Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ជាតក-អដ្ឋកថា • Jātaka-aṭṭhakathā

[៥២៧] ២. ឧម្មាទន្តីជាតកវណ្ណនា

[527] 2. Ummādantījātakavaṇṇanā

និវេសនំ កស្សនុទំ សុនន្ទាតិ ឥទំ សត្ថា ជេតវនេ វិហរន្តោ ឧក្កណ្ឋិតភិក្ខុំ អារព្ភ កថេសិ។ សោ កិរេកទិវសំ សាវត្ថិយំ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ឯកំ អលង្កតបដិយត្តំ ឧត្តមរូបធរំ ឥត្ថិំ ឱលោកេត្វា បដិពទ្ធចិត្តោ ហុត្វា ចិត្តំ និវត្តេតុំ អសក្កោន្តោ វិហារមេវ អាគន្ត្វា តតោ បដ្ឋាយ សល្លវិទ្ធោ វិយ រាគាតុរោ ភន្តមិគបដិភាគោ កិសោ ធមនីសន្ថតគត្តោ ឧប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកជាតោ អនភិរតោ ឯកិរិយាបថេបិ ចិត្តស្សាទំ អលភន្តោ អាចរិយវត្តាទីនិ បហាយ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាកម្មដ្ឋានានុយោគរហិតោ វិហាសិ។ សោ សហាយភិក្ខូហិ ‘‘បុព្ពេ ត្វំ, អាវុសោ, សន្តិន្ទ្រិយោ វិប្បសន្នមុខវណ្ណោ, ឥទានិ នោ តថា, កិំ នុ ខោ ការណ’’ន្តិ បុដ្ឋោ, ‘‘អាវុសោ, អនភិរតោម្ហី’’តិ អាហ។ អថ នំ តេ ‘‘អភិរមាវុសោ, សាសនេ, ពុទ្ធុប្បាទោ នាម ទុល្លភោ, តថា សទ្ធម្មស្សវនំ មនុស្សបដិលាភោ ច, សោ ត្វំ មនុស្សបដិលាភំ បដិលភិត្វា ទុក្ខស្សន្តកិរិយំ បត្ថយមានោ អស្សុមុខំ ញាតិជនំ បហាយ សទ្ធាយ បព្ពជិត្វា កិំការណា កិលេសវសំ យាសិ, កិលេសា នាមេតេ គណ្ឌុប្បាទកបាណកំ ឧបាទាយ សព្ពពាលជនសាធារណា, យេ តេសំ វត្ថុភូតា, តេបិ អប្បស្សាទា កាមា ពហុទុក្ខា ពហុបាយាសា, អាទីនវោ ឯត្ថ ភិយ្យោ។ អដ្ឋិកង្កលូបមា កាមា, មំសបេសូបមា កាមា, តិណុក្កូបមា កាមា, អង្គារកាសូបមា កាមា, សុបិនកូបមា កាមា, យាចិតកូបមា កាមា, រុក្ខផលូបមា កាមា, អសិសូនូបមា កាមា, សត្តិសូលូបមា កាមា, សប្បសិរូបមា កាមា, អគ្គិក្ខន្ធូបមា កាមា, ត្វំ នាម ឯវរូបេ ពុទ្ធសាសនេ បព្ពជិត្វា ឯវំ អនត្ថការកានំ កិលេសានំ វសំ គតោសី’’តិ ឱវទិត្វា អត្តនោ កថំ គាហាបេតុំ អសក្កោន្តា សត្ថុ សន្តិកំ ធម្មសភំ នេត្វា ‘‘កិំ, ភិក្ខវេ, អនិច្ឆមានកំ ភិក្ខុំ អានយិត្ថា’’តិ វុត្តេ, ‘‘ភន្តេ, អយំ កិរ ភិក្ខុ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ អាហំសុ។ សត្ថា ‘‘សច្ចំ កិរា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សច្ចំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ភិក្ខុ បោរាណកបណ្ឌិតា រជ្ជំ អនុសាសន្តាបិ កិលេសេ ឧប្បន្នេ តស្ស វសំ អគន្ត្វា ចិត្តំ និវារេត្វា ន អយុត្តកំ ករិំសូ’’តិ វត្វា អតីតំ អាហរិ។

Nivesanaṃ kassanudaṃ sunandāti idaṃ satthā jetavane viharanto ukkaṇṭhitabhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kirekadivasaṃ sāvatthiyaṃ piṇḍāya caranto ekaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ uttamarūpadharaṃ itthiṃ oloketvā paṭibaddhacitto hutvā cittaṃ nivattetuṃ asakkonto vihārameva āgantvā tato paṭṭhāya sallaviddho viya rāgāturo bhantamigapaṭibhāgo kiso dhamanīsanthatagatto uppaṇḍuppaṇḍukajāto anabhirato ekiriyāpathepi cittassādaṃ alabhanto ācariyavattādīni pahāya uddesaparipucchākammaṭṭhānānuyogarahito vihāsi. So sahāyabhikkhūhi ‘‘pubbe tvaṃ, āvuso, santindriyo vippasannamukhavaṇṇo, idāni no tathā, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti puṭṭho, ‘‘āvuso, anabhiratomhī’’ti āha. Atha naṃ te ‘‘abhiramāvuso, sāsane, buddhuppādo nāma dullabho, tathā saddhammassavanaṃ manussapaṭilābho ca, so tvaṃ manussapaṭilābhaṃ paṭilabhitvā dukkhassantakiriyaṃ patthayamāno assumukhaṃ ñātijanaṃ pahāya saddhāya pabbajitvā kiṃkāraṇā kilesavasaṃ yāsi, kilesā nāmete gaṇḍuppādakapāṇakaṃ upādāya sabbabālajanasādhāraṇā, ye tesaṃ vatthubhūtā, tepi appassādā kāmā bahudukkhā bahupāyāsā, ādīnavo ettha bhiyyo. Aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā, maṃsapesūpamā kāmā, tiṇukkūpamā kāmā, aṅgārakāsūpamā kāmā, supinakūpamā kāmā, yācitakūpamā kāmā, rukkhaphalūpamā kāmā, asisūnūpamā kāmā, sattisūlūpamā kāmā, sappasirūpamā kāmā, aggikkhandhūpamā kāmā, tvaṃ nāma evarūpe buddhasāsane pabbajitvā evaṃ anatthakārakānaṃ kilesānaṃ vasaṃ gatosī’’ti ovaditvā attano kathaṃ gāhāpetuṃ asakkontā satthu santikaṃ dhammasabhaṃ netvā ‘‘kiṃ, bhikkhave, anicchamānakaṃ bhikkhuṃ ānayitthā’’ti vutte, ‘‘bhante, ayaṃ kira bhikkhu ukkaṇṭhito’’ti āhaṃsu. Satthā ‘‘saccaṃ kirā’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu porāṇakapaṇḍitā rajjaṃ anusāsantāpi kilese uppanne tassa vasaṃ agantvā cittaṃ nivāretvā na ayuttakaṃ kariṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.

អតីតេ សិវិរដ្ឋេ អរិដ្ឋបុរនគរេ សិវិ នាម រាជា រជ្ជំ ការេសិ។ ពោធិសត្តោ តស្ស អគ្គមហេសិយា កុច្ឆិស្មិំ និព្ពត្តិ, ‘‘សិវិកុមារោ’’ត្វេវស្ស នាមំ ករិំសុ។ សេនាបតិស្សបិ បុត្តោ ជាយិ, ‘‘អភិបារកោ’’តិស្ស នាមំ ករិំសុ។ តេ ឧភោបិ សហាយា ហុត្វា អភិវឌ្ឍន្តា សោឡសវស្សិកា ហុត្វា តក្កសិលំ គន្ត្វា សិប្បំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អាគមិំសុ។ រាជា បុត្តស្ស រជ្ជំ អទាសិ។ សោបិ អភិបារកំ សេនាបតិដ្ឋានេ ឋបេត្វា ធម្មេន រជ្ជំ ការេសិ។ តស្មិំយេវ នគរេ តិរិដិវច្ឆស្ស នាម អសីតិកោដិវិភវស្ស សេដ្ឋិនោ ធីតា និព្ពត្តិ ឧត្តមរូបធរា សោភគ្គប្បត្តា សុភលក្ខណេន សមន្នាគតា, តស្សា នាមគ្គហណទិវសេ ‘‘ឧម្មាទន្តី’’តិ នាមំ ករិំសុ។ សា សោឡសវស្សិកកាលេ អតិក្កន្តមានុសវណ្ណា ទេវច្ឆរា វិយ អភិរូបា ទស្សនីយា បាសាទិកា បរមាយ វណ្ណបោក្ខរតាយ សមន្នាគតា អហោសិ។ យេ យេ បុថុជ្ជនា តំ បស្សន្តិ, តេ តេ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ អសក្កោន្តា សុរាបានមទមត្តា វិយ កិលេសមទេន មត្តា ហុត្វា សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ សមត្ថា នាម នាហេសុំ។

Atīte siviraṭṭhe ariṭṭhapuranagare sivi nāma rājā rajjaṃ kāresi. Bodhisatto tassa aggamahesiyā kucchismiṃ nibbatti, ‘‘sivikumāro’’tvevassa nāmaṃ kariṃsu. Senāpatissapi putto jāyi, ‘‘abhipārako’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Te ubhopi sahāyā hutvā abhivaḍḍhantā soḷasavassikā hutvā takkasilaṃ gantvā sippaṃ uggaṇhitvā āgamiṃsu. Rājā puttassa rajjaṃ adāsi. Sopi abhipārakaṃ senāpatiṭṭhāne ṭhapetvā dhammena rajjaṃ kāresi. Tasmiṃyeva nagare tiriṭivacchassa nāma asītikoṭivibhavassa seṭṭhino dhītā nibbatti uttamarūpadharā sobhaggappattā subhalakkhaṇena samannāgatā, tassā nāmaggahaṇadivase ‘‘ummādantī’’ti nāmaṃ kariṃsu. Sā soḷasavassikakāle atikkantamānusavaṇṇā devaccharā viya abhirūpā dassanīyā pāsādikā paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgatā ahosi. Ye ye puthujjanā taṃ passanti, te te sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkontā surāpānamadamattā viya kilesamadena mattā hutvā satiṃ paccupaṭṭhāpetuṃ samatthā nāma nāhesuṃ.

អថស្សា បិតា តិរិដិវច្ឆោ រាជានំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ទេវ, មម គេហេ ឥត្ថិរតនំ ឧប្បន្នំ, រញ្ញោវ អនុច្ឆវិកំ, លក្ខណបាឋកេ ព្រាហ្មណេ បេសេត្វា តំ វីមំសាបេត្វា យថារុចិ ករោហី’’តិ អាហ។ រាជា ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា ព្រាហ្មណេ បេសេសិ។ តេ សេដ្ឋិគេហំ គន្ត្វា កតសក្ការសម្មានា បាយាសំ បរិភុញ្ជិំសុ។ តស្មិំ ខណេ ឧម្មាទន្តី សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតា តេសំ សន្តិកំ អគមាសិ។ តេ តំ ទិស្វា សតិំ បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តា កិលេសមទមត្តា ហុត្វា អត្តនោ វិប្បកតភោជនភាវំ ន ជានិំសុ។ ឯកច្ចេ អាលោបំ គហេត្វា ‘‘ភុញ្ជិស្សាមា’’តិ សញ្ញាយ សីសេ ឋបេសុំ, ឯកច្ចេ ឧបកច្ឆន្តរេ ខិបិំសុ, ឯកច្ចេ ភិត្តិំ បហរិំសុ, សព្ពេវ ឧម្មត្តកា អហេសុំ។ សា តេ ទិស្វា ‘‘ឥមេ កិរ មម លក្ខណំ វីមំសិស្សន្តិ, គីវាយំ នេ គហេត្វា នីហរថា’’តិ នីហរាបេសិ។ តេ មង្កុភូតា រាជនិវេសនំ គន្ត្វា ឧម្មាទន្តិយា កុទ្ធា ‘‘ទេវ, សា ឥត្ថី កាឡកណ្ណី, ន តុម្ហាកំ អនុច្ឆវិកា’’តិ វទិំសុ។ រាជា ‘‘កាឡកណ្ណី កិរា’’តិ ន តំ អាណាបេសិ។ សា តំ បវត្តិំ សុត្វា ‘‘អហំ កិរ កាឡកណ្ណីតិ រញ្ញា ន គហិតា, កាឡកណ្ណិយោ នាម ន ឯវរូបា ហោន្តី’’តិ វត្វា ‘‘ហោតុ, សចេ បន តំ រាជានំ បស្សិស្សាមិ, ជានិស្សាមី’’តិ តស្មិំ អាឃាតំ ពន្ធិ។ អថ នំ បិតា អភិបារកស្ស អទាសិ, សា តស្ស បិយា អហោសិ មនាបា។

Athassā pitā tiriṭivaccho rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘deva, mama gehe itthiratanaṃ uppannaṃ, raññova anucchavikaṃ, lakkhaṇapāṭhake brāhmaṇe pesetvā taṃ vīmaṃsāpetvā yathāruci karohī’’ti āha. Rājā ‘‘sādhū’’ti vatvā brāhmaṇe pesesi. Te seṭṭhigehaṃ gantvā katasakkārasammānā pāyāsaṃ paribhuñjiṃsu. Tasmiṃ khaṇe ummādantī sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā tesaṃ santikaṃ agamāsi. Te taṃ disvā satiṃ paccupaṭṭhāpetuṃ asakkontā kilesamadamattā hutvā attano vippakatabhojanabhāvaṃ na jāniṃsu. Ekacce ālopaṃ gahetvā ‘‘bhuñjissāmā’’ti saññāya sīse ṭhapesuṃ, ekacce upakacchantare khipiṃsu, ekacce bhittiṃ pahariṃsu, sabbeva ummattakā ahesuṃ. Sā te disvā ‘‘ime kira mama lakkhaṇaṃ vīmaṃsissanti, gīvāyaṃ ne gahetvā nīharathā’’ti nīharāpesi. Te maṅkubhūtā rājanivesanaṃ gantvā ummādantiyā kuddhā ‘‘deva, sā itthī kāḷakaṇṇī, na tumhākaṃ anucchavikā’’ti vadiṃsu. Rājā ‘‘kāḷakaṇṇī kirā’’ti na taṃ āṇāpesi. Sā taṃ pavattiṃ sutvā ‘‘ahaṃ kira kāḷakaṇṇīti raññā na gahitā, kāḷakaṇṇiyo nāma na evarūpā hontī’’ti vatvā ‘‘hotu, sace pana taṃ rājānaṃ passissāmi, jānissāmī’’ti tasmiṃ āghātaṃ bandhi. Atha naṃ pitā abhipārakassa adāsi, sā tassa piyā ahosi manāpā.

កស្ស បន កម្មស្ស និស្សន្ទេន សា ឯវំ អភិរូបា អហោសីតិ? រត្តវត្ថទានស្ស និស្សន្ទេនាតិ។ សា កិរ អតីតេ ពារាណសិយំ ទលិទ្ទកុលេ និព្ពត្តិត្វា ឧស្សវទិវសេ បុញ្ញសម្បន្នា ឥត្ថិយោ កុសុម្ភរត្តវត្ថំ និវាសេត្វា អលង្កតា កីឡន្តិយោ ទិស្វា តាទិសំ វត្ថំ និវាសេត្វា កីឡិតុកាមា ហុត្វា មាតាបិតូនំ អារោចេត្វា តេហិ, ‘‘អម្ម, មយំ ទលិទ្ទា, កុតោ នោ ឯវរូបំ វត្ថ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ មំ ឯកស្មិំ អឌ្ឍកុលេ ភតិំ កាតុំ អនុជានាថ , តេ មម គុណំ ញត្វា ទស្សន្តី’’តិ វត្វា តេហិ អនុញ្ញាតា ឯកំ កុលំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘កុសុម្ភរត្តវត្ថេន ភតិំ ករោមី’’តិ អាហ។ អថ នំ តេ ‘‘តីណិ សំវច្ឆរានិ កម្មេ កតេ តវ គុណំ ញត្វា ទស្សាមា’’តិ វទិំសុ។ សា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា កម្មំ បដិបជ្ជិ។ តេ តស្សា គុណំ ញត្វា អបរិបុណ្ណេសុយេវ តីសុ សំវច្ឆរេសុ តស្សា ឃនកុសុម្ភរត្តវត្ថេន សទ្ធិំ អញ្ញម្បិ វត្ថំ ទត្វា ‘‘តវ សហាយិកាហិ សទ្ធិំ គន្ត្វា ន្ហត្វា និវាសេហី’’តិ តំ បេសយិំសុ។ សា សហាយិកា អាទាយ គន្ត្វា រត្តវត្ថំ នទីតីរេ ឋបេត្វា ន្ហាយិ។

Kassa pana kammassa nissandena sā evaṃ abhirūpā ahosīti? Rattavatthadānassa nissandenāti. Sā kira atīte bārāṇasiyaṃ daliddakule nibbattitvā ussavadivase puññasampannā itthiyo kusumbharattavatthaṃ nivāsetvā alaṅkatā kīḷantiyo disvā tādisaṃ vatthaṃ nivāsetvā kīḷitukāmā hutvā mātāpitūnaṃ ārocetvā tehi, ‘‘amma, mayaṃ daliddā, kuto no evarūpaṃ vattha’’nti vutte ‘‘tena hi maṃ ekasmiṃ aḍḍhakule bhatiṃ kātuṃ anujānātha , te mama guṇaṃ ñatvā dassantī’’ti vatvā tehi anuññātā ekaṃ kulaṃ upasaṅkamitvā ‘‘kusumbharattavatthena bhatiṃ karomī’’ti āha. Atha naṃ te ‘‘tīṇi saṃvaccharāni kamme kate tava guṇaṃ ñatvā dassāmā’’ti vadiṃsu. Sā ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā kammaṃ paṭipajji. Te tassā guṇaṃ ñatvā aparipuṇṇesuyeva tīsu saṃvaccharesu tassā ghanakusumbharattavatthena saddhiṃ aññampi vatthaṃ datvā ‘‘tava sahāyikāhi saddhiṃ gantvā nhatvā nivāsehī’’ti taṃ pesayiṃsu. Sā sahāyikā ādāya gantvā rattavatthaṃ nadītīre ṭhapetvā nhāyi.

តស្មិំ ខណេ ឯកោ កស្សបទសពលស្ស សាវកោ អច្ឆិន្នចីវរោ សាខាភង្គំ និវាសេត្វា ច បារុបិត្វា ច តំ បទេសំ បាបុណិ។ សា តំ ទិស្វា ‘‘អយំ ភទន្តោ អច្ឆិន្នចីវរោ ភវិស្សតិ, បុព្ពេបិ អទិន្នភាវេន មេ និវាសនំ ទុល្លភំ ជាត’’ន្តិ តំ វត្ថំ ទ្វិធា ផាលេត្វា ‘‘ឯកំ កោដ្ឋាសំ អយ្យស្ស ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ឧត្តរិត្វា អត្តនោ និវាសនំ និវាសេត្វា ‘‘តិដ្ឋថ, ភន្តេ’’តិ វត្វា ថេរំ វន្ទិត្វា រត្តវត្ថំ មជ្ឈេ ផាលេត្វា តស្សេកំ កោដ្ឋាសំ អទាសិ។ សោ ឯកមន្តេ បដិច្ឆន្នេ ឋត្វា សាខាភង្គំ ឆឌ្ឌេត្វា តស្សេកំ កណ្ណំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា និក្ខមិ។ អថស្ស វត្ថោភាសេន សកលសរីរំ តរុណសូរិយោ វិយ ឯកោភាសំ អហោសិ។ សា តំ ទិស្វា ‘‘មយ្ហំ អយ្យោ បឋមំ ន សោភតិ, ឥទានិ តរុណសូរិយោ វិយ វិរោចតិ, ឥទម្បិ ឯតស្សេវ ទស្សាមី’’តិ ទុតិយម្បិ កោដ្ឋាសំ ទត្វា ‘‘ភន្តេ, អហំ ភវេ ភវេ វិចរន្តី ឧត្តមរូបធរា ភវេយ្យំ, មំ ទិស្វា កោចិ បុរិសោ សកភាវេន សណ្ឋាតុំ មា អសក្ខិ, មយា អភិរូបតរា នាម អញ្ញា មា ហោតូ’’តិ បត្ថនំ បដ្ឋបេសិ។ ថេរោបិ អនុមោទនំ កត្វា បក្កាមិ។

Tasmiṃ khaṇe eko kassapadasabalassa sāvako acchinnacīvaro sākhābhaṅgaṃ nivāsetvā ca pārupitvā ca taṃ padesaṃ pāpuṇi. Sā taṃ disvā ‘‘ayaṃ bhadanto acchinnacīvaro bhavissati, pubbepi adinnabhāvena me nivāsanaṃ dullabhaṃ jāta’’nti taṃ vatthaṃ dvidhā phāletvā ‘‘ekaṃ koṭṭhāsaṃ ayyassa dassāmī’’ti cintetvā uttaritvā attano nivāsanaṃ nivāsetvā ‘‘tiṭṭhatha, bhante’’ti vatvā theraṃ vanditvā rattavatthaṃ majjhe phāletvā tassekaṃ koṭṭhāsaṃ adāsi. So ekamante paṭicchanne ṭhatvā sākhābhaṅgaṃ chaḍḍetvā tassekaṃ kaṇṇaṃ nivāsetvā ekaṃ pārupitvā nikkhami. Athassa vatthobhāsena sakalasarīraṃ taruṇasūriyo viya ekobhāsaṃ ahosi. Sā taṃ disvā ‘‘mayhaṃ ayyo paṭhamaṃ na sobhati, idāni taruṇasūriyo viya virocati, idampi etasseva dassāmī’’ti dutiyampi koṭṭhāsaṃ datvā ‘‘bhante, ahaṃ bhave bhave vicarantī uttamarūpadharā bhaveyyaṃ, maṃ disvā koci puriso sakabhāvena saṇṭhātuṃ mā asakkhi, mayā abhirūpatarā nāma aññā mā hotū’’ti patthanaṃ paṭṭhapesi. Theropi anumodanaṃ katvā pakkāmi.

សា ទេវលោកេ សំសរន្តី តស្មិំ កាលេ អរិដ្ឋបុរេ និព្ពត្តិត្វា តថា អភិរូបា អហោសិ។ អថ តស្មិំ នគរេ កត្តិកឆណំ ឃោសយិំសុ, កត្តិកបុណ្ណមាយំ នគរំ សជ្ជយិំសុ។ អភិបារកោ អត្តនោ អារក្ខដ្ឋានំ គច្ឆន្តោ តំ អាមន្តេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, ឧម្មាទន្តិ អជ្ជ កត្តិករត្តិវារោ ឆណោ, រាជា នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ បឋមំ ឥមំ គេហទ្វារំ អាគមិស្សតិ, មា ខោ តស្ស អត្តានំ ទស្សេសិ, សោបិ តំ ទិស្វា សតិំ ឧបដ្ឋាបេតុំ ន សក្ខិស្សតី’’តិ អាហ។ សា ‘‘គច្ឆ ត្វំ, សាមិ, អហំ ជានិស្សាមី’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា តស្មិំ គតេ ទាសិំ អាណាបេសិ ‘‘រញ្ញោ ឥមំ គេហទ្វារំ អាគតកាលេ មយ្ហំ អារោចេយ្យាសី’’តិ។ អថ សូរិយេ អត្ថង្គតេ ឧគ្គហេ បុណ្ណចន្ទេ ទេវនគរេ វិយ នគរេ អលង្កតេ សព្ពទិសាសុ ទីបេសុ ជលិតេសុ រាជា សព្ពាលង្ការបដិមណ្ឌិតោ អាជញ្ញរថវរគតោ អមច្ចគណបរិវុតោ មហន្តេន យសេន នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ បឋមមេវ អភិបារកស្ស គេហទ្វារំ អគមាសិ។ តំ បន គេហំ មនោសិលាវណ្ណបាការបរិក្ខិត្តំ អលង្កតទ្វារដ្ដាលកំ សោភគ្គប្បត្តំ បាសាទិកំ។ តស្មិំ ខណេ ទាសី ឧម្មាទន្តិយា អារោចេសិ។ សា បុប្ផសមុគ្គំ គាហាបេត្វា កិន្នរិលីឡាយ វាតបានំ និស្សាយ ឋិតា រញ្ញោ បុប្ផានិ ខិបិ។ សោ តំ ឧល្លោកេត្វា កិលេសមទមត្តោ សតិំ ឧបដ្ឋាបេតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘អភិបារកស្សេតំ គេហ’’ន្តិ សញ្ជានិតុម្បិ នាសក្ខិ, អថ សារថិំ អាមន្តេត្វា បុច្ឆន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

Sā devaloke saṃsarantī tasmiṃ kāle ariṭṭhapure nibbattitvā tathā abhirūpā ahosi. Atha tasmiṃ nagare kattikachaṇaṃ ghosayiṃsu, kattikapuṇṇamāyaṃ nagaraṃ sajjayiṃsu. Abhipārako attano ārakkhaṭṭhānaṃ gacchanto taṃ āmantetvā ‘‘bhadde, ummādanti ajja kattikarattivāro chaṇo, rājā nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto paṭhamaṃ imaṃ gehadvāraṃ āgamissati, mā kho tassa attānaṃ dassesi, sopi taṃ disvā satiṃ upaṭṭhāpetuṃ na sakkhissatī’’ti āha. Sā ‘‘gaccha tvaṃ, sāmi, ahaṃ jānissāmī’’ti sampaṭicchitvā tasmiṃ gate dāsiṃ āṇāpesi ‘‘rañño imaṃ gehadvāraṃ āgatakāle mayhaṃ āroceyyāsī’’ti. Atha sūriye atthaṅgate uggahe puṇṇacande devanagare viya nagare alaṅkate sabbadisāsu dīpesu jalitesu rājā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito ājaññarathavaragato amaccagaṇaparivuto mahantena yasena nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto paṭhamameva abhipārakassa gehadvāraṃ agamāsi. Taṃ pana gehaṃ manosilāvaṇṇapākāraparikkhittaṃ alaṅkatadvāraṭṭālakaṃ sobhaggappattaṃ pāsādikaṃ. Tasmiṃ khaṇe dāsī ummādantiyā ārocesi. Sā pupphasamuggaṃ gāhāpetvā kinnarilīḷāya vātapānaṃ nissāya ṭhitā rañño pupphāni khipi. So taṃ ulloketvā kilesamadamatto satiṃ upaṭṭhāpetuṃ asakkonto ‘‘abhipārakassetaṃ geha’’nti sañjānitumpi nāsakkhi, atha sārathiṃ āmantetvā pucchanto dve gāthā abhāsi –

៥៧.

57.

‘‘និវេសនំ កស្ស នុទំ សុនន្ទ, បាការេន បណ្ឌុមយេន គុត្តំ;

‘‘Nivesanaṃ kassa nudaṃ sunanda, pākārena paṇḍumayena guttaṃ;

កា ទិស្សតិ អគ្គិសិខាវ ទូរេ, វេហាយសំ បព្ពតគ្គេវ អច្ចិ។

Kā dissati aggisikhāva dūre, vehāyasaṃ pabbataggeva acci.

៥៨.

58.

‘‘ធីតា ន្វយំ កស្ស សុនន្ទ ហោតិ, សុណិសា ន្វយំ កស្ស អថោបិ ភរិយា;

‘‘Dhītā nvayaṃ kassa sunanda hoti, suṇisā nvayaṃ kassa athopi bhariyā;

អក្ខាហិ មេ ខិប្បមិធេវ បុដ្ឋោ, អវាវដា យទិ វា អត្ថិ ភត្តា’’តិ។

Akkhāhi me khippamidheva puṭṭho, avāvaṭā yadi vā atthi bhattā’’ti.

តត្ថ កស្ស នុទន្តិ កស្ស នុ ឥទំ។ បណ្ឌុមយេនាតិ រត្តិដ្ឋកមយេន។ ទិស្សតីតិ វាតបានេ ឋិតា បញ្ញាយតិ។ អច្ចីតិ អនលជាលក្ខន្ធោ។ ធីតា ន្វយន្តិ ធីតា នុ អយំ។ អវាវដាតិ អបេតាវរណា អបរិគ្គហា។ ភត្តាតិ យទិ វា អស្សា សាមិកោ អត្ថិ, ឯតំ មេ អក្ខាហីតិ។

Tattha kassa nudanti kassa nu idaṃ. Paṇḍumayenāti rattiṭṭhakamayena. Dissatīti vātapāne ṭhitā paññāyati. Accīti analajālakkhandho. Dhītānvayanti dhītā nu ayaṃ. Avāvaṭāti apetāvaraṇā apariggahā. Bhattāti yadi vā assā sāmiko atthi, etaṃ me akkhāhīti.

អថស្ស សោ អាចិក្ខន្តោ ទ្វេ គាថា អភាសិ –

Athassa so ācikkhanto dve gāthā abhāsi –

៥៩.

59.

‘‘អហញ្ហិ ជានាមិ ជនិន្ទ ឯតំ, មត្យា ច បេត្យា ច អថោបិ អស្សា;

‘‘Ahañhi jānāmi janinda etaṃ, matyā ca petyā ca athopi assā;

តវេវ សោ បុរិសោ ភូមិបាល, រត្តិន្ទិវំ អប្បមត្តោ តវត្ថេ។

Taveva so puriso bhūmipāla, rattindivaṃ appamatto tavatthe.

៦០.

60.

‘‘ឥទ្ធោ ច ផីតោ ច សុវឌ្ឍិតោ ច, អមច្ចោ ច តេ អញ្ញតរោ ជនិន្ទ;

‘‘Iddho ca phīto ca suvaḍḍhito ca, amacco ca te aññataro janinda;

តស្សេសា ភរិយាភិបារកស្ស, ឧម្មាទន្តី នាមធេយ្យេន រាជា’’តិ។

Tassesā bhariyābhipārakassa, ummādantī nāmadheyyena rājā’’ti.

តត្ថ មត្យា ច បេត្យា ចាតិ មាតិតោ ច បិតិតោ ចេតំ ជានាមិ។ អថោបិ អស្សាតិ អថ សាមិកម្បិ អស្សា ជានាមីតិ វទតិ។ ឥទ្ធោតិ សមិទ្ធោ។ ផីតោតិ វត្ថាលង្ការេហិ សុបុប្ផិតោ។ សុវឌ្ឍិតោតិ សុដ្ឋុ វុទ្ធោ។ នាមធេយ្យេនាតិ នាមេន។ អយញ្ហិ យោ នំ បស្សតិ, តំ ឧម្មាទេតិ, សតិមស្ស បច្ចុបដ្ឋាបេតុំ ន ទេតិ, តស្មា ឧម្មាទន្តីតិ វុច្ចតិ។

Tattha matyā ca petyā cāti mātito ca pitito cetaṃ jānāmi. Athopi assāti atha sāmikampi assā jānāmīti vadati. Iddhoti samiddho. Phītoti vatthālaṅkārehi supupphito. Suvaḍḍhitoti suṭṭhu vuddho. Nāmadheyyenāti nāmena. Ayañhi yo naṃ passati, taṃ ummādeti, satimassa paccupaṭṭhāpetuṃ na deti, tasmā ummādantīti vuccati.

តំ សុត្វា រាជា នាមមស្សា ថោមេន្តោ អនន្តរំ គាថមាហ –

Taṃ sutvā rājā nāmamassā thomento anantaraṃ gāthamāha –

៦១.

61.

‘‘អម្ភោ អម្ភោ នាមមិទំ ឥមិស្សា, មត្យា ច បេត្យា ច កតំ សុសាធុ;

‘‘Ambho ambho nāmamidaṃ imissā, matyā ca petyā ca kataṃ susādhu;

តទា ហិ មយ្ហំ អវលោកយន្តី, ឧម្មត្តកំ ឧម្មទន្តី អកាសី’’តិ។

Tadā hi mayhaṃ avalokayantī, ummattakaṃ ummadantī akāsī’’ti.

តត្ថ មត្យា ច បេត្យា ចាតិ មាតរា ច បិតរា ច។ មយ្ហន្តិ ឧបយោគត្ថេ សម្បទានវចនំ។ អវលោកយន្តីតិ មយា អវលោកិតា សយម្បិ មំ អវលោកយន្តី មំ ឧម្មត្តកំ អកាសីតិ អត្ថោ។

Tattha matyā ca petyā cāti mātarā ca pitarā ca. Mayhanti upayogatthe sampadānavacanaṃ. Avalokayantīti mayā avalokitā sayampi maṃ avalokayantī maṃ ummattakaṃ akāsīti attho.

សា តស្ស កម្បិតភាវំ ញត្វា វាតបានំ ថកេត្វា សិរិគព្ភមេវ អគមាសិ។ រញ្ញោបិ តស្សា ទិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ នគរំ បទក្ខិណករណេ ចិត្តមេវ នាហោសិ។ សោ សារថិំ អាមន្តេត្វា, ‘‘សម្ម សុនន្ទ, រថំ និវត្តេហិ, អយំ ឆណោ អម្ហាកំ នានុច្ឆវិកោ, អភិបារកស្ស សេនាបតិស្សេវានុច្ឆវិកោ, រជ្ជម្បិ តស្សេវានុច្ឆវិក’’ន្តិ រថំ និវត្តាបេត្វា បាសាទំ អភិរុយ្ហ សិរិសយនេ និបជ្ជិត្វា វិប្បលបន្តោ អាហ –

Sā tassa kampitabhāvaṃ ñatvā vātapānaṃ thaketvā sirigabbhameva agamāsi. Raññopi tassā diṭṭhakālato paṭṭhāya nagaraṃ padakkhiṇakaraṇe cittameva nāhosi. So sārathiṃ āmantetvā, ‘‘samma sunanda, rathaṃ nivattehi, ayaṃ chaṇo amhākaṃ nānucchaviko, abhipārakassa senāpatissevānucchaviko, rajjampi tassevānucchavika’’nti rathaṃ nivattāpetvā pāsādaṃ abhiruyha sirisayane nipajjitvā vippalapanto āha –

៦២.

62.

‘‘យា បុណ្ណមាសេ មិគមន្ទលោចនា, ឧបាវិសិ បុណ្ឌរីកត្តចង្គី;

‘‘Yā puṇṇamāse migamandalocanā, upāvisi puṇḍarīkattacaṅgī;

ទ្វេ បុណ្ណមាយោ តទហូ អមញ្ញហំ, ទិស្វាន បារាវតរត្តវាសិនិំ។

Dve puṇṇamāyo tadahū amaññahaṃ, disvāna pārāvatarattavāsiniṃ.

៦៣.

63.

‘‘អឡារបម្ហេហិ សុភេហិ វគ្គុភិ, បលោភយន្តី មំ យទា ឧទិក្ខតិ;

‘‘Aḷārapamhehi subhehi vaggubhi, palobhayantī maṃ yadā udikkhati;

វិជម្ភមានា ហរតេវ មេ មនោ, ជាតា វនេ កិម្បុរិសីវ បព្ពតេ។

Vijambhamānā harateva me mano, jātā vane kimpurisīva pabbate.

៦៤.

64.

‘‘តទា ហិ ព្រហតី សាមា, អាមុត្តមណិកុណ្ឌលា;

‘‘Tadā hi brahatī sāmā, āmuttamaṇikuṇḍalā;

ឯកច្ចវសនា នារី, មិគី ភន្តាវុទិក្ខតិ។

Ekaccavasanā nārī, migī bhantāvudikkhati.

៦៥.

65.

‘‘កទាស្សុ មំ តម្ពនខា សុលោមា, ពាហា មុទូ ចន្ទនសារលិត្តា;

‘‘Kadāssu maṃ tambanakhā sulomā, bāhā mudū candanasāralittā;

វដ្ដង្គុលី សន្នតធីរកុត្តិយា, នារី ឧបញ្ញិស្សតិ សីសតោ សុភា។

Vaṭṭaṅgulī sannatadhīrakuttiyā, nārī upaññissati sīsato subhā.

៦៦.

66.

‘‘កទាស្សុ មំ កញ្ចនជាលុរច្ឆទា, ធីតា តិរីដិស្ស វិលគ្គមជ្ឈា;

‘‘Kadāssu maṃ kañcanajāluracchadā, dhītā tirīṭissa vilaggamajjhā;

មុទូហិ ពាហាហិ បលិស្សជិស្សតិ, ព្រហាវនេ ជាតទុមំវ មាលុវា។

Mudūhi bāhāhi palissajissati, brahāvane jātadumaṃva māluvā.

៦៧.

67.

‘‘កទាស្សុ លាខារសរត្តសុច្ឆវី, ពិន្ទុត្ថនី បុណ្ឌរីកត្តចង្គី;

‘‘Kadāssu lākhārasarattasucchavī, bindutthanī puṇḍarīkattacaṅgī;

មុខំ មុខេន ឧបនាមយិស្សតិ, សោណ្ឌោវ សោណ្ឌស្ស សុរាយ ថាលំ។

Mukhaṃ mukhena upanāmayissati, soṇḍova soṇḍassa surāya thālaṃ.

៦៨.

68.

‘‘យទាទ្ទសំ តំ តិដ្ឋន្តិំ, សព្ពភទ្ទំ មនោរមំ;

‘‘Yadāddasaṃ taṃ tiṭṭhantiṃ, sabbabhaddaṃ manoramaṃ;

តតោ សកស្ស ចិត្តស្ស, នាវពោធាមិ កញ្ចិនំ។

Tato sakassa cittassa, nāvabodhāmi kañcinaṃ.

៦៩.

69.

‘‘ឧម្មាទន្តិមហំ ទដ្ឋា, អាមុត្តមណិកុណ្ឌលំ;

‘‘Ummādantimahaṃ daṭṭhā, āmuttamaṇikuṇḍalaṃ;

ន សុបាមិ ទិវារត្តិំ, សហស្សំវ បរាជិតោ។

Na supāmi divārattiṃ, sahassaṃva parājito.

៧០.

70.

‘‘សក្កោ ចេ មេ វរំ ទជ្ជា, សោ ច លព្ភេថ មេ វរោ;

‘‘Sakko ce me varaṃ dajjā, so ca labbhetha me varo;

ឯករត្តំ ទិរត្តំ វា, ភវេយ្យំ អភិបារកោ;

Ekarattaṃ dirattaṃ vā, bhaveyyaṃ abhipārako;

ឧម្មាទន្ត្យា រមិត្វាន, សិវិរាជា តតោ សិយ’’ន្តិ។

Ummādantyā ramitvāna, sivirājā tato siya’’nti.

តត្ថ បុណ្ណមាសេតិ បុណ្ណចន្ទាយ រត្តិយា។ មិគមន្ទលោចនាតិ កណ្ឌសន្តាសេន បលាយិត្វា វនន្តរេ ឋត្វា លុទ្ទំ ឱលោកេន្តិយា មិគិយា វិយ មន្ទានិ លោចនានិ អស្សាតិ មិគមន្ទលោចនា។ ឧបាវិសីតិ បទុមវណ្ណេន ករតលេន បុប្ផានិ ខិបិត្វា មំ ឱលោកេន្តី វាតបានេ និសីទិ។ បុណ្ឌរីកត្តចង្គីតិ រត្តបទុមវណ្ណសរីរា។ ទ្វេ បុណ្ណមាយោតិ អហំ តទហុ តស្មិំ ឆណទិវសេ តំ បារាវតបាទសមានវណ្ណរត្តវត្ថនិវត្ថំ ទិស្វា តស្សា មុខសោភំ ឱលោកេន្តោ ឯកស្ស បាចីនលោកធាតុតោ ឯកស្ស អភិបារកស្ស សេនាបតិនោ និវេសនេតិ ទ្វិន្នំ បុណ្ណចន្ទានំ ឧគ្គតត្តា ទ្វេ បុណ្ណមាយោ អមញ្ញិំ។ អឡារបម្ហេហីតិ វិសាលបខុមេហិ។ សុភេហីតិ បរិសុទ្ធេហិ។ វគ្គុភីតិ មធុរាការេហិ។ ឧទិក្ខតីតិ ឯវរូបេហិ នេត្តេហិ យស្មិំ ខណេ ឱលោកេតិ។ បព្ពតេតិ យថា ហិមវន្តបព្ពតេ សុបុប្ផិតវនេ វីណំ អាទាយ តន្តិស្សរេន អត្តនោ សរំ សំសន្ទន្តី កិម្បុរិសី កិម្បុរិសស្ស មនំ ហរតិ, ឯវំ ហរតេវ មេ មនោតិ វិប្បលបតិ។

Tattha puṇṇamāseti puṇṇacandāya rattiyā. Migamandalocanāti kaṇḍasantāsena palāyitvā vanantare ṭhatvā luddaṃ olokentiyā migiyā viya mandāni locanāni assāti migamandalocanā. Upāvisīti padumavaṇṇena karatalena pupphāni khipitvā maṃ olokentī vātapāne nisīdi. Puṇḍarīkattacaṅgīti rattapadumavaṇṇasarīrā. Dve puṇṇamāyoti ahaṃ tadahu tasmiṃ chaṇadivase taṃ pārāvatapādasamānavaṇṇarattavatthanivatthaṃ disvā tassā mukhasobhaṃ olokento ekassa pācīnalokadhātuto ekassa abhipārakassa senāpatino nivesaneti dvinnaṃ puṇṇacandānaṃ uggatattā dve puṇṇamāyo amaññiṃ. Aḷārapamhehīti visālapakhumehi. Subhehīti parisuddhehi. Vaggubhīti madhurākārehi. Udikkhatīti evarūpehi nettehi yasmiṃ khaṇe oloketi. Pabbateti yathā himavantapabbate supupphitavane vīṇaṃ ādāya tantissarena attano saraṃ saṃsandantī kimpurisī kimpurisassa manaṃ harati, evaṃ harateva me manoti vippalapati.

ព្រហតីតិ ឧឡារា។ សាមាតិ សុវណ្ណវណ្ណសាមា។ ឯកច្ចវសនាតិ ឯកច្ចិកវសនា, ឯកវត្ថនិវត្ថាតិ អត្ថោ។ ភន្តាវុទិក្ខតីតិ សណ្ហកេសា បុថុនលាដា អាយតភមូ វិសាលក្ខី តុង្គនាសា រត្តោដ្ឋា សេតទន្តា តិខិណទាឋា សុវដ្ដិតគីវា សុតនុពាហុ សុសណ្ឋិតបយោធរា ករមិតមជ្ឈា វិសាលសោណី សុវណ្ណកទលិសមានោរុ សា ឧត្តមិត្ថី តស្មិំ ខណេ មំ ឧទិក្ខន្តី ភយេន វនំ បវិសិត្វា បុន និវត្តិត្វា លុទ្ទំ ឧទិក្ខន្តី ភន្តា មិគីវ មំ ឧទិក្ខតីតិ វទតិ។ ពាហាមុទូតិ មុទុពាហា។ សន្នតធីរកុត្តិយាតិ សុផុសិតឆេកករណា។ ឧបញ្ញិស្សតិ មន្តិ សា សុភា នារី កទា នុ មំ តេហិ តម្ពនខេហិ សីសតោ បដ្ឋាយ សន្នតេន ធីរេន ករណេន បរិតោសេស្សតីតិ បត្ថេន្តោ វិលបតិ។

Brahatīti uḷārā. Sāmāti suvaṇṇavaṇṇasāmā. Ekaccavasanāti ekaccikavasanā, ekavatthanivatthāti attho. Bhantāvudikkhatīti saṇhakesā puthunalāṭā āyatabhamū visālakkhī tuṅganāsā rattoṭṭhā setadantā tikhiṇadāṭhā suvaṭṭitagīvā sutanubāhu susaṇṭhitapayodharā karamitamajjhā visālasoṇī suvaṇṇakadalisamānoru sā uttamitthī tasmiṃ khaṇe maṃ udikkhantī bhayena vanaṃ pavisitvā puna nivattitvā luddaṃ udikkhantī bhantā migīva maṃ udikkhatīti vadati. Bāhāmudūti mudubāhā. Sannatadhīrakuttiyāti suphusitachekakaraṇā. Upaññissatimanti sā subhā nārī kadā nu maṃ tehi tambanakhehi sīsato paṭṭhāya sannatena dhīrena karaṇena paritosessatīti patthento vilapati.

កញ្ចនជាលុរច្ឆទាតិ កញ្ចនមយឧរច្ឆទាលង្ការា។ វិលគ្គមជ្ឈាតិ វិលគ្គសរីរា តនុមជ្ឈិមា។ ព្រហាវនេតិ មហាវនេ។ លាខារសរត្តសុច្ឆវីតិ ហត្ថបាទតលអគ្គនខឱដ្ឋមំសេសុ លាខារសរត្តមណិបវាលវណ្ណា។ ពិន្ទុត្ថនីតិ ឧទកបុប្ផុឡបរិមណ្ឌលត្ថនី។ តតោតិ យទា តំ តិដ្ឋន្តិំ អទ្ទសំ, តតោ បដ្ឋាយ។ សកស្ស ចិត្តស្សាតិ អត្តនោ ចិត្តស្ស អនិស្សរោ ជាតោម្ហីតិ អធិប្បាយោ។ កញ្ចិនន្តិ កញ្ចិ ‘‘អយំ អសុកោ នាមា’’តិ ន ជានាមិ, ឧម្មត្តកោ ជាតោម្ហីតិ វទតិ។ ទដ្ឋាតិ ទិស្វា។ ន សុបាមីតិ នេវ រត្តិំ, ន ទិវា និទ្ទំ លភាមិ។ សោ ច លព្ភេថាតិ យំ មេ សក្កោ វរំ ទទេយ្យ, សោ ច មេ វរោ លព្ភេថ, លភេយ្យាហំ តំ វរន្តិ អត្ថោ។

Kañcanajāluracchadāti kañcanamayauracchadālaṅkārā. Vilaggamajjhāti vilaggasarīrā tanumajjhimā. Brahāvaneti mahāvane. Lākhārasarattasucchavīti hatthapādatalaagganakhaoṭṭhamaṃsesu lākhārasarattamaṇipavālavaṇṇā. Bindutthanīti udakapupphuḷaparimaṇḍalatthanī. Tatoti yadā taṃ tiṭṭhantiṃ addasaṃ, tato paṭṭhāya. Sakassa cittassāti attano cittassa anissaro jātomhīti adhippāyo. Kañcinanti kañci ‘‘ayaṃ asuko nāmā’’ti na jānāmi, ummattako jātomhīti vadati. Daṭṭhāti disvā. Na supāmīti neva rattiṃ, na divā niddaṃ labhāmi. So ca labbhethāti yaṃ me sakko varaṃ dadeyya, so ca me varo labbhetha, labheyyāhaṃ taṃ varanti attho.

អថ តេ អមច្ចា អភិបារកស្សបិ អារោចយិំសុ – ‘‘សាមិ រាជា, នគរំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ តុម្ហាកំ ឃរទ្វារំ បត្វា និវត្តិត្វា បាសាទំ អភិរុហី’’តិ។ សោ អត្តនោ គេហំ គន្ត្វា ឧម្មាទន្តិំ អាមន្តេត្វា ‘‘ភទ្ទេ, កច្ចិ រញ្ញោ អត្តានំ ទស្សេសី’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘សាមិ, ឯកោ មហោទរោ មហាទាឋិកោ រថេ ឋត្វា អាគតោ បុរិសោ អត្ថិ, អហំ តំ រាជា វា អរាជា វាតិ ន ជានាមិ, ឯកោ ឥស្សរោតិ បន វុត្តេ វាតបានេ ឋត្វា បុប្ផានិ ខិបិំ, សោ តាវទេវ និវត្តិត្វា គតោ’’តិ។ សោ តំ សុត្វា ‘‘នាសិតោម្ហិ តយា’’តិ បុនទិវសេ បាតោវ រាជនិវេសនំ អារុយ្ហ សិរិគព្ភទ្វារេ ឋត្វា រញ្ញោ ឧម្មាទន្តិំ និស្សាយ វិប្បលាបំ សុត្វា ‘‘អយំ ឧម្មាទន្តិយា បដិពទ្ធចិត្តោ ជាតោ, តំ អលភន្តោ មរិស្សតិ, រញ្ញោ ច មម ច អគុណំ មោចេត្វា ឥមស្ស មយា ជីវិតំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ អត្តនោ និវេសនំ គន្ត្វា ឯកំ ទឡ្ហមន្តំ ឧបដ្ឋាកំ បក្កោសាបេត្វា, ‘‘តាត, អសុកដ្ឋានេ សុសិរចេតិយរុក្ខោ អត្ថិ, ត្វំ កញ្ចិ អជានាបេត្វា អត្ថង្គតេ សូរិយេ តត្ថ គន្ត្វា អន្តោរុក្ខេ និសីទ, អហំ តត្ថ ពលិកម្មំ ករោន្តោ តំ ឋានំ បត្វា ទេវតា នមស្សន្តោ, ‘សាមិ ទេវរាជ, អម្ហាកំ រាជា នគរម្ហិ ឆណេ វត្តមានេ អកីឡិត្វា សិរិគព្ភំ បវិសិត្វា វិប្បលបន្តោវ និបន្នោ, មយំ តត្ថ ការណំ ន ជានាម, រាជា ទេវតានំ ពហូបការោ, អនុសំវច្ឆរំ សហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា ពលិកម្មំ ករោតិ, ឥទំ នាម និស្សាយ រាជា វិប្បលបតីតិ អាចិក្ខថ, រញ្ញោ នោ ជីវិតទានំ ទេថា’តិ យាចិស្សាមិ, ត្វំ តស្មិំ ខណេ សទ្ទំ បរិវត្តិត្វា, ‘សេនាបតិ, តុម្ហាកំ រញ្ញោ ព្យាធិ នាម នត្ថិ, សោ បន តវ ភរិយាយ ឧម្មាទន្តិយា បដិពទ្ធចិត្តោ។ សចេ នំ លភិស្សតិ, ជីវិស្សតិ, នោ ចេ, មរិស្សតិ។ សចេ តស្ស ជីវិតំ ឥច្ឆសិ, ឧម្មាទន្តិមស្ស ទេហី’តិ វទេយ្យាសី’’តិ ឯវំ តំ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា ឧយ្យោជេសិ។

Atha te amaccā abhipārakassapi ārocayiṃsu – ‘‘sāmi rājā, nagaraṃ padakkhiṇaṃ karonto tumhākaṃ gharadvāraṃ patvā nivattitvā pāsādaṃ abhiruhī’’ti. So attano gehaṃ gantvā ummādantiṃ āmantetvā ‘‘bhadde, kacci rañño attānaṃ dassesī’’ti pucchi. ‘‘Sāmi, eko mahodaro mahādāṭhiko rathe ṭhatvā āgato puriso atthi, ahaṃ taṃ rājā vā arājā vāti na jānāmi, eko issaroti pana vutte vātapāne ṭhatvā pupphāni khipiṃ, so tāvadeva nivattitvā gato’’ti. So taṃ sutvā ‘‘nāsitomhi tayā’’ti punadivase pātova rājanivesanaṃ āruyha sirigabbhadvāre ṭhatvā rañño ummādantiṃ nissāya vippalāpaṃ sutvā ‘‘ayaṃ ummādantiyā paṭibaddhacitto jāto, taṃ alabhanto marissati, rañño ca mama ca aguṇaṃ mocetvā imassa mayā jīvitaṃ dātuṃ vaṭṭatī’’ti attano nivesanaṃ gantvā ekaṃ daḷhamantaṃ upaṭṭhākaṃ pakkosāpetvā, ‘‘tāta, asukaṭṭhāne susiracetiyarukkho atthi, tvaṃ kañci ajānāpetvā atthaṅgate sūriye tattha gantvā antorukkhe nisīda, ahaṃ tattha balikammaṃ karonto taṃ ṭhānaṃ patvā devatā namassanto, ‘sāmi devarāja, amhākaṃ rājā nagaramhi chaṇe vattamāne akīḷitvā sirigabbhaṃ pavisitvā vippalapantova nipanno, mayaṃ tattha kāraṇaṃ na jānāma, rājā devatānaṃ bahūpakāro, anusaṃvaccharaṃ sahassaṃ vissajjetvā balikammaṃ karoti, idaṃ nāma nissāya rājā vippalapatīti ācikkhatha, rañño no jīvitadānaṃ dethā’ti yācissāmi, tvaṃ tasmiṃ khaṇe saddaṃ parivattitvā, ‘senāpati, tumhākaṃ rañño byādhi nāma natthi, so pana tava bhariyāya ummādantiyā paṭibaddhacitto. Sace naṃ labhissati, jīvissati, no ce, marissati. Sace tassa jīvitaṃ icchasi, ummādantimassa dehī’ti vadeyyāsī’’ti evaṃ taṃ uggaṇhāpetvā uyyojesi.

សោ គន្ត្វា តស្មិំ រុក្ខេ និសីទិត្វា បុនទិវសេ សេនាបតិនា អមច្ចគណបរិវុតេន តំ ឋានំ គន្ត្វា យាចិតោ តថា អភាសិ។ សេនាបតិ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា ទេវតំ វន្ទិត្វា អមច្ចេ ជានាបេត្វា នគរំ បវិសិត្វា រាជនិវេសនំ អារុយ្ហ សិរិគព្ភទ្វារំ អាកោដេសិ។ រាជា សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា ‘‘កោ ឯសោ’’តិ បុច្ឆិ។ អហំ, ទេវ, អភិបារកោតិ។ អថស្ស រាជា ទ្វារំ វិវរិ។ សោ បវិសិត្វា រាជានំ វន្ទិត្វា គាថមាហ –

So gantvā tasmiṃ rukkhe nisīditvā punadivase senāpatinā amaccagaṇaparivutena taṃ ṭhānaṃ gantvā yācito tathā abhāsi. Senāpati ‘‘sādhū’’ti vatvā devataṃ vanditvā amacce jānāpetvā nagaraṃ pavisitvā rājanivesanaṃ āruyha sirigabbhadvāraṃ ākoṭesi. Rājā satiṃ upaṭṭhapetvā ‘‘ko eso’’ti pucchi. Ahaṃ, deva, abhipārakoti. Athassa rājā dvāraṃ vivari. So pavisitvā rājānaṃ vanditvā gāthamāha –

៧១.

71.

‘‘ភូតានិ មេ ភូតបតី នមស្សតោ, អាគម្ម យក្ខោ ឥទមេតទព្រវិ;

‘‘Bhūtāni me bhūtapatī namassato, āgamma yakkho idametadabravi;

រញ្ញោ មនោ ឧម្មទន្ត្យា និវិដ្ឋោ, ទទាមិ តេ តំ បរិចារយស្សូ’’តិ។

Rañño mano ummadantyā niviṭṭho, dadāmi te taṃ paricārayassū’’ti.

តត្ថ នមស្សតោតិ តុម្ហាកំ វិប្បលាបការណជាននត្ថំ ពលិកម្មំ កត្វា នមស្សន្តស្ស។ តន្តិ អហំ តំ ឧម្មាទន្តិំ តុម្ហាកំ បរិចារិកំ កត្វា ទទាមីតិ។

Tattha namassatoti tumhākaṃ vippalāpakāraṇajānanatthaṃ balikammaṃ katvā namassantassa. Tanti ahaṃ taṃ ummādantiṃ tumhākaṃ paricārikaṃ katvā dadāmīti.

អថ នំ រាជា, ‘‘សម្ម អភិបារក, មម ឧម្មាទន្តិយា បដិពទ្ធចិត្តតាយ វិប្បលបិតភាវំ យក្ខាបិ ជានន្តី’’តិ បុច្ឆិ។ អាម, ទេវាតិ។ សោ ‘‘សព្ពលោកេន កិរ មេ លាមកភាវោ ញាតោ’’តិ លជ្ជិធម្មេ បតិដ្ឋាយ អនន្តរំ គាថមាហ –

Atha naṃ rājā, ‘‘samma abhipāraka, mama ummādantiyā paṭibaddhacittatāya vippalapitabhāvaṃ yakkhāpi jānantī’’ti pucchi. Āma, devāti. So ‘‘sabbalokena kira me lāmakabhāvo ñāto’’ti lajjidhamme patiṭṭhāya anantaraṃ gāthamāha –

៧២.

72.

‘‘បុញ្ញា ច ធំសេ អមរោ ន ចម្ហិ, ជនោ ច មេ បាបមិទញ្ច ជញ្ញា;

‘‘Puññā ca dhaṃse amaro na camhi, jano ca me pāpamidañca jaññā;

ភុសោ ច ត្យស្ស មនសោ វិឃាតោ, ទត្វា បិយំ ឧម្មទន្តិំ អទដ្ឋា’’តិ។

Bhuso ca tyassa manaso vighāto, datvā piyaṃ ummadantiṃ adaṭṭhā’’ti.

តត្ថ ធំសេតិ, សម្ម អភិបារក, អហំ តាយ សទ្ធិំ កិលេសវសេន បរិចារេន្តោ បុញ្ញតោ ច ធំសេយ្យំ, តាយ សទ្ធិំ បរិចារិតមត្តេន អមរោ ច ន ហោមិ, មហាជនោ ច មេ ឥមំ លាមកភាវំ ជានេយ្យ, តតោ ‘‘អយុត្តំ រញ្ញា កត’’ន្តិ គរហេយ្យ, តញ្ច មម ទត្វា បច្ឆា បិយភរិយំ អទដ្ឋា តវ មនសោ វិឃាតោ ចស្សាតិ អត្ថោ។

Tattha dhaṃseti, samma abhipāraka, ahaṃ tāya saddhiṃ kilesavasena paricārento puññato ca dhaṃseyyaṃ, tāya saddhiṃ paricāritamattena amaro ca na homi, mahājano ca me imaṃ lāmakabhāvaṃ jāneyya, tato ‘‘ayuttaṃ raññā kata’’nti garaheyya, tañca mama datvā pacchā piyabhariyaṃ adaṭṭhā tava manaso vighāto cassāti attho.

សេសា ឧភិន្នម្បិ វចនបដិវចនគាថា ហោន្តិ –

Sesā ubhinnampi vacanapaṭivacanagāthā honti –

៧៣.

73.

‘‘ជនិន្ទ នាញ្ញត្រ តយា មយា វា, សព្ពាបិ កម្មស្ស កតស្ស ជញ្ញា;

‘‘Janinda nāññatra tayā mayā vā, sabbāpi kammassa katassa jaññā;

យំ តេ មយា ឧម្មទន្តី បទិន្នា, ភុសេហិ រាជា វនថំ សជាហិ។

Yaṃ te mayā ummadantī padinnā, bhusehi rājā vanathaṃ sajāhi.

៧៤.

74.

‘‘យោ បាបកំ កម្មករំ មនុស្សោ, សោ មញ្ញតិ មាយិទ មញ្ញិំសុ អញ្ញេ;

‘‘Yo pāpakaṃ kammakaraṃ manusso, so maññati māyida maññiṃsu aññe;

បស្សន្តិ ភូតានិ ករោន្តមេតំ, យុត្តា ច យេ ហោន្តិ នរា បថព្យា។

Passanti bhūtāni karontametaṃ, yuttā ca ye honti narā pathabyā.

៧៥.

75.

‘‘អញ្ញោ នុ តេ កោចិ នរោ បថព្យា, សទ្ធេយ្យ លោកស្មិ ន មេ បិយាតិ;

‘‘Añño nu te koci naro pathabyā, saddheyya lokasmi na me piyāti;

ភុសោ ច ត្យស្ស មនុសោ វិឃាតោ, ទត្វា បិយំ ឧម្មទន្តិំ អទដ្ឋា។

Bhuso ca tyassa manuso vighāto, datvā piyaṃ ummadantiṃ adaṭṭhā.

៧៦.

76.

‘‘អទ្ធា បិយា មយ្ហ ជនិន្ទ ឯសា, ន សា មមំ អប្បិយា ភូមិបាល;

‘‘Addhā piyā mayha janinda esā, na sā mamaṃ appiyā bhūmipāla;

គច្ឆេវ ត្វំ ឧម្មទន្តិំ ភទន្តេ, សីហោវ សេលស្ស គុហំ ឧបេតិ។

Gaccheva tvaṃ ummadantiṃ bhadante, sīhova selassa guhaṃ upeti.

៧៧.

77.

‘‘ន បីឡិតា អត្តទុខេន ធីរា, សុខប្ផលំ កម្ម បរិច្ចជន្តិ;

‘‘Na pīḷitā attadukhena dhīrā, sukhapphalaṃ kamma pariccajanti;

សម្មោហិតា វាបិ សុខេន មត្តា, ន បាបកម្មញ្ច សមាចរន្តិ។

Sammohitā vāpi sukhena mattā, na pāpakammañca samācaranti.

៧៨.

78.

‘‘តុវញ្ហិ មាតា ច បិតា ច មយ្ហំ, ភត្តា បតី បោសកោ ទេវតា ច;

‘‘Tuvañhi mātā ca pitā ca mayhaṃ, bhattā patī posako devatā ca;

ទាសោ អហំ តុយ្ហ សបុត្តទារោ, យថាសុខំ សាមិ ករោហិ កាមំ។

Dāso ahaṃ tuyha saputtadāro, yathāsukhaṃ sāmi karohi kāmaṃ.

៧៩.

79.

‘‘យោ ‘ឥស្សរោម្ហី’តិ ករោតិ បាបំ, កត្វា ច សោ នុត្តសតេ បរេសំ;

‘‘Yo ‘issaromhī’ti karoti pāpaṃ, katvā ca so nuttasate paresaṃ;

ន តេន សោ ជីវតិ ទីឃមាយុ, ទេវាបិ បាបេន សមេក្ខរេ នំ។

Na tena so jīvati dīghamāyu, devāpi pāpena samekkhare naṃ.

៨០.

80.

‘‘អញ្ញាតកំ សាមិកេហី បទិន្នំ, ធម្មេ ឋិតា យេ បដិច្ឆន្តិ ទានំ;

‘‘Aññātakaṃ sāmikehī padinnaṃ, dhamme ṭhitā ye paṭicchanti dānaṃ;

បដិច្ឆកា ទាយកា ចាបិ តត្ថ, សុខប្ផលញ្ញេវ ករោន្តិ កម្មំ។

Paṭicchakā dāyakā cāpi tattha, sukhapphalaññeva karonti kammaṃ.

៨១.

81.

‘‘អញ្ញោ នុ តេ កោចិ នរោ បថព្យា, សទ្ធេយ្យ លោកស្មិ ន មេ បិយាតិ;

‘‘Añño nu te koci naro pathabyā, saddheyya lokasmi na me piyāti;

ភុសោ ច ត្យស្ស មនសោ វិឃាតោ, ទត្វា បិយំ ឧម្មទន្តិំ អទដ្ឋា។

Bhuso ca tyassa manaso vighāto, datvā piyaṃ ummadantiṃ adaṭṭhā.

៨២.

82.

‘‘អទ្ធា បិយា មយ្ហ ជនិន្ទ ឯសា, ន សា មមំ អប្បិយា ភូមិបាល;

‘‘Addhā piyā mayha janinda esā, na sā mamaṃ appiyā bhūmipāla;

យំ តេ មយា ឧម្មទន្តី បទិន្នា, ភុសេហិ រាជា វនថំ សជាហិ។

Yaṃ te mayā ummadantī padinnā, bhusehi rājā vanathaṃ sajāhi.

៨៣.

83.

‘‘យោ អត្តទុក្ខេន បរស្ស ទុក្ខំ, សុខេន វា អត្តសុខំ ទហាតិ;

‘‘Yo attadukkhena parassa dukkhaṃ, sukhena vā attasukhaṃ dahāti;

យថេវិទំ មយ្ហ តថា បរេសំ, យោ ឯវំ ជានាតិ ស វេទិ ធម្មំ។

Yathevidaṃ mayha tathā paresaṃ, yo evaṃ jānāti sa vedi dhammaṃ.

៨៤.

84.

‘‘អញ្ញោ នុ តេ កោចិ នរោ បថព្យា, សទ្ធេយ្យ លោកស្មិ ន មេ បិយាតិ;

‘‘Añño nu te koci naro pathabyā, saddheyya lokasmi na me piyāti;

ភុសោ ច ត្យស្ស មនសោ វិឃាតោ, ទត្វា បិយំ ឧម្មទន្តិំ អទដ្ឋា។

Bhuso ca tyassa manaso vighāto, datvā piyaṃ ummadantiṃ adaṭṭhā.

៨៥.

85.

‘‘ជនិន្ទ ជានាសិ បិយា មមេសា, ន សា មមំ អប្បិយា ភូមិបាល;

‘‘Janinda jānāsi piyā mamesā, na sā mamaṃ appiyā bhūmipāla;

បិយេន តេ ទម្មិ បិយំ ជនិន្ទ, បិយទាយិនោ ទេវ បិយំ លភន្តិ។

Piyena te dammi piyaṃ janinda, piyadāyino deva piyaṃ labhanti.

៨៦.

86.

‘‘សោ នូនាហំ វធិស្សាមិ, អត្តានំ កាមហេតុកំ;

‘‘So nūnāhaṃ vadhissāmi, attānaṃ kāmahetukaṃ;

ន ហិ ធម្មំ អធម្មេន, អហំ វធិតុមុស្សហេ។

Na hi dhammaṃ adhammena, ahaṃ vadhitumussahe.

៨៧.

87.

‘‘សចេ តុវំ មយ្ហ សតិំ ជនិន្ទ, ន កាមយាសិ នរវីរ សេដ្ឋ;

‘‘Sace tuvaṃ mayha satiṃ janinda, na kāmayāsi naravīra seṭṭha;

ចជាមិ នំ សព្ពជនស្ស សិព្យា, មយា បមុត្តំ តតោ អវ្ហយេសិ នំ។

Cajāmi naṃ sabbajanassa sibyā, mayā pamuttaṃ tato avhayesi naṃ.

៨៨.

88.

‘‘អទូសិយំ ចេ អភិបារក ត្វំ, ចជាសិ កត្តេ អហិតាយ ត្យស្ស;

‘‘Adūsiyaṃ ce abhipāraka tvaṃ, cajāsi katte ahitāya tyassa;

មហា ច តេ ឧបវាទោបិ អស្ស, ន ចាបិ ត្យស្ស នគរម្ហិ បក្ខោ។

Mahā ca te upavādopi assa, na cāpi tyassa nagaramhi pakkho.

៨៩.

89.

‘‘អហំ សហិស្សំ ឧបវាទមេតំ, និន្ទំ បសំសំ គរហញ្ច សព្ពំ;

‘‘Ahaṃ sahissaṃ upavādametaṃ, nindaṃ pasaṃsaṃ garahañca sabbaṃ;

មមេតមាគច្ឆតុ ភូមិបាល, យថាសុខំ សិវិ ករោហិ កាមំ។

Mametamāgacchatu bhūmipāla, yathāsukhaṃ sivi karohi kāmaṃ.

៩០.

90.

‘‘យោ នេវ និន្ទំ ន បនប្បសំសំ, អាទិយតិ គរហំ នោបិ បូជំ;

‘‘Yo neva nindaṃ na panappasaṃsaṃ, ādiyati garahaṃ nopi pūjaṃ;

សិរី ច លក្ខី ច អបេតិ តម្ហា, អាបោ សុវុដ្ឋីវ យថា ថលម្ហា។

Sirī ca lakkhī ca apeti tamhā, āpo suvuṭṭhīva yathā thalamhā.

៩១.

91.

‘‘យំ កិញ្ចិ ទុក្ខញ្ច សុខញ្ច ឯត្តោ, ធម្មាតិសារញ្ច មនោវិឃាតំ;

‘‘Yaṃ kiñci dukkhañca sukhañca etto, dhammātisārañca manovighātaṃ;

ឧរសា អហំ បច្ចុត្តរិស្សាមិ សព្ពំ, បថវី យថា ថាវរានំ តសានំ។

Urasā ahaṃ paccuttarissāmi sabbaṃ, pathavī yathā thāvarānaṃ tasānaṃ.

៩២.

92.

‘‘ធម្មាតិសារញ្ច មនោវិឃាតំ, ទុក្ខញ្ច និច្ឆាមិ អហំ បរេសំ;

‘‘Dhammātisārañca manovighātaṃ, dukkhañca nicchāmi ahaṃ paresaṃ;

ឯកោវិមំ ហារយិស្សាមិ ភារំ, ធម្មេ ឋិតោ កិញ្ចិ អហាបយន្តោ។

Ekovimaṃ hārayissāmi bhāraṃ, dhamme ṭhito kiñci ahāpayanto.

៩៣.

93.

‘‘សគ្គូបគំ បុញ្ញកម្មំ ជនិន្ទ, មា មេ តុវំ អន្តរាយំ អកាសិ;

‘‘Saggūpagaṃ puññakammaṃ janinda, mā me tuvaṃ antarāyaṃ akāsi;

ទទាមិ តេ ឧម្មទន្តិំ បសន្នោ, រាជាវ យញ្ញេ ធនំ ព្រាហ្មណានំ។

Dadāmi te ummadantiṃ pasanno, rājāva yaññe dhanaṃ brāhmaṇānaṃ.

៩៤.

94.

‘‘អទ្ធា តុវំ កត្តេ ហិតេសិ មយ្ហំ, សខា មមំ ឧម្មទន្តី តុវញ្ច;

‘‘Addhā tuvaṃ katte hitesi mayhaṃ, sakhā mamaṃ ummadantī tuvañca;

និន្ទេយ្យុ ទេវា បិតរោ ច សព្ពេ, បាបញ្ច បស្សំ អភិសម្បរាយំ។

Nindeyyu devā pitaro ca sabbe, pāpañca passaṃ abhisamparāyaṃ.

៩៥.

95.

‘‘ន ហេតធម្មំ សិវិរាជ វជ្ជុំ, សនេគមា ជានបទា ច សព្ពេ;

‘‘Na hetadhammaṃ sivirāja vajjuṃ, sanegamā jānapadā ca sabbe;

យំ តេ មយា ឧម្មទន្តី បទិន្នា, ភុសេហិ រាជា វនថំ សជាហិ។

Yaṃ te mayā ummadantī padinnā, bhusehi rājā vanathaṃ sajāhi.

៩៦.

96.

‘‘អទ្ធា តុវំ កត្តេ ហិតេសិ មយ្ហំ, សខា មមំ ឧម្មទន្តី តុវញ្ច;

‘‘Addhā tuvaṃ katte hitesi mayhaṃ, sakhā mamaṃ ummadantī tuvañca;

សតញ្ច ធម្មានិ សុកិត្តិតានិ, សមុទ្ទវេលាវ ទុរច្ចយានិ។

Satañca dhammāni sukittitāni, samuddavelāva duraccayāni.

៩៧.

97.

‘‘អាហុនេយ្យោ មេសិ ហិតានុកម្បី, ធាតា វិធាតា ចសិ កាមបាលោ;

‘‘Āhuneyyo mesi hitānukampī, dhātā vidhātā casi kāmapālo;

តយី ហុតា រាជ មហប្ផលា ហិ, កាមេន មេ ឧម្មទន្តិំ បដិច្ឆ។

Tayī hutā rāja mahapphalā hi, kāmena me ummadantiṃ paṭiccha.

៩៨.

98.

‘‘អទ្ធា ហិ សព្ពំ អភិបារក ត្វំ, ធម្មំ អចារី មម កត្តុបុត្ត;

‘‘Addhā hi sabbaṃ abhipāraka tvaṃ, dhammaṃ acārī mama kattuputta;

អញ្ញោ នុ តេ កោ ឥធ សោត្ថិកត្តា, ទ្វិបទោ នរោ អរុណេ ជីវលោកេ។

Añño nu te ko idha sotthikattā, dvipado naro aruṇe jīvaloke.

៩៩.

99.

‘‘តុវំ នុ សេដ្ឋោ ត្វមនុត្តរោសិ, ត្វំ ធម្មគុត្តោ ធម្មវិទូ សុមេធោ;

‘‘Tuvaṃ nu seṭṭho tvamanuttarosi, tvaṃ dhammagutto dhammavidū sumedho;

សោ ធម្មគុត្តោ ចិរមេវ ជីវ, ធម្មញ្ច មេ ទេសយ ធម្មបាល។

So dhammagutto cirameva jīva, dhammañca me desaya dhammapāla.

១០០.

100.

‘‘តទិង្ឃ អភិបារក, សុណោហិ វចនំ មម;

‘‘Tadiṅgha abhipāraka, suṇohi vacanaṃ mama;

ធម្មំ តេ ទេសយិស្សាមិ, សតំ អាសេវិតំ អហំ។

Dhammaṃ te desayissāmi, sataṃ āsevitaṃ ahaṃ.

១០១.

101.

‘‘សាធុ ធម្មរុចី រាជា, សាធុ បញ្ញាណវា នរោ;

‘‘Sādhu dhammarucī rājā, sādhu paññāṇavā naro;

សាធុ មិត្តានមទ្ទុព្ភោ, បាបស្សាករណំ សុខំ។

Sādhu mittānamaddubbho, pāpassākaraṇaṃ sukhaṃ.

១០២.

102.

‘‘អក្កោធនស្ស វិជិតេ, ឋិតធម្មស្ស រាជិនោ;

‘‘Akkodhanassa vijite, ṭhitadhammassa rājino;

សុខំ មនុស្សា អាសេថ, សីតច្ឆាយាយ សង្ឃរេ។

Sukhaṃ manussā āsetha, sītacchāyāya saṅghare.

១០៣.

103.

‘‘ន ចាហមេតំ អភិរោចយាមិ, កម្មំ អសមេក្ខកតំ អសាធុ;

‘‘Na cāhametaṃ abhirocayāmi, kammaṃ asamekkhakataṃ asādhu;

យេ វាបិ ញត្វាន សយំ ករោន្តិ, ឧបមា ឥមា មយ្ហំ តុវំ សុណោហិ។

Ye vāpi ñatvāna sayaṃ karonti, upamā imā mayhaṃ tuvaṃ suṇohi.

១០៤.

104.

‘‘គវំ ចេ តរមានានំ, ជិម្ហំ គច្ឆតិ បុង្គវោ;

‘‘Gavaṃ ce taramānānaṃ, jimhaṃ gacchati puṅgavo;

សព្ពា តា ជិម្ហំ គច្ឆន្តិ, នេត្តេ ជិម្ហំ គតេ សតិ។

Sabbā tā jimhaṃ gacchanti, nette jimhaṃ gate sati.

១០៥.

105.

‘‘ឯវមេវ មនុស្សេសុ, យោ ហោតិ សេដ្ឋសម្មតោ;

‘‘Evameva manussesu, yo hoti seṭṭhasammato;

សោ ចេ អធម្មំ ចរតិ, បគេវ ឥតរា បជា;

So ce adhammaṃ carati, pageva itarā pajā;

សព្ពំ រដ្ឋំ ទុខំ សេតិ, រាជា ចេ ហោតិ អធម្មិកោ។

Sabbaṃ raṭṭhaṃ dukhaṃ seti, rājā ce hoti adhammiko.

១០៦.

106.

‘‘គវំ ចេ តរមានានំ, ឧជុំ គច្ឆតិ បុង្គវោ;

‘‘Gavaṃ ce taramānānaṃ, ujuṃ gacchati puṅgavo;

សព្ពា គាវី ឧជុំ យន្តិ, នេត្តេ ឧជុំ គតេ សតិ។

Sabbā gāvī ujuṃ yanti, nette ujuṃ gate sati.

១០៧.

107.

‘‘ឯវមេវ មនុស្សេសុ, យោ ហោតិ សេដ្ឋសម្មតោ;

‘‘Evameva manussesu, yo hoti seṭṭhasammato;

សោ សចេ ធម្មំ ចរតិ, បគេវ ឥតរា បជា;

So sace dhammaṃ carati, pageva itarā pajā;

សព្ពំ រដ្ឋំ សុខំ សេតិ, រាជា ចេ ហោតិ ធម្មិកោ។

Sabbaṃ raṭṭhaṃ sukhaṃ seti, rājā ce hoti dhammiko.

១០៨.

108.

‘‘ន ចាបាហំ អធម្មេន, អមរត្តមភិបត្ថយេ;

‘‘Na cāpāhaṃ adhammena, amarattamabhipatthaye;

ឥមំ វា បថវិំ សព្ពំ, វិជេតុំ អភិបារក។

Imaṃ vā pathaviṃ sabbaṃ, vijetuṃ abhipāraka.

១០៩.

109.

‘‘យញ្ហិ កិញ្ចិ មនុស្សេសុ, រតនំ ឥធ វិជ្ជតិ;

‘‘Yañhi kiñci manussesu, ratanaṃ idha vijjati;

គាវោ ទាសោ ហិរញ្ញញ្ច, វត្ថិយំ ហរិចន្ទនំ។

Gāvo dāso hiraññañca, vatthiyaṃ haricandanaṃ.

១១០.

110.

‘‘អស្សិត្ថិយោ រតនំ មណិកញ្ច, យញ្ចាបិ មេ ចន្ទិមសូរិយា អភិបាលយន្តិ;

‘‘Assitthiyo ratanaṃ maṇikañca, yañcāpi me candimasūriyā abhipālayanti;

ន តស្ស ហេតុ វិសមំ ចរេយ្យំ, មជ្ឈេ សិវីនំ ឧសភោម្ហិ ជាតោ។

Na tassa hetu visamaṃ careyyaṃ, majjhe sivīnaṃ usabhomhi jāto.

១១១.

111.

‘‘នេតា ហិតា ឧគ្គតោ រដ្ឋបាលោ, ធម្មំ សិវីនំ អបចាយមានោ;

‘‘Netā hitā uggato raṭṭhapālo, dhammaṃ sivīnaṃ apacāyamāno;

សោ ធម្មមេវានុវិចិន្តយន្តោ, តស្មា សកេ ចិត្តវសេ ន វត្តោ។

So dhammamevānuvicintayanto, tasmā sake cittavase na vatto.

១១២.

112.

‘‘អទ្ធា តុវំ មហារាជ, និច្ចំ អព្យសនំ សិវំ;

‘‘Addhā tuvaṃ mahārāja, niccaṃ abyasanaṃ sivaṃ;

ករិស្សសិ ចិរំ រជ្ជំ, បញ្ញា ហិ តវ តាទិសី។

Karissasi ciraṃ rajjaṃ, paññā hi tava tādisī.

១១៣.

113.

‘‘ឯតំ តេ អនុមោទាម, យំ ធម្មំ នប្បមជ្ជសិ;

‘‘Etaṃ te anumodāma, yaṃ dhammaṃ nappamajjasi;

ធម្មំ បមជ្ជ ខត្តិយោ, រដ្ឋា ចវតិ ឥស្សរោ។

Dhammaṃ pamajja khattiyo, raṭṭhā cavati issaro.

១១៤.

114.

‘‘ធម្មំ ចរ មហារាជ, មាតាបិតូសុ ខត្តិយ;

‘‘Dhammaṃ cara mahārāja, mātāpitūsu khattiya;