Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

[५२७] २. उम्मादन्तीजातकवण्णना

[527] 2. Ummādantījātakavaṇṇanā

निवेसनं कस्सनुदं सुनन्दाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो उक्‍कण्ठितभिक्खुं आरब्भ कथेसि। सो किरेकदिवसं सावत्थियं पिण्डाय चरन्तो एकं अलङ्कतपटियत्तं उत्तमरूपधरं इत्थिं ओलोकेत्वा पटिबद्धचित्तो हुत्वा चित्तं निवत्तेतुं असक्‍कोन्तो विहारमेव आगन्त्वा ततो पट्ठाय सल्‍लविद्धो विय रागातुरो भन्तमिगपटिभागो किसो धमनीसन्थतगत्तो उप्पण्डुप्पण्डुकजातो अनभिरतो एकिरियापथेपि चित्तस्सादं अलभन्तो आचरियवत्तादीनि पहाय उद्देसपरिपुच्छाकम्मट्ठानानुयोगरहितो विहासि। सो सहायभिक्खूहि ‘‘पुब्बे त्वं, आवुसो, सन्तिन्द्रियो विप्पसन्‍नमुखवण्णो, इदानि नो तथा, किं नु खो कारण’’न्ति पुट्ठो, ‘‘आवुसो, अनभिरतोम्ही’’ति आह। अथ नं ते ‘‘अभिरमावुसो, सासने, बुद्धुप्पादो नाम दुल्‍लभो, तथा सद्धम्मस्सवनं मनुस्सपटिलाभो च, सो त्वं मनुस्सपटिलाभं पटिलभित्वा दुक्खस्सन्तकिरियं पत्थयमानो अस्सुमुखं ञातिजनं पहाय सद्धाय पब्बजित्वा किंकारणा किलेसवसं यासि, किलेसा नामेते गण्डुप्पादकपाणकं उपादाय सब्बबालजनसाधारणा, ये तेसं वत्थुभूता, तेपि अप्पस्सादा कामा बहुदुक्खा बहुपायासा, आदीनवो एत्थ भिय्यो। अट्ठिकङ्कलूपमा कामा, मंसपेसूपमा कामा, तिणुक्‍कूपमा कामा, अङ्गारकासूपमा कामा, सुपिनकूपमा कामा, याचितकूपमा कामा, रुक्खफलूपमा कामा, असिसूनूपमा कामा, सत्तिसूलूपमा कामा, सप्पसिरूपमा कामा, अग्गिक्खन्धूपमा कामा, त्वं नाम एवरूपे बुद्धसासने पब्बजित्वा एवं अनत्थकारकानं किलेसानं वसं गतोसी’’ति ओवदित्वा अत्तनो कथं गाहापेतुं असक्‍कोन्ता सत्थु सन्तिकं धम्मसभं नेत्वा ‘‘किं, भिक्खवे, अनिच्छमानकं भिक्खुं आनयित्था’’ति वुत्ते, ‘‘भन्ते, अयं किर भिक्खु उक्‍कण्ठितो’’ति आहंसु। सत्था ‘‘सच्‍चं किरा’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्‍चं, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खु पोराणकपण्डिता रज्‍जं अनुसासन्तापि किलेसे उप्पन्‍ने तस्स वसं अगन्त्वा चित्तं निवारेत्वा न अयुत्तकं करिंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।

Nivesanaṃ kassanudaṃ sunandāti idaṃ satthā jetavane viharanto ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kirekadivasaṃ sāvatthiyaṃ piṇḍāya caranto ekaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ uttamarūpadharaṃ itthiṃ oloketvā paṭibaddhacitto hutvā cittaṃ nivattetuṃ asakkonto vihārameva āgantvā tato paṭṭhāya sallaviddho viya rāgāturo bhantamigapaṭibhāgo kiso dhamanīsanthatagatto uppaṇḍuppaṇḍukajāto anabhirato ekiriyāpathepi cittassādaṃ alabhanto ācariyavattādīni pahāya uddesaparipucchākammaṭṭhānānuyogarahito vihāsi. So sahāyabhikkhūhi ‘‘pubbe tvaṃ, āvuso, santindriyo vippasannamukhavaṇṇo, idāni no tathā, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti puṭṭho, ‘‘āvuso, anabhiratomhī’’ti āha. Atha naṃ te ‘‘abhiramāvuso, sāsane, buddhuppādo nāma dullabho, tathā saddhammassavanaṃ manussapaṭilābho ca, so tvaṃ manussapaṭilābhaṃ paṭilabhitvā dukkhassantakiriyaṃ patthayamāno assumukhaṃ ñātijanaṃ pahāya saddhāya pabbajitvā kiṃkāraṇā kilesavasaṃ yāsi, kilesā nāmete gaṇḍuppādakapāṇakaṃ upādāya sabbabālajanasādhāraṇā, ye tesaṃ vatthubhūtā, tepi appassādā kāmā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo. Aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā, maṃsapesūpamā kāmā, tiṇukkūpamā kāmā, aṅgārakāsūpamā kāmā, supinakūpamā kāmā, yācitakūpamā kāmā, rukkhaphalūpamā kāmā, asisūnūpamā kāmā, sattisūlūpamā kāmā, sappasirūpamā kāmā, aggikkhandhūpamā kāmā, tvaṃ nāma evarūpe buddhasāsane pabbajitvā evaṃ anatthakārakānaṃ kilesānaṃ vasaṃ gatosī’’ti ovaditvā attano kathaṃ gāhāpetuṃ asakkontā satthu santikaṃ dhammasabhaṃ netvā ‘‘kiṃ, bhikkhave, anicchamānakaṃ bhikkhuṃ ānayitthā’’ti vutte, ‘‘bhante, ayaṃ kira bhikkhu ukkaṇṭhito’’ti āhaṃsu. Satthā ‘‘saccaṃ kirā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu porāṇakapaṇḍitā rajjaṃ anusāsantāpi kilese uppanne tassa vasaṃ agantvā cittaṃ nivāretvā na ayuttakaṃ kariṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.

अतीते सिविरट्ठे अरिट्ठपुरनगरे सिवि नाम राजा रज्‍जं कारेसि। बोधिसत्तो तस्स अग्गमहेसिया कुच्छिस्मिं निब्बत्ति, ‘‘सिविकुमारो’’त्वेवस्स नामं करिंसु। सेनापतिस्सपि पुत्तो जायि, ‘‘अभिपारको’’तिस्स नामं करिंसु। ते उभोपि सहाया हुत्वा अभिवड्ढन्ता सोळसवस्सिका हुत्वा तक्‍कसिलं गन्त्वा सिप्पं उग्गण्हित्वा आगमिंसु। राजा पुत्तस्स रज्‍जं अदासि। सोपि अभिपारकं सेनापतिट्ठाने ठपेत्वा धम्मेन रज्‍जं कारेसि। तस्मिंयेव नगरे तिरिटिवच्छस्स नाम असीतिकोटिविभवस्स सेट्ठिनो धीता निब्बत्ति उत्तमरूपधरा सोभग्गप्पत्ता सुभलक्खणेन समन्‍नागता, तस्सा नामग्गहणदिवसे ‘‘उम्मादन्ती’’ति नामं करिंसु। सा सोळसवस्सिककाले अतिक्‍कन्तमानुसवण्णा देवच्छरा विय अभिरूपा दस्सनीया पासादिका परमाय वण्णपोक्खरताय समन्‍नागता अहोसि। ये ये पुथुज्‍जना तं पस्सन्ति, ते ते सकभावेन सण्ठातुं असक्‍कोन्ता सुरापानमदमत्ता विय किलेसमदेन मत्ता हुत्वा सतिं पच्‍चुपट्ठापेतुं समत्था नाम नाहेसुं।

Atīte siviraṭṭhe ariṭṭhapuranagare sivi nāma rājā rajjaṃ kāresi. Bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchismiṃ nibbatti, ‘‘sivikumāro’’tvevassa nāmaṃ kariṃsu. Senāpatissapi putto jāyi, ‘‘abhipārako’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Te ubhopi sahāyā hutvā abhivaḍḍhantā soḷasavassikā hutvā takkasilaṃ gantvā sippaṃ uggaṇhitvā āgamiṃsu. Rājā puttassa rajjaṃ adāsi. Sopi abhipārakaṃ senāpatiṭṭhāne ṭhapetvā dhammena rajjaṃ kāresi. Tasmiṃyeva nagare tiriṭivacchassa nāma asītikoṭivibhavassa seṭṭhino dhītā nibbatti uttamarūpadharā sobhaggappattā subhalakkhaṇena samannāgatā, tassā nāmaggahaṇadivase ‘‘ummādantī’’ti nāmaṃ kariṃsu. Sā soḷasavassikakāle atikkantamānusavaṇṇā devaccharā viya abhirūpā dassanīyā pāsādikā paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgatā ahosi. Ye ye puthujjanā taṃ passanti, te te sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontā surāpānamadamattā viya kilesamadena mattā hutvā satiṃ paccupaṭṭhāpetuṃ samatthā nāma nāhesuṃ.

अथस्सा पिता तिरिटिवच्छो राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘देव, मम गेहे इत्थिरतनं उप्पन्‍नं, रञ्‍ञोव अनुच्छविकं, लक्खणपाठके ब्राह्मणे पेसेत्वा तं वीमंसापेत्वा यथारुचि करोही’’ति आह। राजा ‘‘साधू’’ति वत्वा ब्राह्मणे पेसेसि। ते सेट्ठिगेहं गन्त्वा कतसक्‍कारसम्माना पायासं परिभुञ्‍जिंसु। तस्मिं खणे उम्मादन्ती सब्बालङ्कारपटिमण्डिता तेसं सन्तिकं अगमासि। ते तं दिस्वा सतिं पच्‍चुपट्ठापेतुं असक्‍कोन्ता किलेसमदमत्ता हुत्वा अत्तनो विप्पकतभोजनभावं न जानिंसु। एकच्‍चे आलोपं गहेत्वा ‘‘भुञ्‍जिस्सामा’’ति सञ्‍ञाय सीसे ठपेसुं, एकच्‍चे उपकच्छन्तरे खिपिंसु, एकच्‍चे भित्तिं पहरिंसु, सब्बेव उम्मत्तका अहेसुं। सा ते दिस्वा ‘‘इमे किर मम लक्खणं वीमंसिस्सन्ति, गीवायं ने गहेत्वा नीहरथा’’ति नीहरापेसि। ते मङ्कुभूता राजनिवेसनं गन्त्वा उम्मादन्तिया कुद्धा ‘‘देव, सा इत्थी काळकण्णी, न तुम्हाकं अनुच्छविका’’ति वदिंसु। राजा ‘‘काळकण्णी किरा’’ति न तं आणापेसि। सा तं पवत्तिं सुत्वा ‘‘अहं किर काळकण्णीति रञ्‍ञा न गहिता, काळकण्णियो नाम न एवरूपा होन्ती’’ति वत्वा ‘‘होतु, सचे पन तं राजानं पस्सिस्सामि, जानिस्सामी’’ति तस्मिं आघातं बन्धि। अथ नं पिता अभिपारकस्स अदासि, सा तस्स पिया अहोसि मनापा।

Athassā pitā tiriṭivaccho rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘deva, mama gehe itthiratanaṃ uppannaṃ, raññova anucchavikaṃ, lakkhaṇapāṭhake brāhmaṇe pesetvā taṃ vīmaṃsāpetvā yathāruci karohī’’ti āha. Rājā ‘‘sādhū’’ti vatvā brāhmaṇe pesesi. Te seṭṭhigehaṃ gantvā katasakkārasammānā pāyāsaṃ paribhuñjiṃsu. Tasmiṃ khaṇe ummādantī sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā tesaṃ santikaṃ agamāsi. Te taṃ disvā satiṃ paccupaṭṭhāpetuṃ asakkontā kilesamadamattā hutvā attano vippakatabhojanabhāvaṃ na jāniṃsu. Ekacce ālopaṃ gahetvā ‘‘bhuñjissāmā’’ti saññāya sīse ṭhapesuṃ, ekacce upakacchantare khipiṃsu, ekacce bhittiṃ pahariṃsu, sabbeva ummattakā ahesuṃ. Sā te disvā ‘‘ime kira mama lakkhaṇaṃ vīmaṃsissanti, gīvāyaṃ ne gahetvā nīharathā’’ti nīharāpesi. Te maṅkubhūtā rājanivesanaṃ gantvā ummādantiyā kuddhā ‘‘deva, sā itthī kāḷakaṇṇī, na tumhākaṃ anucchavikā’’ti vadiṃsu. Rājā ‘‘kāḷakaṇṇī kirā’’ti na taṃ āṇāpesi. Sā taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘ahaṃ kira kāḷakaṇṇīti raññā na gahitā, kāḷakaṇṇiyo nāma na evarūpā hontī’’ti vatvā ‘‘hotu, sace pana taṃ rājānaṃ passissāmi, jānissāmī’’ti tasmiṃ āghātaṃ bandhi. Atha naṃ pitā abhipārakassa adāsi, sā tassa piyā ahosi manāpā.

कस्स पन कम्मस्स निस्सन्देन सा एवं अभिरूपा अहोसीति? रत्तवत्थदानस्स निस्सन्देनाति। सा किर अतीते बाराणसियं दलिद्दकुले निब्बत्तित्वा उस्सवदिवसे पुञ्‍ञसम्पन्‍ना इत्थियो कुसुम्भरत्तवत्थं निवासेत्वा अलङ्कता कीळन्तियो दिस्वा तादिसं वत्थं निवासेत्वा कीळितुकामा हुत्वा मातापितूनं आरोचेत्वा तेहि, ‘‘अम्म, मयं दलिद्दा, कुतो नो एवरूपं वत्थ’’न्ति वुत्ते ‘‘तेन हि मं एकस्मिं अड्ढकुले भतिं कातुं अनुजानाथ , ते मम गुणं ञत्वा दस्सन्ती’’ति वत्वा तेहि अनुञ्‍ञाता एकं कुलं उपसङ्कमित्वा ‘‘कुसुम्भरत्तवत्थेन भतिं करोमी’’ति आह। अथ नं ते ‘‘तीणि संवच्छरानि कम्मे कते तव गुणं ञत्वा दस्सामा’’ति वदिंसु। सा ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा कम्मं पटिपज्‍जि। ते तस्सा गुणं ञत्वा अपरिपुण्णेसुयेव तीसु संवच्छरेसु तस्सा घनकुसुम्भरत्तवत्थेन सद्धिं अञ्‍ञम्पि वत्थं दत्वा ‘‘तव सहायिकाहि सद्धिं गन्त्वा न्हत्वा निवासेही’’ति तं पेसयिंसु। सा सहायिका आदाय गन्त्वा रत्तवत्थं नदीतीरे ठपेत्वा न्हायि।

Kassa pana kammassa nissandena sā evaṃ abhirūpā ahosīti? Rattavatthadānassa nissandenāti. Sā kira atīte bārāṇasiyaṃ daliddakule nibbattitvā ussavadivase puññasampannā itthiyo kusumbharattavatthaṃ nivāsetvā alaṅkatā kīḷantiyo disvā tādisaṃ vatthaṃ nivāsetvā kīḷitukāmā hutvā mātāpitūnaṃ ārocetvā tehi, ‘‘amma, mayaṃ daliddā, kuto no evarūpaṃ vattha’’nti vutte ‘‘tena hi maṃ ekasmiṃ aḍḍhakule bhatiṃ kātuṃ anujānātha , te mama guṇaṃ ñatvā dassantī’’ti vatvā tehi anuññātā ekaṃ kulaṃ upasaṅkamitvā ‘‘kusumbharattavatthena bhatiṃ karomī’’ti āha. Atha naṃ te ‘‘tīṇi saṃvaccharāni kamme kate tava guṇaṃ ñatvā dassāmā’’ti vadiṃsu. Sā ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā kammaṃ paṭipajji. Te tassā guṇaṃ ñatvā aparipuṇṇesuyeva tīsu saṃvaccharesu tassā ghanakusumbharattavatthena saddhiṃ aññampi vatthaṃ datvā ‘‘tava sahāyikāhi saddhiṃ gantvā nhatvā nivāsehī’’ti taṃ pesayiṃsu. Sā sahāyikā ādāya gantvā rattavatthaṃ nadītīre ṭhapetvā nhāyi.

तस्मिं खणे एको कस्सपदसबलस्स सावको अच्छिन्‍नचीवरो साखाभङ्गं निवासेत्वा च पारुपित्वा च तं पदेसं पापुणि। सा तं दिस्वा ‘‘अयं भदन्तो अच्छिन्‍नचीवरो भविस्सति, पुब्बेपि अदिन्‍नभावेन मे निवासनं दुल्‍लभं जात’’न्ति तं वत्थं द्विधा फालेत्वा ‘‘एकं कोट्ठासं अय्यस्स दस्सामी’’ति चिन्तेत्वा उत्तरित्वा अत्तनो निवासनं निवासेत्वा ‘‘तिट्ठथ, भन्ते’’ति वत्वा थेरं वन्दित्वा रत्तवत्थं मज्झे फालेत्वा तस्सेकं कोट्ठासं अदासि। सो एकमन्ते पटिच्छन्‍ने ठत्वा साखाभङ्गं छड्डेत्वा तस्सेकं कण्णं निवासेत्वा एकं पारुपित्वा निक्खमि। अथस्स वत्थोभासेन सकलसरीरं तरुणसूरियो विय एकोभासं अहोसि। सा तं दिस्वा ‘‘मय्हं अय्यो पठमं न सोभति, इदानि तरुणसूरियो विय विरोचति, इदम्पि एतस्सेव दस्सामी’’ति दुतियम्पि कोट्ठासं दत्वा ‘‘भन्ते, अहं भवे भवे विचरन्ती उत्तमरूपधरा भवेय्यं, मं दिस्वा कोचि पुरिसो सकभावेन सण्ठातुं मा असक्खि, मया अभिरूपतरा नाम अञ्‍ञा मा होतू’’ति पत्थनं पट्ठपेसि। थेरोपि अनुमोदनं कत्वा पक्‍कामि।

Tasmiṃ khaṇe eko kassapadasabalassa sāvako acchinnacīvaro sākhābhaṅgaṃ nivāsetvā ca pārupitvā ca taṃ padesaṃ pāpuṇi. Sā taṃ disvā ‘‘ayaṃ bhadanto acchinnacīvaro bhavissati, pubbepi adinnabhāvena me nivāsanaṃ dullabhaṃ jāta’’nti taṃ vatthaṃ dvidhā phāletvā ‘‘ekaṃ koṭṭhāsaṃ ayyassa dassāmī’’ti cintetvā uttaritvā attano nivāsanaṃ nivāsetvā ‘‘tiṭṭhatha, bhante’’ti vatvā theraṃ vanditvā rattavatthaṃ majjhe phāletvā tassekaṃ koṭṭhāsaṃ adāsi. So ekamante paṭicchanne ṭhatvā sākhābhaṅgaṃ chaḍḍetvā tassekaṃ kaṇṇaṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā nikkhami. Athassa vatthobhāsena sakalasarīraṃ taruṇasūriyo viya ekobhāsaṃ ahosi. Sā taṃ disvā ‘‘mayhaṃ ayyo paṭhamaṃ na sobhati, idāni taruṇasūriyo viya virocati, idampi etasseva dassāmī’’ti dutiyampi koṭṭhāsaṃ datvā ‘‘bhante, ahaṃ bhave bhave vicarantī uttamarūpadharā bhaveyyaṃ, maṃ disvā koci puriso sakabhāvena saṇṭhātuṃ mā asakkhi, mayā abhirūpatarā nāma aññā mā hotū’’ti patthanaṃ paṭṭhapesi. Theropi anumodanaṃ katvā pakkāmi.

सा देवलोके संसरन्ती तस्मिं काले अरिट्ठपुरे निब्बत्तित्वा तथा अभिरूपा अहोसि। अथ तस्मिं नगरे कत्तिकछणं घोसयिंसु, कत्तिकपुण्णमायं नगरं सज्‍जयिंसु। अभिपारको अत्तनो आरक्खट्ठानं गच्छन्तो तं आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, उम्मादन्ति अज्‍ज कत्तिकरत्तिवारो छणो, राजा नगरं पदक्खिणं करोन्तो पठमं इमं गेहद्वारं आगमिस्सति, मा खो तस्स अत्तानं दस्सेसि, सोपि तं दिस्वा सतिं उपट्ठापेतुं न सक्खिस्सती’’ति आह। सा ‘‘गच्छ त्वं, सामि, अहं जानिस्सामी’’ति सम्पटिच्छित्वा तस्मिं गते दासिं आणापेसि ‘‘रञ्‍ञो इमं गेहद्वारं आगतकाले मय्हं आरोचेय्यासी’’ति। अथ सूरिये अत्थङ्गते उग्गहे पुण्णचन्दे देवनगरे विय नगरे अलङ्कते सब्बदिसासु दीपेसु जलितेसु राजा सब्बालङ्कारपटिमण्डितो आजञ्‍ञरथवरगतो अमच्‍चगणपरिवुतो महन्तेन यसेन नगरं पदक्खिणं करोन्तो पठममेव अभिपारकस्स गेहद्वारं अगमासि। तं पन गेहं मनोसिलावण्णपाकारपरिक्खित्तं अलङ्कतद्वारट्टालकं सोभग्गप्पत्तं पासादिकं। तस्मिं खणे दासी उम्मादन्तिया आरोचेसि। सा पुप्फसमुग्गं गाहापेत्वा किन्‍नरिलीळाय वातपानं निस्साय ठिता रञ्‍ञो पुप्फानि खिपि। सो तं उल्‍लोकेत्वा किलेसमदमत्तो सतिं उपट्ठापेतुं असक्‍कोन्तो ‘‘अभिपारकस्सेतं गेह’’न्ति सञ्‍जानितुम्पि नासक्खि, अथ सारथिं आमन्तेत्वा पुच्छन्तो द्वे गाथा अभासि –

Sā devaloke saṃsarantī tasmiṃ kāle ariṭṭhapure nibbattitvā tathā abhirūpā ahosi. Atha tasmiṃ nagare kattikachaṇaṃ ghosayiṃsu, kattikapuṇṇamāyaṃ nagaraṃ sajjayiṃsu. Abhipārako attano ārakkhaṭṭhānaṃ gacchanto taṃ āmantetvā ‘‘bhadde, ummādanti ajja kattikarattivāro chaṇo, rājā nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto paṭhamaṃ imaṃ gehadvāraṃ āgamissati, mā kho tassa attānaṃ dassesi, sopi taṃ disvā satiṃ upaṭṭhāpetuṃ na sakkhissatī’’ti āha. Sā ‘‘gaccha tvaṃ, sāmi, ahaṃ jānissāmī’’ti sampaṭicchitvā tasmiṃ gate dāsiṃ āṇāpesi ‘‘rañño imaṃ gehadvāraṃ āgatakāle mayhaṃ āroceyyāsī’’ti. Atha sūriye atthaṅgate uggahe puṇṇacande devanagare viya nagare alaṅkate sabbadisāsu dīpesu jalitesu rājā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito ājaññarathavaragato amaccagaṇaparivuto mahantena yasena nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto paṭhamameva abhipārakassa gehadvāraṃ agamāsi. Taṃ pana gehaṃ manosilāvaṇṇapākāraparikkhittaṃ alaṅkatadvāraṭṭālakaṃ sobhaggappattaṃ pāsādikaṃ. Tasmiṃ khaṇe dāsī ummādantiyā ārocesi. Sā pupphasamuggaṃ gāhāpetvā kinnarilīḷāya vātapānaṃ nissāya ṭhitā rañño pupphāni khipi. So taṃ ulloketvā kilesamadamatto satiṃ upaṭṭhāpetuṃ asakkonto ‘‘abhipārakassetaṃ geha’’nti sañjānitumpi nāsakkhi, atha sārathiṃ āmantetvā pucchanto dve gāthā abhāsi –

५७.

57.

‘‘निवेसनं कस्स नुदं सुनन्द, पाकारेन पण्डुमयेन गुत्तं।

‘‘Nivesanaṃ kassa nudaṃ sunanda, pākārena paṇḍumayena guttaṃ;

का दिस्सति अग्गिसिखाव दूरे, वेहायसं पब्बतग्गेव अच्‍चि॥

Kā dissati aggisikhāva dūre, vehāyasaṃ pabbataggeva acci.

५८.

58.

‘‘धीता न्वयं कस्स सुनन्द होति, सुणिसा न्वयं कस्स अथोपि भरिया।

‘‘Dhītā nvayaṃ kassa sunanda hoti, suṇisā nvayaṃ kassa athopi bhariyā;

अक्खाहि मे खिप्पमिधेव पुट्ठो, अवावटा यदि वा अत्थि भत्ता’’ति॥

Akkhāhi me khippamidheva puṭṭho, avāvaṭā yadi vā atthi bhattā’’ti.

तत्थ कस्स नुदन्ति कस्स नु इदं। पण्डुमयेनाति रत्तिट्ठकमयेन। दिस्सतीति वातपाने ठिता पञ्‍ञायति। अच्‍चीति अनलजालक्खन्धो। धीता न्वयन्ति धीता नु अयं। अवावटाति अपेतावरणा अपरिग्गहा। भत्ताति यदि वा अस्सा सामिको अत्थि, एतं मे अक्खाहीति।

Tattha kassa nudanti kassa nu idaṃ. Paṇḍumayenāti rattiṭṭhakamayena. Dissatīti vātapāne ṭhitā paññāyati. Accīti analajālakkhandho. Dhītānvayanti dhītā nu ayaṃ. Avāvaṭāti apetāvaraṇā apariggahā. Bhattāti yadi vā assā sāmiko atthi, etaṃ me akkhāhīti.

अथस्स सो आचिक्खन्तो द्वे गाथा अभासि –

Athassa so ācikkhanto dve gāthā abhāsi –

५९.

59.

‘‘अहञ्हि जानामि जनिन्द एतं, मत्या च पेत्या च अथोपि अस्सा।

‘‘Ahañhi jānāmi janinda etaṃ, matyā ca petyā ca athopi assā;

तवेव सो पुरिसो भूमिपाल, रत्तिन्दिवं अप्पमत्तो तवत्थे॥

Taveva so puriso bhūmipāla, rattindivaṃ appamatto tavatthe.

६०.

60.

‘‘इद्धो च फीतो च सुवड्ढितो च, अमच्‍चो च ते अञ्‍ञतरो जनिन्द।

‘‘Iddho ca phīto ca suvaḍḍhito ca, amacco ca te aññataro janinda;

तस्सेसा भरियाभिपारकस्स, उम्मादन्ती नामधेय्येन राजा’’ति॥

Tassesā bhariyābhipārakassa, ummādantī nāmadheyyena rājā’’ti.

तत्थ मत्या च पेत्या चाति मातितो च पितितो चेतं जानामि। अथोपि अस्साति अथ सामिकम्पि अस्सा जानामीति वदति। इद्धोति समिद्धो। फीतोति वत्थालङ्कारेहि सुपुप्फितो। सुवड्ढितोति सुट्ठु वुद्धो। नामधेय्येनाति नामेन। अयञ्हि यो नं पस्सति, तं उम्मादेति, सतिमस्स पच्‍चुपट्ठापेतुं न देति, तस्मा उम्मादन्तीति वुच्‍चति।

Tattha matyā ca petyā cāti mātito ca pitito cetaṃ jānāmi. Athopi assāti atha sāmikampi assā jānāmīti vadati. Iddhoti samiddho. Phītoti vatthālaṅkārehi supupphito. Suvaḍḍhitoti suṭṭhu vuddho. Nāmadheyyenāti nāmena. Ayañhi yo naṃ passati, taṃ ummādeti, satimassa paccupaṭṭhāpetuṃ na deti, tasmā ummādantīti vuccati.

तं सुत्वा राजा नाममस्सा थोमेन्तो अनन्तरं गाथमाह –

Taṃ sutvā rājā nāmamassā thomento anantaraṃ gāthamāha –

६१.

61.

‘‘अम्भो अम्भो नाममिदं इमिस्सा, मत्या च पेत्या च कतं सुसाधु।

‘‘Ambho ambho nāmamidaṃ imissā, matyā ca petyā ca kataṃ susādhu;

तदा हि मय्हं अवलोकयन्ती, उम्मत्तकं उम्मदन्ती अकासी’’ति॥

Tadā hi mayhaṃ avalokayantī, ummattakaṃ ummadantī akāsī’’ti.

तत्थ मत्या च पेत्या चाति मातरा च पितरा च। मय्हन्ति उपयोगत्थे सम्पदानवचनं। अवलोकयन्तीति मया अवलोकिता सयम्पि मं अवलोकयन्ती मं उम्मत्तकं अकासीति अत्थो।

Tattha matyā ca petyā cāti mātarā ca pitarā ca. Mayhanti upayogatthe sampadānavacanaṃ. Avalokayantīti mayā avalokitā sayampi maṃ avalokayantī maṃ ummattakaṃ akāsīti attho.

सा तस्स कम्पितभावं ञत्वा वातपानं थकेत्वा सिरिगब्भमेव अगमासि। रञ्‍ञोपि तस्सा दिट्ठकालतो पट्ठाय नगरं पदक्खिणकरणे चित्तमेव नाहोसि। सो सारथिं आमन्तेत्वा, ‘‘सम्म सुनन्द, रथं निवत्तेहि, अयं छणो अम्हाकं नानुच्छविको, अभिपारकस्स सेनापतिस्सेवानुच्छविको, रज्‍जम्पि तस्सेवानुच्छविक’’न्ति रथं निवत्तापेत्वा पासादं अभिरुय्ह सिरिसयने निपज्‍जित्वा विप्पलपन्तो आह –

Sā tassa kampitabhāvaṃ ñatvā vātapānaṃ thaketvā sirigabbhameva agamāsi. Raññopi tassā diṭṭhakālato paṭṭhāya nagaraṃ padakkhiṇakaraṇe cittameva nāhosi. So sārathiṃ āmantetvā, ‘‘samma sunanda, rathaṃ nivattehi, ayaṃ chaṇo amhākaṃ nānucchaviko, abhipārakassa senāpatissevānucchaviko, rajjampi tassevānucchavika’’nti rathaṃ nivattāpetvā pāsādaṃ abhiruyha sirisayane nipajjitvā vippalapanto āha –

६२.

62.

‘‘या पुण्णमासे मिगमन्दलोचना, उपाविसि पुण्डरीकत्तचङ्गी।

‘‘Yā puṇṇamāse migamandalocanā, upāvisi puṇḍarīkattacaṅgī;

द्वे पुण्णमायो तदहू अमञ्‍ञहं, दिस्वान पारावतरत्तवासिनिं॥

Dve puṇṇamāyo tadahū amaññahaṃ, disvāna pārāvatarattavāsiniṃ.

६३.

63.

‘‘अळारपम्हेहि सुभेहि वग्गुभि, पलोभयन्ती मं यदा उदिक्खति।

‘‘Aḷārapamhehi subhehi vaggubhi, palobhayantī maṃ yadā udikkhati;

विजम्भमाना हरतेव मे मनो, जाता वने किम्पुरिसीव पब्बते॥

Vijambhamānā harateva me mano, jātā vane kimpurisīva pabbate.

६४.

64.

‘‘तदा हि ब्रहती सामा, आमुत्तमणिकुण्डला।

‘‘Tadā hi brahatī sāmā, āmuttamaṇikuṇḍalā;

एकच्‍चवसना नारी, मिगी भन्तावुदिक्खति॥

Ekaccavasanā nārī, migī bhantāvudikkhati.

६५.

65.

‘‘कदास्सु मं तम्बनखा सुलोमा, बाहा मुदू चन्दनसारलित्ता।

‘‘Kadāssu maṃ tambanakhā sulomā, bāhā mudū candanasāralittā;

वट्टङ्गुली सन्‍नतधीरकुत्तिया, नारी उपञ्‍ञिस्सति सीसतो सुभा॥

Vaṭṭaṅgulī sannatadhīrakuttiyā, nārī upaññissati sīsato subhā.

६६.

66.

‘‘कदास्सु मं कञ्‍चनजालुरच्छदा, धीता तिरीटिस्स विलग्गमज्झा।

‘‘Kadāssu maṃ kañcanajāluracchadā, dhītā tirīṭissa vilaggamajjhā;

मुदूहि बाहाहि पलिस्सजिस्सति, ब्रहावने जातदुमंव मालुवा॥

Mudūhi bāhāhi palissajissati, brahāvane jātadumaṃva māluvā.

६७.

67.

‘‘कदास्सु लाखारसरत्तसुच्छवी, बिन्दुत्थनी पुण्डरीकत्तचङ्गी।

‘‘Kadāssu lākhārasarattasucchavī, bindutthanī puṇḍarīkattacaṅgī;

मुखं मुखेन उपनामयिस्सति, सोण्डोव सोण्डस्स सुराय थालं॥

Mukhaṃ mukhena upanāmayissati, soṇḍova soṇḍassa surāya thālaṃ.

६८.

68.

‘‘यदाद्दसं तं तिट्ठन्तिं, सब्बभद्दं मनोरमं।

‘‘Yadāddasaṃ taṃ tiṭṭhantiṃ, sabbabhaddaṃ manoramaṃ;

ततो सकस्स चित्तस्स, नावबोधामि कञ्‍चिनं॥

Tato sakassa cittassa, nāvabodhāmi kañcinaṃ.

६९.

69.

‘‘उम्मादन्तिमहं दट्ठा, आमुत्तमणिकुण्डलं।

‘‘Ummādantimahaṃ daṭṭhā, āmuttamaṇikuṇḍalaṃ;

न सुपामि दिवारत्तिं, सहस्संव पराजितो॥

Na supāmi divārattiṃ, sahassaṃva parājito.

७०.

70.

‘‘सक्‍को चे मे वरं दज्‍जा, सो च लब्भेथ मे वरो।

‘‘Sakko ce me varaṃ dajjā, so ca labbhetha me varo;

एकरत्तं दिरत्तं वा, भवेय्यं अभिपारको।

Ekarattaṃ dirattaṃ vā, bhaveyyaṃ abhipārako;

उम्मादन्त्या रमित्वान, सिविराजा ततो सिय’’न्ति॥

Ummādantyā ramitvāna, sivirājā tato siya’’nti.

तत्थ पुण्णमासेति पुण्णचन्दाय रत्तिया। मिगमन्दलोचनाति कण्डसन्तासेन पलायित्वा वनन्तरे ठत्वा लुद्दं ओलोकेन्तिया मिगिया विय मन्दानि लोचनानि अस्साति मिगमन्दलोचना। उपाविसीति पदुमवण्णेन करतलेन पुप्फानि खिपित्वा मं ओलोकेन्ती वातपाने निसीदि। पुण्डरीकत्तचङ्गीति रत्तपदुमवण्णसरीरा। द्वे पुण्णमायोति अहं तदहु तस्मिं छणदिवसे तं पारावतपादसमानवण्णरत्तवत्थनिवत्थं दिस्वा तस्सा मुखसोभं ओलोकेन्तो एकस्स पाचीनलोकधातुतो एकस्स अभिपारकस्स सेनापतिनो निवेसनेति द्विन्‍नं पुण्णचन्दानं उग्गतत्ता द्वे पुण्णमायो अमञ्‍ञिं। अळारपम्हेहीति विसालपखुमेहि। सुभेहीति परिसुद्धेहि। वग्गुभीति मधुराकारेहि। उदिक्खतीति एवरूपेहि नेत्तेहि यस्मिं खणे ओलोकेति। पब्बतेति यथा हिमवन्तपब्बते सुपुप्फितवने वीणं आदाय तन्तिस्सरेन अत्तनो सरं संसन्दन्ती किम्पुरिसी किम्पुरिसस्स मनं हरति, एवं हरतेव मे मनोति विप्पलपति।

Tattha puṇṇamāseti puṇṇacandāya rattiyā. Migamandalocanāti kaṇḍasantāsena palāyitvā vanantare ṭhatvā luddaṃ olokentiyā migiyā viya mandāni locanāni assāti migamandalocanā. Upāvisīti padumavaṇṇena karatalena pupphāni khipitvā maṃ olokentī vātapāne nisīdi. Puṇḍarīkattacaṅgīti rattapadumavaṇṇasarīrā. Dve puṇṇamāyoti ahaṃ tadahu tasmiṃ chaṇadivase taṃ pārāvatapādasamānavaṇṇarattavatthanivatthaṃ disvā tassā mukhasobhaṃ olokento ekassa pācīnalokadhātuto ekassa abhipārakassa senāpatino nivesaneti dvinnaṃ puṇṇacandānaṃ uggatattā dve puṇṇamāyo amaññiṃ. Aḷārapamhehīti visālapakhumehi. Subhehīti parisuddhehi. Vaggubhīti madhurākārehi. Udikkhatīti evarūpehi nettehi yasmiṃ khaṇe oloketi. Pabbateti yathā himavantapabbate supupphitavane vīṇaṃ ādāya tantissarena attano saraṃ saṃsandantī kimpurisī kimpurisassa manaṃ harati, evaṃ harateva me manoti vippalapati.

ब्रहतीति उळारा। सामाति सुवण्णवण्णसामा। एकच्‍चवसनाति एकच्‍चिकवसना, एकवत्थनिवत्थाति अत्थो। भन्तावुदिक्खतीति सण्हकेसा पुथुनलाटा आयतभमू विसालक्खी तुङ्गनासा रत्तोट्ठा सेतदन्ता तिखिणदाठा सुवट्टितगीवा सुतनुबाहु सुसण्ठितपयोधरा करमितमज्झा विसालसोणी सुवण्णकदलिसमानोरु सा उत्तमित्थी तस्मिं खणे मं उदिक्खन्ती भयेन वनं पविसित्वा पुन निवत्तित्वा लुद्दं उदिक्खन्ती भन्ता मिगीव मं उदिक्खतीति वदति। बाहामुदूति मुदुबाहा। सन्‍नतधीरकुत्तियाति सुफुसितछेककरणा। उपञ्‍ञिस्सति मन्ति सा सुभा नारी कदा नु मं तेहि तम्बनखेहि सीसतो पट्ठाय सन्‍नतेन धीरेन करणेन परितोसेस्सतीति पत्थेन्तो विलपति।

Brahatīti uḷārā. Sāmāti suvaṇṇavaṇṇasāmā. Ekaccavasanāti ekaccikavasanā, ekavatthanivatthāti attho. Bhantāvudikkhatīti saṇhakesā puthunalāṭā āyatabhamū visālakkhī tuṅganāsā rattoṭṭhā setadantā tikhiṇadāṭhā suvaṭṭitagīvā sutanubāhu susaṇṭhitapayodharā karamitamajjhā visālasoṇī suvaṇṇakadalisamānoru sā uttamitthī tasmiṃ khaṇe maṃ udikkhantī bhayena vanaṃ pavisitvā puna nivattitvā luddaṃ udikkhantī bhantā migīva maṃ udikkhatīti vadati. Bāhāmudūti mudubāhā. Sannatadhīrakuttiyāti suphusitachekakaraṇā. Upaññissatimanti sā subhā nārī kadā nu maṃ tehi tambanakhehi sīsato paṭṭhāya sannatena dhīrena karaṇena paritosessatīti patthento vilapati.

कञ्‍चनजालुरच्छदाति कञ्‍चनमयउरच्छदालङ्कारा। विलग्गमज्झाति विलग्गसरीरा तनुमज्झिमा। ब्रहावनेति महावने। लाखारसरत्तसुच्छवीति हत्थपादतलअग्गनखओट्ठमंसेसु लाखारसरत्तमणिपवालवण्णा। बिन्दुत्थनीति उदकपुप्फुळपरिमण्डलत्थनी। ततोति यदा तं तिट्ठन्तिं अद्दसं, ततो पट्ठाय। सकस्स चित्तस्साति अत्तनो चित्तस्स अनिस्सरो जातोम्हीति अधिप्पायो। कञ्‍चिनन्ति कञ्‍चि ‘‘अयं असुको नामा’’ति न जानामि, उम्मत्तको जातोम्हीति वदति। दट्ठाति दिस्वा। न सुपामीति नेव रत्तिं, न दिवा निद्दं लभामि। सो च लब्भेथाति यं मे सक्‍को वरं ददेय्य, सो च मे वरो लब्भेथ, लभेय्याहं तं वरन्ति अत्थो।

Kañcanajāluracchadāti kañcanamayauracchadālaṅkārā. Vilaggamajjhāti vilaggasarīrā tanumajjhimā. Brahāvaneti mahāvane. Lākhārasarattasucchavīti hatthapādatalaagganakhaoṭṭhamaṃsesu lākhārasarattamaṇipavālavaṇṇā. Bindutthanīti udakapupphuḷaparimaṇḍalatthanī. Tatoti yadā taṃ tiṭṭhantiṃ addasaṃ, tato paṭṭhāya. Sakassa cittassāti attano cittassa anissaro jātomhīti adhippāyo. Kañcinanti kañci ‘‘ayaṃ asuko nāmā’’ti na jānāmi, ummattako jātomhīti vadati. Daṭṭhāti disvā. Na supāmīti neva rattiṃ, na divā niddaṃ labhāmi. So ca labbhethāti yaṃ me sakko varaṃ dadeyya, so ca me varo labbhetha, labheyyāhaṃ taṃ varanti attho.

अथ ते अमच्‍चा अभिपारकस्सपि आरोचयिंसु – ‘‘सामि राजा, नगरं पदक्खिणं करोन्तो तुम्हाकं घरद्वारं पत्वा निवत्तित्वा पासादं अभिरुही’’ति। सो अत्तनो गेहं गन्त्वा उम्मादन्तिं आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, कच्‍चि रञ्‍ञो अत्तानं दस्सेसी’’ति पुच्छि। ‘‘सामि, एको महोदरो महादाठिको रथे ठत्वा आगतो पुरिसो अत्थि, अहं तं राजा वा अराजा वाति न जानामि, एको इस्सरोति पन वुत्ते वातपाने ठत्वा पुप्फानि खिपिं, सो तावदेव निवत्तित्वा गतो’’ति। सो तं सुत्वा ‘‘नासितोम्हि तया’’ति पुनदिवसे पातोव राजनिवेसनं आरुय्ह सिरिगब्भद्वारे ठत्वा रञ्‍ञो उम्मादन्तिं निस्साय विप्पलापं सुत्वा ‘‘अयं उम्मादन्तिया पटिबद्धचित्तो जातो, तं अलभन्तो मरिस्सति, रञ्‍ञो च मम च अगुणं मोचेत्वा इमस्स मया जीवितं दातुं वट्टती’’ति अत्तनो निवेसनं गन्त्वा एकं दळ्हमन्तं उपट्ठाकं पक्‍कोसापेत्वा, ‘‘तात, असुकट्ठाने सुसिरचेतियरुक्खो अत्थि, त्वं कञ्‍चि अजानापेत्वा अत्थङ्गते सूरिये तत्थ गन्त्वा अन्तोरुक्खे निसीद, अहं तत्थ बलिकम्मं करोन्तो तं ठानं पत्वा देवता नमस्सन्तो, ‘सामि देवराज, अम्हाकं राजा नगरम्हि छणे वत्तमाने अकीळित्वा सिरिगब्भं पविसित्वा विप्पलपन्तोव निपन्‍नो, मयं तत्थ कारणं न जानाम, राजा देवतानं बहूपकारो, अनुसंवच्छरं सहस्सं विस्सज्‍जेत्वा बलिकम्मं करोति, इदं नाम निस्साय राजा विप्पलपतीति आचिक्खथ, रञ्‍ञो नो जीवितदानं देथा’ति याचिस्सामि, त्वं तस्मिं खणे सद्दं परिवत्तित्वा, ‘सेनापति, तुम्हाकं रञ्‍ञो ब्याधि नाम नत्थि, सो पन तव भरियाय उम्मादन्तिया पटिबद्धचित्तो। सचे नं लभिस्सति, जीविस्सति, नो चे, मरिस्सति। सचे तस्स जीवितं इच्छसि, उम्मादन्तिमस्स देही’ति वदेय्यासी’’ति एवं तं उग्गण्हापेत्वा उय्योजेसि।

Atha te amaccā abhipārakassapi ārocayiṃsu – ‘‘sāmi rājā, nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto tumhākaṃ gharadvāraṃ patvā nivattitvā pāsādaṃ abhiruhī’’ti. So attano gehaṃ gantvā ummādantiṃ āmantetvā ‘‘bhadde, kacci rañño attānaṃ dassesī’’ti pucchi. ‘‘Sāmi, eko mahodaro mahādāṭhiko rathe ṭhatvā āgato puriso atthi, ahaṃ taṃ rājā vā arājā vāti na jānāmi, eko issaroti pana vutte vātapāne ṭhatvā pupphāni khipiṃ, so tāvadeva nivattitvā gato’’ti. So taṃ sutvā ‘‘nāsitomhi tayā’’ti punadivase pātova rājanivesanaṃ āruyha sirigabbhadvāre ṭhatvā rañño ummādantiṃ nissāya vippalāpaṃ sutvā ‘‘ayaṃ ummādantiyā paṭibaddhacitto jāto, taṃ alabhanto marissati, rañño ca mama ca aguṇaṃ mocetvā imassa mayā jīvitaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti attano nivesanaṃ gantvā ekaṃ daḷhamantaṃ upaṭṭhākaṃ pakkosāpetvā, ‘‘tāta, asukaṭṭhāne susiracetiyarukkho atthi, tvaṃ kañci ajānāpetvā atthaṅgate sūriye tattha gantvā antorukkhe nisīda, ahaṃ tattha balikammaṃ karonto taṃ ṭhānaṃ patvā devatā namassanto, ‘sāmi devarāja, amhākaṃ rājā nagaramhi chaṇe vattamāne akīḷitvā sirigabbhaṃ pavisitvā vippalapantova nipanno, mayaṃ tattha kāraṇaṃ na jānāma, rājā devatānaṃ bahūpakāro, anusaṃvaccharaṃ sahassaṃ vissajjetvā balikammaṃ karoti, idaṃ nāma nissāya rājā vippalapatīti ācikkhatha, rañño no jīvitadānaṃ dethā’ti yācissāmi, tvaṃ tasmiṃ khaṇe saddaṃ parivattitvā, ‘senāpati, tumhākaṃ rañño byādhi nāma natthi, so pana tava bhariyāya ummādantiyā paṭibaddhacitto. Sace naṃ labhissati, jīvissati, no ce, marissati. Sace tassa jīvitaṃ icchasi, ummādantimassa dehī’ti vadeyyāsī’’ti evaṃ taṃ uggaṇhāpetvā uyyojesi.

सो गन्त्वा तस्मिं रुक्खे निसीदित्वा पुनदिवसे सेनापतिना अमच्‍चगणपरिवुतेन तं ठानं गन्त्वा याचितो तथा अभासि। सेनापति ‘‘साधू’’ति वत्वा देवतं वन्दित्वा अमच्‍चे जानापेत्वा नगरं पविसित्वा राजनिवेसनं आरुय्ह सिरिगब्भद्वारं आकोटेसि। राजा सतिं उपट्ठपेत्वा ‘‘को एसो’’ति पुच्छि। अहं, देव, अभिपारकोति। अथस्स राजा द्वारं विवरि। सो पविसित्वा राजानं वन्दित्वा गाथमाह –

So gantvā tasmiṃ rukkhe nisīditvā punadivase senāpatinā amaccagaṇaparivutena taṃ ṭhānaṃ gantvā yācito tathā abhāsi. Senāpati ‘‘sādhū’’ti vatvā devataṃ vanditvā amacce jānāpetvā nagaraṃ pavisitvā rājanivesanaṃ āruyha sirigabbhadvāraṃ ākoṭesi. Rājā satiṃ upaṭṭhapetvā ‘‘ko eso’’ti pucchi. Ahaṃ, deva, abhipārakoti. Athassa rājā dvāraṃ vivari. So pavisitvā rājānaṃ vanditvā gāthamāha –

७१.

71.

‘‘भूतानि मे भूतपती नमस्सतो, आगम्म यक्खो इदमेतदब्रवि।

‘‘Bhūtāni me bhūtapatī namassato, āgamma yakkho idametadabravi;

रञ्‍ञो मनो उम्मदन्त्या निविट्ठो, ददामि ते तं परिचारयस्सू’’ति॥

Rañño mano ummadantyā niviṭṭho, dadāmi te taṃ paricārayassū’’ti.

तत्थ नमस्सतोति तुम्हाकं विप्पलापकारणजाननत्थं बलिकम्मं कत्वा नमस्सन्तस्स। तन्ति अहं तं उम्मादन्तिं तुम्हाकं परिचारिकं कत्वा ददामीति।

Tattha namassatoti tumhākaṃ vippalāpakāraṇajānanatthaṃ balikammaṃ katvā namassantassa. Tanti ahaṃ taṃ ummādantiṃ tumhākaṃ paricārikaṃ katvā dadāmīti.

अथ नं राजा, ‘‘सम्म अभिपारक, मम उम्मादन्तिया पटिबद्धचित्तताय विप्पलपितभावं यक्खापि जानन्ती’’ति पुच्छि। आम, देवाति। सो ‘‘सब्बलोकेन किर मे लामकभावो ञातो’’ति लज्‍जिधम्मे पतिट्ठाय अनन्तरं गाथमाह –

Atha naṃ rājā, ‘‘samma abhipāraka, mama ummādantiyā paṭibaddhacittatāya vippalapitabhāvaṃ yakkhāpi jānantī’’ti pucchi. Āma, devāti. So ‘‘sabbalokena kira me lāmakabhāvo ñāto’’ti lajjidhamme patiṭṭhāya anantaraṃ gāthamāha –

७२.

72.

‘‘पुञ्‍ञा च धंसे अमरो न चम्हि, जनो च मे पापमिदञ्‍च जञ्‍ञा।

‘‘Puññā ca dhaṃse amaro na camhi, jano ca me pāpamidañca jaññā;

भुसो च त्यस्स मनसो विघातो, दत्वा पियं उम्मदन्तिं अदट्ठा’’ति॥

Bhuso ca tyassa manaso vighāto, datvā piyaṃ ummadantiṃ adaṭṭhā’’ti.

तत्थ धंसेति, सम्म अभिपारक, अहं ताय सद्धिं किलेसवसेन परिचारेन्तो पुञ्‍ञतो च धंसेय्यं, ताय सद्धिं परिचारितमत्तेन अमरो च न होमि, महाजनो च मे इमं लामकभावं जानेय्य, ततो ‘‘अयुत्तं रञ्‍ञा कत’’न्ति गरहेय्य, तञ्‍च मम दत्वा पच्छा पियभरियं अदट्ठा तव मनसो विघातो चस्साति अत्थो।

Tattha dhaṃseti, samma abhipāraka, ahaṃ tāya saddhiṃ kilesavasena paricārento puññato ca dhaṃseyyaṃ, tāya saddhiṃ paricāritamattena amaro ca na homi, mahājano ca me imaṃ lāmakabhāvaṃ jāneyya, tato ‘‘ayuttaṃ raññā kata’’nti garaheyya, tañca mama datvā pacchā piyabhariyaṃ adaṭṭhā tava manaso vighāto cassāti attho.

सेसा उभिन्‍नम्पि वचनपटिवचनगाथा होन्ति –

Sesā ubhinnampi vacanapaṭivacanagāthā honti –

७३.

73.

‘‘जनिन्द नाञ्‍ञत्र तया मया वा, सब्बापि कम्मस्स कतस्स जञ्‍ञा।

‘‘Janinda nāññatra tayā mayā vā, sabbāpi kammassa katassa jaññā;

यं ते मया उम्मदन्ती पदिन्‍ना, भुसेहि राजा वनथं सजाहि॥

Yaṃ te mayā ummadantī padinnā, bhusehi rājā vanathaṃ sajāhi.

७४.

74.

‘‘यो पापकं कम्मकरं मनुस्सो, सो मञ्‍ञति मायिद मञ्‍ञिंसु अञ्‍ञे।

‘‘Yo pāpakaṃ kammakaraṃ manusso, so maññati māyida maññiṃsu aññe;

पस्सन्ति भूतानि करोन्तमेतं, युत्ता च ये होन्ति नरा पथब्या॥

Passanti bhūtāni karontametaṃ, yuttā ca ye honti narā pathabyā.

७५.

75.

‘‘अञ्‍ञो नु ते कोचि नरो पथब्या, सद्धेय्य लोकस्मि न मे पियाति।

‘‘Añño nu te koci naro pathabyā, saddheyya lokasmi na me piyāti;

भुसो च त्यस्स मनुसो विघातो, दत्वा पियं उम्मदन्तिं अदट्ठा॥

Bhuso ca tyassa manuso vighāto, datvā piyaṃ ummadantiṃ adaṭṭhā.

७६.

76.

‘‘अद्धा पिया मय्ह जनिन्द एसा, न सा ममं अप्पिया भूमिपाल।

‘‘Addhā piyā mayha janinda esā, na sā mamaṃ appiyā bhūmipāla;

गच्छेव त्वं उम्मदन्तिं भदन्ते, सीहोव सेलस्स गुहं उपेति॥

Gaccheva tvaṃ ummadantiṃ bhadante, sīhova selassa guhaṃ upeti.

७७.

77.

‘‘न पीळिता अत्तदुखेन धीरा, सुखप्फलं कम्म परिच्‍चजन्ति।

‘‘Na pīḷitā attadukhena dhīrā, sukhapphalaṃ kamma pariccajanti;

सम्मोहिता वापि सुखेन मत्ता, न पापकम्मञ्‍च समाचरन्ति॥

Sammohitā vāpi sukhena mattā, na pāpakammañca samācaranti.

७८.

78.

‘‘तुवञ्हि माता च पिता च मय्हं, भत्ता पती पोसको देवता च।

‘‘Tuvañhi mātā ca pitā ca mayhaṃ, bhattā patī posako devatā ca;

दासो अहं तुय्ह सपुत्तदारो, यथासुखं सामि करोहि कामं॥

Dāso ahaṃ tuyha saputtadāro, yathāsukhaṃ sāmi karohi kāmaṃ.

७९.

79.

‘‘यो ‘इस्सरोम्ही’ति करोति पापं, कत्वा च सो नुत्तसते परेसं।

‘‘Yo ‘issaromhī’ti karoti pāpaṃ, katvā ca so nuttasate paresaṃ;

न तेन सो जीवति दीघमायु, देवापि पापेन समेक्खरे नं॥

Na tena so jīvati dīghamāyu, devāpi pāpena samekkhare naṃ.

८०.

80.

‘‘अञ्‍ञातकं सामिकेही पदिन्‍नं, धम्मे ठिता ये पटिच्छन्ति दानं।

‘‘Aññātakaṃ sāmikehī padinnaṃ, dhamme ṭhitā ye paṭicchanti dānaṃ;

पटिच्छका दायका चापि तत्थ, सुखप्फलञ्‍ञेव करोन्ति कम्मं॥

Paṭicchakā dāyakā cāpi tattha, sukhapphalaññeva karonti kammaṃ.

८१.

81.

‘‘अञ्‍ञो नु ते कोचि नरो पथब्या, सद्धेय्य लोकस्मि न मे पियाति।

‘‘Añño nu te koci naro pathabyā, saddheyya lokasmi na me piyāti;

भुसो च त्यस्स मनसो विघातो, दत्वा पियं उम्मदन्तिं अदट्ठा॥

Bhuso ca tyassa manaso vighāto, datvā piyaṃ ummadantiṃ adaṭṭhā.

८२.

82.

‘‘अद्धा पिया मय्ह जनिन्द एसा, न सा ममं अप्पिया भूमिपाल।

‘‘Addhā piyā mayha janinda esā, na sā mamaṃ appiyā bhūmipāla;

यं ते मया उम्मदन्ती पदिन्‍ना, भुसेहि राजा वनथं सजाहि॥

Yaṃ te mayā ummadantī padinnā, bhusehi rājā vanathaṃ sajāhi.

८३.

83.

‘‘यो अत्तदुक्खेन परस्स दुक्खं, सुखेन वा अत्तसुखं दहाति।

‘‘Yo attadukkhena parassa dukkhaṃ, sukhena vā attasukhaṃ dahāti;

यथेविदं मय्ह तथा परेसं, यो एवं जानाति स वेदि धम्मं॥

Yathevidaṃ mayha tathā paresaṃ, yo evaṃ jānāti sa vedi dhammaṃ.

८४.

84.

‘‘अञ्‍ञो नु ते कोचि नरो पथब्या, सद्धेय्य लोकस्मि न मे पियाति।

‘‘Añño nu te koci naro pathabyā, saddheyya lokasmi na me piyāti;

भुसो च त्यस्स मनसो विघातो, दत्वा पियं उम्मदन्तिं अदट्ठा॥

Bhuso ca tyassa manaso vighāto, datvā piyaṃ ummadantiṃ adaṭṭhā.

८५.

85.

‘‘जनिन्द जानासि पिया ममेसा, न सा ममं अप्पिया भूमिपाल।

‘‘Janinda jānāsi piyā mamesā, na sā mamaṃ appiyā bhūmipāla;

पियेन ते दम्मि पियं जनिन्द, पियदायिनो देव पियं लभन्ति॥

Piyena te dammi piyaṃ janinda, piyadāyino deva piyaṃ labhanti.

८६.

86.

‘‘सो नूनाहं वधिस्सामि, अत्तानं कामहेतुकं।

‘‘So nūnāhaṃ vadhissāmi, attānaṃ kāmahetukaṃ;

न हि धम्मं अधम्मेन, अहं वधितुमुस्सहे॥

Na hi dhammaṃ adhammena, ahaṃ vadhitumussahe.

८७.

87.

‘‘सचे तुवं मय्ह सतिं जनिन्द, न कामयासि नरवीर सेट्ठ।

‘‘Sace tuvaṃ mayha satiṃ janinda, na kāmayāsi naravīra seṭṭha;

चजामि नं सब्बजनस्स सिब्या, मया पमुत्तं ततो अव्हयेसि नं॥

Cajāmi naṃ sabbajanassa sibyā, mayā pamuttaṃ tato avhayesi naṃ.

८८.

88.

‘‘अदूसियं चे अभिपारक त्वं, चजासि कत्ते अहिताय त्यस्स।

‘‘Adūsiyaṃ ce abhipāraka tvaṃ, cajāsi katte ahitāya tyassa;

महा च ते उपवादोपि अस्स, न चापि त्यस्स नगरम्हि पक्खो॥

Mahā ca te upavādopi assa, na cāpi tyassa nagaramhi pakkho.

८९.

89.

‘‘अहं सहिस्सं उपवादमेतं, निन्दं पसंसं गरहञ्‍च सब्बं।

‘‘Ahaṃ sahissaṃ upavādametaṃ, nindaṃ pasaṃsaṃ garahañca sabbaṃ;

ममेतमागच्छतु भूमिपाल, यथासुखं सिवि करोहि कामं॥

Mametamāgacchatu bhūmipāla, yathāsukhaṃ sivi karohi kāmaṃ.

९०.

90.

‘‘यो नेव निन्दं न पनप्पसंसं, आदियति गरहं नोपि पूजं।

‘‘Yo neva nindaṃ na panappasaṃsaṃ, ādiyati garahaṃ nopi pūjaṃ;

सिरी च लक्खी च अपेति तम्हा, आपो सुवुट्ठीव यथा थलम्हा॥

Sirī ca lakkhī ca apeti tamhā, āpo suvuṭṭhīva yathā thalamhā.

९१.

91.

‘‘यं किञ्‍चि दुक्खञ्‍च सुखञ्‍च एत्तो, धम्मातिसारञ्‍च मनोविघातं।

‘‘Yaṃ kiñci dukkhañca sukhañca etto, dhammātisārañca manovighātaṃ;

उरसा अहं पच्‍चुत्तरिस्सामि सब्बं, पथवी यथा थावरानं तसानं॥

Urasā ahaṃ paccuttarissāmi sabbaṃ, pathavī yathā thāvarānaṃ tasānaṃ.

९२.

92.

‘‘धम्मातिसारञ्‍च मनोविघातं, दुक्खञ्‍च निच्छामि अहं परेसं।

‘‘Dhammātisārañca manovighātaṃ, dukkhañca nicchāmi ahaṃ paresaṃ;

एकोविमं हारयिस्सामि भारं, धम्मे ठितो किञ्‍चि अहापयन्तो॥

Ekovimaṃ hārayissāmi bhāraṃ, dhamme ṭhito kiñci ahāpayanto.

९३.

93.

‘‘सग्गूपगं पुञ्‍ञकम्मं जनिन्द, मा मे तुवं अन्तरायं अकासि।

‘‘Saggūpagaṃ puññakammaṃ janinda, mā me tuvaṃ antarāyaṃ akāsi;

ददामि ते उम्मदन्तिं पसन्‍नो, राजाव यञ्‍ञे धनं ब्राह्मणानं॥

Dadāmi te ummadantiṃ pasanno, rājāva yaññe dhanaṃ brāhmaṇānaṃ.

९४.

94.

‘‘अद्धा तुवं कत्ते हितेसि मय्हं, सखा ममं उम्मदन्ती तुवञ्‍च।

‘‘Addhā tuvaṃ katte hitesi mayhaṃ, sakhā mamaṃ ummadantī tuvañca;

निन्देय्यु देवा पितरो च सब्बे, पापञ्‍च पस्सं अभिसम्परायं॥

Nindeyyu devā pitaro ca sabbe, pāpañca passaṃ abhisamparāyaṃ.

९५.

95.

‘‘न हेतधम्मं सिविराज वज्‍जुं, सनेगमा जानपदा च सब्बे।

‘‘Na hetadhammaṃ sivirāja vajjuṃ, sanegamā jānapadā ca sabbe;

यं ते मया उम्मदन्ती पदिन्‍ना, भुसेहि राजा वनथं सजाहि॥

Yaṃ te mayā ummadantī padinnā, bhusehi rājā vanathaṃ sajāhi.

९६.

96.

‘‘अद्धा तुवं कत्ते हितेसि मय्हं, सखा ममं उम्मदन्ती तुवञ्‍च।

‘‘Addhā tuvaṃ katte hitesi mayhaṃ, sakhā mamaṃ ummadantī tuvañca;

सतञ्‍च धम्मानि सुकित्तितानि, समुद्दवेलाव दुरच्‍चयानि॥

Satañca dhammāni sukittitāni, samuddavelāva duraccayāni.

९७.

97.

‘‘आहुनेय्यो मेसि हितानुकम्पी, धाता विधाता चसि कामपालो।

‘‘Āhuneyyo mesi hitānukampī, dhātā vidhātā casi kāmapālo;

तयी हुता राज महप्फला हि, कामेन मे उम्मदन्तिं पटिच्छ॥

Tayī hutā rāja mahapphalā hi, kāmena me ummadantiṃ paṭiccha.

९८.

98.

‘‘अद्धा हि सब्बं अभिपारक त्वं, धम्मं अचारी मम कत्तुपुत्त।

‘‘Addhā hi sabbaṃ abhipāraka tvaṃ, dhammaṃ acārī mama kattuputta;

अञ्‍ञो नु ते को इध सोत्थिकत्ता, द्विपदो नरो अरुणे जीवलोके॥

Añño nu te ko idha sotthikattā, dvipado naro aruṇe jīvaloke.

९९.

99.

‘‘तुवं नु सेट्ठो त्वमनुत्तरोसि, त्वं धम्मगुत्तो धम्मविदू सुमेधो।

‘‘Tuvaṃ nu seṭṭho tvamanuttarosi, tvaṃ dhammagutto dhammavidū sumedho;

सो धम्मगुत्तो चिरमेव जीव, धम्मञ्‍च मे देसय धम्मपाल॥

So dhammagutto cirameva jīva, dhammañca me desaya dhammapāla.

१००.

100.

‘‘तदिङ्घ अभिपारक, सुणोहि वचनं मम।

‘‘Tadiṅgha abhipāraka, suṇohi vacanaṃ mama;

धम्मं ते देसयिस्सामि, सतं आसेवितं अहं॥

Dhammaṃ te desayissāmi, sataṃ āsevitaṃ ahaṃ.

१०१.

101.

‘‘साधु धम्मरुची राजा, साधु पञ्‍ञाणवा नरो।

‘‘Sādhu dhammarucī rājā, sādhu paññāṇavā naro;

साधु मित्तानमद्दुब्भो, पापस्साकरणं सुखं॥

Sādhu mittānamaddubbho, pāpassākaraṇaṃ sukhaṃ.

१०२.

102.

‘‘अक्‍कोधनस्स विजिते, ठितधम्मस्स राजिनो।

‘‘Akkodhanassa vijite, ṭhitadhammassa rājino;

सुखं मनुस्सा आसेथ, सीतच्छायाय सङ्घरे॥

Sukhaṃ manussā āsetha, sītacchāyāya saṅghare.

१०३.

103.

‘‘न चाहमेतं अभिरोचयामि, कम्मं असमेक्खकतं असाधु।

‘‘Na cāhametaṃ abhirocayāmi, kammaṃ asamekkhakataṃ asādhu;

ये वापि ञत्वान सयं करोन्ति, उपमा इमा मय्हं तुवं सुणोहि॥

Ye vāpi ñatvāna sayaṃ karonti, upamā imā mayhaṃ tuvaṃ suṇohi.

१०४.

104.

‘‘गवं चे तरमानानं, जिम्हं गच्छति पुङ्गवो।

‘‘Gavaṃ ce taramānānaṃ, jimhaṃ gacchati puṅgavo;

सब्बा ता जिम्हं गच्छन्ति, नेत्ते जिम्हं गते सति॥

Sabbā tā jimhaṃ gacchanti, nette jimhaṃ gate sati.

१०५.

105.

‘‘एवमेव मनुस्सेसु, यो होति सेट्ठसम्मतो।

‘‘Evameva manussesu, yo hoti seṭṭhasammato;

सो चे अधम्मं चरति, पगेव इतरा पजा।

So ce adhammaṃ carati, pageva itarā pajā;

सब्बं रट्ठं दुखं सेति, राजा चे होति अधम्मिको॥

Sabbaṃ raṭṭhaṃ dukhaṃ seti, rājā ce hoti adhammiko.

१०६.

106.

‘‘गवं चे तरमानानं, उजुं गच्छति पुङ्गवो।

‘‘Gavaṃ ce taramānānaṃ, ujuṃ gacchati puṅgavo;

सब्बा गावी उजुं यन्ति, नेत्ते उजुं गते सति॥

Sabbā gāvī ujuṃ yanti, nette ujuṃ gate sati.

१०७.

107.

‘‘एवमेव मनुस्सेसु, यो होति सेट्ठसम्मतो।

‘‘Evameva manussesu, yo hoti seṭṭhasammato;

सो सचे धम्मं चरति, पगेव इतरा पजा।

So sace dhammaṃ carati, pageva itarā pajā;

सब्बं रट्ठं सुखं सेति, राजा चे होति धम्मिको॥

Sabbaṃ raṭṭhaṃ sukhaṃ seti, rājā ce hoti dhammiko.

१०८.

108.

‘‘न चापाहं अधम्मेन, अमरत्तमभिपत्थये।

‘‘Na cāpāhaṃ adhammena, amarattamabhipatthaye;

इमं वा पथविं सब्बं, विजेतुं अभिपारक॥

Imaṃ vā pathaviṃ sabbaṃ, vijetuṃ abhipāraka.

१०९.

109.

‘‘यञ्हि किञ्‍चि मनुस्सेसु, रतनं इध विज्‍जति।

‘‘Yañhi kiñci manussesu, ratanaṃ idha vijjati;

गावो दासो हिरञ्‍ञञ्‍च, वत्थियं हरिचन्दनं॥

Gāvo dāso hiraññañca, vatthiyaṃ haricandanaṃ.

११०.

110.

‘‘अस्सित्थियो रतनं मणिकञ्‍च, यञ्‍चापि मे चन्दिमसूरिया अभिपालयन्ति।

‘‘Assitthiyo ratanaṃ maṇikañca, yañcāpi me candimasūriyā abhipālayanti;

न तस्स हेतु विसमं चरेय्यं, मज्झे सिवीनं उसभोम्हि जातो॥

Na tassa hetu visamaṃ careyyaṃ, majjhe sivīnaṃ usabhomhi jāto.

१११.

111.

‘‘नेता हिता उग्गतो रट्ठपालो, धम्मं सिवीनं अपचायमानो।

‘‘Netā hitā uggato raṭṭhapālo, dhammaṃ sivīnaṃ apacāyamāno;

सो धम्ममेवानुविचिन्तयन्तो, तस्मा सके चित्तवसे न वत्तो॥

So dhammamevānuvicintayanto, tasmā sake cittavase na vatto.

११२.

112.

‘‘अद्धा तुवं महाराज, निच्‍चं अब्यसनं सिवं।

‘‘Addhā tuvaṃ mahārāja, niccaṃ abyasanaṃ sivaṃ;

करिस्ससि चिरं रज्‍जं, पञ्‍ञा हि तव तादिसी॥

Karissasi ciraṃ rajjaṃ, paññā hi tava tādisī.

११३.

113.

‘‘एतं ते अनुमोदाम, यं धम्मं नप्पमज्‍जसि।

‘‘Etaṃ te anumodāma, yaṃ dhammaṃ nappamajjasi;

धम्मं पमज्‍ज खत्तियो, रट्ठा चवति इस्सरो॥

Dhammaṃ pamajja khattiyo, raṭṭhā cavati issaro.

११४.

114.

‘‘धम्मं चर महाराज, मातापितूसु खत्तिय।

‘‘Dhammaṃ cara mahārāja, mātāpitūsu khattiya;

इध धम्मं चरित्वान, राज सग्गं गमिस्ससि॥