Sabbaṃ senaṅgamādāya, sotthiṃ gaccha mahosadhā’’ti.

    तत्थ निक्खसहस्सन्ति पञ्‍चसुवण्णेन निक्खेन निक्खानं सहस्सं। गामाति ये गामा संवच्छरे संवच्छरे सहस्ससहस्सुट्ठानका, ते च गामे ते दम्मि। कासिसूति कासिरट्ठे। तं विदेहरट्ठस्स आसन्‍नं, तस्मा तत्थस्स असीतिगामे अदासि।

    Tattha nikkhasahassanti pañcasuvaṇṇena nikkhena nikkhānaṃ sahassaṃ. Gāmāti ye gāmā saṃvacchare saṃvacchare sahassasahassuṭṭhānakā, te ca gāme te dammi. Kāsisūti kāsiraṭṭhe. Taṃ videharaṭṭhassa āsannaṃ, tasmā tatthassa asītigāme adāsi.

    सोपि राजानं आह – ‘‘महाराज, तुम्हे बन्धवानं मा चिन्तयित्थ, अहं मम रञ्‍ञो गमनकालेयेव ‘महाराज, नन्दादेविं मातुट्ठाने ठपेय्यासि, पञ्‍चालचन्दं कनिट्ठट्ठाने’ति वत्वा धीताय ते अभिसेकं दापेत्वा राजानं उय्योजेसिं, मातरञ्‍च देविञ्‍च पुत्तञ्‍च सीघमेव पेसेस्सामी’’ति। सो ‘‘साधु, पण्डिता’’ति अत्तनो धीतु दातब्बानि दासिदासवत्थालङ्कारसुवण्णहिरञ्‍ञअलङ्कतहत्थिअस्सरथादीनि ‘‘इमानि तस्सा ददेय्यासी’’ति महासत्तं पटिच्छापेत्वा सेनावाहनस्स कत्तब्बकिच्‍चं विचारेन्तो आह –

    Sopi rājānaṃ āha – ‘‘mahārāja, tumhe bandhavānaṃ mā cintayittha, ahaṃ mama rañño gamanakāleyeva ‘mahārāja, nandādeviṃ mātuṭṭhāne ṭhapeyyāsi, pañcālacandaṃ kaniṭṭhaṭṭhāne’ti vatvā dhītāya te abhisekaṃ dāpetvā rājānaṃ uyyojesiṃ, mātarañca deviñca puttañca sīghameva pesessāmī’’ti. So ‘‘sādhu, paṇḍitā’’ti attano dhītu dātabbāni dāsidāsavatthālaṅkārasuvaṇṇahiraññaalaṅkatahatthiassarathādīni ‘‘imāni tassā dadeyyāsī’’ti mahāsattaṃ paṭicchāpetvā senāvāhanassa kattabbakiccaṃ vicārento āha –

    ७६९.

    769.

    ‘‘याव ददन्तु हत्थीनं, अस्सानं दिगुणं विधं।

    ‘‘Yāva dadantu hatthīnaṃ, assānaṃ diguṇaṃ vidhaṃ;

    तप्पेन्तु अन्‍नपानेन, रथिके पत्तिकारके’’ति॥

    Tappentu annapānena, rathike pattikārake’’ti.

    तत्थ यावाति न केवलं दिगुणमेव, याव पहोति, ताव हत्थीनञ्‍च अस्सानञ्‍च यवगोधुमादिविधं देथाति वदति। तप्पेन्तूति यत्तकेन ते अन्तरामग्गे अकिलन्ता गच्छन्ति, तत्तकं देन्ता तप्पेन्तु।

    Tattha yāvāti na kevalaṃ diguṇameva, yāva pahoti, tāva hatthīnañca assānañca yavagodhumādividhaṃ dethāti vadati. Tappentūti yattakena te antarāmagge akilantā gacchanti, tattakaṃ dentā tappentu.

    एवञ्‍च पन वत्वा पण्डितं उय्योजेन्तो आह –

    Evañca pana vatvā paṇḍitaṃ uyyojento āha –

    ७७०.

    770.

    ‘‘हत्थी अस्से रथे पत्ती, गच्छेवादाय पण्डित।

    ‘‘Hatthī asse rathe pattī, gacchevādāya paṇḍita;

    पस्सतु तं महाराजा, वेदेहो मिथिलं गत’’न्ति॥

    Passatu taṃ mahārājā, vedeho mithilaṃ gata’’nti.

    तत्थ मिथिलं गतन्ति सोत्थिना तं मिथिलनगरं सम्पत्तं पस्सतु।

    Tattha mithilaṃ gatanti sotthinā taṃ mithilanagaraṃ sampattaṃ passatu.

    इति सो पण्डितस्स महन्तं सक्‍कारं कत्वा उय्योजेसि। तेपि एकसतराजानो महासत्तस्स सक्‍कारं कत्वा बहुं पण्णाकारं अदंसु। तेसं सन्तिके उपनिक्खित्तकपुरिसापि पण्डितमेव परिवारयिंसु। सो महन्तेन परिवारेन परिवुतो मग्गं पटिपज्‍जित्वा अन्तरामग्गेयेव चूळनिरञ्‍ञा दिन्‍नगामतो आयं आहरापेतुं पुरिसे पेसेत्वा विदेहरट्ठं सम्पापुणि। सेनकोपि किन्तरामग्गे अत्तनो पुरिसं ठपेसि ‘‘चूळनिरञ्‍ञो पुन आगमनं वा अनागमनं वा जानित्वा यस्स कस्सचि आगमनञ्‍च मय्हं आरोचेय्यासी’’ति। सो तियोजनमत्थकेयेव महासत्तं दिस्वा आगन्त्वा ‘‘पण्डितो महन्तेन परिवारेन आगच्छती’’ति सेनकस्स आरोचेसि। सो तं सुत्वा राजकुलं अगमासि । राजापि पासादतले ठितो वातपानेन ओलोकेन्तो महतिं सेनं दिस्वा ‘‘महोसधपण्डितस्स सेना मन्दा, अयं अतिविय महती सेना दिस्सति, किं नु खो चूळनिराजा आगतो सिया’’ति भीततसितो तमत्थं पुच्छन्तो आह –

    Iti so paṇḍitassa mahantaṃ sakkāraṃ katvā uyyojesi. Tepi ekasatarājāno mahāsattassa sakkāraṃ katvā bahuṃ paṇṇākāraṃ adaṃsu. Tesaṃ santike upanikkhittakapurisāpi paṇḍitameva parivārayiṃsu. So mahantena parivārena parivuto maggaṃ paṭipajjitvā antarāmaggeyeva cūḷaniraññā dinnagāmato āyaṃ āharāpetuṃ purise pesetvā videharaṭṭhaṃ sampāpuṇi. Senakopi kintarāmagge attano purisaṃ ṭhapesi ‘‘cūḷanirañño puna āgamanaṃ vā anāgamanaṃ vā jānitvā yassa kassaci āgamanañca mayhaṃ āroceyyāsī’’ti. So tiyojanamatthakeyeva mahāsattaṃ disvā āgantvā ‘‘paṇḍito mahantena parivārena āgacchatī’’ti senakassa ārocesi. So taṃ sutvā rājakulaṃ agamāsi . Rājāpi pāsādatale ṭhito vātapānena olokento mahatiṃ senaṃ disvā ‘‘mahosadhapaṇḍitassa senā mandā, ayaṃ ativiya mahatī senā dissati, kiṃ nu kho cūḷanirājā āgato siyā’’ti bhītatasito tamatthaṃ pucchanto āha –

    ७७१.

    771.

    ‘‘हत्थी अस्सा रथा पत्ती, सेना पदिस्सते महा।

    ‘‘Hatthī assā rathā pattī, senā padissate mahā;

    चतुरङ्गिनी भीसरूपा, किं नु मञ्‍ञसि पण्डिता’’ति॥

    Caturaṅginī bhīsarūpā, kiṃ nu maññasi paṇḍitā’’ti.

    अथस्स सेनको तमत्थं आरोचेन्तो आह –

    Athassa senako tamatthaṃ ārocento āha –

    ७७२.

    772.

    ‘‘आनन्दो ते महाराज, उत्तमो पटिदिस्सति।

    ‘‘Ānando te mahārāja, uttamo paṭidissati;

    सब्बं सेनङ्गमादाय, सोत्थिं पत्तो महोसधो’’ति॥

    Sabbaṃ senaṅgamādāya, sotthiṃ patto mahosadho’’ti.

    तं सुत्वा राजा आह – ‘‘सेनक, पण्डितस्स सेना मन्दा, अयं पन महती’’ति। ‘‘महाराज, चूळनिराजा तेन पसादितो भविस्सति, तेनस्स पसन्‍नेन दिन्‍ना भविस्सती’’ति। राजा नगरे भेरिं चरापेसि ‘‘नगरं अलङ्करित्वा पण्डितस्स पच्‍चुग्गमनं करोन्तू’’ति। नागरा तथा करिंसु। पण्डितो नगरं पविसित्वा राजकुलं गन्त्वा राजानं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। अथ नं राजा उट्ठाय आलिङ्गित्वा पल्‍लङ्कवरगतो पटिसन्थारं करोन्तो आह –

    Taṃ sutvā rājā āha – ‘‘senaka, paṇḍitassa senā mandā, ayaṃ pana mahatī’’ti. ‘‘Mahārāja, cūḷanirājā tena pasādito bhavissati, tenassa pasannena dinnā bhavissatī’’ti. Rājā nagare bheriṃ carāpesi ‘‘nagaraṃ alaṅkaritvā paṇḍitassa paccuggamanaṃ karontū’’ti. Nāgarā tathā kariṃsu. Paṇḍito nagaraṃ pavisitvā rājakulaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ rājā uṭṭhāya āliṅgitvā pallaṅkavaragato paṭisanthāraṃ karonto āha –

    ७७३.

    773.

    ‘‘यथा पेतं सुसानस्मिं, छड्डेत्वा चतुरो जना।

    ‘‘Yathā petaṃ susānasmiṃ, chaḍḍetvā caturo janā;

    एवं कपिलय्ये त्यम्ह, छड्डयित्वा इधागता॥

    Evaṃ kapilayye tyamha, chaḍḍayitvā idhāgatā.

    ७७४.

    774.

    ‘‘अथ त्वं केन वण्णेन, केन वा पन हेतुना।

    ‘‘Atha tvaṃ kena vaṇṇena, kena vā pana hetunā;

    केन वा अत्थजातेन, अत्तानं परिमोचयी’’ति॥

    Kena vā atthajātena, attānaṃ parimocayī’’ti.

    तत्थ चतुरो जनाति पण्डित, यथा नाम कालकतं चतुरो जना मञ्‍चकेन सुसानं नेत्वा तत्थ छड्डेत्वा अनपेक्खा गच्छन्ति, एवं कपिलय्ये रट्ठे तं छड्डेत्वा मयं इमागताति अत्थो। केन वण्णेनाति केन कारणेन। हेतुनाति पच्‍चयेन। अत्थजातेनाति अत्थेन। अत्तानं परिमोचयीति अमित्तहत्थगतो केन कारणेन पच्‍चयेन केन अत्थेन त्वं अत्तानं परिमोचेसीति पुच्छति।

    Tattha caturo janāti paṇḍita, yathā nāma kālakataṃ caturo janā mañcakena susānaṃ netvā tattha chaḍḍetvā anapekkhā gacchanti, evaṃ kapilayye raṭṭhe taṃ chaḍḍetvā mayaṃ imāgatāti attho. Kena vaṇṇenāti kena kāraṇena. Hetunāti paccayena. Atthajātenāti atthena. Attānaṃ parimocayīti amittahatthagato kena kāraṇena paccayena kena atthena tvaṃ attānaṃ parimocesīti pucchati.

    ततो महासत्तो आह –

    Tato mahāsatto āha –

    ७७५.

    775.

    ‘‘अत्थं अत्थेन वेदेह, मन्तं मन्तेन खत्तिय।

    ‘‘Atthaṃ atthena vedeha, mantaṃ mantena khattiya;

    परिवारयिं राजानं, जम्बुदीपंव सागरो’’ति॥

    Parivārayiṃ rājānaṃ, jambudīpaṃva sāgaro’’ti.

    तस्सत्थो – अहं, महाराज, तेन चिन्तितं अत्थं अत्तनो चिन्तितेन अत्थेन, तेन च मन्तितं मन्तं अत्तनो मन्तितेन मन्तेन परिवारेसिं। न केवलञ्‍च एत्तकमेव, एकसतराजपरिवारं पन तं राजानं जम्बुदीपं सागरो विय परिवारयिस्सन्ति। सब्बं अत्तनो कतकम्मं वित्थारेत्वा कथेसि।

    Tassattho – ahaṃ, mahārāja, tena cintitaṃ atthaṃ attano cintitena atthena, tena ca mantitaṃ mantaṃ attano mantitena mantena parivāresiṃ. Na kevalañca ettakameva, ekasatarājaparivāraṃ pana taṃ rājānaṃ jambudīpaṃ sāgaro viya parivārayissanti. Sabbaṃ attano katakammaṃ vitthāretvā kathesi.

    तं सुत्वा राजा अतिविय तुस्सि। अथस्स पण्डितो चूळनिरञ्‍ञा अत्तनो दिन्‍नं पण्णाकारं आचिक्खन्तो आह –

    Taṃ sutvā rājā ativiya tussi. Athassa paṇḍito cūḷaniraññā attano dinnaṃ paṇṇākāraṃ ācikkhanto āha –

    ७७६.

    776.

    ‘‘दिन्‍नं निक्खसहस्सं मे, गामासीति च कासिसु।

    ‘‘Dinnaṃ nikkhasahassaṃ me, gāmāsīti ca kāsisu;

    दासिसतानि चत्तारि, दिन्‍नं भरियासतञ्‍च मे।

    Dāsisatāni cattāri, dinnaṃ bhariyāsatañca me;

    सब्बं सेनङ्गमादाय, सोत्थिनाम्हि इधागतो’’ति॥

    Sabbaṃ senaṅgamādāya, sotthināmhi idhāgato’’ti.

    ततो राजा अतिविय तुट्ठपहट्ठो महासत्तस्स गुणं वण्णेन्तो तमेव उदानं उदानेसि –

    Tato rājā ativiya tuṭṭhapahaṭṭho mahāsattassa guṇaṃ vaṇṇento tameva udānaṃ udānesi –

    ७७७.

    777.

    ‘‘सुसुखं वत संवासो, पण्डितेहीति सेनक।

    ‘‘Susukhaṃ vata saṃvāso, paṇḍitehīti senaka;

    पक्खीव पञ्‍जरे बद्धे मच्छे जालगतेरिव।

    Pakkhīva pañjare baddhe macche jālagateriva;

    अमित्तहत्थत्तगते, मोचयी नो महोसधो’’ति॥

    Amittahatthattagate, mocayī no mahosadho’’ti.

    सेनकोपि तस्स वचनं सम्पटिच्छन्तो तमेव गाथमाह –

    Senakopi tassa vacanaṃ sampaṭicchanto tameva gāthamāha –

    ७७८.

    778.

    ‘‘एवमेतं महाराज, पण्डिता हि सुखावहा।

    ‘‘Evametaṃ mahārāja, paṇḍitā hi sukhāvahā;

    पक्खीव पञ्‍जरे बद्धे, मच्छे जालगतेरिव।

    Pakkhīva pañjare baddhe, macche jālagateriva;

    अमित्तहत्थत्तगते, मोचयी नो महोसधो’’ति॥

    Amittahatthattagate, mocayī no mahosadho’’ti.

    अथ राजा नगरे छणभेरिं चरापेत्वा ‘‘सत्ताहं महाछणं करोन्तु, येसं मयि सिनेहो अत्थि, ते सब्बे पण्डितस्स सक्‍कारं सम्मानं करोन्तू’’ति आणापेन्तो आह –

    Atha rājā nagare chaṇabheriṃ carāpetvā ‘‘sattāhaṃ mahāchaṇaṃ karontu, yesaṃ mayi sineho atthi, te sabbe paṇḍitassa sakkāraṃ sammānaṃ karontū’’ti āṇāpento āha –

    ७७९.

    779.

    ‘‘आहञ्‍ञन्तु सब्बवीणा, भेरियो दिन्दिमानि च।

    ‘‘Āhaññantu sabbavīṇā, bheriyo dindimāni ca;

    धमेन्तु मागधा सङ्खा, वग्गू नदन्तु दुन्दुभी’’ति॥

    Dhamentu māgadhā saṅkhā, vaggū nadantu dundubhī’’ti.

    तत्थ आहञ्‍ञन्तूति वादियन्तु। मागधा सङ्खाति मगधरट्ठे सञ्‍जाता सङ्खा। दुन्दुभीति महाभेरियो।

    Tattha āhaññantūti vādiyantu. Māgadhā saṅkhāti magadharaṭṭhe sañjātā saṅkhā. Dundubhīti mahābheriyo.

    अथ ते नागरा च जानपदा च पकतियापि पण्डितस्स सक्‍कारं कातुकामा भेरिसद्दं सुत्वा अतिरेकतरं अकंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Atha te nāgarā ca jānapadā ca pakatiyāpi paṇḍitassa sakkāraṃ kātukāmā bherisaddaṃ sutvā atirekataraṃ akaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ७८०.

    780.

    ‘‘ओरोधा च कुमारा च, वेसियाना च ब्राह्मणा।

    ‘‘Orodhā ca kumārā ca, vesiyānā ca brāhmaṇā;

    बहुं अन्‍नञ्‍च पानञ्‍च, पण्डितस्साभिहारयुं॥

    Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.

    ७८१.

    781.

    ‘‘हत्थारोहा अनीकट्ठा, रथिका पत्तिकारका।

    ‘‘Hatthārohā anīkaṭṭhā, rathikā pattikārakā;

    बहुं अन्‍नञ्‍च पानञ्‍च, पण्डितस्साभिहारयुं॥

    Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.

    ७८२.

    782.

    ‘‘समागता जानपदा, नेगमा च समागता।

    ‘‘Samāgatā jānapadā, negamā ca samāgatā;

    बहुं अन्‍नञ्‍च पानञ्‍च, पण्डितस्साभिहारयुं॥

    Bahuṃ annañca pānañca, paṇḍitassābhihārayuṃ.

    ७८३.

    783.

    ‘‘बहुजनो पसन्‍नोसि, दिस्वा पण्डितमागतं।

    ‘‘Bahujano pasannosi, disvā paṇḍitamāgataṃ;

    पण्डितम्हि अनुप्पत्ते, चेलुक्खेपो अवत्तथा’’ति॥

    Paṇḍitamhi anuppatte, celukkhepo avattathā’’ti.

    तत्थ ओरोधाति उदुम्बरदेविं आदिं कत्वा अन्तेपुरिका। अभिहारयुन्ति अभिहारापेसुं, पहिणिंसूति अत्थो। बहुजनोति भिक्खवे, नगरवासिनो च चतुद्वारगामवासिनो च जनपदवासिनो चाति बहुजनो पसन्‍नो अहोसि। दिस्वा पण्डितमागतन्ति पण्डितं मिथिलं आगतं दिस्वा। अवत्तथाति पण्डितम्हि मिथिलं अनुप्पत्ते ‘‘अयं नो पठममेव पच्‍चामित्तवसं गतं राजानं मोचेत्वा पेसेत्वा पच्छा एकसतराजानो अञ्‍ञमञ्‍ञं खमापेत्वा समग्गे कत्वा चूळनिं पसादेत्वा तेन दिन्‍नं महन्तं यसं आदाय आगतो’’ति तुट्ठचित्तेन जनेन पवत्तितो चेलुक्खेपो पवत्तथ।

    Tattha orodhāti udumbaradeviṃ ādiṃ katvā antepurikā. Abhihārayunti abhihārāpesuṃ, pahiṇiṃsūti attho. Bahujanoti bhikkhave, nagaravāsino ca catudvāragāmavāsino ca janapadavāsino cāti bahujano pasanno ahosi. Disvā paṇḍitamāgatanti paṇḍitaṃ mithilaṃ āgataṃ disvā. Avattathāti paṇḍitamhi mithilaṃ anuppatte ‘‘ayaṃ no paṭhamameva paccāmittavasaṃ gataṃ rājānaṃ mocetvā pesetvā pacchā ekasatarājāno aññamaññaṃ khamāpetvā samagge katvā cūḷaniṃ pasādetvā tena dinnaṃ mahantaṃ yasaṃ ādāya āgato’’ti tuṭṭhacittena janena pavattito celukkhepo pavattatha.

    अथ महासत्तो छणावसाने राजकुलं आगन्त्वा ‘‘महाराज, चूळनिरञ्‍ञो मातरञ्‍च देविञ्‍च पुत्तञ्‍च सीघं पेसेतुं वट्टती’’ति आह। ‘‘साधु, तात, पेसेही’’ति। सो तेसं तिण्णं जनानं महन्तं सक्‍कारं कत्वा अत्तना सद्धिं आगतसेनायपि सक्‍कारं सम्मानं कारेत्वा ते तयो जने महन्तेन परिवारेन अत्तनो पुरिसेहि सद्धिं पेसेसि। रञ्‍ञा अत्तनो दिन्‍ना सतभरिया च चत्तारि दासिसतानि च नन्दादेविया सद्धिं पेसेसि, अत्तना सद्धिं आगतसेनम्पि तेहि सद्धिंयेव पेसेसि। ते महन्तेन परिवारेन उत्तरपञ्‍चालनगरं पापुणिंसु। अथ राजा मातरं पुच्छि ‘‘किं, अम्म, वेदेहराजेन ते सङ्गहो कतो’’ति? ‘‘किं तात, कथेसि, मं देवताठाने ठपेत्वा सक्‍कारमकासि, नन्दादेविम्पि मातुट्ठाने ठपेसि, पञ्‍चालचन्दं कनिट्ठभातिकट्ठाने ठपेसी’’ति। तं सुत्वा राजा अतिविय तुस्सित्वा बहुं पण्णाकारं पेसेसि। ततो पट्ठाय ते उभोपि समग्गा सम्मोदमाना वसिंसूति।

    Atha mahāsatto chaṇāvasāne rājakulaṃ āgantvā ‘‘mahārāja, cūḷanirañño mātarañca deviñca puttañca sīghaṃ pesetuṃ vaṭṭatī’’ti āha. ‘‘Sādhu, tāta, pesehī’’ti. So tesaṃ tiṇṇaṃ janānaṃ mahantaṃ sakkāraṃ katvā attanā saddhiṃ āgatasenāyapi sakkāraṃ sammānaṃ kāretvā te tayo jane mahantena parivārena attano purisehi saddhiṃ pesesi. Raññā attano dinnā satabhariyā ca cattāri dāsisatāni ca nandādeviyā saddhiṃ pesesi, attanā saddhiṃ āgatasenampi tehi saddhiṃyeva pesesi. Te mahantena parivārena uttarapañcālanagaraṃ pāpuṇiṃsu. Atha rājā mātaraṃ pucchi ‘‘kiṃ, amma, vedeharājena te saṅgaho kato’’ti? ‘‘Kiṃ tāta, kathesi, maṃ devatāṭhāne ṭhapetvā sakkāramakāsi, nandādevimpi mātuṭṭhāne ṭhapesi, pañcālacandaṃ kaniṭṭhabhātikaṭṭhāne ṭhapesī’’ti. Taṃ sutvā rājā ativiya tussitvā bahuṃ paṇṇākāraṃ pesesi. Tato paṭṭhāya te ubhopi samaggā sammodamānā vasiṃsūti.

    महाउमङ्गखण्डं निट्ठितं।

    Mahāumaṅgakhaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    दकरक्खसपञ्हो

    Dakarakkhasapañho

    पञ्‍चालचन्दी विदेहरञ्‍ञा पिया अहोसि मनापा। सा दुतिये संवच्छरे पुत्तं विजायि। तस्स दसमे संवच्छरे वेदेहराजा कालमकासि। बोधिसत्तो तस्स छत्तं उस्सापेत्वा ‘‘देव, अहं तव अय्यकस्स चूळनिरञ्‍ञो सन्तिकं गमिस्सामी’’ति आपुच्छि। पण्डित, मा मं दहरं छड्डेत्वा गमित्थ, अहं तं पितुट्ठाने ठपेत्वा सक्‍कारं करिस्सामीति। पञ्‍चालचन्दीपि नं ‘‘पण्डित, तुम्हाकं गतकाले अञ्‍ञं पटिसरणं नत्थि, मा गमित्था’’ति याचि। सोपि ‘‘मया रञ्‍ञो पटिञ्‍ञा दिन्‍ना, न सक्‍का अगन्तु’’न्ति महाजनस्स कलुनं परिदेवन्तस्सेव अत्तनो उपट्ठाके गहेत्वा नगरा निक्खमित्वा उत्तरपञ्‍चालनगरं गतो। राजा तस्सागमनं सुत्वा पच्‍चुग्गन्त्वा महन्तेन सक्‍कारेन नगरं पवेसेत्वा महन्तं गेहं दत्वा ठपेत्वा पठमदिन्‍ने असीतिगामे न अञ्‍ञं भोगं अदासि। सो तं राजानं उपट्ठासि।

    Pañcālacandī videharaññā piyā ahosi manāpā. Sā dutiye saṃvacchare puttaṃ vijāyi. Tassa dasame saṃvacchare vedeharājā kālamakāsi. Bodhisatto tassa chattaṃ ussāpetvā ‘‘deva, ahaṃ tava ayyakassa cūḷanirañño santikaṃ gamissāmī’’ti āpucchi. Paṇḍita, mā maṃ daharaṃ chaḍḍetvā gamittha, ahaṃ taṃ pituṭṭhāne ṭhapetvā sakkāraṃ karissāmīti. Pañcālacandīpi naṃ ‘‘paṇḍita, tumhākaṃ gatakāle aññaṃ paṭisaraṇaṃ natthi, mā gamitthā’’ti yāci. Sopi ‘‘mayā rañño paṭiññā dinnā, na sakkā agantu’’nti mahājanassa kalunaṃ paridevantasseva attano upaṭṭhāke gahetvā nagarā nikkhamitvā uttarapañcālanagaraṃ gato. Rājā tassāgamanaṃ sutvā paccuggantvā mahantena sakkārena nagaraṃ pavesetvā mahantaṃ gehaṃ datvā ṭhapetvā paṭhamadinne asītigāme na aññaṃ bhogaṃ adāsi. So taṃ rājānaṃ upaṭṭhāsi.

    तदा भेरी नाम परिब्बाजिका राजगेहे भुञ्‍जति, सा पण्डिता ब्यत्ता। ताय महासत्तो न दिट्ठपुब्बो, ‘‘महोसधपण्डितो किर राजानं उपट्ठाती’’ति सद्दमेव सुणाति। तेनपि सा न दिट्ठपुब्बा, ‘‘भेरी नाम परिब्बाजिका राजगेहे भुञ्‍जती’’ति सद्दमेव सुणाति। नन्दादेवी पन ‘‘पियविप्पयोगं कत्वा अम्हे किलमापेसी’’ति बोधिसत्ते अनत्तमना अहोसि। सा पञ्‍चसता वल्‍लभित्थियो आणापेसि ‘‘महोसधस्स एकं दोसं उपधारेत्वा रञ्‍ञो अन्तरे परिभिन्दितुं वायमथा’’ति। ता तस्स अन्तरं ओलोकेन्तियो विचरन्ति।

    Tadā bherī nāma paribbājikā rājagehe bhuñjati, sā paṇḍitā byattā. Tāya mahāsatto na diṭṭhapubbo, ‘‘mahosadhapaṇḍito kira rājānaṃ upaṭṭhātī’’ti saddameva suṇāti. Tenapi sā na diṭṭhapubbā, ‘‘bherī nāma paribbājikā rājagehe bhuñjatī’’ti saddameva suṇāti. Nandādevī pana ‘‘piyavippayogaṃ katvā amhe kilamāpesī’’ti bodhisatte anattamanā ahosi. Sā pañcasatā vallabhitthiyo āṇāpesi ‘‘mahosadhassa ekaṃ dosaṃ upadhāretvā rañño antare paribhindituṃ vāyamathā’’ti. Tā tassa antaraṃ olokentiyo vicaranti.

    अथेकदिवसं सा परिब्बाजिका भुञ्‍जित्वा राजगेहा निक्खन्ती बोधिसत्तं राजुपट्ठानं आगच्छन्तं राजङ्गणे पस्सि। सो तं वन्दित्वा अट्ठासि। सा ‘‘अयं किर पण्डितो, जानिस्सामि तावस्स पण्डितभावं वा अपण्डितभावं वा’’ति हत्थमुद्दाय पञ्हं पुच्छन्ती बोधिसत्तं ओलोकेत्वा हत्थं पसारेसि। सा किर ‘‘कीदिसं, पण्डित, राजा तं परदेसतो आनेत्वा इदानि पटिजग्गति, न पटिजग्गती’’ति मनसाव पञ्हं पुच्छि। बोधिसत्तो ‘‘अयं हत्थमुद्दाय मं पञ्हं पुच्छती’’ति ञत्वा पञ्हं विस्सज्‍जेन्तो हत्थमुट्ठिं अकासि। सो किर ‘‘अय्ये, मम पटिञ्‍ञं गहेत्वा पक्‍कोसित्वा इदानि राजा गाळ्हमुट्ठिव जातो, न मे अपुब्बं किञ्‍चि देती’’ति मनसाव पञ्हं विस्सज्‍जेसि। सा तं कारणं ञत्वा हत्थं उक्खिपित्वा अत्तनो सीसं परामसि। तेन इदं दस्सेति ‘‘पण्डित, सचे किलमसि, मयं विय कस्मा न पब्बजसी’’ति? तं ञत्वा महासत्तो अत्तनो कुच्छिं परामसि। तेन इदं दस्सेति ‘‘अय्ये, मम पोसितब्बा पुत्तदारा बहुतरा, तेन न पब्बजामी’’ति। इति सा हत्थमुद्दाय पञ्हं पुच्छित्वा अत्तनो आवासमेव अगमासि। महासत्तोपि तं वन्दित्वा राजुपट्ठानं गतो।

    Athekadivasaṃ sā paribbājikā bhuñjitvā rājagehā nikkhantī bodhisattaṃ rājupaṭṭhānaṃ āgacchantaṃ rājaṅgaṇe passi. So taṃ vanditvā aṭṭhāsi. Sā ‘‘ayaṃ kira paṇḍito, jānissāmi tāvassa paṇḍitabhāvaṃ vā apaṇḍitabhāvaṃ vā’’ti hatthamuddāya pañhaṃ pucchantī bodhisattaṃ oloketvā hatthaṃ pasāresi. Sā kira ‘‘kīdisaṃ, paṇḍita, rājā taṃ paradesato ānetvā idāni paṭijaggati, na paṭijaggatī’’ti manasāva pañhaṃ pucchi. Bodhisatto ‘‘ayaṃ hatthamuddāya maṃ pañhaṃ pucchatī’’ti ñatvā pañhaṃ vissajjento hatthamuṭṭhiṃ akāsi. So kira ‘‘ayye, mama paṭiññaṃ gahetvā pakkositvā idāni rājā gāḷhamuṭṭhiva jāto, na me apubbaṃ kiñci detī’’ti manasāva pañhaṃ vissajjesi. Sā taṃ kāraṇaṃ ñatvā hatthaṃ ukkhipitvā attano sīsaṃ parāmasi. Tena idaṃ dasseti ‘‘paṇḍita, sace kilamasi, mayaṃ viya kasmā na pabbajasī’’ti? Taṃ ñatvā mahāsatto attano kucchiṃ parāmasi. Tena idaṃ dasseti ‘‘ayye, mama positabbā puttadārā bahutarā, tena na pabbajāmī’’ti. Iti sā hatthamuddāya pañhaṃ pucchitvā attano āvāsameva agamāsi. Mahāsattopi taṃ vanditvā rājupaṭṭhānaṃ gato.

    नन्दादेविया पयुत्ता वल्‍लभित्थियो सीहपञ्‍जरे ठिता तं किरियं दिस्वा चूळनिरञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘देव, महोसधो भेरिपरिब्बाजिकाय सद्धिं एकतो हुत्वा तुम्हाकं रज्‍जं गण्हितुकामो, तुम्हाकं पच्‍चत्थिको होती’’ति परिभिन्दिंसु। राजा आह – ‘‘किं वो दिट्ठं वा सुतं वा’’ति? महाराज , परिब्बाजिका भुञ्‍जित्वा ओतरन्ती महोसधं दिस्वा राजानं हत्थतलं विय खलमण्डलं विय च समं कत्वा ‘‘रज्‍जं अत्तनो हत्थगतं कातुं सक्‍कोसी’’ति हत्थं पसारेसि। महोसधोपि खग्गग्गहणाकारं दस्सेन्तो ‘‘कतिपाहच्‍चयेन सीसं छिन्दित्वा रज्‍जं अत्तनो हत्थगतं करिस्सामी’’ति मुट्ठिं अकासि। सा ‘‘सीसमेव छिन्दाही’’ति अत्तनो हत्थं उक्खिपित्वा सीसं परामसि। महोसधो ‘‘मज्झेयेव नं छिन्दिस्सामी’’ति कुच्छिं परामसि। अप्पमत्ता, महाराज, होथ, महोसधं घातेतुं वट्टतीति। सो तासं कथं सुत्वा चिन्तेसि ‘‘न सक्‍का पण्डितेन मयि दुस्सितुं, परिब्बाजिकं पुच्छिस्सामी’’ति।

    Nandādeviyā payuttā vallabhitthiyo sīhapañjare ṭhitā taṃ kiriyaṃ disvā cūḷanirañño santikaṃ gantvā ‘‘deva, mahosadho bheriparibbājikāya saddhiṃ ekato hutvā tumhākaṃ rajjaṃ gaṇhitukāmo, tumhākaṃ paccatthiko hotī’’ti paribhindiṃsu. Rājā āha – ‘‘kiṃ vo diṭṭhaṃ vā sutaṃ vā’’ti? Mahārāja , paribbājikā bhuñjitvā otarantī mahosadhaṃ disvā rājānaṃ hatthatalaṃ viya khalamaṇḍalaṃ viya ca samaṃ katvā ‘‘rajjaṃ attano hatthagataṃ kātuṃ sakkosī’’ti hatthaṃ pasāresi. Mahosadhopi khaggaggahaṇākāraṃ dassento ‘‘katipāhaccayena sīsaṃ chinditvā rajjaṃ attano hatthagataṃ karissāmī’’ti muṭṭhiṃ akāsi. Sā ‘‘sīsameva chindāhī’’ti attano hatthaṃ ukkhipitvā sīsaṃ parāmasi. Mahosadho ‘‘majjheyeva naṃ chindissāmī’’ti kucchiṃ parāmasi. Appamattā, mahārāja, hotha, mahosadhaṃ ghātetuṃ vaṭṭatīti. So tāsaṃ kathaṃ sutvā cintesi ‘‘na sakkā paṇḍitena mayi dussituṃ, paribbājikaṃ pucchissāmī’’ti.

    सो पुनदिवसे परिब्बाजिकाय भुत्तकाले तं उपसङ्कमित्वा पुच्छि ‘‘अय्ये, कच्‍चि ते महोसधपण्डितो दिट्ठो’’ति? ‘‘आम, महाराज, हिय्यो इतो भुञ्‍जित्वा निक्खन्तिया दिट्ठो’’ति। ‘‘कोचि पन वो कथासल्‍लापो अहोसी’’ति। ‘‘महाराज, सल्‍लापो नत्थि, ‘सो पन पण्डितो’ति सुत्वा ‘सचे पण्डितो, इदं जानिस्सती’ति हत्थमुद्दाय नं पञ्हं पुच्छन्ती ‘‘पण्डित, कच्‍चि ते राजा पसारितहत्थो, न सङ्कुचितहत्थो, कच्‍चि ते सङ्गण्हाती’’ति हत्थं पसारेसिं। पण्डितो – ‘‘राजा मम पटिञ्‍ञं गहेत्वा पक्‍कोसित्वा इदानि किञ्‍चि न देती’’ति मुट्ठिमकासि। अथाहं – ‘‘सचे किलमसि, मयं विय कस्मा न पब्बजसी’’ति सीसं परामसिं। सो – ‘‘मम पोसेतब्बा पुत्तदारा बहुतरा, तेन न पब्बजामी’’ति अत्तनो कुच्छिं परामसीति। ‘‘पण्डितो, अय्ये, महोसधो’’ति? ‘‘आम, महाराज, पथवितले पञ्‍ञाय तेन सदिसो नाम नत्थी’’ति। राजा तस्सा कथं सुत्वा तं वन्दित्वा उय्योजेसि। तस्सा गतकाले पण्डितो राजुपट्ठानं पविट्ठो। अथ नं पुच्छि ‘‘कच्‍चि ते, पण्डित, भेरी नाम परिब्बाजिका दिट्ठा’’ति? ‘‘आम, महाराज, हिय्यो इतो निक्खन्तिं पस्सिं, सा हत्थमुद्दाय एवं मं पञ्हं पुच्छि, अहञ्‍चस्सा तथेव विस्सज्‍जेसि’’न्ति ताय कथितनियामेनेव कथेसि। राजा तं दिवसं पसीदित्वा पण्डितस्स सेनापतिट्ठानं अदासि, सब्बकिच्‍चानि तमेव पटिच्छापेसि। तस्स यसो महा अहोसि।

    So punadivase paribbājikāya bhuttakāle taṃ upasaṅkamitvā pucchi ‘‘ayye, kacci te mahosadhapaṇḍito diṭṭho’’ti? ‘‘Āma, mahārāja, hiyyo ito bhuñjitvā nikkhantiyā diṭṭho’’ti. ‘‘Koci pana vo kathāsallāpo ahosī’’ti. ‘‘Mahārāja, sallāpo natthi, ‘so pana paṇḍito’ti sutvā ‘sace paṇḍito, idaṃ jānissatī’ti hatthamuddāya naṃ pañhaṃ pucchantī ‘‘paṇḍita, kacci te rājā pasāritahattho, na saṅkucitahattho, kacci te saṅgaṇhātī’’ti hatthaṃ pasāresiṃ. Paṇḍito – ‘‘rājā mama paṭiññaṃ gahetvā pakkositvā idāni kiñci na detī’’ti muṭṭhimakāsi. Athāhaṃ – ‘‘sace kilamasi, mayaṃ viya kasmā na pabbajasī’’ti sīsaṃ parāmasiṃ. So – ‘‘mama posetabbā puttadārā bahutarā, tena na pabbajāmī’’ti attano kucchiṃ parāmasīti. ‘‘Paṇḍito, ayye, mahosadho’’ti? ‘‘Āma, mahārāja, pathavitale paññāya tena sadiso nāma natthī’’ti. Rājā tassā kathaṃ sutvā taṃ vanditvā uyyojesi. Tassā gatakāle paṇḍito rājupaṭṭhānaṃ paviṭṭho. Atha naṃ pucchi ‘‘kacci te, paṇḍita, bherī nāma paribbājikā diṭṭhā’’ti? ‘‘Āma, mahārāja, hiyyo ito nikkhantiṃ passiṃ, sā hatthamuddāya evaṃ maṃ pañhaṃ pucchi, ahañcassā tatheva vissajjesi’’nti tāya kathitaniyāmeneva kathesi. Rājā taṃ divasaṃ pasīditvā paṇḍitassa senāpatiṭṭhānaṃ adāsi, sabbakiccāni tameva paṭicchāpesi. Tassa yaso mahā ahosi.

    रञ्‍ञो दिन्‍नयसानन्तरमेव सो चिन्तेसि ‘‘रञ्‍ञा एकप्पहारेनेव मय्हं अतिमहन्तं इस्सरियं दिन्‍नं, राजानो खो पन मारेतुकामापि एवं करोन्तियेव, यंनूनाहं ‘मम सुहदयो वा नो वा’ति राजानं वीमंसेय्यं, न खो पनञ्‍ञो जानितुं सक्खिस्सति, भेरी परिब्बाजिका ञाणसम्पन्‍ना, सा एकेनुपायेन जानिस्सती’’ति। सो बहूनि गन्धमालादीनि गहेत्वा परिब्बाजिकाय आवासं गन्त्वा तं पूजयित्वा वन्दित्वा ‘‘अय्ये, तुम्हेहि रञ्‍ञो मम गुणकथाय कथितदिवसतो पट्ठाय राजा अज्झोत्थरित्वा मय्हं अतिमहन्तं यसं देति, तं खो पन ‘सभावेन वा देति, नो वा’ति न जानामि, साधु वतस्स, सचे एकेनुपायेन रञ्‍ञो मयि सिनेहभावं जानेय्याथा’’ति आह। सा ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा पुनदिवसे राजगेहं गच्छमाना दकरक्खसपञ्हं नाम चिन्तेसि। एवं किरस्सा अहोसि ‘‘अहं चरपुरिसो विय हुत्वा उपायेन राजानं पञ्हं पुच्छित्वा ‘पण्डितस्स सुहदयो वा, नो वा’ति जानिस्सामी’’ति। सा गन्त्वा कतभत्तकिच्‍चा निसीदि। राजापि नं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। तस्सा एतदहोसि ‘‘सचे राजा पण्डितस्स उपरि दुहदयो भविस्सति, पञ्हं पुट्ठो अत्तनो दुहदयभावं महाजनमज्झेयेव कथेस्सति, तं अयुत्तं, एकमन्ते नं पञ्हं पुच्छिस्सामी’’ति। सा ‘‘रहो पच्‍चासीसामि, महाराजा’’ति आह। राजा मनुस्से पटिक्‍कमापेसि। अथ नं सा आह – ‘‘महाराज, तं पञ्हं पुच्छामी’’ति। ‘‘पुच्छ, अय्ये, जानन्तो कथेस्सामी’’ति। अथ सा दकरक्खसपञ्हे पठमं गाथमाह –

    Rañño dinnayasānantarameva so cintesi ‘‘raññā ekappahāreneva mayhaṃ atimahantaṃ issariyaṃ dinnaṃ, rājāno kho pana māretukāmāpi evaṃ karontiyeva, yaṃnūnāhaṃ ‘mama suhadayo vā no vā’ti rājānaṃ vīmaṃseyyaṃ, na kho panañño jānituṃ sakkhissati, bherī paribbājikā ñāṇasampannā, sā ekenupāyena jānissatī’’ti. So bahūni gandhamālādīni gahetvā paribbājikāya āvāsaṃ gantvā taṃ pūjayitvā vanditvā ‘‘ayye, tumhehi rañño mama guṇakathāya kathitadivasato paṭṭhāya rājā ajjhottharitvā mayhaṃ atimahantaṃ yasaṃ deti, taṃ kho pana ‘sabhāvena vā deti, no vā’ti na jānāmi, sādhu vatassa, sace ekenupāyena rañño mayi sinehabhāvaṃ jāneyyāthā’’ti āha. Sā ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā punadivase rājagehaṃ gacchamānā dakarakkhasapañhaṃ nāma cintesi. Evaṃ kirassā ahosi ‘‘ahaṃ carapuriso viya hutvā upāyena rājānaṃ pañhaṃ pucchitvā ‘paṇḍitassa suhadayo vā, no vā’ti jānissāmī’’ti. Sā gantvā katabhattakiccā nisīdi. Rājāpi naṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Tassā etadahosi ‘‘sace rājā paṇḍitassa upari duhadayo bhavissati, pañhaṃ puṭṭho attano duhadayabhāvaṃ mahājanamajjheyeva kathessati, taṃ ayuttaṃ, ekamante naṃ pañhaṃ pucchissāmī’’ti. Sā ‘‘raho paccāsīsāmi, mahārājā’’ti āha. Rājā manusse paṭikkamāpesi. Atha naṃ sā āha – ‘‘mahārāja, taṃ pañhaṃ pucchāmī’’ti. ‘‘Puccha, ayye, jānanto kathessāmī’’ti. Atha sā dakarakkhasapañhe paṭhamaṃ gāthamāha –

    ‘‘सचे वो वुय्हमानानं, सत्तन्‍नं उदकण्णवे।

    ‘‘Sace vo vuyhamānānaṃ, sattannaṃ udakaṇṇave;

    मनुस्सबलिमेसानो, नावं गण्हेय्य रक्खसो।

    Manussabalimesāno, nāvaṃ gaṇheyya rakkhaso;

    अनुपुब्बं कथं दत्वा, मुञ्‍चेसि दकरक्खसा’’ति॥ (जा॰ १.१६.२२४)।

    Anupubbaṃ kathaṃ datvā, muñcesi dakarakkhasā’’ti. (jā. 1.16.224);

    तत्थ सत्तन्‍नन्ति तुम्हाकं माता च नन्दादेवी च तिखिणमन्तिकुमारो च धनुसेखसहायो च पुरोहितो च महोसधो च तुम्हे चाति इमेसं सत्तन्‍नं। उदकण्णवेति गम्भीरवित्थते उदके। मनुस्सबलिमेसानोति मनुस्सबलिं गवेसन्तो। गण्हेय्याति थामसम्पन्‍नो दकरक्खसो उदकं द्विधा कत्वा निक्खमित्वा तं नावं गण्हेय्य, गहेत्वा च पन ‘‘महाराज, इमे छ जने मम अनुपटिपाटिया देहि, तं विस्सज्‍जेस्सामी’’ति वदेय्य। अथ त्वं अनुपुब्बं कथं दत्वा मुञ्‍चेसि दकरक्खसा, कं पठमं दत्वा…पे॰… कं छट्ठं दत्वा दकरक्खसतो मुञ्‍चेय्यासीति?

    Tattha sattannanti tumhākaṃ mātā ca nandādevī ca tikhiṇamantikumāro ca dhanusekhasahāyo ca purohito ca mahosadho ca tumhe cāti imesaṃ sattannaṃ. Udakaṇṇaveti gambhīravitthate udake. Manussabalimesānoti manussabaliṃ gavesanto. Gaṇheyyāti thāmasampanno dakarakkhaso udakaṃ dvidhā katvā nikkhamitvā taṃ nāvaṃ gaṇheyya, gahetvā ca pana ‘‘mahārāja, ime cha jane mama anupaṭipāṭiyā dehi, taṃ vissajjessāmī’’ti vadeyya. Atha tvaṃ anupubbaṃ kathaṃ datvā muñcesi dakarakkhasā, kaṃ paṭhamaṃ datvā…pe… kaṃ chaṭṭhaṃ datvā dakarakkhasato muñceyyāsīti?

    तं सुत्वा राजा अत्तनो यथाज्झासयं कथेन्तो इमं गाथमाह –

    Taṃ sutvā rājā attano yathājjhāsayaṃ kathento imaṃ gāthamāha –

    ‘‘मातरं पठमं दज्‍जं, भरियं दत्वान भातरं।

    ‘‘Mātaraṃ paṭhamaṃ dajjaṃ, bhariyaṃ datvāna bhātaraṃ;

    ततो सहायं दत्वान, पञ्‍चमं दज्‍जं ब्राह्मणं।

    Tato sahāyaṃ datvāna, pañcamaṃ dajjaṃ brāhmaṇaṃ;

    छट्ठाहं दज्‍जमत्तानं, नेव दज्‍जं महोसध’’न्ति॥ (जा॰ १.१६.२२५)।

    Chaṭṭhāhaṃ dajjamattānaṃ, neva dajjaṃ mahosadha’’nti. (jā. 1.16.225);

    तत्थ छट्ठाहन्ति अय्ये, पञ्‍चमे खादिते अथाहं ‘‘भो दकरक्खस, मुखं विवरा’’ति वत्वा तेन मुखे विवटे दळ्हं कच्छं बन्धित्वा इमं रज्‍जसिरिं अगणेत्वा ‘‘इदानि मं खादा’’ति तस्स मुखे पतेय्यं, न त्वेव जीवमानो महोसधपण्डितं ददेय्यन्ति, एत्तकेन अयं पञ्हो निट्ठितो।

    Tattha chaṭṭhāhanti ayye, pañcame khādite athāhaṃ ‘‘bho dakarakkhasa, mukhaṃ vivarā’’ti vatvā tena mukhe vivaṭe daḷhaṃ kacchaṃ bandhitvā imaṃ rajjasiriṃ agaṇetvā ‘‘idāni maṃ khādā’’ti tassa mukhe pateyyaṃ, na tveva jīvamāno mahosadhapaṇḍitaṃ dadeyyanti, ettakena ayaṃ pañho niṭṭhito.

    एवं ञातं परिब्बाजिकाय रञ्‍ञो महासत्ते सुहदयतं, न पन एत्तकेनेव पण्डितस्स गुणो चन्दो विय पाकटो होति। तेनस्सा एतदहोसि ‘‘अहं महाजनमज्झे एतेसं गुणं कथयिस्सामि, राजा तेसं अगुणं कथेत्वा पण्डितस्स गुणं कथेस्सति, एवं पण्डितस्स गुणो नभे पुण्णचन्दो विय पाकटो भविस्सती’’ति। सा सब्बं अन्तेपुरजनं सन्‍निपातापेत्वा आदितो पट्ठाय पुन राजानं तमेव पञ्हं पुच्छित्वा तेन तथेव वुत्ते ‘‘महाराज, त्वं ‘मातरं पठमं दस्सामी’ति वदसि, माता नाम महागुणा, तुय्हञ्‍च माता न अञ्‍ञेसं मातुसदिसा। बहूपकारा ते एसा’’ति तस्सा गुणं कथेन्ती गाथाद्वयमाह –

    Evaṃ ñātaṃ paribbājikāya rañño mahāsatte suhadayataṃ, na pana ettakeneva paṇḍitassa guṇo cando viya pākaṭo hoti. Tenassā etadahosi ‘‘ahaṃ mahājanamajjhe etesaṃ guṇaṃ kathayissāmi, rājā tesaṃ aguṇaṃ kathetvā paṇḍitassa guṇaṃ kathessati, evaṃ paṇḍitassa guṇo nabhe puṇṇacando viya pākaṭo bhavissatī’’ti. Sā sabbaṃ antepurajanaṃ sannipātāpetvā ādito paṭṭhāya puna rājānaṃ tameva pañhaṃ pucchitvā tena tatheva vutte ‘‘mahārāja, tvaṃ ‘mātaraṃ paṭhamaṃ dassāmī’ti vadasi, mātā nāma mahāguṇā, tuyhañca mātā na aññesaṃ mātusadisā. Bahūpakārā te esā’’ti tassā guṇaṃ kathentī gāthādvayamāha –

    ‘‘पोसेता ते जनेत्ती च, दीघरत्तानुकम्पिका।

    ‘‘Posetā te janettī ca, dīgharattānukampikā;

    छब्भी तयि पदुस्सति, पण्डिता अत्थदस्सिनी।

    Chabbhī tayi padussati, paṇḍitā atthadassinī;

    अञ्‍ञं उपनिसं कत्वा, वधा तं परिमोचयि॥

    Aññaṃ upanisaṃ katvā, vadhā taṃ parimocayi.

    ‘‘तं तादिसिं पाणददिं, ओरसं गब्भधारिनिं।

    ‘‘Taṃ tādisiṃ pāṇadadiṃ, orasaṃ gabbhadhāriniṃ;

    मातरं केन दोसेन, दज्‍जासि दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२२६-२२७)।

    Mātaraṃ kena dosena, dajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.226-227);

    तत्थ पोसेताति दहरकाले द्वे तयो वारे न्हापेत्वा पायेत्वा भोजेत्वा तं पोसेसि। दीघरत्तानुकम्पिकाति चिरकालं मुदुना हितचित्तेन अनुकम्पिका। छम्भी तयि पदुस्सतीति यदा तयि छम्भी नाम ब्राह्मणो पदुस्सि, तदा सा पण्डिता अत्थदस्सिनी अञ्‍ञं तव पटिरूपकं कत्वा तं वधा परिमोचयि।

    Tattha posetāti daharakāle dve tayo vāre nhāpetvā pāyetvā bhojetvā taṃ posesi. Dīgharattānukampikāti cirakālaṃ mudunā hitacittena anukampikā. Chambhī tayi padussatīti yadā tayi chambhī nāma brāhmaṇo padussi, tadā sā paṇḍitā atthadassinī aññaṃ tava paṭirūpakaṃ katvā taṃ vadhā parimocayi.

    चूळनिस्स किर महाचूळनी नाम पिता अहोसि। सा इमस्स दहरकाले पुरोहितेन सद्धिं मेथुनं पटिसेवित्वा राजानं विसेन मारापेत्वा ब्राह्मणस्स छत्तं उस्सापेत्वा तस्स अग्गमहेसी हुत्वा एकदिवसं ‘‘अम्म, छातोम्ही’’ति वुत्ते पुत्तस्स फाणितेन सद्धिं पूवखज्‍जकं दापेसि। अथ नं मक्खिका परिवारयिंसु, सो ‘‘इमं निम्मक्खिकं कत्वा खादिस्सामी’’ति थोकं पटिक्‍कमित्वा भूमियं फाणितबिन्दूनि पातेत्वा अत्तनो सन्तिके मक्खिका पोथेत्वा पलापेसि। ता गन्त्वा इतरं फाणितं परिवारयिंसु। सो निम्मक्खिकं कत्वा खज्‍जकं खादित्वा हत्थं धोवित्वा मुखं विक्खालेत्वा पक्‍कामि। ब्राह्मणो तस्स तं किरियं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘अयं दारको इदानेव निम्मक्खिकं फाणितं खादति, वुड्ढिप्पत्तो मम रज्‍जं न दस्सति, इदानेव नं मारेस्सामी’’ति। सो देविया तमत्थं आरोचेसि।

    Cūḷanissa kira mahācūḷanī nāma pitā ahosi. Sā imassa daharakāle purohitena saddhiṃ methunaṃ paṭisevitvā rājānaṃ visena mārāpetvā brāhmaṇassa chattaṃ ussāpetvā tassa aggamahesī hutvā ekadivasaṃ ‘‘amma, chātomhī’’ti vutte puttassa phāṇitena saddhiṃ pūvakhajjakaṃ dāpesi. Atha naṃ makkhikā parivārayiṃsu, so ‘‘imaṃ nimmakkhikaṃ katvā khādissāmī’’ti thokaṃ paṭikkamitvā bhūmiyaṃ phāṇitabindūni pātetvā attano santike makkhikā pothetvā palāpesi. Tā gantvā itaraṃ phāṇitaṃ parivārayiṃsu. So nimmakkhikaṃ katvā khajjakaṃ khāditvā hatthaṃ dhovitvā mukhaṃ vikkhāletvā pakkāmi. Brāhmaṇo tassa taṃ kiriyaṃ disvā cintesi ‘‘ayaṃ dārako idāneva nimmakkhikaṃ phāṇitaṃ khādati, vuḍḍhippatto mama rajjaṃ na dassati, idāneva naṃ māressāmī’’ti. So deviyā tamatthaṃ ārocesi.

    सा ‘‘साधू, देव, अहं तयि सिनेहेन अत्तनो सामिकम्पि मारेसिं, इमिना मे को अत्थो, महाराज, एकम्पि अजानापेत्वा रहस्सेन नं मारेस्सामी’’ति ब्राह्मणं वञ्‍चेत्वा ‘‘अत्थेसो उपायो’’ति पण्डितं उपायकुसलं भत्तकारकं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘सम्म, मम पुत्तो चूळनिकुमारो च तव पुत्तो धनुसेखकुमारो च एकदिवसं जाता एकतो कुमारपरिहारेन वड्ढिता पियसहायका, छब्भिब्राह्मणो मम पुत्तं मारेतुकामो, त्वं तस्स जीवितदानं देही’’ति वत्वा ‘‘साधु, देवि, किं करोमी’’ति वुत्ते ‘‘मम पुत्तो अभिण्हं तव गेहे होतु, त्वञ्‍च ते च कतिपाहं निरासङ्कभावत्थाय महानसेयेव सुपथ। ततो निरासङ्कभावं ञत्वा तुम्हाकं सयनट्ठाने एळकट्ठीनि ठपेत्वा मनुस्सानं सयनवेलाय महानसे अग्गिं दत्वा कञ्‍चि अजानापेत्वा मम पुत्तञ्‍च तव पुत्तञ्‍च गहेत्वा अग्गद्वारेनेव निक्खमित्वा तिरोरट्ठं गन्त्वा मम पुत्तस्स राजपुत्तभावं अनाचिक्खित्वा जीवितं अनुरक्खाही’’ति आह।

    Sā ‘‘sādhū, deva, ahaṃ tayi sinehena attano sāmikampi māresiṃ, iminā me ko attho, mahārāja, ekampi ajānāpetvā rahassena naṃ māressāmī’’ti brāhmaṇaṃ vañcetvā ‘‘attheso upāyo’’ti paṇḍitaṃ upāyakusalaṃ bhattakārakaṃ pakkosāpetvā ‘‘samma, mama putto cūḷanikumāro ca tava putto dhanusekhakumāro ca ekadivasaṃ jātā ekato kumāraparihārena vaḍḍhitā piyasahāyakā, chabbhibrāhmaṇo mama puttaṃ māretukāmo, tvaṃ tassa jīvitadānaṃ dehī’’ti vatvā ‘‘sādhu, devi, kiṃ karomī’’ti vutte ‘‘mama putto abhiṇhaṃ tava gehe hotu, tvañca te ca katipāhaṃ nirāsaṅkabhāvatthāya mahānaseyeva supatha. Tato nirāsaṅkabhāvaṃ ñatvā tumhākaṃ sayanaṭṭhāne eḷakaṭṭhīni ṭhapetvā manussānaṃ sayanavelāya mahānase aggiṃ datvā kañci ajānāpetvā mama puttañca tava puttañca gahetvā aggadvāreneva nikkhamitvā tiroraṭṭhaṃ gantvā mama puttassa rājaputtabhāvaṃ anācikkhitvā jīvitaṃ anurakkhāhī’’ti āha.

    सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। अथस्स सा रतनसारं अदासि। सो तथा कत्वा कुमारञ्‍च पुत्तञ्‍च आदाय मद्दरट्ठे सागलनगरं गन्त्वा राजानं उपट्ठासि। सो पोराणभत्तकारकं अपनेत्वा तस्स तं ठानं अदासि। द्वेपि कुमारा तेन सद्धिंयेव राजनिवेसनं गच्छन्ति। राजा ‘‘कस्सेते पुत्ता कुमारा’’ति पुच्छि। भत्तकारको ‘‘मय्हं पुत्ता’’ति आह। ‘‘ननु द्वे असदिसा’’ति? ‘‘द्विन्‍नं इत्थीनं पुत्ता, देवा’’ति। ते गच्छन्ते काले विस्सासिका हुत्वा मद्दरञ्‍ञो धीताय सद्धिं राजनिवेसनेयेव कीळन्ति। अथ चूळनिकुमारो च राजधीता च अभिण्हदस्सनेन अञ्‍ञमञ्‍ञं पटिबद्धचित्ता अहेसुं। कीळनट्ठाने कुमारो राजधीतरं गेण्डुकम्पि पासकम्पि आहरापेति। अनाहरन्तिं सीसे पहरति, सा रोदति। अथस्सा सद्दं सुत्वा राजा ‘‘केन मे धीता पहटा’’ति वदति। धातियो आगन्त्वा पुच्छन्ति। कुमारिका ‘‘सचाहं ‘इमिना पहटाम्ही’ति वक्खामि , पिता मे एतस्स राजदण्डं करिस्सती’’ति सिनेहेन न कथेति, ‘‘नाहं केनचि पहटा’’ति वदति।

    So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Athassa sā ratanasāraṃ adāsi. So tathā katvā kumārañca puttañca ādāya maddaraṭṭhe sāgalanagaraṃ gantvā rājānaṃ upaṭṭhāsi. So porāṇabhattakārakaṃ apanetvā tassa taṃ ṭhānaṃ adāsi. Dvepi kumārā tena saddhiṃyeva rājanivesanaṃ gacchanti. Rājā ‘‘kassete puttā kumārā’’ti pucchi. Bhattakārako ‘‘mayhaṃ puttā’’ti āha. ‘‘Nanu dve asadisā’’ti? ‘‘Dvinnaṃ itthīnaṃ puttā, devā’’ti. Te gacchante kāle vissāsikā hutvā maddarañño dhītāya saddhiṃ rājanivesaneyeva kīḷanti. Atha cūḷanikumāro ca rājadhītā ca abhiṇhadassanena aññamaññaṃ paṭibaddhacittā ahesuṃ. Kīḷanaṭṭhāne kumāro rājadhītaraṃ geṇḍukampi pāsakampi āharāpeti. Anāharantiṃ sīse paharati, sā rodati. Athassā saddaṃ sutvā rājā ‘‘kena me dhītā pahaṭā’’ti vadati. Dhātiyo āgantvā pucchanti. Kumārikā ‘‘sacāhaṃ ‘iminā pahaṭāmhī’ti vakkhāmi , pitā me etassa rājadaṇḍaṃ karissatī’’ti sinehena na katheti, ‘‘nāhaṃ kenaci pahaṭā’’ti vadati.

    अथेकदिवसं मद्दराजा नं पहरन्तं अद्दस। दिस्वानस्स एतदहोसि ‘‘अयं कुमारो न च भत्तकारकेन सदिसो अभिरूपो पासादिको अतिविय अछम्भितो, न इमिना एतस्स पुत्तेन भवितब्ब’’न्ति। सो ततो पट्ठाय तं परिग्गण्हि। धातियो कीळनट्ठाने खादनीयं आहरित्वा राजधीताय देन्ति, सा अञ्‍ञेसम्पि दारकानं देति। ते जण्णुना पतिट्ठाय ओनता गण्हन्ति। चूळनिकुमारो पन ठितकोव तस्सा हत्थतो अच्छिन्दित्वा गण्हाति। राजापि तं किरियं अद्दस। अथेकदिवसं चूळनिकुमारस्स गेण्डुको रञ्‍ञो चूळसयनस्स हेट्ठा पाविसि। कुमारो तं गण्हन्तो अत्तनो इस्सरमानेन ‘‘इमस्स पच्‍चन्तरञ्‍ञो हेट्ठासयने न पविसामी’’ति तं दण्डकेन नीहरित्वा गण्हि। राजा तम्पि किरियं दिस्वा ‘‘निच्छयेनेस न भत्तकारकस्स पुत्तो’’ति तं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘कस्सेसो पुत्तो’’ति पुच्छि। ‘‘मय्हं पुत्तो, देवा’’ति। ‘‘अहं तव पुत्तञ्‍च अपुत्तञ्‍च जानामि, सभावं मे कथेहि, नो चे कथेसि, जीवितं ते नत्थी’’ति खग्गं उग्गिरि। सो मरणभयभीतो ‘‘कथेमि, देव, रहो पन पच्‍चासीसामी’’ति वत्वा रञ्‍ञा ओकासे कते अभयं याचित्वा यथाभूतं आरोचेसि। राजा तथतो ञत्वा अत्तनो धीतरं अलङ्करित्वा तस्स पादपरिचारिकं कत्वा अदासि।

    Athekadivasaṃ maddarājā naṃ paharantaṃ addasa. Disvānassa etadahosi ‘‘ayaṃ kumāro na ca bhattakārakena sadiso abhirūpo pāsādiko ativiya achambhito, na iminā etassa puttena bhavitabba’’nti. So tato paṭṭhāya taṃ pariggaṇhi. Dhātiyo kīḷanaṭṭhāne khādanīyaṃ āharitvā rājadhītāya denti, sā aññesampi dārakānaṃ deti. Te jaṇṇunā patiṭṭhāya onatā gaṇhanti. Cūḷanikumāro pana ṭhitakova tassā hatthato acchinditvā gaṇhāti. Rājāpi taṃ kiriyaṃ addasa. Athekadivasaṃ cūḷanikumārassa geṇḍuko rañño cūḷasayanassa heṭṭhā pāvisi. Kumāro taṃ gaṇhanto attano issaramānena ‘‘imassa paccantarañño heṭṭhāsayane na pavisāmī’’ti taṃ daṇḍakena nīharitvā gaṇhi. Rājā tampi kiriyaṃ disvā ‘‘nicchayenesa na bhattakārakassa putto’’ti taṃ pakkosāpetvā ‘‘kasseso putto’’ti pucchi. ‘‘Mayhaṃ putto, devā’’ti. ‘‘Ahaṃ tava puttañca aputtañca jānāmi, sabhāvaṃ me kathehi, no ce kathesi, jīvitaṃ te natthī’’ti khaggaṃ uggiri. So maraṇabhayabhīto ‘‘kathemi, deva, raho pana paccāsīsāmī’’ti vatvā raññā okāse kate abhayaṃ yācitvā yathābhūtaṃ ārocesi. Rājā tathato ñatvā attano dhītaraṃ alaṅkaritvā tassa pādaparicārikaṃ katvā adāsi.

    इमेसं पन पलातदिवसे ‘‘भत्तकारको च चूळनिकुमारो च भत्तकारकस्स पुत्तो च महानसे पदित्तेयेव दड्ढा’’ति सकलनगरे एककोलाहलं अहोसि। चलाकदेवीपि तं पवत्तिं सुत्वा ब्राह्मणस्स आरोचेसि ‘‘देव, तुम्हाकं मनोरथो मत्थकं पत्तो, ते किर तयोपि भत्तगेहेयेव दड्ढा’’ति। सो तुट्ठहट्ठो अहोसि। चलाकदेवीपि ‘‘चूळनिकुमारस्स अट्ठीनी’’ति एळकस्स अट्ठीनि आहरापेत्वा ब्राह्मणस्स दस्सेत्वा छड्डापेसि। इममत्थं सन्धाय परिब्बाजिका ‘‘अञ्‍ञं उपनिसं कत्वा, वधा तं परिमोचयी’’ति आह। सा हि एळकस्स अट्ठीनि ‘‘मनुस्सअट्ठीनी’’ति दस्सेत्वा तं वधा मोचेसि। ओरसन्ति याय त्वं उरे कत्वा वड्ढितो, तं ओरसं पियं मनापं। गब्भधारिनिन्ति याय त्वं कुच्छिना धारितो, तं एवरूपं मातरं केन दोसेन दकरक्खसस्स दस्ससीति।

    Imesaṃ pana palātadivase ‘‘bhattakārako ca cūḷanikumāro ca bhattakārakassa putto ca mahānase paditteyeva daḍḍhā’’ti sakalanagare ekakolāhalaṃ ahosi. Calākadevīpi taṃ pavattiṃ sutvā brāhmaṇassa ārocesi ‘‘deva, tumhākaṃ manoratho matthakaṃ patto, te kira tayopi bhattageheyeva daḍḍhā’’ti. So tuṭṭhahaṭṭho ahosi. Calākadevīpi ‘‘cūḷanikumārassa aṭṭhīnī’’ti eḷakassa aṭṭhīni āharāpetvā brāhmaṇassa dassetvā chaḍḍāpesi. Imamatthaṃ sandhāya paribbājikā ‘‘aññaṃ upanisaṃ katvā, vadhā taṃ parimocayī’’ti āha. Sā hi eḷakassa aṭṭhīni ‘‘manussaaṭṭhīnī’’ti dassetvā taṃ vadhā mocesi. Orasanti yāya tvaṃ ure katvā vaḍḍhito, taṃ orasaṃ piyaṃ manāpaṃ. Gabbhadhārininti yāya tvaṃ kucchinā dhārito, taṃ evarūpaṃ mātaraṃ kena dosena dakarakkhasassa dassasīti.

    तं सुत्वा राजा ‘‘अय्ये, बहू मम मातु गुणा, अहञ्‍चस्सा मम उपकारभावं जानामि, ततोपि पन ममेव गुणा बहुतरा’’ति मातु अगुणं कथेन्तो इमं गाथाद्वयमाह –

    Taṃ sutvā rājā ‘‘ayye, bahū mama mātu guṇā, ahañcassā mama upakārabhāvaṃ jānāmi, tatopi pana mameva guṇā bahutarā’’ti mātu aguṇaṃ kathento imaṃ gāthādvayamāha –

    ‘‘दहरा वियलङ्कारं, धारेति अपिळन्धनं।

    ‘‘Daharā viyalaṅkāraṃ, dhāreti apiḷandhanaṃ;

    दोवारिके अनीकट्ठे, अतिवेलं पजग्घति॥

    Dovārike anīkaṭṭhe, ativelaṃ pajagghati.

    ‘‘अथोपि पटिराजूनं, सयं दूतानि सासति।

    ‘‘Athopi paṭirājūnaṃ, sayaṃ dūtāni sāsati;

    मातरं तेन दोसेन, दज्‍जाहं दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२२८-२२९)।

    Mātaraṃ tena dosena, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.228-229);

    तत्थ दहरा वियाति महल्‍लिकापि हुत्वा तरुणी विय। धारेति अपिळन्धनन्ति पिळन्धितुं अयुत्तं अलङ्कारं धारेति। सा किर वजिरपूरितं कञ्‍चनमेखलं पिळन्धित्वा रञ्‍ञो अमच्‍चेहि सद्धिं महातले निसिन्‍नकाले अपरापरं चङ्कमति, मेखलासद्देन राजनिवेसनं एकनिन्‍नादं होति। पजग्घतीति एसा दोवारिके च हत्थिआचरियादिके अनीकट्ठे च, ये एतिस्सा उच्छिट्ठकम्पि भुञ्‍जितुं अयुत्तरूपा, तेपि आमन्तेत्वा तेहि सद्धिं अतिवेलं महाहसितं हसति। पटिराजूनन्ति अञ्‍ञेसं राजूनं। सयं दूतानि सासतीति मम वचनेन सयं पण्णं लिखित्वा दूतेपि पेसेति ‘‘मम माता कामे परिभुञ्‍जनवयस्मिंयेव ठिता, असुकराजा किर आगन्त्वा तं आनेतू’’ति। ते ‘‘मयं रञ्‍ञो उपट्ठाका, कस्मा नो एवं वदेसी’’ति पटिपण्णानि पेसेन्ति। तेसु परिसमज्झे वाचियमानेसु मम सीसं छिन्दनकालो विय होति, मातरं तेन दोसेन दकरक्खसस्स दस्सामीति।

    Tattha daharā viyāti mahallikāpi hutvā taruṇī viya. Dhāreti apiḷandhananti piḷandhituṃ ayuttaṃ alaṅkāraṃ dhāreti. Sā kira vajirapūritaṃ kañcanamekhalaṃ piḷandhitvā rañño amaccehi saddhiṃ mahātale nisinnakāle aparāparaṃ caṅkamati, mekhalāsaddena rājanivesanaṃ ekaninnādaṃ hoti. Pajagghatīti esā dovārike ca hatthiācariyādike anīkaṭṭhe ca, ye etissā ucchiṭṭhakampi bhuñjituṃ ayuttarūpā, tepi āmantetvā tehi saddhiṃ ativelaṃ mahāhasitaṃ hasati. Paṭirājūnanti aññesaṃ rājūnaṃ. Sayaṃ dūtāni sāsatīti mama vacanena sayaṃ paṇṇaṃ likhitvā dūtepi peseti ‘‘mama mātā kāme paribhuñjanavayasmiṃyeva ṭhitā, asukarājā kira āgantvā taṃ ānetū’’ti. Te ‘‘mayaṃ rañño upaṭṭhākā, kasmā no evaṃ vadesī’’ti paṭipaṇṇāni pesenti. Tesu parisamajjhe vāciyamānesu mama sīsaṃ chindanakālo viya hoti, mātaraṃ tena dosena dakarakkhasassa dassāmīti.

    अथ परिब्बाजिका ‘‘महाराज , मातरं ताव इमिना दोसेन देहि, भरिया पन ते बहूपकारा’’ति तस्सा गुणं कथेन्ती द्वे गाथा अभासि –

    Atha paribbājikā ‘‘mahārāja , mātaraṃ tāva iminā dosena dehi, bhariyā pana te bahūpakārā’’ti tassā guṇaṃ kathentī dve gāthā abhāsi –

    ‘‘इत्थिगुम्बस्स पवरा, अच्‍चन्तं पियभाणिनी।

    ‘‘Itthigumbassa pavarā, accantaṃ piyabhāṇinī;

    अनुग्गता सीलवती, छायाव अनपायिनी॥

    Anuggatā sīlavatī, chāyāva anapāyinī.

    ‘‘अक्‍कोधना पुञ्‍ञवती, पण्डिता अत्थदस्सिनी।

    ‘‘Akkodhanā puññavatī, paṇḍitā atthadassinī;

    उब्बरिं केन दोसेन, अज्‍जासि दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२३०-२३१)।

    Ubbariṃ kena dosena, ajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.230-231);

    तत्थ इत्थिगुम्बस्साति इत्थिगणस्स। अनुग्गताति दहरकालतो पट्ठाय अनुगता। ‘‘अक्‍कोधना’’तिआदिकेन पनस्सा गुणे कथेति। मद्दरट्ठे सागलनगरे वसनकाले पहटापि तव आणाकरणभयेन तयि सिनेहेन मातापितूनं न कथेसि, एवमेसा अक्‍कोधना पुञ्‍ञवती पण्डिता अत्थदस्सिनीति। इदं दहरकाले अक्‍कोधनादिभावं सन्धायाह। उब्बरिन्ति ओरोधं। एवं गुणसम्पन्‍नं नन्दादेविं केन दोसेन दकरक्खसस्स दस्ससीति वदति।

    Tattha itthigumbassāti itthigaṇassa. Anuggatāti daharakālato paṭṭhāya anugatā. ‘‘Akkodhanā’’tiādikena panassā guṇe katheti. Maddaraṭṭhe sāgalanagare vasanakāle pahaṭāpi tava āṇākaraṇabhayena tayi sinehena mātāpitūnaṃ na kathesi, evamesā akkodhanā puññavatī paṇḍitā atthadassinīti. Idaṃ daharakāle akkodhanādibhāvaṃ sandhāyāha. Ubbarinti orodhaṃ. Evaṃ guṇasampannaṃ nandādeviṃ kena dosena dakarakkhasassa dassasīti vadati.

    सो तस्सा अगुणं कथेन्तो आह –

    So tassā aguṇaṃ kathento āha –

    ‘‘खिड्डारतिसमापन्‍नं, अनत्थवसमागतं।

    ‘‘Khiḍḍāratisamāpannaṃ, anatthavasamāgataṃ;

    सा मं सकान पुत्तानं, अयाचं याचते धनं॥

    Sā maṃ sakāna puttānaṃ, ayācaṃ yācate dhanaṃ.

    ‘‘सोहं ददामि सारत्तो, बहुं उच्‍चावचं धनं।

    ‘‘Sohaṃ dadāmi sāratto, bahuṃ uccāvacaṃ dhanaṃ;

    सुदुच्‍चजं चजित्वान, पच्छा सोचामि दुम्मनो।

    Suduccajaṃ cajitvāna, pacchā socāmi dummano;

    उब्बरिं तेन दोसेन, दज्‍जाहं दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२३२-२३३)।

    Ubbariṃ tena dosena, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.232-233);

    तत्थ अनत्थवसमागतन्ति ताय खिड्डारतिया कामकीळाय अनत्थकारकानं किलेसानं वसं आगतं मं विदित्वा। सा मन्ति सा नन्दादेवी मं। सकान पुत्तानन्ति यं मया अत्तनो पुत्तधीतानञ्‍च भरियानञ्‍च दिन्‍नं पिळन्धनं, तं अयाचितब्बरूपं ‘‘मय्हं देही’’ति याचति। पच्छा सोचामीति सा दुतियदिवसे ‘‘इमानि पिळन्धनानि रञ्‍ञा मे दिन्‍नानि, आहरथेतानी’’ति तेसं रोदन्तानं ओमुञ्‍चित्वा गण्हाति। अथाहं ते रोदमाने मम सन्तिकं आगते दिस्वा पच्छा सोचामि। एवं दोसकारिका एसा। इमिना नं दोसेन दकरक्खसस्स दस्सामीति।

    Tattha anatthavasamāgatanti tāya khiḍḍāratiyā kāmakīḷāya anatthakārakānaṃ kilesānaṃ vasaṃ āgataṃ maṃ viditvā. Sā manti sā nandādevī maṃ. Sakāna puttānanti yaṃ mayā attano puttadhītānañca bhariyānañca dinnaṃ piḷandhanaṃ, taṃ ayācitabbarūpaṃ ‘‘mayhaṃ dehī’’ti yācati. Pacchā socāmīti sā dutiyadivase ‘‘imāni piḷandhanāni raññā me dinnāni, āharathetānī’’ti tesaṃ rodantānaṃ omuñcitvā gaṇhāti. Athāhaṃ te rodamāne mama santikaṃ āgate disvā pacchā socāmi. Evaṃ dosakārikā esā. Iminā naṃ dosena dakarakkhasassa dassāmīti.

    अथ नं परिब्बाजिका ‘‘इमं ताव इमिना दोसेन देहि, कनिट्ठो पन ते तिखिणमन्तिकुमारो उपकारको, तं केन दोसेन दस्सती’’ति पुच्छन्ती आह –

    Atha naṃ paribbājikā ‘‘imaṃ tāva iminā dosena dehi, kaniṭṭho pana te tikhiṇamantikumāro upakārako, taṃ kena dosena dassatī’’ti pucchantī āha –

    ‘‘येनोचिता जनपदा, आनीता च पटिग्गहं।

    ‘‘Yenocitā janapadā, ānītā ca paṭiggahaṃ;

    आभतं पररज्‍जेभि, अभिट्ठाय बहुं धनं॥

    Ābhataṃ pararajjebhi, abhiṭṭhāya bahuṃ dhanaṃ.

    धनुग्गहानं पवरं, सूरं तिखिणमन्तिनं।

    Dhanuggahānaṃ pavaraṃ, sūraṃ tikhiṇamantinaṃ;

    भातरं केन दोसेन, दज्‍जासि दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२३४-२३५)।

    Bhātaraṃ kena dosena, dajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.234-235);

    तत्थ ओचिताति वड्ढिता। पटिग्गहन्ति येन च तुम्हे परदेसे वसन्ता पुन गेहं आनीता। अभिट्ठायाति अभिभवित्वा। तिखिणमन्तिनन्ति तिखिणपञ्‍ञं।

    Tattha ocitāti vaḍḍhitā. Paṭiggahanti yena ca tumhe paradese vasantā puna gehaṃ ānītā. Abhiṭṭhāyāti abhibhavitvā. Tikhiṇamantinanti tikhiṇapaññaṃ.

    सो किर मातु ब्राह्मणेन सद्धिं वसनकाले जातो। अथस्स वयप्पत्तस्स ब्राह्मणो खग्गं हत्थे दत्वा ‘‘इमं गहेत्वा मं उपट्ठहा’’ति आह। सो ब्राह्मणं ‘‘पिता मे’’ति सञ्‍ञाय उपट्ठासि। अथ नं एको अमच्‍चो ‘‘कुमार, न त्वं एतस्स पुत्तो, तव कुच्छिगतकाले चलाकदेवी राजानं मारेत्वा एतस्स छत्तं उस्सापेसि, त्वं महाचूळनिरञ्‍ञो पुत्तो’’ति आह। सो कुज्झित्वा ‘‘एकेन उपायेन नं मारेस्सामी’’ति राजकुलं पविसन्तो तं खग्गं एकस्स पादमूलिकस्स दत्वा अपरं ‘‘त्वं राजद्वारे ‘ममेसो खग्गो’ति इमिना सद्धिं विवादं करेय्यासी’’ति वत्वा पाविसि। ते कलहं करिंसु। सो ‘‘किं एस कलहो’’ति एकं पुरिसं पेसेसि। सो आगन्त्वा ‘‘खग्गत्थाया’’ति आह। ब्राह्मणो तं सुत्वा ‘‘किं एत’’न्ति पुच्छि। सो किर तुम्हेहि मम दिन्‍नखग्गो परस्स सन्तकोति। ‘‘किं वदेसि, तात, तेन हि आहरापेहि, सञ्‍जानिस्सामि न’’न्ति आह। सो तं आहरापेत्वा कोसतो निक्‍कड्ढित्वा ‘‘पस्सथा’’ति तं सञ्झानापेन्तो विय उपगन्त्वा एकप्पहारेनेव तस्स सीसं छिन्दित्वा अत्तनो पादमूले पातेसि। ततो राजगेहं पटिजग्गित्वा नगरं अलङ्करित्वा तस्स अभिसेके उपनीते माता चूळनिकुमारस्स मद्दरट्ठे वसनभावं आचिक्खि। तं सुत्वा कुमारो सेनङ्गपरिवुतो तत्थ गन्त्वा भातरं आनेत्वा रज्‍जं पटिच्छापेसि। ततो पट्ठाय तं ‘‘तिखिणमन्ती’’ति सञ्‍जानिंसु। परिब्बाजिका तं ‘‘एवरूपं भातरं केन दोसेन दकरक्खसस्स दज्‍जासी’’ति पुच्छि।

    So kira mātu brāhmaṇena saddhiṃ vasanakāle jāto. Athassa vayappattassa brāhmaṇo khaggaṃ hatthe datvā ‘‘imaṃ gahetvā maṃ upaṭṭhahā’’ti āha. So brāhmaṇaṃ ‘‘pitā me’’ti saññāya upaṭṭhāsi. Atha naṃ eko amacco ‘‘kumāra, na tvaṃ etassa putto, tava kucchigatakāle calākadevī rājānaṃ māretvā etassa chattaṃ ussāpesi, tvaṃ mahācūḷanirañño putto’’ti āha. So kujjhitvā ‘‘ekena upāyena naṃ māressāmī’’ti rājakulaṃ pavisanto taṃ khaggaṃ ekassa pādamūlikassa datvā aparaṃ ‘‘tvaṃ rājadvāre ‘mameso khaggo’ti iminā saddhiṃ vivādaṃ kareyyāsī’’ti vatvā pāvisi. Te kalahaṃ kariṃsu. So ‘‘kiṃ esa kalaho’’ti ekaṃ purisaṃ pesesi. So āgantvā ‘‘khaggatthāyā’’ti āha. Brāhmaṇo taṃ sutvā ‘‘kiṃ eta’’nti pucchi. So kira tumhehi mama dinnakhaggo parassa santakoti. ‘‘Kiṃ vadesi, tāta, tena hi āharāpehi, sañjānissāmi na’’nti āha. So taṃ āharāpetvā kosato nikkaḍḍhitvā ‘‘passathā’’ti taṃ sañjhānāpento viya upagantvā ekappahāreneva tassa sīsaṃ chinditvā attano pādamūle pātesi. Tato rājagehaṃ paṭijaggitvā nagaraṃ alaṅkaritvā tassa abhiseke upanīte mātā cūḷanikumārassa maddaraṭṭhe vasanabhāvaṃ ācikkhi. Taṃ sutvā kumāro senaṅgaparivuto tattha gantvā bhātaraṃ ānetvā rajjaṃ paṭicchāpesi. Tato paṭṭhāya taṃ ‘‘tikhiṇamantī’’ti sañjāniṃsu. Paribbājikā taṃ ‘‘evarūpaṃ bhātaraṃ kena dosena dakarakkhasassa dajjāsī’’ti pucchi.

    राजा तस्स दोसं कथेन्तो आह –

    Rājā tassa dosaṃ kathento āha –

    ‘‘येनोचिता जनपदा, आनीता च पटिग्गहं।

    ‘‘Yenocitā janapadā, ānītā ca paṭiggahaṃ;

    आभतं पररज्‍जेभि, अभिट्ठाय बहुं धनं॥

    Ābhataṃ pararajjebhi, abhiṭṭhāya bahuṃ dhanaṃ.

    ‘‘धनुग्गहानं पवरो, सूरो तिखिणमन्ति च।

    ‘‘Dhanuggahānaṃ pavaro, sūro tikhiṇamanti ca;

    मयायं सुखितो राजा, अतिमञ्‍ञति दारको॥

    Mayāyaṃ sukhito rājā, atimaññati dārako.

    ‘‘उपट्ठानम्पि मे अय्ये, न सो एति यथा पुरे।

    ‘‘Upaṭṭhānampi me ayye, na so eti yathā pure;

    भातरं तेन दोसेन, दज्‍जाहं दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२३६-२३८)।

    Bhātaraṃ tena dosena, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.236-238);

    तत्थ पररज्‍जेभीति इमस्स पररज्‍जतो च बहु धनं आभतं, अयञ्‍च पररज्‍जे वसन्तो पुन इमं गेहं आनेत्वा ‘‘एस मया महति यसे पतिट्ठापितो’’ति वदति। यथा पुरेति पुब्बे पातोव आगच्छति, इदानि पन न तथा एति। इमिना नं दोसेन दकरक्खसस्स दस्सामीति।

    Tattha pararajjebhīti imassa pararajjato ca bahu dhanaṃ ābhataṃ, ayañca pararajje vasanto puna imaṃ gehaṃ ānetvā ‘‘esa mayā mahati yase patiṭṭhāpito’’ti vadati. Yathā pureti pubbe pātova āgacchati, idāni pana na tathā eti. Iminā naṃ dosena dakarakkhasassa dassāmīti.

    अथ परिब्बाजिका ‘‘भातु ताव को दोसो होतु, धनुसेखकुमारो पन तयि सिनेहगुणयुत्तो बहूपकारो’’ति तस्स गुणं कथेन्ती आह –

    Atha paribbājikā ‘‘bhātu tāva ko doso hotu, dhanusekhakumāro pana tayi sinehaguṇayutto bahūpakāro’’ti tassa guṇaṃ kathentī āha –

    ‘‘एकरत्तेन उभयो, त्वञ्‍चेव धनुसेख च।

    ‘‘Ekarattena ubhayo, tvañceva dhanusekha ca;

    उभो जातेत्थ पञ्‍चाला, सहाया सुसमावया॥

    Ubho jātettha pañcālā, sahāyā susamāvayā.

    ‘‘चरिया तं अनुबन्धित्थो, एकदुक्खसुखो तव।

    ‘‘Cariyā taṃ anubandhittho, ekadukkhasukho tava;

    उस्सुक्‍को ते दिवारत्तिं, सब्बकिच्‍चेसु ब्यावटो।

    Ussukko te divārattiṃ, sabbakiccesu byāvaṭo;

    सहायं केन दोसेन, दज्‍जासि दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२३९-२४०)।

    Sahāyaṃ kena dosena, dajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.239-240);

    तत्थ धनुसेखचाति धनुसेखो च, धनुसेखकुमारो चाति अत्थो। एत्थाति इधेव नगरे। पञ्‍चालाति उत्तरपञ्‍चालनगरे जातत्ता एवंवोहारा। सुसमावयाति सुट्ठु समवया। चरिया तं अनुबन्धित्थोति दहरकाले जनपदचारिकाय पक्‍कन्तं तं अनुबन्धि, छायाव न विजहि। उस्सुक्‍कोति तव किच्‍चेसु रत्थिन्दिवं उस्सुक्‍को छन्दजातो निच्‍चं ब्यावटो। तं केन दोसेन दकरक्खसस्स दस्ससीति।

    Tattha dhanusekhacāti dhanusekho ca, dhanusekhakumāro cāti attho. Etthāti idheva nagare. Pañcālāti uttarapañcālanagare jātattā evaṃvohārā. Susamāvayāti suṭṭhu samavayā. Cariyā taṃ anubandhitthoti daharakāle janapadacārikāya pakkantaṃ taṃ anubandhi, chāyāva na vijahi. Ussukkoti tava kiccesu ratthindivaṃ ussukko chandajāto niccaṃ byāvaṭo. Taṃ kena dosena dakarakkhasassa dassasīti.

    अथस्स राजा दोसं कथेन्तो आह –

    Athassa rājā dosaṃ kathento āha –

    ‘‘चरिया मं अयं अय्ये, पजग्घित्थो मया सह।

    ‘‘Cariyā maṃ ayaṃ ayye, pajagghittho mayā saha;

    अज्‍जापि तेन वण्णेन, अतिवेलं पजग्घति॥

    Ajjāpi tena vaṇṇena, ativelaṃ pajagghati.

    ‘‘उब्बरियापिहं अय्ये, मन्तयामि रहोगतो।

    ‘‘Ubbariyāpihaṃ ayye, mantayāmi rahogato;

    अनामन्तो पविसति, पुब्बे अप्पटिवेदितो॥

    Anāmanto pavisati, pubbe appaṭivedito.

    ‘‘लद्धद्वारो कतोकासो, अहिरिकं अनादरं।

    ‘‘Laddhadvāro katokāso, ahirikaṃ anādaraṃ;

    सहायं तेन दोसेन, दज्‍जाहं दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२४१-२४३)।

    Sahāyaṃ tena dosena, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.241-243);

    तत्थ अज्‍जापि तेन वण्णेनाति यथा चरियाय पुब्बे मं अनुबन्धन्तो मया अनाथेन सद्धिं एकतोव भुञ्‍जन्तो सयन्तो हत्थं पहरित्वा महाहसितं हसि, अज्‍जापि तथेव हसति, दुग्गतकाले विय मं मञ्‍ञति। अनामन्तोति रहो नन्दादेविया सद्धिं मन्तेन्तेपि मयि अजानापेत्वा सहसाव पविसति। इमिना दोसेन तं अहिरिकं अनादरं दकरक्खसस्स दस्सामीति।

    Tattha ajjāpi tena vaṇṇenāti yathā cariyāya pubbe maṃ anubandhanto mayā anāthena saddhiṃ ekatova bhuñjanto sayanto hatthaṃ paharitvā mahāhasitaṃ hasi, ajjāpi tatheva hasati, duggatakāle viya maṃ maññati. Anāmantoti raho nandādeviyā saddhiṃ mantentepi mayi ajānāpetvā sahasāva pavisati. Iminā dosena taṃ ahirikaṃ anādaraṃ dakarakkhasassa dassāmīti.

    अथ परिब्बाजिका ‘‘महाराज, तव सहायकस्स ताव एसो दोसो होतु, पुरोहितो पन तव बहूपकारो’’ति तस्स गुणं कथेन्ती आह –

    Atha paribbājikā ‘‘mahārāja, tava sahāyakassa tāva eso doso hotu, purohito pana tava bahūpakāro’’ti tassa guṇaṃ kathentī āha –

    ‘‘कुसलो सब्बनिमित्तानं, रुतञ्‍ञू आगतागमो।

    ‘‘Kusalo sabbanimittānaṃ, rutaññū āgatāgamo;

    उप्पाते सुपिने युत्तो, निय्याने च पवेसने॥

    Uppāte supine yutto, niyyāne ca pavesane.

    ‘‘पट्ठो भूमन्तलिक्खस्मिं, नक्खत्तपदकोविदो।

    ‘‘Paṭṭho bhūmantalikkhasmiṃ, nakkhattapadakovido;

    ब्राह्मणं केन दोसेन, दज्‍जासि दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२४४-२४५)।

    Brāhmaṇaṃ kena dosena, dajjāsi dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.244-245);

    तत्थ सब्बनिमित्तानन्ति ‘‘इमिना निमित्तेन इदं भविस्सति, इमिना इद’’न्ति एवं सब्बनिमित्तेसु कुसलो। रुतञ्‍ञूति सब्बरवं जानाति। उप्पातेति चन्दग्गाहसूरियग्गाहउक्‍कापातदिसाडाहादिके उप्पाते। सुपिने युत्तोति सुपिने च तस्स निप्फत्तिजाननवसेन युत्तो। निय्याने च पवेसनेति इमिना नक्खत्तेन निय्यायितब्बं, इमिना पविसितब्बन्ति जानाति। पट्ठोति छेको पटिबलो, भूमियञ्‍च अन्तलिक्खे च दोसगुणे जानितुं समत्थो। नक्खत्तपदकोविदोति अट्ठवीसतिया नक्खत्तकोट्ठासेसु छेको। तं केन दोसेन दकरक्खसस्स दस्ससीति।

    Tattha sabbanimittānanti ‘‘iminā nimittena idaṃ bhavissati, iminā ida’’nti evaṃ sabbanimittesu kusalo. Rutaññūti sabbaravaṃ jānāti. Uppāteti candaggāhasūriyaggāhaukkāpātadisāḍāhādike uppāte. Supine yuttoti supine ca tassa nipphattijānanavasena yutto. Niyyāne ca pavesaneti iminā nakkhattena niyyāyitabbaṃ, iminā pavisitabbanti jānāti. Paṭṭhoti cheko paṭibalo, bhūmiyañca antalikkhe ca dosaguṇe jānituṃ samattho. Nakkhattapadakovidoti aṭṭhavīsatiyā nakkhattakoṭṭhāsesu cheko. Taṃ kena dosena dakarakkhasassa dassasīti.

    राजा तस्स दोसं कथेन्तो आह –

    Rājā tassa dosaṃ kathento āha –

    ‘‘परिसायम्पि मे अय्ये, उम्मीलेत्वा उदिक्खति।

    ‘‘Parisāyampi me ayye, ummīletvā udikkhati;

    तस्मा अच्‍चभमुं लुद्दं, दज्‍जाहं दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२४६)।

    Tasmā accabhamuṃ luddaṃ, dajjāhaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.246);

    तस्सत्थो – अय्ये, एस मं परिसमज्झे ओलोकेन्तोपि अक्खीनि उम्मीलेत्वा कुद्धो विय उदिक्खति, तस्मा एवं अतिक्‍कमित्वा ठितभमुं अमनापेन उक्खित्तभमुकं विय लुद्दं भयानकं तं अहं दकरक्खसस्स दस्सामीति।

    Tassattho – ayye, esa maṃ parisamajjhe olokentopi akkhīni ummīletvā kuddho viya udikkhati, tasmā evaṃ atikkamitvā ṭhitabhamuṃ amanāpena ukkhittabhamukaṃ viya luddaṃ bhayānakaṃ taṃ ahaṃ dakarakkhasassa dassāmīti.

    ततो परिब्बाजिका ‘‘महाराज, त्वं ‘मातरं आदिं कत्वा इमे पञ्‍च दकरक्खसस्स दम्मी’ति वदसि, ‘एवरूपञ्‍च सिरिविभवं अगणेत्वा अत्तनो जीवितम्पि महोसधस्स दम्मी’ति वदसि, कं तस्स गुणं पस्ससी’’ति पुच्छन्ती इमा गाथायो आह –

    Tato paribbājikā ‘‘mahārāja, tvaṃ ‘mātaraṃ ādiṃ katvā ime pañca dakarakkhasassa dammī’ti vadasi, ‘evarūpañca sirivibhavaṃ agaṇetvā attano jīvitampi mahosadhassa dammī’ti vadasi, kaṃ tassa guṇaṃ passasī’’ti pucchantī imā gāthāyo āha –

    ‘‘ससमुद्दपरियायं, महिं सागरकुण्डलं।

    ‘‘Sasamuddapariyāyaṃ, mahiṃ sāgarakuṇḍalaṃ;

    वसुन्धरं आवसति, अमच्‍चपरिवारितो॥

    Vasundharaṃ āvasati, amaccaparivārito.

    ‘‘चातुरन्तो महारट्ठो, विजितावी महब्बलो।

    ‘‘Cāturanto mahāraṭṭho, vijitāvī mahabbalo;

    पथब्या एकराजासि, यसो ते विपुलं गतो॥

    Pathabyā ekarājāsi, yaso te vipulaṃ gato.

    ‘‘सोळसित्थिसहस्सानि, आमुत्तमणिकुण्डला।

    ‘‘Soḷasitthisahassāni, āmuttamaṇikuṇḍalā;

    नानाजनपदा नारी, देवकञ्‍ञूपमा सुभा॥

    Nānājanapadā nārī, devakaññūpamā subhā.

    ‘‘एवं सब्बङ्गसम्पन्‍नं, सब्बकामसमिद्धिनं।

    ‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannaṃ, sabbakāmasamiddhinaṃ;

    सुखितानं पियं दीघं, जीवितं आहु खत्तिय॥

    Sukhitānaṃ piyaṃ dīghaṃ, jīvitaṃ āhu khattiya.

    ‘‘अथ त्वं केन वण्णेन, केन वा पन हेतुना।

    ‘‘Atha tvaṃ kena vaṇṇena, kena vā pana hetunā;

    पण्डितं अनुरक्खन्तो, पाणं चजसि दुच्‍चज’’न्ति॥ (जा॰ १.१६.२४७-२५१)।

    Paṇḍitaṃ anurakkhanto, pāṇaṃ cajasi duccaja’’nti. (jā. 1.16.247-251);

    तत्थ ससमुद्दपरियायन्ति समुद्दमरियादसङ्खातेन समुद्दपरिक्खेपेन समन्‍नागतं। सागरकुण्डलन्ति परिक्खिपित्वा ठितस्स सागरस्स कुण्डलभूतं। विजितावीति विजितसङ्गामो। एकराजाति अञ्‍ञस्स अत्तनो सदिसस्स रञ्‍ञो अभावतो एकोव राजा। सब्बकामसमिद्धिनन्ति सब्बेसम्पि वत्थुकामकिलेसकामानं समिद्धिया समन्‍नागतानं। सुखितानन्ति एवरूपानं सुखितानं सत्तानं एवं सब्बङ्गसम्पन्‍नं जीवितं दीघमेव पियं, न ते अप्पं जीवितमिच्छन्तीति पण्डिता वदन्ति। पाणन्ति एवरूपं अत्तनो जीवितं कस्मा पण्डितं अनुरक्खन्तो चजसीति।

    Tattha sasamuddapariyāyanti samuddamariyādasaṅkhātena samuddaparikkhepena samannāgataṃ. Sāgarakuṇḍalanti parikkhipitvā ṭhitassa sāgarassa kuṇḍalabhūtaṃ. Vijitāvīti vijitasaṅgāmo. Ekarājāti aññassa attano sadisassa rañño abhāvato ekova rājā. Sabbakāmasamiddhinanti sabbesampi vatthukāmakilesakāmānaṃ samiddhiyā samannāgatānaṃ. Sukhitānanti evarūpānaṃ sukhitānaṃ sattānaṃ evaṃ sabbaṅgasampannaṃ jīvitaṃ dīghameva piyaṃ, na te appaṃ jīvitamicchantīti paṇḍitā vadanti. Pāṇanti evarūpaṃ attano jīvitaṃ kasmā paṇḍitaṃ anurakkhanto cajasīti.

    राजा तस्सा कथं सुत्वा पण्डितस्स गुणं कथेन्तो इमा गाथा अभासि –

    Rājā tassā kathaṃ sutvā paṇḍitassa guṇaṃ kathento imā gāthā abhāsi –

    ‘‘यतोपि आगतो अय्ये, मम हत्थं महोसधो।

    ‘‘Yatopi āgato ayye, mama hatthaṃ mahosadho;

    नाभिजानामि धीरस्स, अणुमत्तम्पि दुक्‍कटं॥

    Nābhijānāmi dhīrassa, aṇumattampi dukkaṭaṃ.

    ‘‘सचे च किस्मिचि काले, मरणं मे पुरे सिया।

    ‘‘Sace ca kismici kāle, maraṇaṃ me pure siyā;

    सो मे पुत्ते पपुत्ते च, सुखापेय्य महोसधो॥

    So me putte paputte ca, sukhāpeyya mahosadho.

    ‘‘अनागतं पच्‍चुप्पन्‍नं, सब्बमत्थम्पि पस्सति।

    ‘‘Anāgataṃ paccuppannaṃ, sabbamatthampi passati;

    अनापराधकम्मन्तं, न दज्‍जं दकरक्खिनो’’ति॥ (जा॰ १.१६.२५२-२५४)।

    Anāparādhakammantaṃ, na dajjaṃ dakarakkhino’’ti. (jā. 1.16.252-254);

    तत्थ किस्मिचीति किस्मिञ्‍चि काले। सुखापेय्याति सुखस्मिंयेव पतिट्ठापेय्य। सब्बमत्थन्ति एस अनागतञ्‍च पच्‍चुप्पन्‍नञ्‍च अतीतञ्‍च सब्बं अत्थं सब्बञ्‍ञुबुद्धो विय पस्सति। अनापराधकम्मन्तन्ति कायकम्मादीसु अपराधरहितं। न दज्‍जन्ति अय्ये, एवं असमधुरं पण्डितं नाहं दकरक्खसस्स दस्सामीति एवं सो महासत्तस्स गुणे चन्दमण्डलं उद्धरन्तो विय उक्खिपित्वा कथेसि।

    Tattha kismicīti kismiñci kāle. Sukhāpeyyāti sukhasmiṃyeva patiṭṭhāpeyya. Sabbamatthanti esa anāgatañca paccuppannañca atītañca sabbaṃ atthaṃ sabbaññubuddho viya passati. Anāparādhakammantanti kāyakammādīsu aparādharahitaṃ. Na dajjanti ayye, evaṃ asamadhuraṃ paṇḍitaṃ nāhaṃ dakarakkhasassa dassāmīti evaṃ so mahāsattassa guṇe candamaṇḍalaṃ uddharanto viya ukkhipitvā kathesi.

    इति इमं जातकं यथानुसन्धिप्पत्तं। अथ परिब्बाजिका चिन्तेसि ‘‘एत्तकेनपि पण्डितस्स गुणा पाकटा न होन्ति, सकलनगरवासीनं मज्झे सागरपिट्ठे आसित्ततेलं विप्पकिरन्ती विय तस्स गुणे पाकटे करिस्सामी’’ति राजानं गहेत्वा पासादा ओरुय्ह राजङ्गणे आसनं पञ्‍ञपेत्वा तत्थ निसीदापेत्वा नागरे सन्‍निपातापेत्वा पुन राजानं आदितो पट्ठाय दकरक्खसस्स पञ्हं पुच्छित्वा तेन हेट्ठा कथितनियामेनेव कथितकाले नागरे आमन्तेत्वा आह –

    Iti imaṃ jātakaṃ yathānusandhippattaṃ. Atha paribbājikā cintesi ‘‘ettakenapi paṇḍitassa guṇā pākaṭā na honti, sakalanagaravāsīnaṃ majjhe sāgarapiṭṭhe āsittatelaṃ vippakirantī viya tassa guṇe pākaṭe karissāmī’’ti rājānaṃ gahetvā pāsādā oruyha rājaṅgaṇe āsanaṃ paññapetvā tattha nisīdāpetvā nāgare sannipātāpetvā puna rājānaṃ ādito paṭṭhāya dakarakkhasassa pañhaṃ pucchitvā tena heṭṭhā kathitaniyāmeneva kathitakāle nāgare āmantetvā āha –

    ‘‘इदं सुणाथ पञ्‍चाला, चूळनेय्यस्स भासितं।

    ‘‘Idaṃ suṇātha pañcālā, cūḷaneyyassa bhāsitaṃ;

    पण्डितं अनुरक्खन्तो, पाणं चजति दुच्‍चजं॥

    Paṇḍitaṃ anurakkhanto, pāṇaṃ cajati duccajaṃ.

    ‘‘मातु भरियाय भातुच्‍च, सखिनो ब्राह्मणस्स च।

    ‘‘Mātu bhariyāya bhātucca, sakhino brāhmaṇassa ca;

    अत्तनो चापि पञ्‍चालो, छन्‍नं चजति जीवितं॥

    Attano cāpi pañcālo, channaṃ cajati jīvitaṃ.

    ‘‘एवं महत्थिका पञ्‍ञा, निपुणा साधुचिन्तिनी।

    ‘‘Evaṃ mahatthikā paññā, nipuṇā sādhucintinī;

    दिट्ठधम्महितत्थाय, सम्परायसुखाय चा’’ति॥ (जा॰ १.१६.२५५-२५७)।

    Diṭṭhadhammahitatthāya, samparāyasukhāya cā’’ti. (jā. 1.16.255-257);

    तत्थ महत्थिकाति महन्तं अत्थं गहेत्वा ठिता। दिट्ठधम्महितत्थायाति इमस्मिंयेव अत्तभावे हितत्थाय च परलोके सुखत्थाय च होतीति।

    Tattha mahatthikāti mahantaṃ atthaṃ gahetvā ṭhitā. Diṭṭhadhammahitatthāyāti imasmiṃyeva attabhāve hitatthāya ca paraloke sukhatthāya ca hotīti.

    इति सा रतनघरस्स मणिक्खन्धेन कूटं गण्हन्ती विय महासत्तस्स गुणेहि देसनाकूटं गण्हीति।

    Iti sā ratanagharassa maṇikkhandhena kūṭaṃ gaṇhantī viya mahāsattassa guṇehi desanākūṭaṃ gaṇhīti.

    दकरक्खसपञ्हो निट्ठितो।

    Dakarakkhasapañho niṭṭhito.

    सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव तथागतो पञ्‍ञवा, पुब्बेपि पञ्‍ञवायेवा’’ति जातकं समोधानेन्तो ओसानगाथा आह –

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva tathāgato paññavā, pubbepi paññavāyevā’’ti jātakaṃ samodhānento osānagāthā āha –

    ‘‘भेरी उप्पलवण्णासि, पिता सुद्धोदनो अहु।

    ‘‘Bherī uppalavaṇṇāsi, pitā suddhodano ahu;

    माता आसि महामाया, अमरा बिम्बसुन्दरी॥

    Mātā āsi mahāmāyā, amarā bimbasundarī.

    ‘‘सुवो अहोसि आनन्दो, सारिपुत्तो च चूळनी।

    ‘‘Suvo ahosi ānando, sāriputto ca cūḷanī;

    देवदत्तो च केवट्टो, चलाका थुल्‍लनन्दिनी॥

    Devadatto ca kevaṭṭo, calākā thullanandinī.

    ‘‘पञ्‍चालचन्दी सुन्दरी, साळिका मल्‍लिका अहु।

    ‘‘Pañcālacandī sundarī, sāḷikā mallikā ahu;

    अम्बट्ठो आसि कामिन्दो, पोट्ठपादो च पुक्‍कुसो॥

    Ambaṭṭho āsi kāmindo, poṭṭhapādo ca pukkuso.

    ‘‘पिलोतिको च देविन्दो, सेनको आसि कस्सपो।

    ‘‘Pilotiko ca devindo, senako āsi kassapo;

    उदुम्बरा मङ्गलिका, वेदेहो काळुदायको।

    Udumbarā maṅgalikā, vedeho kāḷudāyako;

    महोसधो लोकनाथो, एवं धारेथ जातक’’न्ति॥

    Mahosadho lokanātho, evaṃ dhāretha jātaka’’nti.

    उमङ्गजातकवण्णना पञ्‍चमा।

    Umaṅgajātakavaṇṇanā pañcamā.

    (छट्ठो भागो निट्ठितो।)

    (Chaṭṭho bhāgo niṭṭhito.)




    Next: [५४३] ६. भूरिदत्तजातकवण्णना • [543] 6. Bhūridattajātakavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५४२. उमङ्गजातकं • 542. Umaṅgajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact