Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā

    ទុកនិទ្ទេសវណ្ណនា

    Dukaniddesavaṇṇanā

    ឧបាទាភាជនីយកថា

    Upādābhājanīyakathā

    ៥៩៥. ឥទានិ ទុវិធសង្គហាទីសុ ‘អត្ថិ រូបំ ឧបាទា, អត្ថិ រូបំ នោឧបាទា’តិ ឯវំ ភេទសព្ភាវតោ បុច្ឆាបុព្ពង្គមំ បទភាជនំ ទស្សេន្តោ កតមំ តំ រូបំ ឧបាទាតិអាទិមាហ។ តត្ថ ឧបាទិយតីតិ ‘ឧបាទា’; មហាភូតានិ គហេត្វា, អមុញ្ចិត្វា, តានិ និស្សាយ បវត្តតីតិ អត្ថោ។ ឥទានិ តំ បភេទតោ ទស្សេន្តោ ចក្ខាយតនន្តិអាទិមាហ។

    595. Idāni duvidhasaṅgahādīsu ‘atthi rūpaṃ upādā, atthi rūpaṃ noupādā’ti evaṃ bhedasabbhāvato pucchāpubbaṅgamaṃ padabhājanaṃ dassento katamaṃ taṃ rūpaṃ upādātiādimāha. Tattha upādiyatīti ‘upādā’; mahābhūtāni gahetvā, amuñcitvā, tāni nissāya pavattatīti attho. Idāni taṃ pabhedato dassento cakkhāyatanantiādimāha.

    ៥៩៦. ឯវំ តេវីសតិវិធំ ឧបាទារូបំ សង្ខេបតោ ឧទ្ទិសិត្វា បុន តទេវ វិត្ថារតោ និទ្ទិសន្តោ កតមំ តំ រូបំ ចក្ខាយតនន្តិអាទិមាហ។ តត្ថ ទុវិធំ ចក្ខុ – មំសចក្ខុ បញ្ញាចក្ខុ ច។ ឯតេសុ ‘ពុទ្ធចក្ខុ សមន្តចក្ខុ ញាណចក្ខុ ទិព្ពចក្ខុ ធម្មចក្ខូ’តិ បញ្ចវិធំ បញ្ញាចក្ខុ។ តត្ថ ‘‘អទ្ទសំ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេន្តោ សត្តេ អប្បរជក្ខេ…បេ.… ទុវិញ្ញាបយេ’’តិ (ម. និ. ១.២៨៣) ឥទំ ពុទ្ធចក្ខុ នាម។ ‘‘សមន្តចក្ខុ វុច្ចតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណ’’ន្តិ ឥទំ សមន្តចក្ខុ នាម។ ‘‘ចក្ខុំ ឧទបាទិ ញាណំ ឧទបាទី’’តិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៥) ឥទំ ញាណចក្ខុ នាម។ ‘‘អទ្ទសំ ខោ អហំ, ភិក្ខវេ, ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេនា’’តិ (ម. និ. ១.២៨៤) ឥទំ ទិព្ពចក្ខុ នាម។ ‘‘តស្មិំ យេវាសនេ វិរជំ វីតមលំ ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទី’’តិ (ម. និ. ២.៣៩៥) ឥទំ ហេដ្ឋិមមគ្គត្តយសង្ខាតំ ញាណំ ធម្មចក្ខុ នាម។

    596. Evaṃ tevīsatividhaṃ upādārūpaṃ saṅkhepato uddisitvā puna tadeva vitthārato niddisanto katamaṃ taṃ rūpaṃ cakkhāyatanantiādimāha. Tattha duvidhaṃ cakkhu – maṃsacakkhu paññācakkhu ca. Etesu ‘buddhacakkhu samantacakkhu ñāṇacakkhu dibbacakkhu dhammacakkhū’ti pañcavidhaṃ paññācakkhu. Tattha ‘‘addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, buddhacakkhunā lokaṃ volokento satte apparajakkhe…pe… duviññāpaye’’ti (ma. ni. 1.283) idaṃ buddhacakkhu nāma. ‘‘Samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti idaṃ samantacakkhu nāma. ‘‘Cakkhuṃ udapādi ñāṇaṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) idaṃ ñāṇacakkhu nāma. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.284) idaṃ dibbacakkhu nāma. ‘‘Tasmiṃ yevāsane virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (ma. ni. 2.395) idaṃ heṭṭhimamaggattayasaṅkhātaṃ ñāṇaṃ dhammacakkhu nāma.

    មំសចក្ខុបិ បសាទចក្ខុ សសម្ភារចក្ខូតិ ទុវិធំ ហោតិ។ តត្ថ យោយំ អក្ខិកូបកេ បតិដ្ឋិតោ ហេដ្ឋា អក្ខិកូបកដ្ឋិកេន, ឧបរិ ភមុកដ្ឋិកេន, ឧភតោ អក្ខិកូដេហិ, អន្តោ មត្ថលុង្គេន, ពហិទ្ធា អក្ខិលោមេហិ បរិច្ឆិន្នោ មំសបិណ្ឌោ។ សង្ខេបតោ ‘ចតស្សោ ធាតុយោ, វណ្ណោ គន្ធោ រសោ ឱជា, សម្ភវោ សណ្ឋានំ, ជីវិតំ ភាវោ កាយបសាទោ ចក្ខុបសាទោ’តិ ចុទ្ទសសម្ភារោ។ វិត្ថារតោ ‘ចតស្សោ ធាតុយោ, តំសន្និស្សិតវណ្ណគន្ធរសឱជាសណ្ឋានសម្ភវា ចា’តិ ឥមានិ ទស ចតុសមុដ្ឋានិកត្តា ចត្តាលីសំ ហោន្តិ។ ជីវិតំ ភាវោ កាយបសាទោ ចក្ខុបសាទោតិ ចត្តារិ ឯកន្តកម្មសមុដ្ឋានានេវាតិ ឥមេសំ ចតុចត្តាលីសាយ រូបានំ វសេន ចតុចត្តាលីសសម្ភារោ។ យំ លោកោ សេតំ ចក្ខុំ បុថុលំ វិសដំ វិត្ថិណ្ណំ ‘ចក្ខុ’ន្តិ សញ្ជានន្តោ ន ចក្ខុំ សញ្ជានាតិ, វត្ថុំ ចក្ខុតោ សញ្ជានាតិ, សោ មំសបិណ្ឌោ អក្ខិកូបេ បតិដ្ឋិតោ, ន្ហារុសុត្តកេន មត្ថលុង្គេ អាពទ្ធោ, យត្ថ សេតម្បិ អត្ថិ, កណ្ហម្បិ លោហិតកម្បិ, បថវីបិ អាបោបិ តេជោបិ វាយោបិ, យំ សេម្ហូស្សទត្តា សេតំ, បិត្តុស្សទត្តា កណ្ហំ, រុហិរុស្សទត្តា លោហិតកំ, បថវុស្សទត្តា បត្ថិណ្ណំ ហោតិ, អាបុស្សទត្តា បគ្ឃរតិ, តេជុស្សទត្តា បរិទយ្ហតិ, វាយុស្សទត្តា សម្ភមតិ, ឥទំ សសម្ភារចក្ខុ នាម។

    Maṃsacakkhupi pasādacakkhu sasambhāracakkhūti duvidhaṃ hoti. Tattha yoyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena, upari bhamukaṭṭhikena, ubhato akkhikūṭehi, anto matthaluṅgena, bahiddhā akkhilomehi paricchinno maṃsapiṇḍo. Saṅkhepato ‘catasso dhātuyo, vaṇṇo gandho raso ojā, sambhavo saṇṭhānaṃ, jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādo’ti cuddasasambhāro. Vitthārato ‘catasso dhātuyo, taṃsannissitavaṇṇagandharasaojāsaṇṭhānasambhavā cā’ti imāni dasa catusamuṭṭhānikattā cattālīsaṃ honti. Jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādoti cattāri ekantakammasamuṭṭhānānevāti imesaṃ catucattālīsāya rūpānaṃ vasena catucattālīsasambhāro. Yaṃ loko setaṃ cakkhuṃ puthulaṃ visaṭaṃ vitthiṇṇaṃ ‘cakkhu’nti sañjānanto na cakkhuṃ sañjānāti, vatthuṃ cakkhuto sañjānāti, so maṃsapiṇḍo akkhikūpe patiṭṭhito, nhārusuttakena matthaluṅge ābaddho, yattha setampi atthi, kaṇhampi lohitakampi, pathavīpi āpopi tejopi vāyopi, yaṃ semhūssadattā setaṃ, pittussadattā kaṇhaṃ, ruhirussadattā lohitakaṃ, pathavussadattā patthiṇṇaṃ hoti, āpussadattā paggharati, tejussadattā paridayhati, vāyussadattā sambhamati, idaṃ sasambhāracakkhu nāma.

    យោ បនេត្ថ សិតោ ឯត្ថ បដិពទ្ធោ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ, ឥទំ បសាទចក្ខុ នាម។ តទេតំ តស្ស សសម្ភារចក្ខុនោ សេតមណ្ឌលបរិក្ខិត្តស្ស កណ្ហមណ្ឌលស្ស មជ្ឈេ, អភិមុខេ ឋិតានំ សរីរសណ្ឋានុប្បត្តិទេសភូតេ ទិដ្ឋិមណ្ឌលេ, សត្តសុ បិចុបដលេសុ អាសិត្តតេលំ បិចុបដលានិ វិយ, សត្តក្ខិបដលានិ ព្យាបេត្វា, ធារណន្ហាបនមណ្ឌនពីជនកិច្ចាហិ ចតូហិ ធាតីហិ ខត្តិយកុមារោ វិយ, សន្ធារណអាពន្ធនបរិបាចនសមុទីរណកិច្ចាហិ ចតូហិ ធាតូហិ កតូបការំ, ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ, អាយុនា អនុបាលិយមានំ, វណ្ណគន្ធរសាទីហិ បរិវុតំ, បមាណតោ ឩកាសិរមត្តំ, ចក្ខុវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ។ វុត្តម្បិ ចេតំ ធម្មសេនាបតិនា –

    Yo panettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Tadetaṃ tassa sasambhāracakkhuno setamaṇḍalaparikkhittassa kaṇhamaṇḍalassa majjhe, abhimukhe ṭhitānaṃ sarīrasaṇṭhānuppattidesabhūte diṭṭhimaṇḍale, sattasu picupaṭalesu āsittatelaṃ picupaṭalāni viya, sattakkhipaṭalāni byāpetvā, dhāraṇanhāpanamaṇḍanabījanakiccāhi catūhi dhātīhi khattiyakumāro viya, sandhāraṇaābandhanaparipācanasamudīraṇakiccāhi catūhi dhātūhi katūpakāraṃ, utucittāhārehi upatthambhiyamānaṃ, āyunā anupāliyamānaṃ, vaṇṇagandharasādīhi parivutaṃ, pamāṇato ūkāsiramattaṃ, cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Vuttampi cetaṃ dhammasenāpatinā –

    ‘‘យេន ចក្ខុប្បសាទេន, រូបានិ មនុបស្សតិ;

    ‘‘Yena cakkhuppasādena, rūpāni manupassati;

    បរិត្តំ សុខុមំ ឯតំ, ឩកាសិរសមូបម’’ន្តិ។

    Parittaṃ sukhumaṃ etaṃ, ūkāsirasamūpama’’nti.

    ចក្ខុ ច តំ អាយតនញ្ចាតិ ចក្ខាយតនំ។ យំ ចក្ខុ ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោតិ ឥធាបិ ឧបយោគត្ថេយេវ សាមិវចនំ; ចត្តារិ មហាភូតានិ ឧបាទិយិត្វា បវត្តប្បសាទោតិ អត្ថោ។ ឥមិនា បសាទចក្ខុមេវ គណ្ហាតិ, សេសចក្ខុំ បដិក្ខិបតិ។ យំ បន ឥន្ទ្រិយគោចរសុត្តេ ‘‘ឯកំ មហាភូតំ ឧបាទាយ បសាទោ បថវីធាតុយា តីហិ មហាភូតេហិ សង្គហិតោ អាបោធាតុយា ច តេជោធាតុយា ច វាយោធាតុយា ច,’’ ចតុបរិវត្តសុត្តេ ‘‘ទ្វិន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ បថវីធាតុយា ច អាបោធាតុយា ច ទ្វីហិ មហាភូតេហិ សង្គហិតោ តេជោធាតុយា ច វាយោធាតុយា ចា’’តិ វុត្តំ, តំ បរិយាយេន វុត្តំ។ អយញ្ហិ សុត្តន្តិកកថា នាម បរិយាយទេសនា ។ យោ ច ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ សោ តេសុ ឯកេកស្សាបិ ទិន្នំ ទ្វិន្នម្បិ បសាទោយេវាតិ ឥមិនា បរិយាយេន តត្ថ ទេសនា អាគតា។ អភិធម្មោ បន និប្បរិយាយទេសនា នាម។ តស្មា ឥធ ‘ចតុន្នំ មហាភូតានំ ឧបាទាយ បសាទោ’តិ វុត្តំ។

    Cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ. Yaṃ cakkhu catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādoti idhāpi upayogattheyeva sāmivacanaṃ; cattāri mahābhūtāni upādiyitvā pavattappasādoti attho. Iminā pasādacakkhumeva gaṇhāti, sesacakkhuṃ paṭikkhipati. Yaṃ pana indriyagocarasutte ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ upādāya pasādo pathavīdhātuyā tīhi mahābhūtehi saṅgahito āpodhātuyā ca tejodhātuyā ca vāyodhātuyā ca,’’ catuparivattasutte ‘‘dvinnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo pathavīdhātuyā ca āpodhātuyā ca dvīhi mahābhūtehi saṅgahito tejodhātuyā ca vāyodhātuyā cā’’ti vuttaṃ, taṃ pariyāyena vuttaṃ. Ayañhi suttantikakathā nāma pariyāyadesanā . Yo ca catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo so tesu ekekassāpi dinnaṃ dvinnampi pasādoyevāti iminā pariyāyena tattha desanā āgatā. Abhidhammo pana nippariyāyadesanā nāma. Tasmā idha ‘catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo’ti vuttaṃ.

    ‘អយំ មេ អត្តា’តិ ពាលជនេន បរិគ្គហិតត្តា អត្តភាវោ វុច្ចតិ សរីរម្បិ ខន្ធបញ្ចកម្បិ។ តស្មិំ បរិយាបន្នោ តន្និស្សិតោតិ អត្តភាវបរិយាបន្នោ ចក្ខុវិញ្ញាណេន បស្សិតុំ ន សក្កាតិ អនិទស្សនោ។ បដិឃដ្ដនានិឃំសោ ឯត្ថ ជាយតីតិ សប្បដិឃោ។

    ‘Ayaṃ me attā’ti bālajanena pariggahitattā attabhāvo vuccati sarīrampi khandhapañcakampi. Tasmiṃ pariyāpanno tannissitoti attabhāvapariyāpanno cakkhuviññāṇena passituṃ na sakkāti anidassano. Paṭighaṭṭanānighaṃso ettha jāyatīti sappaṭigho.

    យេនាតិអាទីសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – យេន ករណភូតេន ចក្ខុនា អយំ សត្តោ ឥទំ វុត្តប្បការំ រូបំ អតីតេ បស្សិ វា, វត្តមានេ បស្សតិ វា, អនាគតេ បស្សិស្សតិ វា, សចស្ស អបរិភិន្នំ ចក្ខុ ភវេយ្យ, អថានេន អាបាថគតំ រូបំ បស្សេ វា, អតីតំ វា រូបំ អតីតេន ចក្ខុនា បស្សិ, បច្ចុប្បន្នំ បច្ចុប្បន្នេន បស្សតិ, អនាគតំ អនាគតេន បស្សិស្សតិ, សចេ តំ រូបំ ចក្ខុស្ស អាបាថំ អាគច្ឆេយ្យ ចក្ខុនា តំ រូបំ បស្សេយ្យាតិ ឥទមេត្ថ បរិកប្បវចនំ។ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋេន ចក្ខុំបេតំ, សញ្ជាតិសមោសរណដ្ឋេន ចក្ខាយតនំបេតំ, សុញ្ញតភាវនិស្សត្តដ្ឋេន ចក្ខុធាតុបេសា។ ទស្សនលក្ខណេ ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ ចក្ខុន្ទ្រិយំបេតំ។ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន លោកោបេសោ។ វឡញ្ជនដ្ឋេន ទ្វារាបេសា។ អបូរណីយដ្ឋេន សមុទ្ទោបេសោ។ បរិសុទ្ធដ្ឋេន បណ្ឌរំបេតំ។ ផស្សាទីនំ អភិជាយនដ្ឋេន ខេត្តំបេតំ។ តេសំយេវ បតិដ្ឋានដ្ឋេន វត្ថុំបេតំ។ សមវិសមំ ទស្សេន្តំ អត្តភាវំ នេតីតិ នេត្តំបេតំ។ តេនេវដ្ឋេន នយនំបេតំ ។ សក្កាយបរិយាបន្នដ្ឋេន ឱរិមំ តីរំបេតំ។ ពហុសាធារណដ្ឋេន អស្សាមិកដ្ឋេន ច សុញ្ញោ គាមោបេសោតិ។

    Yenātiādīsu ayaṃ saṅkhepattho – yena karaṇabhūtena cakkhunā ayaṃ satto idaṃ vuttappakāraṃ rūpaṃ atīte passi vā, vattamāne passati vā, anāgate passissati vā, sacassa aparibhinnaṃ cakkhu bhaveyya, athānena āpāthagataṃ rūpaṃ passe vā, atītaṃ vā rūpaṃ atītena cakkhunā passi, paccuppannaṃ paccuppannena passati, anāgataṃ anāgatena passissati, sace taṃ rūpaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgaccheyya cakkhunā taṃ rūpaṃ passeyyāti idamettha parikappavacanaṃ. Dassanapariṇāyakaṭṭhena cakkhuṃpetaṃ, sañjātisamosaraṇaṭṭhena cakkhāyatanaṃpetaṃ, suññatabhāvanissattaṭṭhena cakkhudhātupesā. Dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti cakkhundriyaṃpetaṃ. Lujjanapalujjanaṭṭhena lokopeso. Vaḷañjanaṭṭhena dvārāpesā. Apūraṇīyaṭṭhena samuddopeso. Parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃpetaṃ. Phassādīnaṃ abhijāyanaṭṭhena khettaṃpetaṃ. Tesaṃyeva patiṭṭhānaṭṭhena vatthuṃpetaṃ. Samavisamaṃ dassentaṃ attabhāvaṃ netīti nettaṃpetaṃ. Tenevaṭṭhena nayanaṃpetaṃ. Sakkāyapariyāpannaṭṭhena orimaṃ tīraṃpetaṃ. Bahusādhāraṇaṭṭhena assāmikaṭṭhena ca suñño gāmopesoti.

    ឯត្តាវតា ‘បស្សិ វា’តិអាទីហិ ចតូហិ បទេហិ ចក្ខុំបេតន្តិអាទីនិ ចុទ្ទស នាមានិ យោជេត្វា ចក្ខាយតនស្ស ចត្តារោ វវត្ថាបននយា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា។ កថំ? ឯត្ថ ហិ យេន ចក្ខុនា អនិទស្សនេន សប្បដិឃេន រូបំ សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ បស្សិ វា ចក្ខុំបេតំ…បេ.… សុញ្ញោ គាមោបេសោ, ឥទំ តំ រូបំ ចក្ខាយតនន្តិ អយមេកោ នយោ។ ឯវំ សេសាបិ វេទិតព្ពា។

    Ettāvatā ‘passi vā’tiādīhi catūhi padehi cakkhuṃpetantiādīni cuddasa nāmāni yojetvā cakkhāyatanassa cattāro vavatthāpananayā vuttāti veditabbā. Kathaṃ? Ettha hi yena cakkhunā anidassanena sappaṭighena rūpaṃ sanidassanaṃ sappaṭighaṃ passi vā cakkhuṃpetaṃ…pe… suñño gāmopeso, idaṃ taṃ rūpaṃ cakkhāyatananti ayameko nayo. Evaṃ sesāpi veditabbā.

    ៥៩៧. ឥទានិ យស្មា វិជ្ជុនិច្ឆរណាទិកាលេសុ អនោលោកេតុកាមស្សាបិ រូបំ ចក្ខុបសាទំ ឃដ្ដេតិ, តស្មា តំ អាការំ ទស្សេតុំ ទុតិយោ និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ។ តត្ថ យម្ហិ ចក្ខុម្ហីតិ យម្ហិ អធិករណភូតេ ចក្ខុម្ហិ។ រូបន្តិ បច្ចត្តវចនមេតំ។ តត្ថ បដិហញ្ញិ វាតិ អតីតត្ថោ។ បដិហញ្ញតិ វាតិ បច្ចុប្បន្នត្ថោ។ បដិហញ្ញិស្សតិ វាតិ អនាគតត្ថោ។ បដិហញ្ញេ វាតិ វិកប្បនត្ថោ។ អតីតញ្ហិ រូបំ អតីតេ ចក្ខុស្មិំ បដិហញ្ញិ នាម។ បច្ចុប្បន្នំ បច្ចុប្បន្នេ បដិហញ្ញតិ នាម។ អនាគតំ អនាគតេ បដិហញ្ញិស្សតិ នាម។ សចេ តំ រូបំ ចក្ខុស្ស អាបាថំ អាគច្ឆេយ្យ, ចក្ខុម្ហិ បដិហញ្ញេយ្យ តំ រូបន្តិ អយមេត្ថ បរិកប្បោ។ អត្ថតោ បន បសាទំ ឃដ្ដយមានមេវ រូបំ បដិហញ្ញតិ នាម។ ឥធាបិ បុរិមនយេនេវ ចត្តារោ វវត្ថាបននយា វេទិតព្ពា។

    597. Idāni yasmā vijjuniccharaṇādikālesu anoloketukāmassāpi rūpaṃ cakkhupasādaṃ ghaṭṭeti, tasmā taṃ ākāraṃ dassetuṃ dutiyo niddesavāro āraddho. Tattha yamhi cakkhumhīti yamhi adhikaraṇabhūte cakkhumhi. Rūpanti paccattavacanametaṃ. Tattha paṭihaññi vāti atītattho. Paṭihaññativāti paccuppannattho. Paṭihaññissati vāti anāgatattho. Paṭihaññe vāti vikappanattho. Atītañhi rūpaṃ atīte cakkhusmiṃ paṭihaññi nāma. Paccuppannaṃ paccuppanne paṭihaññati nāma. Anāgataṃ anāgate paṭihaññissati nāma. Sace taṃ rūpaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgaccheyya, cakkhumhi paṭihaññeyya taṃ rūpanti ayamettha parikappo. Atthato pana pasādaṃ ghaṭṭayamānameva rūpaṃ paṭihaññati nāma. Idhāpi purimanayeneva cattāro vavatthāpananayā veditabbā.

    ៥៩៨. ឥទានិ យស្មា អត្តនោ ឥច្ឆាយ ឱលោកេតុកាមស្ស រូបេ ចក្ខុំ ឧបសំហរតោ ចក្ខុ រូបស្មិំ បដិហញ្ញតិ, តស្មា តំ អាការំ ទស្សេតុំ តតិយោ និទ្ទេសវារោ អារទ្ធោ។ សោ អត្ថតោ បាកដោយេវ។ ឯត្ថ បន ចក្ខុ អារម្មណំ សម្បដិច្ឆមានមេវ រូបម្ហិ បដិហញ្ញតិ នាម។ ឥធាបិ បុរិមនយេនេវ ចត្តារោ វវត្ថាបននយា វេទិតព្ពា។

    598. Idāni yasmā attano icchāya oloketukāmassa rūpe cakkhuṃ upasaṃharato cakkhu rūpasmiṃ paṭihaññati, tasmā taṃ ākāraṃ dassetuṃ tatiyo niddesavāro āraddho. So atthato pākaṭoyeva. Ettha pana cakkhu ārammaṇaṃ sampaṭicchamānameva rūpamhi paṭihaññati nāma. Idhāpi purimanayeneva cattāro vavatthāpananayā veditabbā.

    ៥៩៩. ឥតោ បរំ ផស្សបញ្ចមកានំ ឧប្បត្តិទស្សនវសេន បញ្ច, តេសំយេវ អារម្មណបដិពទ្ធឧប្បត្តិទស្សនវសេន បញ្ចាតិ, ទស វារា ទស្សិតា។ តត្ថ ចក្ខុំ និស្សាយាតិ ចក្ខុំ និស្សាយ, បច្ចយំ កត្វា។ រូបំ អារព្ភាតិ រូបារម្មណំ អាគម្ម, សន្ធាយ, បដិច្ច។ ឥមិនា ចក្ខុបសាទវត្ថុកានំ ផស្សាទីនំ បុរេជាតបច្ចយេន ចក្ខុទ្វារជវនវីថិបរិយាបន្នានំ អារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយបច្ចយេហិ រូបស្ស បច្ចយភាវោ ទស្សិតោ។ ឥតរេសុ បញ្ចសុ វារេសុ រូបំ អារម្មណមស្សាតិ រូបារម្មណោតិ ឯវំ អារម្មណបច្ចយមត្តេនេវ បច្ចយភាវោ ទស្សិតោ។ យថា បន បុរិមេសុ តីសុ, ឯវំ ឥមេសុបិ ទសសុ វារេសុ ចត្តារោ ចត្តារោ វវត្ថាបននយា វេទិតព្ពា។ ឯវំ កតមំ តំ រូបំ ចក្ខាយតនន្តិ បុច្ឆាយ ឧទ្ធដំ ចក្ខុំ ‘ឥទំ ត’ន្តិ នានប្បការតោ ទស្សេតុំ, បុរិមា តយោ, ឥមេ ទសាតិ, តេរស និទ្ទេសវារា ទស្សិតា។ ឯកេកស្មិញ្ចេត្ថ ចតុន្នំ ចតុន្នំ វវត្ថាបននយានំ អាគតត្តា ទ្វិបញ្ញាសាយ នយេហិ បដិមណ្ឌេត្វាវ ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា។

    599. Ito paraṃ phassapañcamakānaṃ uppattidassanavasena pañca, tesaṃyeva ārammaṇapaṭibaddhauppattidassanavasena pañcāti, dasa vārā dassitā. Tattha cakkhuṃ nissāyāti cakkhuṃ nissāya, paccayaṃ katvā. Rūpaṃ ārabbhāti rūpārammaṇaṃ āgamma, sandhāya, paṭicca. Iminā cakkhupasādavatthukānaṃ phassādīnaṃ purejātapaccayena cakkhudvārajavanavīthipariyāpannānaṃ ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayapaccayehi rūpassa paccayabhāvo dassito. Itaresu pañcasu vāresu rūpaṃ ārammaṇamassāti rūpārammaṇoti evaṃ ārammaṇapaccayamatteneva paccayabhāvo dassito. Yathā pana purimesu tīsu, evaṃ imesupi dasasu vāresu cattāro cattāro vavatthāpananayā veditabbā. Evaṃ katamaṃ taṃ rūpaṃ cakkhāyatananti pucchāya uddhaṭaṃ cakkhuṃ ‘idaṃ ta’nti nānappakārato dassetuṃ, purimā tayo, ime dasāti, terasa niddesavārā dassitā. Ekekasmiñcettha catunnaṃ catunnaṃ vavatthāpananayānaṃ āgatattā dvipaññāsāya nayehi paṭimaṇḍetvāva dassitāti veditabbā.

    ៦០០. ឥតោ បរេសុ សោតាយតនាទិនិទ្ទេសេសុបិ ឯសេវ នយោ។ វិសេសមត្តំ បនេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពំ – សុណាតីតិ សោតំ។ តំ សសម្ភារសោតពិលស្ស អន្តោ តនុតម្ពលោមាចិតេ អង្គុលិវេធកសណ្ឋានេ បទេសេ វុត្តប្បការាហិ ធាតូហិ កតូបការំ, ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ, អាយុនា អនុបាលិយមានំ, វណ្ណាទីហិ បរិវុតំ សោតវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ។

    600. Ito paresu sotāyatanādiniddesesupi eseva nayo. Visesamattaṃ panettha evaṃ veditabbaṃ – suṇātīti sotaṃ. Taṃ sasambhārasotabilassa anto tanutambalomācite aṅgulivedhakasaṇṭhāne padese vuttappakārāhi dhātūhi katūpakāraṃ, utucittāhārehi upatthambhiyamānaṃ, āyunā anupāliyamānaṃ, vaṇṇādīhi parivutaṃ sotaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati.

    ឃាយតីតិ ឃានំ។ តំ សសម្ភារឃានពិលស្ស អន្តោ អជប្បទសណ្ឋានេ បទេសេ យថាវុត្តប្បការឧបការុបត្ថម្ភនានុបាលនបរិវារំ ហុត្វា ឃានវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ។

    Ghāyatīti ghānaṃ. Taṃ sasambhāraghānabilassa anto ajappadasaṇṭhāne padese yathāvuttappakāraupakārupatthambhanānupālanaparivāraṃ hutvā ghānaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati.

    សាយនដ្ឋេន ជិវ្ហា។ សា សសម្ភារជិវ្ហាមជ្ឈស្ស ឧបរិ ឧប្បលទលគ្គសណ្ឋានេ បទេសេ យថាវុត្តប្បការឧបការុបត្ថម្ភនានុបាលនបរិវារា ហុត្វា ជិវ្ហាវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានា តិដ្ឋតិ។

    Sāyanaṭṭhena jivhā. Sā sasambhārajivhāmajjhassa upari uppaladalaggasaṇṭhāne padese yathāvuttappakāraupakārupatthambhanānupālanaparivārā hutvā jivhāviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānā tiṭṭhati.

    យាវតា បន ឥមស្មិំ កាយេ ឧបាទិណ្ណករូបំ នាម អត្ថិ, សព្ពត្ថ កាយាយតនំ, កប្បាសបដលេ ស្នេហោ វិយ, យថាវុត្តប្បការឧបការុបត្ថម្ភនានុបាលនបរិវារមេវ ហុត្វា កាយវិញ្ញាណាទីនំ យថារហំ វត្ថុទ្វារភាវំ សាធយមានំ តិដ្ឋតិ។ អយមេត្ថ វិសេសោ។ សេសោ បាឡិប្បភេទោ ច អត្ថោ ច ចក្ខុនិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ កេវលញ្ហិ ឥធ ចក្ខុបទស្ស ឋានេ សោតបទាទីនិ, រូបបទស្ស ឋានេ សទ្ទបទាទីនិ, បស្សីតិ អាទីនំ ឋានេ សុណីតិអាទិបទានិ ច អាគតានិ។ ‘នេត្តំបេតំ , នយនំបេត’ន្តិ ឥមស្ស ច បទទ្វយស្ស អភាវា ទ្វាទស ទ្វាទស នាមានិ ហោន្តិ។ សេសំ សព្ពត្ថ វុត្តសទិសមេវ។

    Yāvatā pana imasmiṃ kāye upādiṇṇakarūpaṃ nāma atthi, sabbattha kāyāyatanaṃ, kappāsapaṭale sneho viya, yathāvuttappakāraupakārupatthambhanānupālanaparivārameva hutvā kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Ayamettha viseso. Seso pāḷippabhedo ca attho ca cakkhuniddese vuttanayeneva veditabbo. Kevalañhi idha cakkhupadassa ṭhāne sotapadādīni, rūpapadassa ṭhāne saddapadādīni, passīti ādīnaṃ ṭhāne suṇītiādipadāni ca āgatāni. ‘Nettaṃpetaṃ , nayanaṃpeta’nti imassa ca padadvayassa abhāvā dvādasa dvādasa nāmāni honti. Sesaṃ sabbattha vuttasadisameva.

    តត្ថ សិយា – យទិ យាវតា ឥមស្មិំ កាយេ ឧបាទិណ្ណករូបំ នាម អត្ថិ, សព្ពត្ថ កាយាយតនំ, កប្បាសបដលេ ស្នេហោ វិយ។ ‘ឯវំ សន្តេ លក្ខណសម្មិស្សតា អាបជ្ជតី’តិ។ ‘នាបជ្ជតី’តិ។ ‘កស្មា’? ‘អញ្ញស្ស អញ្ញត្ថ អភាវតោ’។ ‘យទិ ឯវំ, ន សព្ពត្ថ កាយាយតន’ន្តិ? ‘នេវ បរមត្ថតោ សព្ពត្ថ។ វិនិព្ភុជិត្វា បនស្ស នានាករណំ បញ្ញាបេតុំ ន សក្កា, តស្មា ឯវំ វុត្តំ។ យថា ហិ រូបរសាទយោ, វាលិកាចុណ្ណានិ វិយ, វិវេចេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អញ្ញមញ្ញព្យាបិនោតិ វុច្ចន្តិ, ន ច បរមត្ថតោ រូបេ រសោ អត្ថិ។ យទិ សិយា រូបគ្គហណេនេវ រសគ្គហណំ គច្ឆេយ្យ។ ឯវំ កាយាយតនម្បិ បរមត្ថតោ នេវ សព្ពត្ថ អត្ថិ, ន ច សព្ពត្ថ នត្ថិ, វិវេចេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយាតិ។ ឯវមេត្ថ ន លក្ខណសម្មិស្សតា អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពា’។

    Tattha siyā – yadi yāvatā imasmiṃ kāye upādiṇṇakarūpaṃ nāma atthi, sabbattha kāyāyatanaṃ, kappāsapaṭale sneho viya. ‘Evaṃ sante lakkhaṇasammissatā āpajjatī’ti. ‘Nāpajjatī’ti. ‘Kasmā’? ‘Aññassa aññattha abhāvato’. ‘Yadi evaṃ, na sabbattha kāyāyatana’nti? ‘Neva paramatthato sabbattha. Vinibbhujitvā panassa nānākaraṇaṃ paññāpetuṃ na sakkā, tasmā evaṃ vuttaṃ. Yathā hi rūparasādayo, vālikācuṇṇāni viya, vivecetuṃ asakkuṇeyyatāya aññamaññabyāpinoti vuccanti, na ca paramatthato rūpe raso atthi. Yadi siyā rūpaggahaṇeneva rasaggahaṇaṃ gaccheyya. Evaṃ kāyāyatanampi paramatthato neva sabbattha atthi, na ca sabbattha natthi, vivecetuṃ asakkuṇeyyatāyāti. Evamettha na lakkhaṇasammissatā āpajjatīti veditabbā’.

    អបិច លក្ខណាទិវវត្ថាបនតោបេតេសំ អសម្មិស្សតា វេទិតព្ពា – ឯតេសុ ហិ រូបាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា ចក្ខុ, រូបេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ។

    Apica lakkhaṇādivavatthāpanatopetesaṃ asammissatā veditabbā – etesu hi rūpābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇaṃ daṭṭhukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇaṃ vā cakkhu, rūpesu āviñchanarasaṃ, cakkhuviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, daṭṭhukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānaṃ.

    សទ្ទាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ សោតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា សោតំ, សទ្ទេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, សោតវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ, សោតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ។

    Saddābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇaṃ sotukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇaṃ vā sotaṃ, saddesu āviñchanarasaṃ, sotaviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, sotukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānaṃ.

    គន្ធាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណំ ឃាយិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណំ វា ឃានំ, គន្ធេសុ អាវិញ្ឆនរសំ, ឃានវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានំ ឃាយិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានំ។

    Gandhābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇaṃ ghāyitukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇaṃ vā ghānaṃ, gandhesu āviñchanarasaṃ, ghānaviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ ghāyitukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānaṃ.

    រសាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណា សាយិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណា វា ជិវ្ហា, រសេសុ អាវិញ្ឆនរសា, ជិវ្ហាវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានា, សាយិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានា។

    Rasābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇā sāyitukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇā vā jivhā, rasesu āviñchanarasā, jivhāviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānā, sāyitukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānā.

    ផោដ្ឋព្ពាភិឃាតារហភូតប្បសាទលក្ខណោ ផុសិតុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានភូតប្បសាទលក្ខណោ វា កាយោ, ផោដ្ឋព្ពេសុ អាវិញ្ឆនរសោ, កាយវិញ្ញាណស្ស អាធារភាវបច្ចុបដ្ឋានោ, ផុសិតុកាមតានិទានកម្មជភូតបទដ្ឋានោ។

    Phoṭṭhabbābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇo phusitukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇo vā kāyo, phoṭṭhabbesu āviñchanaraso, kāyaviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhāno, phusitukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhāno.

    កេចិ បន ‘តេជាធិកានំ ភូតានំ បសាទោ ចក្ខុ, វាយុបថវីអាបាធិកានំ ភូតានំ បសាទា សោតឃានជិវ្ហា, កាយោ សព្ពេស’ន្តិ វទន្តិ។ អបរេ ‘តេជាធិកានំ បសាទោ ចក្ខុ, វិវរវាយុអាបបថវាធិកានំ បសាទា សោតឃានជិវ្ហាកាយា’តិ វទន្តិ។ តេ វត្តព្ពា – ‘សុត្តំ អាហរថា’តិ។ អទ្ធា សុត្តមេវ ន ទក្ខិស្សន្តិ។ កេចិ បនេត្ថ ‘តេជាទីនំ គុណេហិ រូបាទីហិ អនុគ្គយ្ហភាវតោ’តិ ការណំ វទន្តិ។ តេ ច វត្តព្ពា – ‘កោ បនេវមាហ – រូបាទយោ តេជាទីនំ គុណា’តិ? អវិនិព្ភោគេសុ ហិ រូបេសុ ‘អយំ ឥមស្ស គុណោ, អយំ ឥមស្ស គុណោ’តិ ន លព្ភា វត្តុំ។ អថាបិ វទេយ្យុំ – ‘យថា តេសុ តេសុ សម្ភារេសុ តស្ស តស្ស ភូតស្ស អធិកតាយ បថវីអាទីនំ សន្ធារណាទីនិ កិច្ចានិ ឥច្ឆថ, ឯវំ តេជាទិអធិកេសុ សម្ភារេសុ រូបាទីនំ អធិកភាវទស្សនតោ ឥច្ឆិតព្ពមេតំ រូបាទយោ តេសំ គុណា’តិ។ តេ វត្តព្ពា – ឥច្ឆេយ្យាម , យទិ អាបាធិកស្ស អាសវស្ស គន្ធតោ បថវីអធិកេ កប្បាសេ គន្ធោ អធិកតរោ សិយា, តេជាធិកស្ស ច ឧណ្ហោទកស្ស វណ្ណតោបិ សីតូទកស្ស វណ្ណោ បរិហាយេថ។ យស្មា បនេតំ ឧភយម្បិ នត្ថិ, តស្មា បហាយេថេតំ ឯតេសំ និស្សយភូតានំ វិសេសកប្បនំ, យថា អវិសេសេបិ ឯកកលាបេ ភូតានំ រូបរសាទយោ អញ្ញមញ្ញំ វិសទិសា ហោន្តិ, ឯវំ ចក្ខុបសាទាទយោ, អវិជ្ជមានេបិ អញ្ញស្មិំ វិសេសការណេតិ គហេតព្ពមេតំ។

    Keci pana ‘tejādhikānaṃ bhūtānaṃ pasādo cakkhu, vāyupathavīāpādhikānaṃ bhūtānaṃ pasādā sotaghānajivhā, kāyo sabbesa’nti vadanti. Apare ‘tejādhikānaṃ pasādo cakkhu, vivaravāyuāpapathavādhikānaṃ pasādā sotaghānajivhākāyā’ti vadanti. Te vattabbā – ‘suttaṃ āharathā’ti. Addhā suttameva na dakkhissanti. Keci panettha ‘tejādīnaṃ guṇehi rūpādīhi anuggayhabhāvato’ti kāraṇaṃ vadanti. Te ca vattabbā – ‘ko panevamāha – rūpādayo tejādīnaṃ guṇā’ti? Avinibbhogesu hi rūpesu ‘ayaṃ imassa guṇo, ayaṃ imassa guṇo’ti na labbhā vattuṃ. Athāpi vadeyyuṃ – ‘yathā tesu tesu sambhāresu tassa tassa bhūtassa adhikatāya pathavīādīnaṃ sandhāraṇādīni kiccāni icchatha, evaṃ tejādiadhikesu sambhāresu rūpādīnaṃ adhikabhāvadassanato icchitabbametaṃ rūpādayo tesaṃ guṇā’ti. Te vattabbā – iccheyyāma , yadi āpādhikassa āsavassa gandhato pathavīadhike kappāse gandho adhikataro siyā, tejādhikassa ca uṇhodakassa vaṇṇatopi sītūdakassa vaṇṇo parihāyetha. Yasmā panetaṃ ubhayampi natthi, tasmā pahāyethetaṃ etesaṃ nissayabhūtānaṃ visesakappanaṃ, yathā avisesepi ekakalāpe bhūtānaṃ rūparasādayo aññamaññaṃ visadisā honti, evaṃ cakkhupasādādayo, avijjamānepi aññasmiṃ visesakāraṇeti gahetabbametaṃ.

    កិំ បន តំ យំ អញ្ញមញ្ញស្ស អសាធារណំ? កម្មមេវ នេសំ វិសេសការណំ។ តស្មា កម្មវិសេសតោ ឯតេសំ វិសេសោ, ន ភូតវិសេសតោ។ ភូតវិសេសេ ហិ សតិ បសាទោវ នុប្បជ្ជតិ។ សមានានញ្ហិ បសាទោ, ន វិសមានានន្តិ បោរាណា។ ឯវំ កម្មេវិសសតោ វិសេសវន្តេសុ ច ឯតេសុ ចក្ខុសោតានិ អសម្បត្តវិសយគ្គាហកានិ អត្តនោ និស្សយំ អនល្លីននិស្សយេ ឯវ វិសយេ វិញ្ញាណហេតុត្តា។ ឃានជិវ្ហាកាយា សម្បត្តវិសយគ្គាហកា, និស្សយវសេន ចេវ សយញ្ច អត្តនោ និស្សយំ អល្លីនេយេវ វិសយេ វិញ្ញាណហេតុត្តា។

    Kiṃ pana taṃ yaṃ aññamaññassa asādhāraṇaṃ? Kammameva nesaṃ visesakāraṇaṃ. Tasmā kammavisesato etesaṃ viseso, na bhūtavisesato. Bhūtavisese hi sati pasādova nuppajjati. Samānānañhi pasādo, na visamānānanti porāṇā. Evaṃ kammevisasato visesavantesu ca etesu cakkhusotāni asampattavisayaggāhakāni attano nissayaṃ anallīnanissaye eva visaye viññāṇahetuttā. Ghānajivhākāyā sampattavisayaggāhakā, nissayavasena ceva sayañca attano nissayaṃ allīneyeva visaye viññāṇahetuttā.

    អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អាបាថគតត្តាវ អារម្មណំ សម្បត្តំ នាម។ ចន្ទមណ្ឌលសូរិយមណ្ឌលានញ្ហិ ទ្វាចត្តាលីសយោជនសហស្សមត្ថកេ ឋិតានំ វណ្ណោ ចក្ខុបសាទំ ឃដ្ដេតិ។ សោ ទូរេ ឋត្វា បញ្ញាយមានោបិ សម្បត្តោយេវ នាម។ តំគោចរត្តា ចក្ខុ សម្បត្តគោចរមេវ នាម។ ទូរេ រុក្ខំ ឆិន្ទន្តានម្បិ, រជកានញ្ច វត្ថំ ធោវន្តានំ ទូរតោវ កាយវិការោ បញ្ញាយតិ។ សទ្ទោ បន ធាតុបរម្បរាយ អាគន្ត្វា សោតំ ឃដ្ដេត្វា សណិកំ វវត្ថានំ គច្ឆតី’’តិ វុត្តំ។

    Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘āpāthagatattāva ārammaṇaṃ sampattaṃ nāma. Candamaṇḍalasūriyamaṇḍalānañhi dvācattālīsayojanasahassamatthake ṭhitānaṃ vaṇṇo cakkhupasādaṃ ghaṭṭeti. So dūre ṭhatvā paññāyamānopi sampattoyeva nāma. Taṃgocarattā cakkhu sampattagocarameva nāma. Dūre rukkhaṃ chindantānampi, rajakānañca vatthaṃ dhovantānaṃ dūratova kāyavikāro paññāyati. Saddo pana dhātuparamparāya āgantvā sotaṃ ghaṭṭetvā saṇikaṃ vavatthānaṃ gacchatī’’ti vuttaṃ.

    តត្ថ កិញ្ចាបិ អាបាថគតត្តា អារម្មណំ សម្បត្តន្តិ វុត្តំ, ចន្ទមណ្ឌលាទិវណ្ណោ បន ចក្ខុំ អសម្បត្តោ ទូរេ ឋិតោវ បញ្ញាយតិ។ សទ្ទោបិ សចេ សណិកំ អាគច្ឆេយ្យ, ទូរេ ឧប្បន្នោ ចិរេន សុយ្យេយ្យ, បរម្បរឃដ្ដនាយ ច អាគន្ត្វា សោតំ ឃដ្ដេន្តោ អសុកទិសាយ នាមាតិ ន បញ្ញាយេយ្យ។ តស្មា អសម្បត្តគោចរានេវ តានិ។

    Tattha kiñcāpi āpāthagatattā ārammaṇaṃ sampattanti vuttaṃ, candamaṇḍalādivaṇṇo pana cakkhuṃ asampatto dūre ṭhitova paññāyati. Saddopi sace saṇikaṃ āgaccheyya, dūre uppanno cirena suyyeyya, paramparaghaṭṭanāya ca āgantvā sotaṃ ghaṭṭento asukadisāya nāmāti na paññāyeyya. Tasmā asampattagocarāneva tāni.

    អហិអាទិសមានានិ ចេតានិ។ យថា ហិ អហិ នាម ពហិ សិត្តសម្មដ្ឋដ្ឋានេ នាភិរមតិ, សង្ការដ្ឋានតិណបណ្ណគហនវម្មិកានិយេវ បន បវិសិត្វា និបន្នកាលេ អភិរមតិ, ឯកគ្គតំ អាបជ្ជតិ, ឯវមេវ ចក្ខុបេតំ វិសមជ្ឈាសយំ មដ្ឋេសុ សុវណ្ណភិត្តិអាទីសុ នាភិរមតិ, ឱលោកេតុម្បិ ន ឥច្ឆតិ, រូបចិត្តបុប្ផលតាទិចិត្តេសុយេវ បន អភិរមតិ។ តាទិសេសុ ហិ ឋានេសុ ចក្ខុម្ហិ អប្បហោន្តេ មុខម្បិ វិវរិត្វា ឱលោកេតុកាមា ហោន្តិ។

    Ahiādisamānāni cetāni. Yathā hi ahi nāma bahi sittasammaṭṭhaṭṭhāne nābhiramati, saṅkāraṭṭhānatiṇapaṇṇagahanavammikāniyeva pana pavisitvā nipannakāle abhiramati, ekaggataṃ āpajjati, evameva cakkhupetaṃ visamajjhāsayaṃ maṭṭhesu suvaṇṇabhittiādīsu nābhiramati, oloketumpi na icchati, rūpacittapupphalatādicittesuyeva pana abhiramati. Tādisesu hi ṭhānesu cakkhumhi appahonte mukhampi vivaritvā oloketukāmā honti.

    សុសុមារោបិ ពហិ និក្ខន្តោ គហេតព្ពំ ន បស្សតិ, អក្ខីនិ និម្មីលេត្វាវ ចរតិ។ យទា បន ព្យាមសតមត្តំ ឧទកំ ឱគាហិត្វា ពិលំ បវិសិត្វា និបន្នោ ហោតិ, តទា តស្ស ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ សុខំ សុបតិ, ឯវមេវ សោតំ តម្បេ ពិលជ្ឈាសយំ អាកាសសន្និស្សិតំ កណ្ណច្ឆិទ្ទកូបកេយេវ អជ្ឈាសយំ ករោតិ។ កណ្ណច្ឆិទ្ទាកាសោយេវ តស្ស សទ្ទសវនេ បច្ចយោ ហោតិ។ អជដាកាសោបិ វដ្ដតិយេវ។ អន្តោលេណស្មិញ្ហិ សជ្ឈាយេ ករិយមានេ ន លេណច្ឆទនំ ភិន្ទិត្វា សទ្ទោ ពហិ និក្ខមតិ, ទ្វារវាតបានច្ឆិទ្ទេហិ បន និក្ខមិត្វា ធាតុបរម្បរាយេវ ឃដ្ដេន្តោ គន្ត្វា សោតបសាទំ ឃដ្ដេតិ។ អថ តស្មិំ កាលេ ‘អសុកោ នាម សជ្ឈាយតី’តិ លេណបិដ្ឋេ និសិន្នា ជានន្តិ។

    Susumāropi bahi nikkhanto gahetabbaṃ na passati, akkhīni nimmīletvāva carati. Yadā pana byāmasatamattaṃ udakaṃ ogāhitvā bilaṃ pavisitvā nipanno hoti, tadā tassa cittaṃ ekaggaṃ hoti sukhaṃ supati, evameva sotaṃ tampe bilajjhāsayaṃ ākāsasannissitaṃ kaṇṇacchiddakūpakeyeva ajjhāsayaṃ karoti. Kaṇṇacchiddākāsoyeva tassa saddasavane paccayo hoti. Ajaṭākāsopi vaṭṭatiyeva. Antoleṇasmiñhi sajjhāye kariyamāne na leṇacchadanaṃ bhinditvā saddo bahi nikkhamati, dvāravātapānacchiddehi pana nikkhamitvā dhātuparamparāyeva ghaṭṭento gantvā sotapasādaṃ ghaṭṭeti. Atha tasmiṃ kāle ‘asuko nāma sajjhāyatī’ti leṇapiṭṭhe nisinnā jānanti.

    ឯវំ សន្តេ សម្បត្តគោចរតា ហោតិ។ ‘កិំ បនេតំ សម្បត្តគោចរ’ន្តិ? ‘អាម, សម្បត្តគោចរំ’។ ‘យទិ ឯវំ, ទូរេ ភេរីអាទីសុ វជ្ជមានេសុ ទូរេ សទ្ទោតិ ជាននំ ន ភវេយ្យា’តិ? ‘នោ ន ភវតិ។ សោតបសាទស្មិញ្ហិ ឃដ្ដិតេ ទូរេ សទ្ទោ អាសន្នេ សទ្ទោ, បរតីរេ ឱរិមតីរេតិ តថា តថា ជាននាការោ ហោតិ។ ធម្មតា ឯសា’តិ។ ‘កិំ ឯតាយ ធម្មតាយ? យតោ យតោ ឆិទ្ទំ តតោ តតោ សវនំ ហោតិ, ចន្ទិមសូរិយាទីនំ ទស្សនំ វិយាតិ អសម្បត្តគោចរមេវេតំ’។

    Evaṃ sante sampattagocaratā hoti. ‘Kiṃ panetaṃ sampattagocara’nti? ‘Āma, sampattagocaraṃ’. ‘Yadi evaṃ, dūre bherīādīsu vajjamānesu dūre saddoti jānanaṃ na bhaveyyā’ti? ‘No na bhavati. Sotapasādasmiñhi ghaṭṭite dūre saddo āsanne saddo, paratīre orimatīreti tathā tathā jānanākāro hoti. Dhammatā esā’ti. ‘Kiṃ etāya dhammatāya? Yato yato chiddaṃ tato tato savanaṃ hoti, candimasūriyādīnaṃ dassanaṃ viyāti asampattagocaramevetaṃ’.

    បក្ខីបិ រុក្ខេ វា ភូមិយំ វា ន រមតិ។ យទា បន ឯកំ វា ទ្វេ វា លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កម្ម អជដាកាសំ បក្ខន្ទោ ហោតិ, តទា ឯកគ្គចិត្តតំ អាបជ្ជតិ, ឯវមេវ ឃានម្បិ អាកាសជ្ឈាសយំ វាតូបនិស្សយគន្ធគោចរំ។ តថា ហិ គាវោ នវវុដ្ឋេ ទេវេ ភូមិយំ ឃាយិត្វា ឃាយិត្វា អាកាសាភិមុខា ហុត្វា វាតំ អាកឌ្ឍន្តិ។ អង្គុលីហិ គន្ធបិណ្ឌំ គហេត្វាបិ ច ឧបសិង្ឃនកាលេ វាតំ អនាកឌ្ឍន្តោ នេវ តស្ស គន្ធំ ជានាតិ។

    Pakkhīpi rukkhe vā bhūmiyaṃ vā na ramati. Yadā pana ekaṃ vā dve vā leḍḍupāte atikkamma ajaṭākāsaṃ pakkhando hoti, tadā ekaggacittataṃ āpajjati, evameva ghānampi ākāsajjhāsayaṃ vātūpanissayagandhagocaraṃ. Tathā hi gāvo navavuṭṭhe deve bhūmiyaṃ ghāyitvā ghāyitvā ākāsābhimukhā hutvā vātaṃ ākaḍḍhanti. Aṅgulīhi gandhapiṇḍaṃ gahetvāpi ca upasiṅghanakāle vātaṃ anākaḍḍhanto neva tassa gandhaṃ jānāti.

    កុក្កុរោបិ ពហិ វិចរន្តោ ខេមដ្ឋានំ ន បស្សតិ លេឌ្ឌុបហារាទីហិ ឧបទ្ទុតោ ហោតិ។ អន្តោគាមំ បវិសិត្វា ឧទ្ធនដ្ឋានេ ឆារិកំ ព្យូហិត្វា និបន្នស្ស បន ផាសុកំ ហោតិ, ឯវមេវ ជិវ្ហាបិ គាមជ្ឈាសយា អាបោសន្និស្សិតរសារម្មណា។ តថា ហិ តិយាមរត្តិំ សមណធម្មំ កត្វាបិ បាតោវ បត្តចីវរមាទាយ គាមោ បវិសិតព្ពោ ហោតិ។ សុក្ខខាទនីយស្ស ច ន សក្កា ខេឡេន អតេមិតស្ស រសំ ជានិតុំ។

    Kukkuropi bahi vicaranto khemaṭṭhānaṃ na passati leḍḍupahārādīhi upadduto hoti. Antogāmaṃ pavisitvā uddhanaṭṭhāne chārikaṃ byūhitvā nipannassa pana phāsukaṃ hoti, evameva jivhāpi gāmajjhāsayā āposannissitarasārammaṇā. Tathā hi tiyāmarattiṃ samaṇadhammaṃ katvāpi pātova pattacīvaramādāya gāmo pavisitabbo hoti. Sukkhakhādanīyassa ca na sakkā kheḷena atemitassa rasaṃ jānituṃ.

    សិង្គាលោបិ ពហិ ចរន្តោ រតិំ ន វិន្ទតិ, អាមកសុសានេ មនុស្សមំសំ ខាទិត្វា និបន្នស្សេវ បនស្ស ផាសុកំ ហោតិ, ឯវមេវ កាយោបិ ឧបាទិណ្ណកជ្ឈាសយោ បថវីនិស្សិតផោដ្ឋព្ពារម្មណោ។ តថា ហិ អញ្ញំ ឧបាទិណ្ណកំ អលភមានា សត្តា អត្តនោវ ហត្ថតលេ សីសំ កត្វា និបជ្ជន្តិ។ អជ្ឈត្តិកពាហិរា ចស្ស បថវី អារម្មណគ្គហណេ បច្ចយោ ហោតិ។ សុសន្ថតស្សបិ ហិ សយនស្ស, ហត្ថេ ឋបិតានម្បិ វា ផលានំ, ន សក្កា អនិសីទន្តេន វា អនិប្បីឡេន្តេន វា ថទ្ធមុទុភាវោ ជានិតុន្តិ។ អជ្ឈត្តិកពាហិរាបថវី ឯតស្ស កាយបសាទស្ស ផោដ្ឋព្ពជាននេ បច្ចយោ ហោតិ។ ឯវំ លក្ខណាទិវវត្ថានតោបេតេសំ អសម្មិស្សតា វេទិតព្ពា។ អញ្ញេយេវ ហិ ចក្ខុបសាទស្ស លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានគោចរជ្ឈាសយនិស្សយា អញ្ញេ សោតបសាទាទីនន្តិ អសម្មិស្សានេវ ចក្ខាយតនាទីនិ។

    Siṅgālopi bahi caranto ratiṃ na vindati, āmakasusāne manussamaṃsaṃ khāditvā nipannasseva panassa phāsukaṃ hoti, evameva kāyopi upādiṇṇakajjhāsayo pathavīnissitaphoṭṭhabbārammaṇo. Tathā hi aññaṃ upādiṇṇakaṃ alabhamānā sattā attanova hatthatale sīsaṃ katvā nipajjanti. Ajjhattikabāhirā cassa pathavī ārammaṇaggahaṇe paccayo hoti. Susanthatassapi hi sayanassa, hatthe ṭhapitānampi vā phalānaṃ, na sakkā anisīdantena vā anippīḷentena vā thaddhamudubhāvo jānitunti. Ajjhattikabāhirāpathavī etassa kāyapasādassa phoṭṭhabbajānane paccayo hoti. Evaṃ lakkhaṇādivavatthānatopetesaṃ asammissatā veditabbā. Aññeyeva hi cakkhupasādassa lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānagocarajjhāsayanissayā aññe sotapasādādīnanti asammissāneva cakkhāyatanādīni.

    អបិច នេសំ អសម្មិស្សតាយ អយំ ឧបមាបិ វេទិតព្ពា – យថា ហិ បញ្ចវណ្ណានំ ធជានំ ឧស្សាបិតានំ កិញ្ចាបិ ឆាយា ឯកាពទ្ធា វិយ ហោតិ, តស្ស តស្ស បន អញ្ញមញ្ញំ អសម្មិស្សាវ យថា ច បញ្ចវណ្ណេន កប្បាសេន វដ្ដិំ កត្វា ទីបេ ជាលិតេ កិញ្ចាបិ ជាលា ឯកាពទ្ធា វិយ ហោតិ, តស្ស តស្ស បន អំសុនោ បាដិយេក្កា បាដិយេក្កា ជាលា អសម្មិស្សា ឯវ, ឯវមេវ កិញ្ចាបិ ឥមានិ បញ្ចាយតនានិ ឯកស្មិំ អត្តភាវេ សមោសដានិ អញ្ញមញ្ញំ បន អសម្មិស្សានេវ។ ន កេវលញ្ច ឥមានេវ បញ្ច, សេសរូបានិបិ អសម្មិស្សានេវ។ ឥមស្មិញ្ហិ សរីរេ ហេដ្ឋិមកាយោ មជ្ឈិមកាយោ ឧបរិមកាយោតិ តយោ កោដ្ឋាសា។ តត្ថ នាភិតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា ហេដ្ឋិមកាយោ នាម។ តស្មិំ កាយទសកំ, ភាវទសកំ, អាហារសមុដ្ឋានានិ អដ្ឋ, ឧតុសមុដ្ឋានានិ អដ្ឋ, ចិត្តសមុដ្ឋានានិ អដ្ឋាតិ ចតុចត្តាលីស រូបានិ។ នាភិតោ ឧទ្ធំ យាវ គលវាដកា មជ្ឈិមកាយោ នាម។ តត្ថ ច កាយទសកំ, ភាវទសកំ, វត្ថុទសកំ, អាហារសមុដ្ឋានាទីនិ តីណិ អដ្ឋកានីតិ ចតុបញ្ញាស រូបានិ។ គលវាដកតោ ឧទ្ធំ ឧបរិមកាយោ នាម។ តត្ថ ចក្ខុទសកំ, សោតទសកំ, ឃានទសកំ, ជិវ្ហាទសកំ, កាយទសកំ, ភាវទសកំ, អាហារសមុដ្ឋានាទីនិ តីណិ អដ្ឋកានីតិ ចតុរាសីតិ រូបានិ។

    Apica nesaṃ asammissatāya ayaṃ upamāpi veditabbā – yathā hi pañcavaṇṇānaṃ dhajānaṃ ussāpitānaṃ kiñcāpi chāyā ekābaddhā viya hoti, tassa tassa pana aññamaññaṃ asammissāva yathā ca pañcavaṇṇena kappāsena vaṭṭiṃ katvā dīpe jālite kiñcāpi jālā ekābaddhā viya hoti, tassa tassa pana aṃsuno pāṭiyekkā pāṭiyekkā jālā asammissā eva, evameva kiñcāpi imāni pañcāyatanāni ekasmiṃ attabhāve samosaṭāni aññamaññaṃ pana asammissāneva. Na kevalañca imāneva pañca, sesarūpānipi asammissāneva. Imasmiñhi sarīre heṭṭhimakāyo majjhimakāyo uparimakāyoti tayo koṭṭhāsā. Tattha nābhito paṭṭhāya heṭṭhā heṭṭhimakāyo nāma. Tasmiṃ kāyadasakaṃ, bhāvadasakaṃ, āhārasamuṭṭhānāni aṭṭha, utusamuṭṭhānāni aṭṭha, cittasamuṭṭhānāni aṭṭhāti catucattālīsa rūpāni. Nābhito uddhaṃ yāva galavāṭakā majjhimakāyo nāma. Tattha ca kāyadasakaṃ, bhāvadasakaṃ, vatthudasakaṃ, āhārasamuṭṭhānādīni tīṇi aṭṭhakānīti catupaññāsa rūpāni. Galavāṭakato uddhaṃ uparimakāyo nāma. Tattha cakkhudasakaṃ, sotadasakaṃ, ghānadasakaṃ, jivhādasakaṃ, kāyadasakaṃ, bhāvadasakaṃ, āhārasamuṭṭhānādīni tīṇi aṭṭhakānīti caturāsīti rūpāni.

    តត្ថ ចក្ខុបសាទស្ស បច្ចយានិ ចត្តារិ មហាភូតានិ, វណ្ណោ គន្ធោ រសោ ឱជា, ជីវិតិន្ទ្រិយំ ចក្ខុបសាទោតិ ឥទំ ឯកន្តតោ អវិនិភុត្តានំ ទសន្នំ និប្ផន្នរូបានំ វសេន ចក្ខុទសកំ នាម។ ឥមិនា នយេន សេសានិបិ វេទិតព្ពានិ។ តេសុ ហេដ្ឋិមកាយេ រូបំ មជ្ឈិមកាយឧបរិមកាយរូបេហិ សទ្ធិំ អសម្មិស្សំ។ សេសកាយទ្វយេបិ រូបំ ឥតរេហិ សទ្ធិំ អសម្មិស្សមេវ។ យថា ហិ សាយន្ហសមយេ បព្ពតច្ឆាយា ច រុក្ខច្ឆាយា ច កិញ្ចាបិ ឯកាពទ្ធា វិយ ហោន្តិ អញ្ញមញ្ញំ បន អសម្មិស្សាវ ឯវំ ឥមេសុបិ កាយេសុ ចតុចត្តាលីស ចតុបញ្ញាស ចតុរាសីតិ រូបានិ ច កិញ្ចាបិ ឯកាពទ្ធានិ វិយ ហោន្តិ, អញ្ញមញ្ញំ បន អសម្មិស្សានេវាតិ។

    Tattha cakkhupasādassa paccayāni cattāri mahābhūtāni, vaṇṇo gandho raso ojā, jīvitindriyaṃ cakkhupasādoti idaṃ ekantato avinibhuttānaṃ dasannaṃ nipphannarūpānaṃ vasena cakkhudasakaṃ nāma. Iminā nayena sesānipi veditabbāni. Tesu heṭṭhimakāye rūpaṃ majjhimakāyauparimakāyarūpehi saddhiṃ asammissaṃ. Sesakāyadvayepi rūpaṃ itarehi saddhiṃ asammissameva. Yathā hi sāyanhasamaye pabbatacchāyā ca rukkhacchāyā ca kiñcāpi ekābaddhā viya honti aññamaññaṃ pana asammissāva evaṃ imesupi kāyesu catucattālīsa catupaññāsa caturāsīti rūpāni ca kiñcāpi ekābaddhāni viya honti, aññamaññaṃ pana asammissānevāti.

    ៦១៦. រូបាយតននិទ្ទេសេ វណ្ណោវ វណ្ណនិភា; និភាតីតិ វា និភា។ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស បាកដា ហោតីតិ អត្ថោ។ វណ្ណោវ និភា វណ្ណនិភា។ សទ្ធិំ និទស្សនេន សនិទស្សនំ, ចក្ខុវិញ្ញាណេន បស្សិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ សទ្ធិំ បដិឃេន សប្បដិឃំ, បដិឃដ្ដននិឃំសជនកន្តិ អត្ថោ។ នីលាទីសុ ឧមាបុប្ផសមានំ នីលំ, កណិការបុប្ផសមានំ បីតកំ, ពន្ធុជីវកបុប្ផសមានំ លោហិតកំ, ឱសធិតារកសមានំ ឱទាតំ។ ឈាមង្គារសមានំ កាឡកំ, មន្ទរត្តំ សិន្ទុវារករវីរមកុឡសមានំ មញ្ជិដ្ឋកំ។ ‘‘ហរិត្តចហេមវណ្ណកាមំសុមុខបក្កមា’’តិ (ជា. ១.១៥.១៣៣) ឯត្ថ បន កិញ្ចាបិ ‘ហរី’តិ សុវណ្ណំ វុត្តំ, បរតោ បនស្ស ជាតរូបគ្គហណេន គហិតត្តា ឥធ សាមំ ហរិ នាម។ ឥមានិ សត្ត វត្ថុំ អនាមសិត្វា សភាវេនេវ ទស្សិតានិ។

    616. Rūpāyatananiddese vaṇṇova vaṇṇanibhā; nibhātīti vā nibhā. Cakkhuviññāṇassa pākaṭā hotīti attho. Vaṇṇova nibhā vaṇṇanibhā. Saddhiṃ nidassanena sanidassanaṃ, cakkhuviññāṇena passitabbanti attho. Saddhiṃ paṭighena sappaṭighaṃ, paṭighaṭṭananighaṃsajanakanti attho. Nīlādīsu umāpupphasamānaṃ nīlaṃ, kaṇikārapupphasamānaṃ pītakaṃ, bandhujīvakapupphasamānaṃ lohitakaṃ, osadhitārakasamānaṃ odātaṃ. Jhāmaṅgārasamānaṃ kāḷakaṃ, mandarattaṃ sinduvārakaravīramakuḷasamānaṃ mañjiṭṭhakaṃ. ‘‘Harittacahemavaṇṇakāmaṃsumukhapakkamā’’ti (jā. 1.15.133) ettha pana kiñcāpi ‘harī’ti suvaṇṇaṃ vuttaṃ, parato panassa jātarūpaggahaṇena gahitattā idha sāmaṃ hari nāma. Imāni satta vatthuṃ anāmasitvā sabhāveneva dassitāni.

    ហរិវណ្ណន្តិ ហរិតសទ្ទលវណ្ណំ។ អម្ពង្កុរវណ្ណន្តិ អម្ពង្កុរេន សមានវណ្ណំ។ ឥមានិ ទ្វេ វត្ថុំ អាមសិត្វា ទស្សិតានិ។ ទីឃាទីនិ ទ្វាទស វោហារតោ ទស្សិតានិ។ សោ ច នេសំ វោហារោ ឧបនិធាយសិទ្ធោ ចេវ សន្និវេសសិទ្ធោ ច។ ទីឃាទីនិ ហិ អញ្ញមញ្ញំ ឧបនិធាយសិទ្ធានិ, វដ្ដាទីនិ សន្និវេសវិសេសេន។ តត្ថ រស្សំ ឧបនិធាយ តតោ ឧច្ចតរំ ទីឃំ, តំ ឧបនិធាយ តតោ នីចតរំ រស្សំ។ ថូលំ ឧបនិធាយ តតោ ខុទ្ទកតរំ អណុំ, តំ ឧបនិធាយ តតោ មហន្តតរំ ថូលំ។ ចក្កសណ្ឋានំ វដ្ដំ, កុក្កុដណ្ឌសណ្ឋានំ បរិមណ្ឌលំ។ ចតូហិ អំសេហិ យុត្តំ ចតុរំសំ។ ឆឡំសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ និន្នន្តិ ឱនតំ, ថលន្តិ ឧន្នតំ។

    Harivaṇṇanti haritasaddalavaṇṇaṃ. Ambaṅkuravaṇṇanti ambaṅkurena samānavaṇṇaṃ. Imāni dve vatthuṃ āmasitvā dassitāni. Dīghādīni dvādasa vohārato dassitāni. So ca nesaṃ vohāro upanidhāyasiddho ceva sannivesasiddho ca. Dīghādīni hi aññamaññaṃ upanidhāyasiddhāni, vaṭṭādīni sannivesavisesena. Tattha rassaṃ upanidhāya tato uccataraṃ dīghaṃ, taṃ upanidhāya tato nīcataraṃ rassaṃ. Thūlaṃ upanidhāya tato khuddakataraṃ aṇuṃ, taṃ upanidhāya tato mahantataraṃ thūlaṃ. Cakkasaṇṭhānaṃ vaṭṭaṃ, kukkuṭaṇḍasaṇṭhānaṃ parimaṇḍalaṃ. Catūhi aṃsehi yuttaṃ caturaṃsaṃ. Chaḷaṃsādīsupi eseva nayo. Ninnanti onataṃ, thalanti unnataṃ.

    តត្ថ យស្មា ទីឃាទីនិ ផុសិត្វា សក្កា ជានិតុំ, នីលាទីនិ បនេវំ ន សក្កា, តស្មា ន និប្បរិយាយេន ទីឃំ រូបាយតនំ; តថា រស្សាទីនិ។ តំ តំ និស្សាយ បន តថា តថា ឋិតំ ទីឃំ រស្សន្តិ តេន តេន វោហារេន រូបាយតនមេវេត្ថ ភាសិតន្តិ វេទិតព្ពំ។ ឆាយា អាតបោតិ ឥទំ អញ្ញមញ្ញបរិច្ឆិន្នំ; តថា អាលោកោ អន្ធការោ ច។ អព្ភា មហិកាតិអាទីនិ ចត្តារិ វត្ថុនាវ ទស្សិតានិ។ តត្ថ ‘អព្ភា’តិ វលាហកោ។ ‘មហិកា’តិ ហិមំ។ ឥមេហិ ចតូហិ អព្ភាទីនំ វណ្ណា ទស្សិតា។ ចន្ទមណ្ឌលស្ស វណ្ណនិភាតិអាទីហិ តេសំ តេសំ បភាវណ្ណា ទស្សិតា។

    Tattha yasmā dīghādīni phusitvā sakkā jānituṃ, nīlādīni panevaṃ na sakkā, tasmā na nippariyāyena dīghaṃ rūpāyatanaṃ; tathā rassādīni. Taṃ taṃ nissāya pana tathā tathā ṭhitaṃ dīghaṃ rassanti tena tena vohārena rūpāyatanamevettha bhāsitanti veditabbaṃ. Chāyā ātapoti idaṃ aññamaññaparicchinnaṃ; tathā āloko andhakāro ca. Abbhā mahikātiādīni cattāri vatthunāva dassitāni. Tattha ‘abbhā’ti valāhako. ‘Mahikā’ti himaṃ. Imehi catūhi abbhādīnaṃ vaṇṇā dassitā. Candamaṇḍalassa vaṇṇanibhātiādīhi tesaṃ tesaṃ pabhāvaṇṇā dassitā.

    តត្ថ ចន្ទមណ្ឌលាទីនំ វត្ថូនំ ឯវំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ – មណិមយំ រជតបដិច្ឆន្នំ ឯកូនបញ្ញាសយោជនាយាមវិត្ថារំ ចន្ទស្ស ទេវបុត្តស្ស វិមានំ ចន្ទមណ្ឌលំ នាម។ សោវណ្ណមយំ ផលិកបដិច្ឆន្នំ សមបណ្ណាសយោជនាយាមវិត្ថារំ សូរិយស្ស ទេវបុត្តស្ស វិមានំ សូរិយមណ្ឌលំ នាម។ សត្តរតនមយានិ សត្តដ្ឋទសទ្វាទសយោជនាយាមវិត្ថារានិ តេសំ តេសំ ទេវបុត្តានំ វិមានានិ តារករូបានិ នាម។

    Tattha candamaṇḍalādīnaṃ vatthūnaṃ evaṃ viseso veditabbo – maṇimayaṃ rajatapaṭicchannaṃ ekūnapaññāsayojanāyāmavitthāraṃ candassa devaputtassa vimānaṃ candamaṇḍalaṃ nāma. Sovaṇṇamayaṃ phalikapaṭicchannaṃ samapaṇṇāsayojanāyāmavitthāraṃ sūriyassa devaputtassa vimānaṃ sūriyamaṇḍalaṃ nāma. Sattaratanamayāni sattaṭṭhadasadvādasayojanāyāmavitthārāni tesaṃ tesaṃ devaputtānaṃ vimānāni tārakarūpāni nāma.

    តត្ថ ហេដ្ឋា ចន្ទោ, សូរិយោ ឧបរិ, ឧភិន្នមន្តរំ យោជនំ ហោតិ។ ចន្ទស្ស ហេដ្ឋិមន្តតោ សូរិយស្ស ឧបរិមន្តោ យោជនសតំ ហោតិ។ ទ្វីសុ បស្សេសុ នក្ខត្តតារកា គច្ឆន្តិ។ ឯតេសុ បន តីសុ ចន្ទោ ទន្ធគមនោ, សូរិយោ សីឃគមនោ, នក្ខត្តតារកា សព្ពសីឃគមនា។ កាលេន ចន្ទិមសូរិយានំ បុរតោ ហោន្តិ កាលេន បច្ឆា។

    Tattha heṭṭhā cando, sūriyo upari, ubhinnamantaraṃ yojanaṃ hoti. Candassa heṭṭhimantato sūriyassa uparimanto yojanasataṃ hoti. Dvīsu passesu nakkhattatārakā gacchanti. Etesu pana tīsu cando dandhagamano, sūriyo sīghagamano, nakkhattatārakā sabbasīghagamanā. Kālena candimasūriyānaṃ purato honti kālena pacchā.

    អាទាសមណ្ឌលន្តិ កំសមយំ។ មណីតិ ឋបេត្វា វេឡុរិយំ សេសោ ជោតិរសាទិអនេកប្បភេទោ។ សង្ខោតិ សាមុទ្ទិកោ; មុត្តា សាមុទ្ទិកាបិ, សេសាបិ។ វេឡុរិយោតិ វេឡុវណ្ណមណិ។ ជាតរូបំ វុច្ចតិ សត្ថុវណ្ណោ។ សត្ថា ហិ សុវណ្ណវណ្ណោ, សុវណ្ណម្បិ សត្ថុវណ្ណំ។ រជតំ វុច្ចតិ កហាបណោ – លោហមាសកោ ទារុមាសកោ ជតុមាសកោ, យេ ‘វោហារំ គច្ឆន្តី’តិ (បារា. ៥៨៤) វុត្តំ តំ សព្ពម្បិ ឥធ គហិតំ។

    Ādāsamaṇḍalanti kaṃsamayaṃ. Maṇīti ṭhapetvā veḷuriyaṃ seso jotirasādianekappabhedo. Saṅkhoti sāmuddiko; muttā sāmuddikāpi, sesāpi. Veḷuriyoti veḷuvaṇṇamaṇi. Jātarūpaṃ vuccati satthuvaṇṇo. Satthā hi suvaṇṇavaṇṇo, suvaṇṇampi satthuvaṇṇaṃ. Rajataṃ vuccati kahāpaṇo – lohamāsako dārumāsako jatumāsako, ye ‘vohāraṃ gacchantī’ti (pārā. 584) vuttaṃ taṃ sabbampi idha gahitaṃ.

    យំ វា បនញ្ញម្បីតិ ឥមិនា បាឡិអាគតំ ឋបេត្វា សេសំ តដ្ដិកបិលោតិកកណ្ណិកវណ្ណាទិភេទំ រូបំ គហិតំ។ តញ្ហិ សព្ពំ យេវាបនកេសុ បវិដ្ឋំ។

    Yaṃ vā panaññampīti iminā pāḷiāgataṃ ṭhapetvā sesaṃ taṭṭikapilotikakaṇṇikavaṇṇādibhedaṃ rūpaṃ gahitaṃ. Tañhi sabbaṃ yevāpanakesu paviṭṭhaṃ.

    ឯវមេតំ នីលាទិនា ភេទេន ភិន្នម្បិ រូបំ សព្ពំ លក្ខណាទីហិ អភិន្នមេវ។ សព្ពញ្ហេតំ ចក្ខុបដិហននលក្ខណំ រូបំ, ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសំ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានំ, ចតុមហាភូតបទដ្ឋានំ។ យថា ចេតំ តថា សព្ពានិបិ ឧបាទារូបានិ។ យត្ថ បន វិសេសោ អត្ថិ តត្ថ វក្ខាម។ សេសមេត្ថ ចក្ខាយតននិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ កេវលញ្ហិ តត្ថ ចក្ខុបុព្ពង្គមោ និទ្ទេសោ ឥធ រូបបុព្ពង្គមោ។ តត្ថ ‘ចក្ខុំ បេត’ន្តិអាទីនិ ចុទ្ទស នាមានិ, ឥធ ‘រូបំបេត’ន្តិអាទីនិ តីណិ។ សេសំ តាទិសមេវ។ យថា ហិ ចតូហិ ចតូហិ នយេហិ បដិមណ្ឌេត្វា ចក្ខុំ វវត្ថាបេតុំ តេរស វារា វុត្តា, ឥធាបិ តេ តថេវ វុត្តាតិ។

    Evametaṃ nīlādinā bhedena bhinnampi rūpaṃ sabbaṃ lakkhaṇādīhi abhinnameva. Sabbañhetaṃ cakkhupaṭihananalakkhaṇaṃ rūpaṃ, cakkhuviññāṇassa visayabhāvarasaṃ, tasseva gocarapaccupaṭṭhānaṃ, catumahābhūtapadaṭṭhānaṃ. Yathā cetaṃ tathā sabbānipi upādārūpāni. Yattha pana viseso atthi tattha vakkhāma. Sesamettha cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Kevalañhi tattha cakkhupubbaṅgamo niddeso idha rūpapubbaṅgamo. Tattha ‘cakkhuṃ peta’ntiādīni cuddasa nāmāni, idha ‘rūpaṃpeta’ntiādīni tīṇi. Sesaṃ tādisameva. Yathā hi catūhi catūhi nayehi paṭimaṇḍetvā cakkhuṃ vavatthāpetuṃ terasa vārā vuttā, idhāpi te tatheva vuttāti.

    ៦២០. សទ្ទាយតននិទ្ទេសេ ភេរិសទ្ទោតិ មហាភេរីបហដភេរីនំ សទ្ទោ។ មុទិង្គសង្ខបណវសទ្ទាបិ មុទិង្គាទិបច្ចយា សទ្ទា។ គីតសង្ខាតោ សទ្ទោ គីតសទ្ទោ ។ វុត្តាវសេសានំ វីណាទីនំ តន្តិពទ្ធានំ សទ្ទោ វាទិតសទ្ទោ។ សម្មសទ្ទោតិ កំសតាលកដ្ឋតាលសទ្ទោ។ បាណិសទ្ទោតិ បាណិប្បហារសទ្ទោ។ សត្តានំ និគ្ឃោសសទ្ទោតិ ពហូនំ សន្និបតិតានំ អបញ្ញាយមានបទព្យញ្ជននិគ្ឃោសសទ្ទោ។ ធាតូនំ សន្និឃាតសទ្ទោតិ រុក្ខានំ អញ្ញមញ្ញនិឃំសនឃណ្ដិកាកោដនាទិសទ្ទោ។ វាតស្ស វាយតោ សទ្ទោ វាតសទ្ទោ។ ឧទកស្ស សន្ទមានស្ស វា បដិហតស្ស វា សទ្ទោ ឧទកសទ្ទោ។ មនុស្សានំ សល្លាបាទិសទ្ទោ មនុស្សសទ្ទោ។ តំ ឋបេត្វា សេសោ សព្ពោបិ អមនុស្សសទ្ទោ។ ឥមិនា បទទ្វយេន សព្ពោបិ សទ្ទោ បរិយាទិន្នោ។ ឯវំ សន្តេបិ វំសផាលនបិលោតិកផាលនាទីសុ បវត្តោ បាឡិយំ អនាគតសទ្ទោ យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ។

    620. Saddāyatananiddese bherisaddoti mahābherīpahaṭabherīnaṃ saddo. Mudiṅgasaṅkhapaṇavasaddāpi mudiṅgādipaccayā saddā. Gītasaṅkhāto saddo gītasaddo. Vuttāvasesānaṃ vīṇādīnaṃ tantibaddhānaṃ saddo vāditasaddo. Sammasaddoti kaṃsatālakaṭṭhatālasaddo. Pāṇisaddoti pāṇippahārasaddo. Sattānaṃ nigghosasaddoti bahūnaṃ sannipatitānaṃ apaññāyamānapadabyañjananigghosasaddo. Dhātūnaṃ sannighātasaddoti rukkhānaṃ aññamaññanighaṃsanaghaṇṭikākoṭanādisaddo. Vātassa vāyato saddo vātasaddo. Udakassa sandamānassa vā paṭihatassa vā saddo udakasaddo. Manussānaṃ sallāpādisaddo manussasaddo. Taṃ ṭhapetvā seso sabbopi amanussasaddo. Iminā padadvayena sabbopi saddo pariyādinno. Evaṃ santepi vaṃsaphālanapilotikaphālanādīsu pavatto pāḷiyaṃ anāgatasaddo yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhoti veditabbo.

    ឯវមយំ ភេរីសទ្ទាទិនា ភេទេន ភិន្នោបិ សទ្ទោ លក្ខណាទីហិ អភិន្នោយេវ។ សព្ពោបិ ហេស សោតបដិហននលក្ខណោ សទ្ទោ សោតវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានោ។ សេសំ ចក្ខាយតននិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥធាបិ ហិ ចតូហិ ចតូហិ នយេហិ បដិមណ្ឌិតា តេរស វារា វុត្តា។ តេសំ អត្ថោ សក្កា វុត្តនយេនេវ ជានិតុន្តិ ន វិត្ថារិតោ។

    Evamayaṃ bherīsaddādinā bhedena bhinnopi saddo lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi hesa sotapaṭihananalakkhaṇo saddo sotaviññāṇassa visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Sesaṃ cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi catūhi catūhi nayehi paṭimaṇḍitā terasa vārā vuttā. Tesaṃ attho sakkā vuttanayeneva jānitunti na vitthārito.

    ៦២៤. គន្ធាយតននិទ្ទេសេ មូលគន្ធោតិ យំ កិញ្ចិ មូលំ បដិច្ច និព្ពត្តោ គន្ធោ។ សារគន្ធាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ អសិទ្ធទុសិទ្ធានំ ឌាកាទីនំ គន្ធោ អាមកគន្ធោ។ មច្ឆសកលិកាបូតិមំសសំកិលិដ្ឋសប្បិអាទីនំ គន្ធោ វិស្សគន្ធោ។ សុគន្ធោតិ ឥដ្ឋគន្ធោ។ ទុគ្គន្ធោតិ អនិដ្ឋគន្ធោ។ ឥមិនា បទទ្វយេន សព្ពោបិ គន្ធោ បរិយាទិន្នោ។ ឯវំ សន្តេបិ កណ្ណកគន្ធបិលោតិកគន្ធាទយោ បាឡិយំ អនាគតា សព្ពេបិ គន្ធា យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋាតិ វេទិតព្ពា។

    624. Gandhāyatananiddese mūlagandhoti yaṃ kiñci mūlaṃ paṭicca nibbatto gandho. Sāragandhādīsupi eseva nayo. Asiddhadusiddhānaṃ ḍākādīnaṃ gandho āmakagandho. Macchasakalikāpūtimaṃsasaṃkiliṭṭhasappiādīnaṃ gandho vissagandho. Sugandhoti iṭṭhagandho. Duggandhoti aniṭṭhagandho. Iminā padadvayena sabbopi gandho pariyādinno. Evaṃ santepi kaṇṇakagandhapilotikagandhādayo pāḷiyaṃ anāgatā sabbepi gandhā yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhāti veditabbā.

    ឯវមយំ មូលគន្ធាទិនា ភេទេន ភិន្នោបិ គន្ធោ លក្ខណាទីហិ អភិន្នោយេវ។ សព្ពោបិ ហេស ឃានបដិហននលក្ខណោ គន្ធោ, ឃានវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានោ។ សេសំ ចក្ខាយតននិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥធាបិ ហិ តថេវ ទ្វិបញ្ញាសនយបដិមណ្ឌិតា តេរស វារា វុត្តា។ តេ អត្ថតោ បាកដាយេវ។

    Evamayaṃ mūlagandhādinā bhedena bhinnopi gandho lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi hesa ghānapaṭihananalakkhaṇo gandho, ghānaviññāṇassa visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Sesaṃ cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi tatheva dvipaññāsanayapaṭimaṇḍitā terasa vārā vuttā. Te atthato pākaṭāyeva.

    ៦២៨. រសាយតននិទ្ទេសេ មូលរសោតិ យំកិញ្ចិ មូលំ បដិច្ច និព្ពត្តរសោ។ ខន្ធរសាទីសុបិ ឯសេវ នយោ។ អម្ពិលន្តិ តក្កម្ពិលាទិ។ មធុរន្តិ ឯកន្តតោ គោសប្បិអាទិ។ មធុ បន កសាវយុត្តំ ចិរនិក្ខិត្តំ កសាវំ ហោតិ។ ផាណិតំ ខារិយុត្តំ ចិរនិក្ខិត្តំ ខារិយំ ហោតិ។ សប្បិ បន ចិរនិក្ខិត្តំ វណ្ណគន្ធេ ជហន្តម្បិ រសំ ន ជហតីតិ តទេវ ឯកន្តមធុរំ។ តិត្តកន្តិ និម្ពបណ្ណាទិ។ កដុកន្តិ សិង្គិវេរមរិចាទិ។ លោណិកន្តិ សាមុទ្ទិកលោណាទិ។ ខារិកន្តិ វាតិង្គណកឡីរាទិ។ លម្ពិលន្តិ ពទរាមលកកបិដ្ឋសាលវាទិ។ កសាវន្តិ ហរិតកាទិ។ ឥមេ សព្ពេបិ រសា វត្ថុវសេន វុត្តា។ តំតំវត្ថុតោ បនេត្ថ រសោវ អម្ពិលាទីហិ នាមេហិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ។ សាទូតិ ឥដ្ឋរសោ, អសាទូតិ អនិដ្ឋរសោ។ ឥមិនា បទទ្វយេន សព្ពោបិ រសោ បរិយាទិន្នោ។ ឯវំ សន្តេបិ លេឌ្ឌុរសភិត្តិរសបិលោតិករសាទយោ បាឡិយំ អនាគតា សព្ពេបិ រសា យេវាបនកដ្ឋានំ បវិដ្ឋាតិ វេទិតព្ពា។

    628. Rasāyatananiddese mūlarasoti yaṃkiñci mūlaṃ paṭicca nibbattaraso. Khandharasādīsupi eseva nayo. Ambilanti takkambilādi. Madhuranti ekantato gosappiādi. Madhu pana kasāvayuttaṃ ciranikkhittaṃ kasāvaṃ hoti. Phāṇitaṃ khāriyuttaṃ ciranikkhittaṃ khāriyaṃ hoti. Sappi pana ciranikkhittaṃ vaṇṇagandhe jahantampi rasaṃ na jahatīti tadeva ekantamadhuraṃ. Tittakanti nimbapaṇṇādi. Kaṭukanti siṅgiveramaricādi. Loṇikanti sāmuddikaloṇādi. Khārikanti vātiṅgaṇakaḷīrādi. Lambilanti badarāmalakakapiṭṭhasālavādi. Kasāvanti haritakādi. Ime sabbepi rasā vatthuvasena vuttā. Taṃtaṃvatthuto panettha rasova ambilādīhi nāmehi vuttoti veditabbo. Sādūti iṭṭharaso, asādūti aniṭṭharaso. Iminā padadvayena sabbopi raso pariyādinno. Evaṃ santepi leḍḍurasabhittirasapilotikarasādayo pāḷiyaṃ anāgatā sabbepi rasā yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhāti veditabbā.

    ឯវមយំ មូលរសាទិនាភេទេន ភិន្នោបិ រសោ លក្ខណាទីហិ អភិន្នោយេវ។ សព្ពោបិ ហេស ជិវ្ហាបដិហននលក្ខណោ រសោ, ជិវ្ហាវិញ្ញាណស្ស វិសយភាវរសោ, តស្សេវ គោចរបច្ចុបដ្ឋានោ។ សេសំ ចក្ខាយតននិទ្ទេសេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ ឥធាបិ ហិ តថេវ ទ្វិបញ្ញាសនយបដិមណ្ឌិតា តេរស វារា វុត្តា។

    Evamayaṃ mūlarasādinābhedena bhinnopi raso lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi hesa jivhāpaṭihananalakkhaṇo raso, jivhāviññāṇassa visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Sesaṃ cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi tatheva dvipaññāsanayapaṭimaṇḍitā terasa vārā vuttā.

    ៦៣២. ឥត្ថិន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ យន្តិ ករណវចនំ។ យេន ការណេន ឥត្ថិយា ឥត្ថិលិង្គាទីនិ ហោន្តីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ។ តត្ថ ‘លិង្គ’ន្តិ សណ្ឋានំ។ ឥត្ថិយា ហិ ហត្ថបាទគីវាឧរាទីនំ សណ្ឋានំ ន បុរិសស្ស វិយ ហោតិ។ ឥត្ថីនញ្ហិ ហេដ្ឋិមកាយោ វិសទោ ហោតិ, ឧបរិមកាយោ អវិសទោ។ ហត្ថបាទា ខុទ្ទកា, មុខំ ខុទ្ទកំ។ និមិត្តន្តិ សញ្ជាននំ។ ឥត្ថីនញ្ហិ ឧរមំសំ អវិសទំ ហោតិ, មុខំ និម្មស្សុទាឋិកំ។ កេសពន្ធវត្ថគ្គហណម្បិ ន បុរិសានំ វិយ ហោតិ។ កុត្តន្តិ កិរិយា។ ឥត្ថិយោ ហិ ទហរកាលេ សុប្បកមុសលកេហិ កីឡន្តិ, ចិត្តធីតលិកាយ កីឡន្តិ, មត្តិកវាកេន សុត្តកំ នាម កន្តន្តិ។ អាកប្បោតិ គមនាទិអាការោ។ ឥត្ថិយោ ហិ គច្ឆមានា អវិសទា គច្ឆន្តិ, តិដ្ឋមានា និបជ្ជមានា និសីទមានា ខាទមានា ភុញ្ជមានា អវិសទា ភុញ្ជន្តិ។ បុរិសម្បិ ហិ អវិសទំ ទិស្វា មាតុគាមោ វិយ គច្ឆតិ តិដ្ឋតិ និបជ្ជតិ និសីទតិ ខាទតិ ភុញ្ជតីតិ វទន្តិ។

    632. Itthindriyaniddese yanti karaṇavacanaṃ. Yena kāraṇena itthiyā itthiliṅgādīni hontīti ayamettha attho. Tattha ‘liṅga’nti saṇṭhānaṃ. Itthiyā hi hatthapādagīvāurādīnaṃ saṇṭhānaṃ na purisassa viya hoti. Itthīnañhi heṭṭhimakāyo visado hoti, uparimakāyo avisado. Hatthapādā khuddakā, mukhaṃ khuddakaṃ. Nimittanti sañjānanaṃ. Itthīnañhi uramaṃsaṃ avisadaṃ hoti, mukhaṃ nimmassudāṭhikaṃ. Kesabandhavatthaggahaṇampi na purisānaṃ viya hoti. Kuttanti kiriyā. Itthiyo hi daharakāle suppakamusalakehi kīḷanti, cittadhītalikāya kīḷanti, mattikavākena suttakaṃ nāma kantanti. Ākappoti gamanādiākāro. Itthiyo hi gacchamānā avisadā gacchanti, tiṭṭhamānā nipajjamānā nisīdamānā khādamānā bhuñjamānā avisadā bhuñjanti. Purisampi hi avisadaṃ disvā mātugāmo viya gacchati tiṭṭhati nipajjati nisīdati khādati bhuñjatīti vadanti.

    ឥត្ថត្តំ ឥត្ថិភាវោតិ ឧភយម្បិ ឯកត្ថំ; ឥត្ថិសភាវោតិ អត្ថោ។ អយំ កម្មជោ បដិសន្ធិសមុដ្ឋិតោ។ ឥត្ថិលិង្គាទីនិ បន ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច បវត្តេ សមុដ្ឋិតានិ។ យថា ហិ ពីជេ សតិ, ពីជំ បដិច្ច, ពីជបច្ចយា រុក្ខោ វឌ្ឍិត្វា សាខាវិដបសម្បន្នោ ហុត្វា អាកាសំ បូរេត្វា តិដ្ឋតិ, ឯវមេវ ឥត្ថិភាវសង្ខាតេ ឥត្ថិន្ទ្រិយេ សតិ ឥត្ថិលិង្គាទីនិ ហោន្តិ។ ពីជំ វិយ ហិ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ពីជំ បដិច្ច វឌ្ឍិត្វា អាកាសំ បូរេត្វា ឋិតរុក្ខោ វិយ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច ឥត្ថិលិង្គាទីនិ បវត្តេ សមុដ្ឋហន្តិ។ តត្ថ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ន ចក្ខុវិញ្ញេយ្យំ, មនោវិញ្ញេយ្យមេវ។ ឥត្ថិលិង្គាទីនិ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យានិបិ មនោវិញ្ញេយ្យានិបិ។

    Itthattaṃ itthibhāvoti ubhayampi ekatthaṃ; itthisabhāvoti attho. Ayaṃ kammajo paṭisandhisamuṭṭhito. Itthiliṅgādīni pana itthindriyaṃ paṭicca pavatte samuṭṭhitāni. Yathā hi bīje sati, bījaṃ paṭicca, bījapaccayā rukkho vaḍḍhitvā sākhāviṭapasampanno hutvā ākāsaṃ pūretvā tiṭṭhati, evameva itthibhāvasaṅkhāte itthindriye sati itthiliṅgādīni honti. Bījaṃ viya hi itthindriyaṃ, bījaṃ paṭicca vaḍḍhitvā ākāsaṃ pūretvā ṭhitarukkho viya itthindriyaṃ paṭicca itthiliṅgādīni pavatte samuṭṭhahanti. Tattha itthindriyaṃ na cakkhuviññeyyaṃ, manoviññeyyameva. Itthiliṅgādīni cakkhuviññeyyānipi manoviññeyyānipi.

    ឥទំ តំ រូបំ ឥត្ថិន្ទ្រិយន្តិ ឥទំ តំ រូបំ, យថា ចក្ខុន្ទ្រិយាទីនិ បុរិសស្សាបិ ហោន្តិ, ន ឯវំ; និយមតោ បន ឥត្ថិយា ឯវ ឥន្ទ្រិយំ ‘ឥត្ថិន្ទ្រិយំ’។

    Idaṃ taṃ rūpaṃ itthindriyanti idaṃ taṃ rūpaṃ, yathā cakkhundriyādīni purisassāpi honti, na evaṃ; niyamato pana itthiyā eva indriyaṃ ‘itthindriyaṃ’.

    ៦៣៣. បុរិសិន្ទ្រិយេបិ ឯសេវ នយោ។ បុរិសលិង្គាទីនិ បន ឥត្ថិលិង្គាទីនំ បដិបក្ខតោ វេទិតព្ពានិ។ បុរិសស្ស ហិ ហត្ថបាទគីវាឧរាទីនំ សណ្ឋានំ ន ឥត្ថិយា វិយ ហោតិ។ បុរិសានញ្ហិ ឧបរិមកាយោ វិសទោ ហោតិ ហេដ្ឋិមកាយោ អវិសទោ, ហត្ថបាទា មហន្តា, មុខំ មហន្តំ, ឧរមំសំ វិសទំ, មស្សុទាឋិកា ឧប្បជ្ជន្តិ។ កេសពន្ធនវត្ថគ្គហណំ ន ឥត្ថីនំ វិយ ហោតិ។ ទហរកាលេ រថនង្គលាទីហិ កីឡន្តិ, វាលិកបាឡិំ កត្វា វាបិំ នាម ខនន្តិ, គមនាទីនិ វិសទានិ ហោន្តិ។ ឥត្ថិម្បិ គមនាទីនិ វិសទានិ កុរុមានំ ទិស្វា ‘បុរិសោ វិយ គច្ឆតី’តិអាទីនិ វទន្តិ។ សេសំ ឥត្ថិន្ទ្រិយេ វុត្តសទិសមេវ។

    633. Purisindriyepi eseva nayo. Purisaliṅgādīni pana itthiliṅgādīnaṃ paṭipakkhato veditabbāni. Purisassa hi hatthapādagīvāurādīnaṃ saṇṭhānaṃ na itthiyā viya hoti. Purisānañhi uparimakāyo visado hoti heṭṭhimakāyo avisado, hatthapādā mahantā, mukhaṃ mahantaṃ, uramaṃsaṃ visadaṃ, massudāṭhikā uppajjanti. Kesabandhanavatthaggahaṇaṃ na itthīnaṃ viya hoti. Daharakāle rathanaṅgalādīhi kīḷanti, vālikapāḷiṃ katvā vāpiṃ nāma khananti, gamanādīni visadāni honti. Itthimpi gamanādīni visadāni kurumānaṃ disvā ‘puriso viya gacchatī’tiādīni vadanti. Sesaṃ itthindriye vuttasadisameva.

    តត្ថ ឥត្ថិភាវលក្ខណំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, ឥត្ថីតិ បកាសនរសំ, ឥត្ថិលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បានំ ការណភាវបច្ចុបដ្ឋានំ។ បុរិសភាវលក្ខណំ បុរិសិន្ទ្រិយំ, បុរិសោតិ បកាសនរសំ, បុរិសលិង្គនិមិត្តកុត្តាកប្បានំ ការណភាវបច្ចុបដ្ឋានំ។ ឧភយម្បេតំ បឋមកប្បិកានំ បវត្តេ សមុដ្ឋាតិ។ អបរភាគេ បដិសន្ធិយំ។ បដិសន្ធិសមុដ្ឋិតម្បិ បវត្តេ ចលតិ បរិវត្តតិ។

    Tattha itthibhāvalakkhaṇaṃ itthindriyaṃ, itthīti pakāsanarasaṃ, itthiliṅganimittakuttākappānaṃ kāraṇabhāvapaccupaṭṭhānaṃ. Purisabhāvalakkhaṇaṃ purisindriyaṃ, purisoti pakāsanarasaṃ, purisaliṅganimittakuttākappānaṃ kāraṇabhāvapaccupaṭṭhānaṃ. Ubhayampetaṃ paṭhamakappikānaṃ pavatte samuṭṭhāti. Aparabhāge paṭisandhiyaṃ. Paṭisandhisamuṭṭhitampi pavatte calati parivattati.

    យថាហ –

    Yathāha –

    ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភូតំ ហោតិ។ តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរិស្សា ភិក្ខុនិយា បុរិសលិង្គំ បាតុភូតំ ហោតី’’តិ (បារា. ៦៩)។

    ‘‘Tena kho pana samayena aññatarassa bhikkhuno itthiliṅgaṃ pātubhūtaṃ hoti. Tena kho pana samayena aññatarissā bhikkhuniyā purisaliṅgaṃ pātubhūtaṃ hotī’’ti (pārā. 69).

    ឥមេសុ បន ទ្វីសុ បុរិសលិង្គំ ឧត្តមំ, ឥត្ថិលិង្គំ ហីនំ។ តស្មា បុរិសលិង្គំ ពលវអកុសលេន អន្តរធាយតិ, ឥត្ថិលិង្គំ ទុព្ពលកុសលេន បតិដ្ឋាតិ។ ឥត្ថិលិង្គំ បន អន្តរធាយន្តំ ទុព្ពលអកុសលេន អន្តរធាយតិ, បុរិសលិង្គំ ពលវកុសលេន បតិដ្ឋាតិ។ ឯវំ ឧភយម្បិ អកុសលេន អន្តរធាយតិ, កុសលេន បតិដ្ឋាតីតិ វេទិតព្ពំ។

    Imesu pana dvīsu purisaliṅgaṃ uttamaṃ, itthiliṅgaṃ hīnaṃ. Tasmā purisaliṅgaṃ balavaakusalena antaradhāyati, itthiliṅgaṃ dubbalakusalena patiṭṭhāti. Itthiliṅgaṃ pana antaradhāyantaṃ dubbalaakusalena antaradhāyati, purisaliṅgaṃ balavakusalena patiṭṭhāti. Evaṃ ubhayampi akusalena antaradhāyati, kusalena patiṭṭhātīti veditabbaṃ.

    ឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បន កិំ ឯកំ ឥន្ទ្រិយំ ឧទាហុ ទ្វេតិ? ឯកំ។ តញ្ច ខោ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសិន្ទ្រិយំ។ ‘ឯវំ សន្តេ ទុតិយព្យញ្ជនកស្ស អភាវោ អាបជ្ជតិ។ ឥន្ទ្រិយញ្ហិ ព្យញ្ជនការណំ វុត្តំ។ តញ្ចស្ស នត្ថី’តិ? ‘ន តស្ស ឥន្ទ្រិយំ ព្យញ្ជនការណំ’។ ‘កស្មា’? ‘សទា អភាវតោ។ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ហិ យទា ឥត្ថិយា រាគចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តទាវ បុរិសព្យញ្ជនំ បាកដំ ហោតិ, ឥត្ថិព្យញ្ជនំ បដិច្ឆន្នំ គុឡ្ហំ ហោតិ។ តថា ឥតរស្ស ឥតរំ។

    Ubhatobyañjanakassa pana kiṃ ekaṃ indriyaṃ udāhu dveti? Ekaṃ. Tañca kho itthiubhatobyañjanakassa itthindriyaṃ, purisaubhatobyañjanakassa purisindriyaṃ. ‘Evaṃ sante dutiyabyañjanakassa abhāvo āpajjati. Indriyañhi byañjanakāraṇaṃ vuttaṃ. Tañcassa natthī’ti? ‘Na tassa indriyaṃ byañjanakāraṇaṃ’. ‘Kasmā’? ‘Sadā abhāvato. Itthiubhatobyañjanakassa hi yadā itthiyā rāgacittaṃ uppajjati, tadāva purisabyañjanaṃ pākaṭaṃ hoti, itthibyañjanaṃ paṭicchannaṃ guḷhaṃ hoti. Tathā itarassa itaraṃ.

    យទិ ច តេសំ ឥន្ទ្រិយំ ទុតិយព្យញ្ជនការណំ ភវេយ្យ, សទាបិ ព្យញ្ជនទ្វយំ តិដ្ឋេយ្យ។ ន បន តិដ្ឋតិ។ តស្មា វេទិតព្ពមេតំ ន តស្ស តំ ព្យញ្ជនការណំ។ កម្មសហាយំ បន រាគចិត្តមេវេត្ថ ការណំ។ យស្មា ចស្ស ឯកមេវ ឥន្ទ្រិយំ ហោតិ, តស្មា ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ សយម្បិ គព្ភំ គណ្ហាតិ, បរម្បិ គណ្ហាបេតិ។ បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោ បរំ គព្ភំ គណ្ហាបេតិ, សយំ បន ន គណ្ហាតីតិ។

    Yadi ca tesaṃ indriyaṃ dutiyabyañjanakāraṇaṃ bhaveyya, sadāpi byañjanadvayaṃ tiṭṭheyya. Na pana tiṭṭhati. Tasmā veditabbametaṃ na tassa taṃ byañjanakāraṇaṃ. Kammasahāyaṃ pana rāgacittamevettha kāraṇaṃ. Yasmā cassa ekameva indriyaṃ hoti, tasmā itthiubhatobyañjanako sayampi gabbhaṃ gaṇhāti, parampi gaṇhāpeti. Purisaubhatobyañjanako paraṃ gabbhaṃ gaṇhāpeti, sayaṃ pana na gaṇhātīti.

    ៦៣៤. ជីវិតិន្ទ្រិយនិទ្ទេសេ យំ វត្តព្ពំ តំ ហេដ្ឋា អរូបជីវិតិន្ទ្រិយេ វុត្តមេវ។ កេវលញ្ហិ តត្ថ យោ តេសំ អរូបីនំ ធម្មានន្តិ វុត្តំ, ឥធ រូបជីវិតិន្ទ្រិយត្តា យោ តេសំ រូបីនំ ធម្មានន្តិ អយមេវ វិសេសោ។ លក្ខណាទីនិ បនស្ស ឯវំ វេទិតព្ពានិ – សហជាតរូបានុបាលនលក្ខណំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, តេសំ បវត្តនរសំ, តេសំ យេវ ឋបនបច្ចុបដ្ឋានំ, យាបយិតព្ពភូតបទដ្ឋានន្តិ។

    634. Jīvitindriyaniddese yaṃ vattabbaṃ taṃ heṭṭhā arūpajīvitindriye vuttameva. Kevalañhi tattha yo tesaṃ arūpīnaṃ dhammānanti vuttaṃ, idha rūpajīvitindriyattā yo tesaṃ rūpīnaṃ dhammānanti ayameva viseso. Lakkhaṇādīni panassa evaṃ veditabbāni – sahajātarūpānupālanalakkhaṇaṃ jīvitindriyaṃ, tesaṃ pavattanarasaṃ, tesaṃ yeva ṭhapanapaccupaṭṭhānaṃ, yāpayitabbabhūtapadaṭṭhānanti.

    ៦៣៥. កាយវិញ្ញត្តិនិទ្ទេសេ កាយវិញ្ញត្តីតិ ឯត្ថ តាវ កាយេន អត្តនោ ភាវំ វិញ្ញាបេន្តានំ តិរច្ឆានេហិបិ បុរិសានំ, បុរិសេហិ វា តិរច្ឆានានម្បិ កាយគហណានុសារេន គហិតាយ ឯតាយ ភាវោ វិញ្ញាយតីតិ ‘វិញ្ញត្តិ’។ សយំ កាយគហណានុសារេន វិញ្ញាយតីតិបិ ‘វិញ្ញត្តិ’។ ‘‘កាយេន សំវរោ សាធូ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៣៦១) អាគតោ ចោបនសង្ខាតោ កាយោវ វិញ្ញត្តិ ‘កាយវិញ្ញត្តិ’។ កាយវិប្ផន្ទនេន អធិប្បាយវិញ្ញាបនហេតុត្តា, សយញ្ច តថា វិញ្ញេយ្យត្តា កាយេន វិញ្ញត្តីតិបិ ‘កាយវិញ្ញត្តិ’។

    635. Kāyaviññattiniddese kāyaviññattīti ettha tāva kāyena attano bhāvaṃ viññāpentānaṃ tiracchānehipi purisānaṃ, purisehi vā tiracchānānampi kāyagahaṇānusārena gahitāya etāya bhāvo viññāyatīti ‘viññatti’. Sayaṃ kāyagahaṇānusārena viññāyatītipi ‘viññatti’. ‘‘Kāyena saṃvaro sādhū’’tiādīsu (dha. pa. 361) āgato copanasaṅkhāto kāyova viññatti ‘kāyaviññatti’. Kāyavipphandanena adhippāyaviññāpanahetuttā, sayañca tathā viññeyyattā kāyena viññattītipi ‘kāyaviññatti’.

    កុសលចិត្តស្ស វាតិអាទីសុ អដ្ឋហិ កាមាវចរេហិ អភិញ្ញាចិត្តេន ចាតិ នវហិ កុសលចិត្តេហិ កុសលចិត្តស្ស វា, ទ្វាទសហិបិ អកុសលចិត្តេហិ អកុសលចិត្តស្ស វា, អដ្ឋហិ មហាកិរិយេហិ ទ្វីហិ អហេតុកកិរិយេហិ អភិញ្ញាប្បត្តេន ឯកេន រូបាវចរកិរិយេនាតិ ឯកាទសហិ កិរិយចិត្តេហិ អព្យាកតចិត្តស្ស វា។ ឥតោ អញ្ញានិ ហិ ចិត្តានិ វិញ្ញត្តិំ ន ជនេន្តិ។ សេក្ខាសេក្ខបុថុជ្ជនានំ បន ឯត្តកេហេវ ចិត្តេហិ វិញ្ញត្តិ ហោតីតិ ឯតេសំ កុសលាទីនំ វសេន តីហិ បទេហិ ‘ហេតុតោ’ ទស្សិតា។

    Kusalacittassa vātiādīsu aṭṭhahi kāmāvacarehi abhiññācittena cāti navahi kusalacittehi kusalacittassa vā, dvādasahipi akusalacittehi akusalacittassa vā, aṭṭhahi mahākiriyehi dvīhi ahetukakiriyehi abhiññāppattena ekena rūpāvacarakiriyenāti ekādasahi kiriyacittehi abyākatacittassa vā. Ito aññāni hi cittāni viññattiṃ na janenti. Sekkhāsekkhaputhujjanānaṃ pana ettakeheva cittehi viññatti hotīti etesaṃ kusalādīnaṃ vasena tīhi padehi ‘hetuto’ dassitā.

    ឥទានិ ឆហិ បទេហិ ‘ផលតោ’ ទស្សេតុំ អភិក្កមន្តស្ស វាតិអាទិ វុត្តំ។ អភិក្កមាទយោ ហិ វិញ្ញត្តិវសេន បវត្តត្តា វិញ្ញត្តិផលំ នាម។ តត្ថ ‘អភិក្កមន្តស្សា’តិ បុរតោ កាយំ អភិហរន្តស្ស។ បដិក្កមន្តស្សាតិ បច្ឆតោ បច្ចាហរន្តស្ស។ អាលោកេន្តស្សាតិ ឧជុកំ បេក្ខន្តស្ស។ វិលោកេន្តស្សាតិ ឥតោ ចិតោ ច បេក្ខន្តស្ស។ សមិញ្ជេន្តស្សាតិ សន្ធយោ សង្កោចេន្តស្ស។ បសារេន្តស្សាតិ សន្ធយោ បដិបណាមេន្តស្ស។

    Idāni chahi padehi ‘phalato’ dassetuṃ abhikkamantassa vātiādi vuttaṃ. Abhikkamādayo hi viññattivasena pavattattā viññattiphalaṃ nāma. Tattha ‘abhikkamantassā’ti purato kāyaṃ abhiharantassa. Paṭikkamantassāti pacchato paccāharantassa. Ālokentassāti ujukaṃ pekkhantassa. Vilokentassāti ito cito ca pekkhantassa. Samiñjentassāti sandhayo saṅkocentassa. Pasārentassāti sandhayo paṭipaṇāmentassa.

    ឥទានិ ឆហិ បទេហិ ‘សភាវតោ’ ទស្សេតុំ កាយស្ស ថម្ភនាតិ អាទិ វុត្តំ។ តត្ថ ‘កាយស្សា’តិ សរីរស្ស។ កាយំ ថម្ភេត្វា ថទ្ធំ ករោតីតិ ថម្ភនា។ តមេវ ឧបសគ្គេន វឌ្ឍេត្វា សន្ថម្ភនាតិ អាហ។ ពលវតរា វា ថម្ភនា ‘សន្ថម្ភនា’។ សន្ថម្ភិតត្តន្តិ សន្ថម្ភិតភាវោ។ វិញ្ញាបនវសេន វិញ្ញត្តិ។ វិញ្ញាបនាតិ វិញ្ញាបនាការោ។ វិញ្ញាបិតភាវោ វិញ្ញាបិតត្តំ។ សេសមេត្ថ យំ វត្តព្ពំ តំ ហេដ្ឋា ទ្វារកថាយំ វុត្តមេវ។ តថា វចីវិញ្ញត្តិយំ។

    Idāni chahi padehi ‘sabhāvato’ dassetuṃ kāyassa thambhanāti ādi vuttaṃ. Tattha ‘kāyassā’ti sarīrassa. Kāyaṃ thambhetvā thaddhaṃ karotīti thambhanā. Tameva upasaggena vaḍḍhetvā santhambhanāti āha. Balavatarā vā thambhanā ‘santhambhanā’. Santhambhitattanti santhambhitabhāvo. Viññāpanavasena viññatti. Viññāpanāti viññāpanākāro. Viññāpitabhāvo viññāpitattaṃ. Sesamettha yaṃ vattabbaṃ taṃ heṭṭhā dvārakathāyaṃ vuttameva. Tathā vacīviññattiyaṃ.

    ៦៣៦. វចីវិញ្ញត្តីតិបទស្ស បន និទ្ទេសបទានញ្ច អត្ថោ តត្ថ ន វុត្តោ, សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – វាចាយ អត្តនោ ភាវំ វិញ្ញាបេន្តានំ តិរច្ឆានេហិបិ បុរិសានំ, បុរិសេហិ វា តិរច្ឆានានម្បិ , វចីគហណានុសារេន គហិតាយ ឯតាយ ភាវោ វិញ្ញាយតីតិ វិញ្ញត្តិ។ សយញ្ច វចីគហណានុសារេន វិញ្ញាយតីតិបិ វិញ្ញត្តិ។ ‘‘សាធុ វាចាយ សំវរោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៣៦១) អាគតា ចោបនសង្ខាតា វចី ឯវ វិញ្ញត្តិ ‘វចីវិញ្ញត្តិ’។ វចីឃោសេន អធិប្បាយវិញ្ញាបនហេតុត្តា សយញ្ច តថាវិញ្ញេយ្យត្តា វាចាយ វិញ្ញត្តីតិបិ ‘វចីវិញ្ញត្តិ’។ វាចា គិរាតិអាទីសុ វុច្ចតីតិ ‘វាចា’។ គិរិយតីតិ ‘គិរា’។ ព្យប្បថោតិ វាក្យភេទោ។ វាក្យញ្ច តំ បថោ ច អត្ថំ ញាតុកាមានំ ញាបេតុកាមានញ្ចាតិបិ ‘ព្យប្បថោ’។ ឧទីរិយតីតិ ឧទីរណំ។ ឃុស្សតីតិ ឃោសោ។ ករិយតីតិ កម្មំ។ ឃោសោវ កម្មំ ឃោសកម្មំ។ នានប្បការេហិ កតោ ឃោសោតិ អត្ថោ។ វចិយា ភេទោ វចីភេទោ។ សោ បន ‘ន ភង្គោ, បភេទគតា វាចា ឯវា’តិ ញាបនត្ថំ វាចា វចីភេទោតិ វុត្តំ។ ឥមេហិ សព្ពេហិបិ បទេហិ ‘សទ្ទវាចាវ’ ទស្សិតា។ ឥទានិ តាយ វាចាយ សទ្ធិំ យោជេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តត្ថានំ វិញ្ញត្តិអាទីនំ បទានំ វសេន តីហាការេហិ សភាវតោ តំ ទស្សេតុំ យា តាយ វាចាយ វិញ្ញត្តីតិអាទិ វុត្តំ។ តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ឧត្តានត្ថមេវ។

    636. Vacīviññattītipadassa pana niddesapadānañca attho tattha na vutto, so evaṃ veditabbo – vācāya attano bhāvaṃ viññāpentānaṃ tiracchānehipi purisānaṃ, purisehi vā tiracchānānampi , vacīgahaṇānusārena gahitāya etāya bhāvo viññāyatīti viññatti. Sayañca vacīgahaṇānusārena viññāyatītipi viññatti. ‘‘Sādhu vācāya saṃvaro’’tiādīsu (dha. pa. 361) āgatā copanasaṅkhātā vacī eva viññatti ‘vacīviññatti’. Vacīghosena adhippāyaviññāpanahetuttā sayañca tathāviññeyyattā vācāya viññattītipi ‘vacīviññatti’. Vācā girātiādīsu vuccatīti ‘vācā’. Giriyatīti ‘girā’. Byappathoti vākyabhedo. Vākyañca taṃ patho ca atthaṃ ñātukāmānaṃ ñāpetukāmānañcātipi ‘byappatho’. Udīriyatīti udīraṇaṃ. Ghussatīti ghoso. Kariyatīti kammaṃ. Ghosova kammaṃ ghosakammaṃ. Nānappakārehi kato ghosoti attho. Vaciyā bhedo vacībhedo. So pana ‘na bhaṅgo, pabhedagatā vācā evā’ti ñāpanatthaṃ vācā vacībhedoti vuttaṃ. Imehi sabbehipi padehi ‘saddavācāva’ dassitā. Idāni tāya vācāya saddhiṃ yojetvā heṭṭhā vuttatthānaṃ viññattiādīnaṃ padānaṃ vasena tīhākārehi sabhāvato taṃ dassetuṃ yā tāya vācāya viññattītiādi vuttaṃ. Taṃ heṭṭhā vuttanayattā uttānatthameva.

    ឥទានិ វិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបកចិត្តេសុ អសម្មោហត្ថំ ទ្វត្តិំស ឆព្ពីស ឯកូនវីសតិ សោឡស បច្ឆិមានីតិ ឥទំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ – ទ្វត្តិំស ចិត្តានិ ហិ រូបំ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥរិយាបថម្បិ ឧបត្ថម្ភេន្តិ, ទុវិធម្បិ វិញ្ញត្តិំ ជនេន្តិ។ ឆព្ពីសតិ វិញ្ញត្តិមេវ ន ជនេន្តិ, ឥតរទ្វយំ ករោន្តិ។ ឯកូនវីសតិ រូបមេវ សមុដ្ឋាបេន្តិ, ឥតរទ្វយំ ន ករោន្តិ។ សោឡស ឥមេសុ តីសុ ឯកម្បិ ន ករោន្តិ។

    Idāni viññattisamuṭṭhāpakacittesu asammohatthaṃ dvattiṃsa chabbīsa ekūnavīsati soḷasa pacchimānīti idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ – dvattiṃsa cittāni hi rūpaṃ samuṭṭhāpenti, iriyāpathampi upatthambhenti, duvidhampi viññattiṃ janenti. Chabbīsati viññattimeva na janenti, itaradvayaṃ karonti. Ekūnavīsati rūpameva samuṭṭhāpenti, itaradvayaṃ na karonti. Soḷasa imesu tīsu ekampi na karonti.

    តត្ថ ទ្វត្តិំសាតិ ហេដ្ឋា វុត្តានេវ កាមាវចរតោ អដ្ឋ កុសលានិ, ទ្វាទស អកុសលានិ, កិរិយតោ ទស ចិត្តានិ, សេក្ខបុថុជ្ជនានំ អភិញ្ញាចិត្តំ, ខីណាសវានំ អភិញ្ញាចិត្តន្តិ។ ឆព្ពីសាតិ រូបាវចរតោ បញ្ច កុសលានិ, បញ្ច កិរិយានិ, អរូបាវចរតោ ចត្តារិ កុសលានិ, ចត្តារិ កិរិយានិ, ចត្តារិ មគ្គចិត្តានិ, ចត្តារិ ផលចិត្តានីតិ។ ឯកូនវីសតីតិ កាមាវចរកុសលវិបាកតោ ឯកាទស, អកុសលវិបាកតោ ទ្វេ , កិរិយតោ កិរិយមនោធាតុ, រូបាវចរតោ បញ្ច វិបាកចិត្តានីតិ។ សោឡសាតិ ទ្វេ បញ្ចវិញ្ញាណានិ, សព្ពសត្តានំ បដិសន្ធិចិត្តំ, ខីណាសវានំ ចុតិចិត្តំ, អរូបេ ចត្តារិ វិបាកចិត្តានីតិ។ ឥមានិ សោឡស រូបិរិយាបថវិញ្ញត្តីសុ ឯកម្បិ ន ករោន្តិ។ អញ្ញានិបិ ពហូនិ អរូបេ ឧប្បន្នានិ អនោកាសគតត្តា រូបំ ន សមុដ្ឋាបេន្តិ។ ន តានេវ, កាយវចីវិញ្ញត្តិយោបិ។

    Tattha dvattiṃsāti heṭṭhā vuttāneva kāmāvacarato aṭṭha kusalāni, dvādasa akusalāni, kiriyato dasa cittāni, sekkhaputhujjanānaṃ abhiññācittaṃ, khīṇāsavānaṃ abhiññācittanti. Chabbīsāti rūpāvacarato pañca kusalāni, pañca kiriyāni, arūpāvacarato cattāri kusalāni, cattāri kiriyāni, cattāri maggacittāni, cattāri phalacittānīti. Ekūnavīsatīti kāmāvacarakusalavipākato ekādasa, akusalavipākato dve , kiriyato kiriyamanodhātu, rūpāvacarato pañca vipākacittānīti. Soḷasāti dve pañcaviññāṇāni, sabbasattānaṃ paṭisandhicittaṃ, khīṇāsavānaṃ cuticittaṃ, arūpe cattāri vipākacittānīti. Imāni soḷasa rūpiriyāpathaviññattīsu ekampi na karonti. Aññānipi bahūni arūpe uppannāni anokāsagatattā rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Na tāneva, kāyavacīviññattiyopi.

    ៦៣៧. អាកាសធាតុនិទ្ទេសេ ន កស្សតិ, ន និកស្សតិ, កសិតុំ វា ឆិន្ទិតុំ វា ភិន្ទិតុំ វា ន សក្កាតិ អាកាសោ។ អាកាសោវ អាកាសគតំ , ខេឡគតាទិ វិយ។ អាកាសោតិ វា គតន្តិ ‘អាកាសគតំ’។ ន ហញ្ញតីតិ អឃំ, អឃដ្ដនីយន្តិ អត្ថោ។ អឃមេវ អឃគតំ។ ឆិទ្ទដ្ឋេន វិវរោ។ វិវរោវ វិវរគតំ។ អសម្ផុដ្ឋំ ចតូហិ មហាភូតេហីតិ ឯតេហិ អសម្ផុដ្ឋំ និជ្ជដាកាសំវ កថិតំ។ លក្ខណាទិតោ បន រូបបរិច្ឆេទលក្ខណា អាកាសធាតុ, រូបបរិយន្តប្បកាសនរសា, រូបមរិយាទបច្ចុបដ្ឋានា អសម្ផុដ្ឋភាវឆិទ្ទវិវរភាវបច្ចុបដ្ឋានា វា, បរិច្ឆិន្នរូបបទដ្ឋានា, យាយ បរិច្ឆិន្នេសុ រូបេសុ ‘ឥទមិតោ ឧទ្ធំ អធោ តិរិយ’ន្តិ ច ហោតិ។

    637. Ākāsadhātuniddese na kassati, na nikassati, kasituṃ vā chindituṃ vā bhindituṃ vā na sakkāti ākāso. Ākāsova ākāsagataṃ, kheḷagatādi viya. Ākāsoti vā gatanti ‘ākāsagataṃ’. Na haññatīti aghaṃ, aghaṭṭanīyanti attho. Aghameva aghagataṃ. Chiddaṭṭhena vivaro. Vivarova vivaragataṃ. Asamphuṭṭhaṃ catūhi mahābhūtehīti etehi asamphuṭṭhaṃ nijjaṭākāsaṃva kathitaṃ. Lakkhaṇādito pana rūpaparicchedalakkhaṇā ākāsadhātu, rūpapariyantappakāsanarasā, rūpamariyādapaccupaṭṭhānā asamphuṭṭhabhāvachiddavivarabhāvapaccupaṭṭhānā vā, paricchinnarūpapadaṭṭhānā, yāya paricchinnesu rūpesu ‘idamito uddhaṃ adho tiriya’nti ca hoti.

    ៦៣៨. ឥតោ បរេ រូបស្សលហុតាទីនំ និទ្ទេសា ចិត្តស្សលហុតាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។ លក្ខណាទិតោ បនេត្ថ អទន្ធតាលក្ខណា រូបស្ស លហុតា, រូបានំ គរុភាវវិនោទនរសា, លហុបរិវត្តិតាបច្ចុបដ្ឋានា, លហុរូបបទដ្ឋានា។ អថទ្ធតាលក្ខណា រូបស្ស មុទុតា, រូបានំ ថទ្ធភាវវិនោទនរសា, សព្ពកិរិយាសុ អវិរោធិតាបច្ចុបដ្ឋានា, មុទុរូបបទដ្ឋានា។ សរីរកិរិយានុកូលកម្មញ្ញភាវលក្ខណា រូបស្ស កម្មញ្ញតា, អកម្មញ្ញតាវិនោទនរសា, អទុព្ពលភាវបច្ចុបដ្ឋានា, កម្មញ្ញរូបបទដ្ឋានា។

    638. Ito pare rūpassalahutādīnaṃ niddesā cittassalahutādīsu vuttanayeneva veditabbā. Lakkhaṇādito panettha adandhatālakkhaṇā rūpassa lahutā, rūpānaṃ garubhāvavinodanarasā, lahuparivattitāpaccupaṭṭhānā, lahurūpapadaṭṭhānā. Athaddhatālakkhaṇā rūpassa mudutā, rūpānaṃ thaddhabhāvavinodanarasā, sabbakiriyāsu avirodhitāpaccupaṭṭhānā, mudurūpapadaṭṭhānā. Sarīrakiriyānukūlakammaññabhāvalakkhaṇā rūpassa kammaññatā, akammaññatāvinodanarasā, adubbalabhāvapaccupaṭṭhānā, kammaññarūpapadaṭṭhānā.

    ឯតា បន តិស្សោ ន អញ្ញមញ្ញំ វិជហន្តិ។ ឯវំ សន្តេបិ យោ អរោគិនោ វិយ រូបានំ លហុភាវោ, អទន្ធតាលហុបរិវត្តិប្បការោ, រូបទន្ធត្តករធាតុក្ខោភបដិបក្ខបច្ចយសមុដ្ឋានោ, សោ រូបវិការោ ‘រូបស្សលហុតា’។ យោ សុបរិមទ្ទិតចម្មស្សេវ រូបានំ មុទុភាវោ សព្ពកិរិយាវិសេសេសុ សរសវត្តនភាវោ វសវត្តនភាវមទ្ទវប្បការោ រូបថទ្ធត្តករធាតុក្ខោភបដិបក្ខបច្ចយសមុដ្ឋានោ , សោ រូបវិការោ ‘រូបស្ស មុទុតា’។ យោ បន សុធន្តសុវណ្ណស្សេវ រូបានំ កម្មញ្ញភាវោ សរីរកិរិយានុកូលភាវប្បការោ សរីរកិរិយានំ អននុកូលករធាតុក្ខោភបដិបក្ខបច្ចយសមុដ្ឋានោ, សោ រូបវិការោ ‘រូបស្ស កម្មញ្ញតា’តិ។ ឯវមេតាសំ វិសេសោ វេទិតព្ពោ។

    Etā pana tisso na aññamaññaṃ vijahanti. Evaṃ santepi yo arogino viya rūpānaṃ lahubhāvo, adandhatālahuparivattippakāro, rūpadandhattakaradhātukkhobhapaṭipakkhapaccayasamuṭṭhāno, so rūpavikāro ‘rūpassalahutā’. Yo suparimadditacammasseva rūpānaṃ mudubhāvo sabbakiriyāvisesesu sarasavattanabhāvo vasavattanabhāvamaddavappakāro rūpathaddhattakaradhātukkhobhapaṭipakkhapaccayasamuṭṭhāno , so rūpavikāro ‘rūpassa mudutā’. Yo pana sudhantasuvaṇṇasseva rūpānaṃ kammaññabhāvo sarīrakiriyānukūlabhāvappakāro sarīrakiriyānaṃ ananukūlakaradhātukkhobhapaṭipakkhapaccayasamuṭṭhāno, so rūpavikāro ‘rūpassa kammaññatā’ti. Evametāsaṃ viseso veditabbo.

    ឯតា បន តិស្សោបិ កម្មំ កាតុំ ន សក្កោតិ, អាហារាទយោវ ករោន្តិ។ តថា ហិ យោគិនោ ‘អជ្ជ អម្ហេហិ ភោជនសប្បាយំ លទ្ធំ, កាយោ នោ លហុ មុទុ កម្មញ្ញោ’តិ វទន្តិ។ ‘អជ្ជ ឧតុសប្បាយំ លទ្ធំ, អជ្ជ អម្ហាកំ ចិត្តំ ឯកគ្គំ, កាយោ នោ លហុ មុទុ កម្មញ្ញោ’តិ វទន្តីតិ។

    Etā pana tissopi kammaṃ kātuṃ na sakkoti, āhārādayova karonti. Tathā hi yogino ‘ajja amhehi bhojanasappāyaṃ laddhaṃ, kāyo no lahu mudu kammañño’ti vadanti. ‘Ajja utusappāyaṃ laddhaṃ, ajja amhākaṃ cittaṃ ekaggaṃ, kāyo no lahu mudu kammañño’ti vadantīti.

    ៦៤១. ឧបចយសន្តតិនិទ្ទេសេសុ អាយតនានន្តិ អឌ្ឍេកាទសន្នំ រូបាយតនានំ។ អាចយោតិ និព្ពត្តិ។ សោ រូបស្ស ឧបចយោតិ យោ អាយតនានំ អាចយោ បុនប្បុនំ និព្ពត្តមានានំ, សោវ រូបស្ស ឧបចយោ នាម ហោតិ; វឌ្ឍីតិ អត្ថោ។ យោ រូបស្ស ឧបចយោ សា រូបស្ស សន្តតីតិ យា ឯវំ ឧបចិតានំ រូបានំ វឌ្ឍិ, តតោ ឧត្តរិតរំ បវត្តិកាលេ សា រូបស្ស សន្តតិ នាម ហោតិ; បវត្តីតិ អត្ថោ។ នទិតីរេ ខតកូបស្មិញ្ហិ ឧទកុគ្គមនកាលោ វិយ អាចយោ, និព្ពត្តិ; បរិបុណ្ណកាលោ វិយ ឧបចយោ, វឌ្ឍិ; អជ្ឈោត្ថរិត្វា គមនកាលោ វិយ សន្តតិ, បវត្តីតិ វេទិតព្ពា។

    641. Upacayasantatiniddesesu āyatanānanti aḍḍhekādasannaṃ rūpāyatanānaṃ. Ācayoti nibbatti. So rūpassa upacayoti yo āyatanānaṃ ācayo punappunaṃ nibbattamānānaṃ, sova rūpassa upacayo nāma hoti; vaḍḍhīti attho. Yo rūpassa upacayo sā rūpassa santatīti yā evaṃ upacitānaṃ rūpānaṃ vaḍḍhi, tato uttaritaraṃ pavattikāle sā rūpassa santati nāma hoti; pavattīti attho. Naditīre khatakūpasmiñhi udakuggamanakālo viya ācayo, nibbatti; paripuṇṇakālo viya upacayo, vaḍḍhi; ajjhottharitvā gamanakālo viya santati, pavattīti veditabbā.

    ឯវំ កិំ កថិតំ ហោតីតិ? អាយតនេន ហិ អាចយោ កថិតោ, អាចយេន អាយតនំ កថិតំ។ អាចយោវ កថិតោ អាយតនមេវ កថិតំ។ ឯវម្បិ កិំ កថិតំ ហោតីតិ? ចតុសន្តតិរូបានំ អាចយោ ឧបចយោ និព្ពត្តិ វឌ្ឍិ កថិតា។ អត្ថតោ ហិ ឧភយម្បេតំ ជាតិរូបស្សេវ អធិវចនំ។ អាការនានត្តេន បន វេនេយ្យវសេន ច ឧបចយោ សន្តតីតិ ឧទ្ទេសទេសនំ កត្វា យស្មា ឯត្ថ អត្ថតោ នានត្តំ នត្ថិ, តស្មា និទ្ទេសេ ‘‘យោ អាយតនានំ អាចយោ សោ រូបស្ស ឧបចយោ, យោ រូបស្ស ឧបចយោ សា រូបស្ស សន្តតី’’តិ វុត្តំ។

    Evaṃ kiṃ kathitaṃ hotīti? Āyatanena hi ācayo kathito, ācayena āyatanaṃ kathitaṃ. Ācayova kathito āyatanameva kathitaṃ. Evampi kiṃ kathitaṃ hotīti? Catusantatirūpānaṃ ācayo upacayo nibbatti vaḍḍhi kathitā. Atthato hi ubhayampetaṃ jātirūpasseva adhivacanaṃ. Ākāranānattena pana veneyyavasena ca upacayo santatīti uddesadesanaṃ katvā yasmā ettha atthato nānattaṃ natthi, tasmā niddese ‘‘yo āyatanānaṃ ācayo so rūpassa upacayo, yo rūpassa upacayo sā rūpassa santatī’’ti vuttaṃ.

    យស្មា ច ឧភយម្បេតំ ជាតិរូបស្សេវ អធិវចនំ តស្មា ឯត្ថ អាចយលក្ខណោ រូបស្ស ឧបចយោ, បុព្ពន្តតោ រូបានំ ឧម្មុជ្ជាបនរសោ, និយ្យាតនបច្ចុបដ្ឋានោ បរិបុណ្ណភាវបច្ចុបដ្ឋានោ វា, ឧបចិតរូបបទដ្ឋានោ។ បវត្តិលក្ខណា រូបស្ស សន្តតិ, អនុប្បពន្ធរសា, អនុបច្ឆេទបច្ចុបដ្ឋានា, អនុប្បពន្ធរូបបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា។

    Yasmā ca ubhayampetaṃ jātirūpasseva adhivacanaṃ tasmā ettha ācayalakkhaṇo rūpassa upacayo, pubbantato rūpānaṃ ummujjāpanaraso, niyyātanapaccupaṭṭhāno paripuṇṇabhāvapaccupaṭṭhāno vā, upacitarūpapadaṭṭhāno. Pavattilakkhaṇā rūpassa santati, anuppabandharasā, anupacchedapaccupaṭṭhānā, anuppabandharūpapadaṭṭhānāti veditabbā.

    ៦៤៣. ជរតានិទ្ទេសេ ជីរណកវសេន ជរា; អយមេត្ថ សភាវនិទ្ទេសោ ។ ជីរណាការោ ជីរណតា។ ខណ្ឌិច្ចន្តិ អាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា។ បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសា។ អយញ្ហិ ‘ជរា’តិ ឥមិនា បទេន សភាវតោ ទីបិតា; តេនស្សាយំ សភាវនិទ្ទេសោ។ ‘ជីរណតា’តិ ឥមិនា អាការតោ; តេនស្សាយំ អាការនិទ្ទេសោ។ ខណ្ឌិច្ចន្តិ ឥមិនា កាលាតិក្កមេ ទន្តនខានំ ខណ្ឌិតភាវករណកិច្ចតោ។ បាលិច្ចន្តិ ឥមិនា កេសលោមានំ បលិតភាវករណកិច្ចតោ។ វលិត្តចតាតិ ឥមិនា មំសំ មិលាបេត្វា តចេ វលិភាវករណកិច្ចតោ ទីបិតា។ តេនស្សា ឥមេ ‘ខណ្ឌិច្ច’ន្តិអាទយោ តយោ កាលាតិក្កមេ កិច្ចនិទ្ទេសា។ តេហិ ឥមេសំ វិការានំ ទស្សនវសេន បាកដីភូតា បាកដជរា ទស្សិតា។ យថេវ ហិ ឧទកស្ស វា អគ្គិនោ វា តិណរុក្ខាទីនំ សំភគ្គបលិភគ្គតាយ វា ឈាមតាយ វា គតមគ្គោ បាកដោ ហោតិ, ន ច សោ គតមគ្គោ តានេវ ឧទកាទីនិ, ឯវមេវ ជរាយ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌិច្ចាទិវសេន គតមគ្គោ បាកដោ, ចក្ខុំ ឧម្មីលេត្វាបិ គយ្ហតិ, ន ច ខណ្ឌិច្ចាទីនេវ ជរា។ ន ហិ ជរា ចក្ខុវិញ្ញេយ្យា ហោតិ។

    643. Jaratāniddese jīraṇakavasena jarā; ayamettha sabhāvaniddeso . Jīraṇākāro jīraṇatā. Khaṇḍiccanti ādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi ‘jarā’ti iminā padena sabhāvato dīpitā; tenassāyaṃ sabhāvaniddeso. ‘Jīraṇatā’ti iminā ākārato; tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valibhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime ‘khaṇḍicca’ntiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃbhaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati, na ca khaṇḍiccādīneva jarā. Na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.

    អាយុនោ សំហានិ ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោតិ ឥមេហិ បន បទេហិ កាលាតិក្កមេយេវ អភិព្យត្តាយ អាយុក្ខយចក្ខាទិឥន្ទ្រិយបរិបាកសញ្ញិតាយ បកតិយា ទីបិតា។ តេនស្សិមេ បច្ឆិមា ទ្វេ បកតិនិទ្ទេសាតិ វេទិតព្ពា។ តត្ថ យស្មា ជរំ បត្តស្ស អាយុ ហាយតិ, តស្មា ជរា ‘អាយុនោ សំហានី’តិ ផលូបចារេន វុត្តា។ យស្មា ច ទហរកាលេ សុប្បសន្នានិ, សុខុមម្បិ អត្តនោ វិសយំ សុខេនេវ គណ្ហនសមត្ថានិ ចក្ខាទីនិ ឥន្ទ្រិយានិ ជរំ បត្តស្ស បរិបក្កានិ អាលុឡិតានិ អវិសទានិ, ឱឡារិកម្បិ អត្តនោ វិសយំ គហេតុំ អសមត្ថានិ ហោន្តិ, តស្មា ‘ឥន្ទ្រិយានំ បរិបាកោ’តិបិ ផលូបចារេនេវ វុត្តា។

    Āyuno saṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaññitāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati, tasmā jarā ‘āyuno saṃhānī’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā ca daharakāle suppasannāni, sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni, oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘indriyānaṃ paripāko’tipi phalūpacāreneva vuttā.

    សា បនាយំ ឯវំ និទ្ទិដ្ឋា សព្ពាបិ ជរា បាកដា បដិច្ឆន្នាតិ ទុវិធា ហោតិ។ តត្ថ ទន្តាទីសុ ខណ្ឌភាវាទិទស្សនតោ រូបធម្មេសុ ជរា បាកដជរា នាម ។ អរូបធម្មេសុ បន ជរា តាទិសស្ស វិការស្ស អទស្សនតោ បដិច្ឆន្នជរា នាម។ បុន អវីចិ សវីចីតិ ឯវម្បិ ទុវិធា ហោតិ។ តត្ថ មណិកនករជតបវាឡចន្ទិមសូរិយាទីនំ វិយ, មន្ទទសកាទីសុ បាណីនំ វិយ ច, បុប្ផផលបល្លវាទីសុ ច អបាណីនំ វិយ, អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ ទុវិញ្ញេយ្យត្តា ជរា អវីចិជរា នាម; និរន្តរជរាតិ អត្ថោ។ តតោ អញ្ញេសុ បន យថាវុត្តេសុ អន្តរន្តរា វណ្ណវិសេសាទីនំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា ជរា សវីចិជរា នាមាតិ វេទិតព្ពា។

    Sā panāyaṃ evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍabhāvādidassanato rūpadhammesu jarā pākaṭajarā nāma . Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato paṭicchannajarā nāma. Puna avīci savīcīti evampi duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandimasūriyādīnaṃ viya, mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca, pupphaphalapallavādīsu ca apāṇīnaṃ viya, antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ duviññeyyattā jarā avīcijarā nāma; nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā savīcijarā nāmāti veditabbā.

    លក្ខណាទិតោបិ រូបបរិបាកលក្ខណា រូបស្ស ជរតា, ឧបនយនរសា, សភាវានបគមេបិ នវភាវាបគមបច្ចុបដ្ឋានា, វីហិបុរាណភាវោ វិយ បរិបច្ចមានរូបបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា។

    Lakkhaṇāditopi rūpaparipākalakkhaṇā rūpassa jaratā, upanayanarasā, sabhāvānapagamepi navabhāvāpagamapaccupaṭṭhānā, vīhipurāṇabhāvo viya paripaccamānarūpapadaṭṭhānāti veditabbā.

    ៦៤៤. អនិច្ចតានិទ្ទេសេ ខយគមនវសេន ខយោ, វយគមនវសេន វយោ, ភិជ្ជនវសេន ភេទោ។ អថ វា, យស្មា តំ បត្វា រូបំ ខីយតិ, វេតិ, ភិជ្ជតិ ច, តស្មា ខីយតិ ឯតស្មិន្តិ ‘ខយោ’, វេតិ ឯតស្មិន្តិ ‘វយោ’, ភិជ្ជតិ ឯតស្មិន្តិ ‘ភេទោ’។ ឧបសគ្គវសេន បទំ វឌ្ឍេត្វា ភេទោវ បរិភេទោ។ ហុត្វា អភាវដ្ឋេន, ន និច្ចន្តិ អនិច្ចំ។ តស្ស ភាវោ អនិច្ចតា ។ អន្តរធាយតិ ឯត្ថាតិ អន្តរធានំ។ មរណញ្ហិ បត្វា រូបំ អន្តរធាយតិ, អទស្សនំ គច្ឆតិ។ ន កេវលញ្ច រូបមេវ, សព្ពេបិ បញ្ចក្ខន្ធា។ តស្មា បញ្ចន្នម្បិ ខន្ធានំ អនិច្ចតាយ ឥទមេវ លក្ខណន្តិ វេទិតព្ពំ។ លក្ខណាទិតោ បន បរិភេទលក្ខណា រូបស្ស អនិច្ចតា, សំសីទនរសា, ខយវយបច្ចុបដ្ឋានា, បរិភិជ្ជមានរូបបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា។

    644. Aniccatāniddese khayagamanavasena khayo, vayagamanavasena vayo, bhijjanavasena bhedo. Atha vā, yasmā taṃ patvā rūpaṃ khīyati, veti, bhijjati ca, tasmā khīyati etasminti ‘khayo’, veti etasminti ‘vayo’, bhijjati etasminti ‘bhedo’. Upasaggavasena padaṃ vaḍḍhetvā bhedova paribhedo. Hutvā abhāvaṭṭhena, na niccanti aniccaṃ. Tassa bhāvo aniccatā. Antaradhāyati etthāti antaradhānaṃ. Maraṇañhi patvā rūpaṃ antaradhāyati, adassanaṃ gacchati. Na kevalañca rūpameva, sabbepi pañcakkhandhā. Tasmā pañcannampi khandhānaṃ aniccatāya idameva lakkhaṇanti veditabbaṃ. Lakkhaṇādito pana paribhedalakkhaṇā rūpassa aniccatā, saṃsīdanarasā, khayavayapaccupaṭṭhānā, paribhijjamānarūpapadaṭṭhānāti veditabbā.

    ហេដ្ឋា ជាតិ គហិតា ជរា គហិតា, ឥមស្មិំ ឋានេ មរណំ គហិតំ។ ឥមេ តយោ ធម្មា ឥមេសំ សត្តានំ ឧក្ខិត្តាសិកបច្ចាមិត្តសទិសា។ យថា ហិ បុរិសស្ស តយោ បច្ចាមិត្តា ឱតារំ គវេសមានា វិចរេយ្យុំ។ តេសុ ឯកោ ឯវំ វទេយ្យ – ‘ឯតំ នីហរិត្វា អដវិបវេសនំ មយ្ហំ ភារោ ហោតូ’តិ។ ទុតិយោ ‘អដវិគតកាលេ បោថេត្វា បថវិយំ បាតនំ មយ្ហំ ភារោ’តិ។ តតិយោ ‘បថវិគតកាលតោ បដ្ឋាយ អសិនា សីសច្ឆេទនំ មយ្ហំ ភារោ’តិ។ ឯវរូបា ឥមេ ជាតិ អាទយោ។ នីហរិត្វា អដវិបវេសនបច្ចាមិត្តសទិសា ហេត្ថ ជាតិ, តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ និព្ពត្តាបនតោ។ អដវិគតំ បោថេត្វា បថវិយំ បាតនបច្ចាមិត្តសទិសា ជរា , និព្ពត្តក្ខន្ធានំ ទុព្ពលបរាធីនមញ្ចបរាយណភាវករណតោ។ បថវិគតស្ស អសិនា សីសច្ឆេទកបច្ចាមិត្តសទិសំ មរណំ, ជរាប្បត្តានំ ខន្ធានំ ជីវិតក្ខយបាបនតោតិ។

    Heṭṭhā jāti gahitā jarā gahitā, imasmiṃ ṭhāne maraṇaṃ gahitaṃ. Ime tayo dhammā imesaṃ sattānaṃ ukkhittāsikapaccāmittasadisā. Yathā hi purisassa tayo paccāmittā otāraṃ gavesamānā vicareyyuṃ. Tesu eko evaṃ vadeyya – ‘etaṃ nīharitvā aṭavipavesanaṃ mayhaṃ bhāro hotū’ti. Dutiyo ‘aṭavigatakāle pothetvā pathaviyaṃ pātanaṃ mayhaṃ bhāro’ti. Tatiyo ‘pathavigatakālato paṭṭhāya asinā sīsacchedanaṃ mayhaṃ bhāro’ti. Evarūpā ime jāti ādayo. Nīharitvā aṭavipavesanapaccāmittasadisā hettha jāti, tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne nibbattāpanato. Aṭavigataṃ pothetvā pathaviyaṃ pātanapaccāmittasadisā jarā , nibbattakkhandhānaṃ dubbalaparādhīnamañcaparāyaṇabhāvakaraṇato. Pathavigatassa asinā sīsacchedakapaccāmittasadisaṃ maraṇaṃ, jarāppattānaṃ khandhānaṃ jīvitakkhayapāpanatoti.

    ៦៤៥. កពឡីការាហារនិទ្ទេសេ កពឡំ ករីយតីតិ កពឡីការោ។ អាហរីយតីតិ អាហារោ។ កពឡំ កត្វា អជ្ឈោហរីយតីតិ អត្ថោ។ រូបំ វា អាហរតីតិបិ ‘អាហារោ’។ ឯវំ វត្ថុវសេន នាមំ ឧទ្ធរិត្វា បុន វត្ថុវសេនេវេតំ បភេទតោ ទស្សេតុំ ឱទនោ កុម្មាសោតិអាទិ វុត្តំ។ ឱទនាទីនិ ហិ ផាណិតបរិយន្តានិ ទ្វាទស ឥធាធិប្បេតស្ស អាហារស្ស វត្ថូនិ។ បាឡិយំ អនាគតានិ មូលផលាទីនិ យេវាបនកំ បវិដ្ឋានិ។

    645. Kabaḷīkārāhāraniddese kabaḷaṃ karīyatīti kabaḷīkāro. Āharīyatīti āhāro. Kabaḷaṃ katvā ajjhoharīyatīti attho. Rūpaṃ vā āharatītipi ‘āhāro’. Evaṃ vatthuvasena nāmaṃ uddharitvā puna vatthuvasenevetaṃ pabhedato dassetuṃ odano kummāsotiādi vuttaṃ. Odanādīni hi phāṇitapariyantāni dvādasa idhādhippetassa āhārassa vatthūni. Pāḷiyaṃ anāgatāni mūlaphalādīni yevāpanakaṃ paviṭṭhāni.

    ឥទានិ តានិ មូលផលាទីនិ កត្តព្ពតោ ទស្សេតុំ យម្ហិ យម្ហិ ជនបទេតិអាទិមាហ។ តត្ថ មុខេន អសិតព្ពំ ភុញ្ជិតព្ពន្តិ មុខាសិយំ។ ទន្តេហិ វិខាទិតព្ពន្តិ ទន្តវិខាទនំ។ គលេន អជ្ឈោហរិតព្ពន្តិ គលជ្ឈោហរណីយំ។ ឥទានិ តំ កិច្ចវសេន ទស្សេតុំ កុច្ឆិវិត្ថម្ភនន្តិ អាហ។ តញ្ហិ មូលផលាទិ ឱទនកុម្មាសាទិ វា អជ្ឈោហដំ កុច្ឆិំ វិត្ថម្ភេតិ។ ឥទមស្ស កិច្ចំ។ យាយ ឱជាយ សត្តា យាបេន្តីតិ ហេដ្ឋា សព្ពបទេហិ សវត្ថុកំ អាហារំ ទស្សេត្វា ឥទានិ និព្ពដ្ដិតឱជមេវ ទស្សេតុំ ឥទំ វុត្តំ។

    Idāni tāni mūlaphalādīni kattabbato dassetuṃ yamhi yamhi janapadetiādimāha. Tattha mukhena asitabbaṃ bhuñjitabbanti mukhāsiyaṃ. Dantehi vikhāditabbanti dantavikhādanaṃ. Galena ajjhoharitabbanti galajjhoharaṇīyaṃ. Idāni taṃ kiccavasena dassetuṃ kucchivitthambhananti āha. Tañhi mūlaphalādi odanakummāsādi vā ajjhohaṭaṃ kucchiṃ vitthambheti. Idamassa kiccaṃ. Yāya ojāya sattā yāpentīti heṭṭhā sabbapadehi savatthukaṃ āhāraṃ dassetvā idāni nibbaṭṭitaojameva dassetuṃ idaṃ vuttaṃ.

    កិំ បនេត្ថ វត្ថុស្ស កិច្ចំ? កិំ ឱជាយ? បរិស្សយហរណបាលនានិ។ វត្ថុហិ បរិស្សយំ ហរតិ បាលេតុំ ន សក្កោតិ, ឱជា បាលេតិ បរិស្សយំ ហរិតុំ ន សក្កោតិ។ ទ្វេបិ ឯកតោ ហុត្វា បាលេតុម្បិ សក្កោន្តិ បរិស្សយម្បិ ហរិតុំ។ កោ បនេស បរិស្សយោ នាម? កម្មជតេជោ។ អន្តោកុច្ឆិយញ្ហិ ឱទនាទិវត្ថុស្មិំ អសតិ, កម្មជតេជោ ឧដ្ឋហិត្វា ឧទរបដលំ គណ្ហាតិ, ‘ឆាតោម្ហិ, អាហារំ មេ ទេថា’តិ វទាបេតិ។ ភុត្តកាលេ ឧទរបដលំ មុញ្ចិត្វា វត្ថុំ គណ្ហាតិ។ អថ សត្តោ ឯកគ្គោ ហោតិ។

    Kiṃ panettha vatthussa kiccaṃ? Kiṃ ojāya? Parissayaharaṇapālanāni. Vatthuhi parissayaṃ harati pāletuṃ na sakkoti, ojā pāleti parissayaṃ harituṃ na sakkoti. Dvepi ekato hutvā pāletumpi sakkonti parissayampi harituṃ. Ko panesa parissayo nāma? Kammajatejo. Antokucchiyañhi odanādivatthusmiṃ asati, kammajatejo uṭṭhahitvā udarapaṭalaṃ gaṇhāti, ‘chātomhi, āhāraṃ me dethā’ti vadāpeti. Bhuttakāle udarapaṭalaṃ muñcitvā vatthuṃ gaṇhāti. Atha satto ekaggo hoti.

    យថា ហិ ឆាយារក្ខសោ ឆាយំ បវិដ្ឋំ គហេត្វា ទេវសង្ខលិកាយ ពន្ធិត្វា អត្តនោ ភវនេ មោទន្តោ ឆាតកាលេ អាគន្ត្វា សីសេ ឌំសតិ។ សោ ឌដ្ឋត្តា វិរវតិ។ តំ វិរវំ សុត្វា ‘ទុក្ខប្បត្តោ ឯត្ថ អត្ថី’តិ តតោ តតោ មនុស្សា អាគច្ឆន្តិ។ សោ អាគតាគតេ គហេត្វា ខាទិត្វា ភវនេ មោទតិ។ ឯវំសម្បទមិទំ វេទិតព្ពំ។ ឆាយារក្ខសោ វិយ ហិ កម្មជតេជោ, ទេវសង្ខលិកាយ ពន្ធិត្វា ឋបិតសត្តោ វិយ ឧទរបដលំ, បុន អាគតមនុស្សា វិយ ឱទនាទិវត្ថុ, ឱតរិត្វា សីសេ ឌំសនំ វិយ កម្មជតេជស្ស វត្ថុតោ មុត្តស្ស ឧទរបដលគ្គហណំ, ឌដ្ឋស្ស វិរវនកាលោ វិយ ‘អាហារំ ទេថា’តិ វចនកាលោ, តាយ សញ្ញាយ អាគតាគតេ គហេត្វា ខាទិត្វា ភវនេ មោទនកាលោ វិយ កម្មជតេជេន ឧទរបដលំ មុញ្ចិត្វា វត្ថុស្មិំ គហិតេ ឯកគ្គចិត្តតា។

    Yathā hi chāyārakkhaso chāyaṃ paviṭṭhaṃ gahetvā devasaṅkhalikāya bandhitvā attano bhavane modanto chātakāle āgantvā sīse ḍaṃsati. So ḍaṭṭhattā viravati. Taṃ viravaṃ sutvā ‘dukkhappatto ettha atthī’ti tato tato manussā āgacchanti. So āgatāgate gahetvā khāditvā bhavane modati. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Chāyārakkhaso viya hi kammajatejo, devasaṅkhalikāya bandhitvā ṭhapitasatto viya udarapaṭalaṃ, puna āgatamanussā viya odanādivatthu, otaritvā sīse ḍaṃsanaṃ viya kammajatejassa vatthuto muttassa udarapaṭalaggahaṇaṃ, ḍaṭṭhassa viravanakālo viya ‘āhāraṃ dethā’ti vacanakālo, tāya saññāya āgatāgate gahetvā khāditvā bhavane modanakālo viya kammajatejena udarapaṭalaṃ muñcitvā vatthusmiṃ gahite ekaggacittatā.

    តត្ថ ឱឡារិកេ វត្ថុស្មិំ ឱជា មន្ទា ហោតិ។ សុខុមេ ពលវតី។ កុទ្រូសកភត្តាទីនិ ហិ ភុញ្ជិត្វា មុហុត្តេនេវ ឆាតោ ហោតិ។ សប្បិអាទីនិ បិវិត្វា ឋិតស្ស ទិវសម្បិ ភត្តំ ន រុច្ចតិ។ ឯត្ថ ច ឧបាទាយុបាទាយ ឱឡារិកសុខុមតា វេទិតព្ពា។ កុម្ភីលានញ្ហិ អាហារំ ឧបាទាយ មោរានំ អាហារោ សុខុមោ។ កុម្ភីលា កិរ បាសាណេ គិលន្តិ។ តេ ច នេសំ កុច្ឆិប្បត្តា វិលីយន្តិ។ មោរា សប្បវិច្ឆិកាទិបាណេ ខាទន្តិ។ មោរានំ បន អាហារំ ឧបាទាយ តរច្ឆានំ អាហារោ សុខុមោ។ តេ កិរ តិវស្សឆឌ្ឌិតានិ វិសាណានិ ចេវ អដ្ឋីនិ ច ខាទន្តិ។ តានិ ច នេសំ ខេឡេន តេមិតមត្តានេវ កន្ទមូលំ វិយ មុទុកានិ ហោន្តិ។ តរច្ឆានម្បិ អាហារមុបាទាយ ហត្ថីនំ អាហារោ សុខុមោ។ តេ ហិ នានារុក្ខសាខាទយោ ខាទន្តិ។ ហត្ថីនំ អាហារតោ គវយគោកណ្ណមិគាទីនំ អាហារោ សុខុមោ។ តេ កិរ និស្សារានិ នានារុក្ខបណ្ណាទីនិ ខាទន្តិ។ តេសម្បិ អាហារតោ គុន្នំ អាហារោ សុខុមោ។ តេ អល្លសុក្ខតិណានិ ខាទន្តិ។ តេសម្បិ អាហារតោ សសានំ អាហារោ សុខុមោ។ សសានំ អាហារតោ សកុណានំ អាហារោ សុខុមោ។ សកុណានំ អាហារតោ បច្ចន្តវាសីនំ អាហារោ សុខុមោ។ បច្ចន្តវាសីនំ អាហារតោ គាមភោជកានំ អាហារោ សុខុមោ។ គាមភោជកានំ អាហារតោ រាជរាជមហាមត្តានំ អាហារោ សុខុមោ។ តេសម្បិ អាហារតោ ចក្កវត្តិនោ អាហារោ សុខុមោ។ ចក្កវត្តិនោ អាហារតោ ភុម្មទេវានំ អាហារោ សុខុមោ។ ភុម្មទេវានំ អាហារតោ ចាតុមហារាជិកានំ អាហារោ សុខុមោ។ ឯវំ យាវ បរនិម្មិតវសវត្តីនំ អាហារោ វិត្ថារេតព្ពោ។ តេសំ បនាហារោ សុខុមោត្វេវ និដ្ឋំ បត្តោ។

    Tattha oḷārike vatthusmiṃ ojā mandā hoti. Sukhume balavatī. Kudrūsakabhattādīni hi bhuñjitvā muhutteneva chāto hoti. Sappiādīni pivitvā ṭhitassa divasampi bhattaṃ na ruccati. Ettha ca upādāyupādāya oḷārikasukhumatā veditabbā. Kumbhīlānañhi āhāraṃ upādāya morānaṃ āhāro sukhumo. Kumbhīlā kira pāsāṇe gilanti. Te ca nesaṃ kucchippattā vilīyanti. Morā sappavicchikādipāṇe khādanti. Morānaṃ pana āhāraṃ upādāya taracchānaṃ āhāro sukhumo. Te kira tivassachaḍḍitāni visāṇāni ceva aṭṭhīni ca khādanti. Tāni ca nesaṃ kheḷena temitamattāneva kandamūlaṃ viya mudukāni honti. Taracchānampi āhāramupādāya hatthīnaṃ āhāro sukhumo. Te hi nānārukkhasākhādayo khādanti. Hatthīnaṃ āhārato gavayagokaṇṇamigādīnaṃ āhāro sukhumo. Te kira nissārāni nānārukkhapaṇṇādīni khādanti. Tesampi āhārato gunnaṃ āhāro sukhumo. Te allasukkhatiṇāni khādanti. Tesampi āhārato sasānaṃ āhāro sukhumo. Sasānaṃ āhārato sakuṇānaṃ āhāro sukhumo. Sakuṇānaṃ āhārato paccantavāsīnaṃ āhāro sukhumo. Paccantavāsīnaṃ āhārato gāmabhojakānaṃ āhāro sukhumo. Gāmabhojakānaṃ āhārato rājarājamahāmattānaṃ āhāro sukhumo. Tesampi āhārato cakkavattino āhāro sukhumo. Cakkavattino āhārato bhummadevānaṃ āhāro sukhumo. Bhummadevānaṃ āhārato cātumahārājikānaṃ āhāro sukhumo. Evaṃ yāva paranimmitavasavattīnaṃ āhāro vitthāretabbo. Tesaṃ panāhāro sukhumotveva niṭṭhaṃ patto.

    លក្ខណាទិតោបិ ឱជាលក្ខណោ កពឡីការោ អាហារោ, រូបាហរណរសោ, ឧបត្ថម្ភនបច្ចុបដ្ឋានោ, កពឡំ កត្វា អាហរិតព្ពវត្ថុបទដ្ឋានោតិ វេទិតព្ពោ។

    Lakkhaṇāditopi ojālakkhaṇo kabaḷīkāro āhāro, rūpāharaṇaraso, upatthambhanapaccupaṭṭhāno, kabaḷaṃ katvā āharitabbavatthupadaṭṭhānoti veditabbo.

    ៦៤៦. នោឧបាទានិទ្ទេសេ យថា ឧបាទារូបំ ឧបាទិយតេវ, ន អញ្ញេន ឧបាទិយតិ, ឯវមេតំ ន ឧបាទិយតេវាតិ នោឧបាទា។

    646. Noupādāniddese yathā upādārūpaṃ upādiyateva, na aññena upādiyati, evametaṃ na upādiyatevāti noupādā.

    ៦៤៧. ផុសិតព្ពន្តិ ផោដ្ឋព្ពំ។ ផុសិត្វា ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ។ ផោដ្ឋព្ពញ្ច តំ អាយតនញ្ចាតិ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ។ អាបោ ច តំ និស្សត្តសុញ្ញតសភាវដ្ឋេន ធាតុ ចាតិ អាបោធាតុ។ ឥទានិ យស្មា តីណិ រូបានិ ផុសិត្វា ជានិតព្ពានិ តស្មា តានិ ភាជេត្វា ទស្សេតុំ កតមំ តំ រូបំ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ? បថវីធាតូតិអាទិមាហ។ តត្ថ កក្ខឡត្តលក្ខណា បថវីធាតុ, បតិដ្ឋានរសា, សម្បដិច្ឆនបច្ចុបដ្ឋានា។ តេជោធាតុ ឧណ្ហត្តលក្ខណា, បរិបាចនរសា, មទ្ទវានុប្បទានបច្ចុបដ្ឋានា។ វាយោធាតុ វិត្ថម្ភនលក្ខណា, សមុទីរណរសា, អភិនីហារបច្ចុបដ្ឋានា។ បុរិមា បន ‘អាបោធាតុ’ បគ្ឃរណលក្ខណា, ព្រូហនរសា, សង្គហបច្ចុបដ្ឋានា។ ឯកេកា ចេត្ថ សេសត្តយបទដ្ឋានាតិ វេទិតព្ពា។

    647. Phusitabbanti phoṭṭhabbaṃ. Phusitvā jānitabbanti attho. Phoṭṭhabbañca taṃ āyatanañcāti phoṭṭhabbāyatanaṃ. Āpo ca taṃ nissattasuññatasabhāvaṭṭhena dhātu cāti āpodhātu. Idāni yasmā tīṇi rūpāni phusitvā jānitabbāni tasmā tāni bhājetvā dassetuṃ katamaṃ taṃ rūpaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ? Pathavīdhātūtiādimāha. Tattha kakkhaḷattalakkhaṇā pathavīdhātu, patiṭṭhānarasā, sampaṭicchanapaccupaṭṭhānā. Tejodhātu uṇhattalakkhaṇā, paripācanarasā, maddavānuppadānapaccupaṭṭhānā. Vāyodhātu vitthambhanalakkhaṇā, samudīraṇarasā, abhinīhārapaccupaṭṭhānā. Purimā pana ‘āpodhātu’ paggharaṇalakkhaṇā, brūhanarasā, saṅgahapaccupaṭṭhānā. Ekekā cettha sesattayapadaṭṭhānāti veditabbā.

    កក្ខឡន្តិ ថទ្ធំ។ មុទុកន្តិ អថទ្ធំ។ សណ្ហន្តិ មដ្ឋំ។ ផរុសន្តិ ខរំ។ សុខសម្ផស្សន្តិ សុខវេទនាបច្ចយំ ឥដ្ឋផោដ្ឋព្ពំ។ ទុក្ខសម្ផស្សន្តិ ទុក្ខវេទនាបច្ចយំ អនិដ្ឋផោដ្ឋព្ពំ។ គរុកន្តិ ភារិយំ។ លហុកន្តិ អភារិយំ, សល្លហុកន្តិ អត្ថោ។ ឯត្ថ ច ‘កក្ខឡំ មុទុកំ សណ្ហំ ផរុសំ គរុកំ លហុក’ន្តិ បទេហិ បថវីធាតុ ឯវ ភាជិតា។ ‘‘យទាយំ កាយោ អាយុសហគតោ ច ហោតិ ឧស្មាសហគតោ ច វិញ្ញាណសហគតោ ច តទា លហុតរោ ច ហោតិ មុទុតរោ ច កម្មញ្ញតរោ ចា’’តិ (ទី. និ. ២.៤២៤) សុត្តេបិ លហុមុទុភូតំ បថវីធាតុមេវ សន្ធាយ វុត្តំ។

    Kakkhaḷanti thaddhaṃ. Mudukanti athaddhaṃ. Saṇhanti maṭṭhaṃ. Pharusanti kharaṃ. Sukhasamphassanti sukhavedanāpaccayaṃ iṭṭhaphoṭṭhabbaṃ. Dukkhasamphassanti dukkhavedanāpaccayaṃ aniṭṭhaphoṭṭhabbaṃ. Garukanti bhāriyaṃ. Lahukanti abhāriyaṃ, sallahukanti attho. Ettha ca ‘kakkhaḷaṃ mudukaṃ saṇhaṃ pharusaṃ garukaṃ lahuka’nti padehi pathavīdhātu eva bhājitā. ‘‘Yadāyaṃ kāyo āyusahagato ca hoti usmāsahagato ca viññāṇasahagato ca tadā lahutaro ca hoti mudutaro ca kammaññataro cā’’ti (dī. ni. 2.424) suttepi lahumudubhūtaṃ pathavīdhātumeva sandhāya vuttaṃ.

    ‘សុខសម្ផស្សំ ទុក្ខសម្ផស្ស’ន្តិ បទទ្វយេន បន តីណិបិ មហាភូតានិ ភាជិតានិ។ បថវីធាតុ ហិ សុខសម្ផស្សាបិ អត្ថិ ទុក្ខសម្ផស្សាបិ។ តថា តេជោធាតុវាយោធាតុយោ។ តត្ថ សុខសម្ផស្សា បថវីធាតុ មុទុតលុណហត្ថេ ទហរេ បាទេ សម្ពាហន្តេ អស្សាទេត្វា អស្សាទេត្វា ‘សម្ពាហ តាត, សម្ពាហ តាតា’តិ វទាបនាការំ ករោតិ។ សុខសម្ផស្សា តេជោធាតុ សីតសមយេ អង្គារកបល្លំ អាហរិត្វា គត្តំ សេទេន្តេ អស្សាទេត្វា អស្សាទេត្វា ‘សេទេហិ តាត, សេទេហិ តាតា’តិ វទាបនាការំ ករោតិ។ សុខសម្ផស្សា វាយោធាតុ ឧណ្ហសមយេ វត្តសម្បន្នេ ទហរេ ពីជនេន ពីជន្តេ អស្សាទេត្វា អស្សាទេត្វា ‘ពីជ តាត, ពីជ តាតា’តិ វទាបនាការំ ករោតិ។ ថទ្ធហត្ថេ បន ទហរេ បាទេ សម្ពាហន្តេ អដ្ឋីនំ ភិជ្ជនកាលោ វិយ ហោតិ។ សោបិ ‘អបេហី’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជតិ។ ឧណ្ហសមយេ អង្គារកបល្លេ អាភតេ ‘អបនេហិ ន’ន្តិ វត្តព្ពំ ហោតិ។ សីតសមយេ ពីជនេន ពីជន្តេ ‘អបេហិ, មា ពីជា’តិ វត្តព្ពំ ហោតិ។ ឯវមេតាសំ សុខសម្ផស្សតា ទុក្ខសម្ផស្សតា ច វេទិតព្ពា។

    ‘Sukhasamphassaṃ dukkhasamphassa’nti padadvayena pana tīṇipi mahābhūtāni bhājitāni. Pathavīdhātu hi sukhasamphassāpi atthi dukkhasamphassāpi. Tathā tejodhātuvāyodhātuyo. Tattha sukhasamphassā pathavīdhātu mudutaluṇahatthe dahare pāde sambāhante assādetvā assādetvā ‘sambāha tāta, sambāha tātā’ti vadāpanākāraṃ karoti. Sukhasamphassā tejodhātu sītasamaye aṅgārakapallaṃ āharitvā gattaṃ sedente assādetvā assādetvā ‘sedehi tāta, sedehi tātā’ti vadāpanākāraṃ karoti. Sukhasamphassā vāyodhātu uṇhasamaye vattasampanne dahare bījanena bījante assādetvā assādetvā ‘bīja tāta, bīja tātā’ti vadāpanākāraṃ karoti. Thaddhahatthe pana dahare pāde sambāhante aṭṭhīnaṃ bhijjanakālo viya hoti. Sopi ‘apehī’ti vattabbataṃ āpajjati. Uṇhasamaye aṅgārakapalle ābhate ‘apanehi na’nti vattabbaṃ hoti. Sītasamaye bījanena bījante ‘apehi, mā bījā’ti vattabbaṃ hoti. Evametāsaṃ sukhasamphassatā dukkhasamphassatā ca veditabbā.

    យំ ផោដ្ឋព្ពំ អនិទស្សនំ សប្បដិឃន្តិអាទិនា នយេន វុត្តា បន ចតូហិ ចតូហិ នយេហិ បដិមណ្ឌិតា តេរស វារា ហេដ្ឋា រូបាយតនាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា។

    Yaṃ phoṭṭhabbaṃ anidassanaṃ sappaṭighantiādinā nayena vuttā pana catūhi catūhi nayehi paṭimaṇḍitā terasa vārā heṭṭhā rūpāyatanādīsu vuttanayeneva veditabbā.

    កិំ បនេតានិ តីណិ មហាភូតានិ ឯកប្បហារេនេវ អាបាថំ អាគច្ឆន្តិ ឧទាហុ នោតិ? អាគច្ឆន្តិ។ ឯវំ អាគតានិ កាយបសាទំ ឃដ្ដេន្តិ ន ឃដ្ដេន្តីតិ? ឃដ្ដេន្តិ។ ឯកប្បហារេនេវ តានិ អារម្មណំ កត្វា កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ នុប្បជ្ជតីតិ? នុប្បជ្ជតិ។ អាភុជិតវសេន វា ហិ ឧស្សទវសេន វា អារម្មណករណំ ហោតិ។

    Kiṃ panetāni tīṇi mahābhūtāni ekappahāreneva āpāthaṃ āgacchanti udāhu noti? Āgacchanti. Evaṃ āgatāni kāyapasādaṃ ghaṭṭenti na ghaṭṭentīti? Ghaṭṭenti. Ekappahāreneva tāni ārammaṇaṃ katvā kāyaviññāṇaṃ uppajjati nuppajjatīti? Nuppajjati. Ābhujitavasena vā hi ussadavasena vā ārammaṇakaraṇaṃ hoti.

    តត្ថ អាភុជិតវសេន តាវ, បត្តស្មិញ្ហិ ឱទនេន បូរេត្វា អាភតេ ឯកំ សិត្ថំ គហេត្វា ថទ្ធំ វា មុទុកំ វាតិ វីមំសន្តោ កិញ្ចាបិ តត្ថ តេជោបិ អត្ថិ វាយោបិ អត្ថិ, បថវីធាតុមេវ បន អាភុជតិ។ ឧណ្ហោទកេ ហត្ថំ ឱតារេត្វា វីមំសន្តោ កិញ្ចាបិ តត្ថ បថវីបិ អត្ថិ វាយោបិ អត្ថិ, តេជោធាតុមេវ បន អាភុជតិ។ ឧណ្ហសមយេ វាតបានំ វិវរិត្វា វាតេន សរីរំ បហរាបេន្តោ ឋិតោ មន្ទមន្ទេ វាតេ បហរន្តេ កិញ្ចាបិ តត្ថ បថវីបិ អត្ថិ តេជោបិ អត្ថិ, វាយោធាតុមេវ បន អាភុជតិ។ ឯវំ អាភុជិតវសេន អារម្មណំ ករោតិ នាម។

    Tattha ābhujitavasena tāva, pattasmiñhi odanena pūretvā ābhate ekaṃ sitthaṃ gahetvā thaddhaṃ vā mudukaṃ vāti vīmaṃsanto kiñcāpi tattha tejopi atthi vāyopi atthi, pathavīdhātumeva pana ābhujati. Uṇhodake hatthaṃ otāretvā vīmaṃsanto kiñcāpi tattha pathavīpi atthi vāyopi atthi, tejodhātumeva pana ābhujati. Uṇhasamaye vātapānaṃ vivaritvā vātena sarīraṃ paharāpento ṭhito mandamande vāte paharante kiñcāpi tattha pathavīpi atthi tejopi atthi, vāyodhātumeva pana ābhujati. Evaṃ ābhujitavasena ārammaṇaṃ karoti nāma.

    យោ បន ឧបក្ខលតិ វា សីសេន វា រុក្ខំ បហរតិ ភុញ្ជន្តោ វា សក្ខរំ ឌំសតិ, សោ កិញ្ចាបិ តត្ថ តេជោបិ អត្ថិ វាយោបិ អត្ថិ, ឧស្សទវសេន បន បថវីធាតុមេវ អារម្មណំ ករោតិ។ អគ្គិំ អក្កមន្តោបិ កិញ្ចាបិ តត្ថ បថវីបិ អត្ថិ វាយោបិ អត្ថិ, ឧស្សទវសេន បន តេជោធាតុមេវ អារម្មណំ ករោតិ។ ពលវវាតេ កណ្ណសក្ខលិំ បហរិត្វា ពធិរភាវំ ករោន្តេ។ កិញ្ចាបិ តត្ថ បថវីបិ អត្ថិ តេជោបិ អត្ថិ, ឧស្សទវសេន បន វាយោធាតុមេវ អារម្មណំ ករោតិ។

    Yo pana upakkhalati vā sīsena vā rukkhaṃ paharati bhuñjanto vā sakkharaṃ ḍaṃsati, so kiñcāpi tattha tejopi atthi vāyopi atthi, ussadavasena pana pathavīdhātumeva ārammaṇaṃ karoti. Aggiṃ akkamantopi kiñcāpi tattha pathavīpi atthi vāyopi atthi, ussadavasena pana tejodhātumeva ārammaṇaṃ karoti. Balavavāte kaṇṇasakkhaliṃ paharitvā badhirabhāvaṃ karonte. Kiñcāpi tattha pathavīpi atthi tejopi atthi, ussadavasena pana vāyodhātumeva ārammaṇaṃ karoti.

    យំកិញ្ចិ ធាតុំ អារម្មណំ ករោន្តស្ស កាយវិញ្ញាណម្បិ ឯកប្បហារេន នុប្បជ្ជតិ។ សូចិកលាបេន វិទ្ធស្ស ឯកប្បហារេន កាយោ ឃដ្ដិយតិ។ យស្មិំ យស្មិំ បន ឋានេ កាយបសាទោ ឧស្សន្នោ ហោតិ, តត្ថ តត្ថ កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ។ យត្ថ យត្ថាបិ បដិឃដ្ដននិឃំសោ ពលវា ហោតិ តត្ថ តត្ថ បឋមំ ឧប្បជ្ជតិ។ កុក្កុដបត្តេន វណេ ធោវិយមានេ អំសុអំសុ កាយបសាទំ ឃដ្ដេតិ។ យត្ថ យត្ថ បន បសាទោ ឧស្សន្នោ ហោតិ, តត្ថ តត្ថេវ កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ។ ឯវំ ឧស្សទវសេន អារម្មណំ ករោតិ។ ឧស្សទវសេនេវ ច កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ នាម។

    Yaṃkiñci dhātuṃ ārammaṇaṃ karontassa kāyaviññāṇampi ekappahārena nuppajjati. Sūcikalāpena viddhassa ekappahārena kāyo ghaṭṭiyati. Yasmiṃ yasmiṃ pana ṭhāne kāyapasādo ussanno hoti, tattha tattha kāyaviññāṇaṃ uppajjati. Yattha yatthāpi paṭighaṭṭananighaṃso balavā hoti tattha tattha paṭhamaṃ uppajjati. Kukkuṭapattena vaṇe dhoviyamāne aṃsuaṃsu kāyapasādaṃ ghaṭṭeti. Yattha yattha pana pasādo ussanno hoti, tattha tattheva kāyaviññāṇaṃ uppajjati. Evaṃ ussadavasena ārammaṇaṃ karoti. Ussadavaseneva ca kāyaviññāṇaṃ uppajjati nāma.

    កថំ បន ចិត្តស្ស អារម្មណតោ សង្កន្តិ ហោតីតិ? ទ្វីហាការេហិ ហោតិ – អជ្ឈាសយតោ វា វិសយាធិមត្តតោ វា។ វិហារបូជាទីសុ ហិ ‘តានិ តានិ ចេតិយានិ ចេវ បដិមាយោ ច វន្ទិស្សាមិ, បោត្ថកម្មចិត្តកម្មានិ ច ឱលោកេស្សាមី’តិ អជ្ឈាសយេន គតោ ឯកំ វន្ទិត្វា វា បស្សិត្វា វា ឥតរស្ស វន្ទនត្ថាយ វា ទស្សនត្ថាយ វា មនំ កត្វា វន្ទិតុម្បិ បស្សិតុម្បិ គច្ឆតិយេវ, ឯវំ អជ្ឈាសយតោ សង្កមតិ នាម។

    Kathaṃ pana cittassa ārammaṇato saṅkanti hotīti? Dvīhākārehi hoti – ajjhāsayato vā visayādhimattato vā. Vihārapūjādīsu hi ‘tāni tāni cetiyāni ceva paṭimāyo ca vandissāmi, potthakammacittakammāni ca olokessāmī’ti ajjhāsayena gato ekaṃ vanditvā vā passitvā vā itarassa vandanatthāya vā dassanatthāya vā manaṃ katvā vanditumpi passitumpi gacchatiyeva, evaṃ ajjhāsayato saṅkamati nāma.

    កេលាសកូដបដិភាគំ បន មហាចេតិយំ ឱលោកេន្តោ ឋិតោបិ អបរភាគេ សព្ពតូរិយេសុ បគ្គហិតេសុ រូបារម្មណំ វិស្សជ្ជេត្វា សទ្ទារម្មណំ សង្កមតិ។ មនុញ្ញគន្ធេសុ បុប្ផេសុ វា គន្ធេសុ វា អាភតេសុ សទ្ទារម្មណំ វិស្សជ្ជេត្វា គន្ធារម្មណំ សង្កមតិ។ ឯវំ វិសយាធិមត្តតោ សង្កមតិ នាម។

    Kelāsakūṭapaṭibhāgaṃ pana mahācetiyaṃ olokento ṭhitopi aparabhāge sabbatūriyesu paggahitesu rūpārammaṇaṃ vissajjetvā saddārammaṇaṃ saṅkamati. Manuññagandhesu pupphesu vā gandhesu vā ābhatesu saddārammaṇaṃ vissajjetvā gandhārammaṇaṃ saṅkamati. Evaṃ visayādhimattato saṅkamati nāma.

    ៦៥១. អាបោធាតុនិទ្ទេសេ អាបោតិ សភាវនិទ្ទេសោ។ អាបោវ អាបោគតំ។ សិនេហវសេន សិនេហោ, សិនេហោវ សិនេហគតំ។ ពន្ធនត្តំ រូបស្សាតិ បថវីធាតុអាទិកស្ស ភូតរូបស្ស ពន្ធនភាវោ។ អយោបិណ្ឌិអាទីនិ ហិ អាបោធាតុ អាពន្ធិត្វា ពទ្ធានិ ករោតិ។ តាយ អាពទ្ធត្តា តានិ ពទ្ធានិ នាម ហោន្តិ។ បាសាណបព្ពតតាលដ្ឋិហត្ថិទន្តគោសិង្គាទីសុបិ ឯសេវ នយោ ។ សព្ពានិ ហេតានិ អាបោធាតុ ឯវ អាពន្ធិត្វា ពទ្ធានិ ករោតិ។ អាបោធាតុយា អាពទ្ធត្តាវ ពទ្ធានិ ហោន្តិ។

    651. Āpodhātuniddese āpoti sabhāvaniddeso. Āpova āpogataṃ. Sinehavasena sineho, sinehova sinehagataṃ. Bandhanattaṃrūpassāti pathavīdhātuādikassa bhūtarūpassa bandhanabhāvo. Ayopiṇḍiādīni hi āpodhātu ābandhitvā baddhāni karoti. Tāya ābaddhattā tāni baddhāni nāma honti. Pāsāṇapabbatatālaṭṭhihatthidantagosiṅgādīsupi eseva nayo . Sabbāni hetāni āpodhātu eva ābandhitvā baddhāni karoti. Āpodhātuyā ābaddhattāva baddhāni honti.

    កិំ បន បថវីធាតុ សេសធាតូនំ បតិដ្ឋា ហោតិ ន ហោតីតិ ហោតិ ផុសិត្វា ហោតិ ឧទាហុ អផុសិត្វា? អាបោធាតុ វា សេសា អាពន្ធមានា ផុសិត្វា អាពន្ធតិ ឧទាហុ អផុសិត្វាតិ? បថវីធាតុ តាវ អាបោធាតុយា អផុសិត្វាវ បតិដ្ឋា ហោតិ, តេជោធាតុយា ច វាយោធាតុយា ច ផុសិត្វា។ អាបោធាតុ បន បថវីធាតុម្បិ តេជោវាយោធាតុយោបិ អផុសិត្វាវ អាពន្ធតិ។ យទិ ផុសិត្វា អាពន្ធេយ្យ ផោដ្ឋព្ពាយតនំ នាម ភវេយ្យ។

    Kiṃ pana pathavīdhātu sesadhātūnaṃ patiṭṭhā hoti na hotīti hoti phusitvā hoti udāhu aphusitvā? Āpodhātu vā sesā ābandhamānā phusitvā ābandhati udāhu aphusitvāti? Pathavīdhātu tāva āpodhātuyā aphusitvāva patiṭṭhā hoti, tejodhātuyā ca vāyodhātuyā ca phusitvā. Āpodhātu pana pathavīdhātumpi tejovāyodhātuyopi aphusitvāva ābandhati. Yadi phusitvā ābandheyya phoṭṭhabbāyatanaṃ nāma bhaveyya.

    តេជោធាតុវាយោធាតូនម្បិ សេសធាតូសុ សកសកកិច្ចករណេ ឯសេវ នយោ។ តេជោធាតុ ហិ បថវីធាតុំ ផុសិត្វា ឈាបេតិ។ សា បន ន ឧណ្ហា ហុត្វា ឈាយតិ។ យទិ ឧណ្ហា ហុត្វា ឈាយេយ្យ ឧណ្ហត្តលក្ខណា នាម ភវេយ្យ។ អាបោធាតុំ បន អផុសិត្វាវ តាបេតិ។ សាបិ តបមានា ន ឧណ្ហា ហុត្វា តបតិ។ យទិ ឧណ្ហា ហុត្វា តបេយ្យ ឧណ្ហត្តលក្ខណា នាម ភវេយ្យ។ វាយោធាតុំ បន ផុសិត្វាវ តាបេតិ។ សាបិ តបមានា ន ឧណ្ហា ហុត្វា តបតិ។ យទិ ឧណ្ហា ហុត្វា តបេយ្យ ឧណ្ហត្តលក្ខណា នាម ភវេយ្យ។ វាយោធាតុ បថវីធាតុំ ផុសិត្វា វិត្ថម្ភេតិ, តថា តេជោធាតុំ អាបោធាតុំ បន អផុសិត្វាវ វិត្ថម្ភេតិ។

    Tejodhātuvāyodhātūnampi sesadhātūsu sakasakakiccakaraṇe eseva nayo. Tejodhātu hi pathavīdhātuṃ phusitvā jhāpeti. Sā pana na uṇhā hutvā jhāyati. Yadi uṇhā hutvā jhāyeyya uṇhattalakkhaṇā nāma bhaveyya. Āpodhātuṃ pana aphusitvāva tāpeti. Sāpi tapamānā na uṇhā hutvā tapati. Yadi uṇhā hutvā tapeyya uṇhattalakkhaṇā nāma bhaveyya. Vāyodhātuṃ pana phusitvāva tāpeti. Sāpi tapamānā na uṇhā hutvā tapati. Yadi uṇhā hutvā tapeyya uṇhattalakkhaṇā nāma bhaveyya. Vāyodhātu pathavīdhātuṃ phusitvā vitthambheti, tathā tejodhātuṃ āpodhātuṃ pana aphusitvāva vitthambheti.

    ឧច្ឆុរសំ បចិត្វា ផាណិតបិណ្ឌេ ករិយមានេ អាបោធាតុ ថទ្ធា ហោតិ ន ហោតីតិ? ន ហោតិ។ សា ហិ បគ្ឃរណលក្ខណា។ បថវីធាតុ កក្ខឡលក្ខណា។ ឱមត្តំ បន អាបោ អធិមត្តបថវីគតិកំ ជាតំ។ សា ហិ រសាការេន ឋិតភាវំ វិជហតិ, លក្ខណំ ន វិជហតិ។ ផាណិតបិណ្ឌេ វិលីយមានេបិ បថវីធាតុ ន វិលីយតិ។ កក្ខឡលក្ខណា ហិ បថវីធាតុ បគ្ឃរណលក្ខណា អាបោធាតុ។ ឱមត្តា បន បថវី អធិមត្តអាបគតិកា ហោតិ។ សា បិណ្ឌាការេន ឋិតភាវំ វិជហតិ, លក្ខណំ ន វិជហតិ។ ចតុន្នញ្ហិ មហាភូតានំ ភាវញ្ញថត្តមេវ ហោតិ, លក្ខណញ្ញថត្តំ នាម នត្ថិ។ តស្ស អភាវោ អដ្ឋានបរិកប្បសុត្តេន ទីបិតោ។ វុត្តញ្ហេតំ –

    Ucchurasaṃ pacitvā phāṇitapiṇḍe kariyamāne āpodhātu thaddhā hoti na hotīti? Na hoti. Sā hi paggharaṇalakkhaṇā. Pathavīdhātu kakkhaḷalakkhaṇā. Omattaṃ pana āpo adhimattapathavīgatikaṃ jātaṃ. Sā hi rasākārena ṭhitabhāvaṃ vijahati, lakkhaṇaṃ na vijahati. Phāṇitapiṇḍe vilīyamānepi pathavīdhātu na vilīyati. Kakkhaḷalakkhaṇā hi pathavīdhātu paggharaṇalakkhaṇā āpodhātu. Omattā pana pathavī adhimattaāpagatikā hoti. Sā piṇḍākārena ṭhitabhāvaṃ vijahati, lakkhaṇaṃ na vijahati. Catunnañhi mahābhūtānaṃ bhāvaññathattameva hoti, lakkhaṇaññathattaṃ nāma natthi. Tassa abhāvo aṭṭhānaparikappasuttena dīpito. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘សិយា, អានន្ទ, ចតុន្នំ មហាភូតានំ អញ្ញថត្តំ, បថវីធាតុយា…បេ.… វាយោធាតុយា ; ន ត្វេវ ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតស្ស អរិយសាវកស្ស សិយា អញ្ញថត្ត’’ន្តិ (អ. និ. ៣.៧៦)។

    ‘‘Siyā, ānanda, catunnaṃ mahābhūtānaṃ aññathattaṃ, pathavīdhātuyā…pe… vāyodhātuyā ; na tveva buddhe aveccappasādena samannāgatassa ariyasāvakassa siyā aññathatta’’nti (a. ni. 3.76).

    អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – អានន្ទ, កក្ខឡត្តលក្ខណា បថវីធាតុ បរិវត្តិត្វា បគ្ឃរណលក្ខណា អាបោធាតុ នាម ភវេយ្យ, អរិយសាវកស្ស បន អញ្ញថត្តំ នាម នត្ថីតិ។ ឯវមេត្ថ អដ្ឋានបរិកប្បោ អាគតោ។

    Ayañhettha attho – ānanda, kakkhaḷattalakkhaṇā pathavīdhātu parivattitvā paggharaṇalakkhaṇā āpodhātu nāma bhaveyya, ariyasāvakassa pana aññathattaṃ nāma natthīti. Evamettha aṭṭhānaparikappo āgato.

    ៦៥២. ឥតោ បរេសុ ឧបាទិណ្ណរូបាទិនិទ្ទេសេសុ ឧបាទិណ្ណបទាទីនំ អត្ថោ មាតិកាកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ។ ចក្ខាយតនាទីនិ ហេដ្ឋា វិត្ថារិតានេវ។ តត្ថ តត្ថ បន វិសេសមត្តមេវ វក្ខាម។

    652. Ito paresu upādiṇṇarūpādiniddesesu upādiṇṇapadādīnaṃ attho mātikākathāyaṃ vuttanayeneva veditabbo. Cakkhāyatanādīni heṭṭhā vitthāritāneva. Tattha tattha pana visesamattameva vakkhāma.

    ឧបាទិណ្ណនិទ្ទេសេ តាវ ចក្ខាយតនាទីនិ ឯកន្តឧបាទិណ្ណត្តា វុត្តានិ។ យស្មា បន រូបាយតនាទីនិ ឧបាទិណ្ណានិបិ អត្ថិ អនុបាទិណ្ណានិបិ, តស្មា តានិ យំ វា បនាតិ សង្ខេបតោ ទស្សេត្វា បុន កម្មស្ស កតត្តា រូបាយតនន្តិអាទិនា នយេន វិត្ថារិតានិ។ ឥមិនា ឧបាយេន សព្ពយេវាបនកេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ។

    Upādiṇṇaniddese tāva cakkhāyatanādīni ekantaupādiṇṇattā vuttāni. Yasmā pana rūpāyatanādīni upādiṇṇānipi atthi anupādiṇṇānipi, tasmā tāni yaṃ vā panāti saṅkhepato dassetvā puna kammassa katattā rūpāyatanantiādinā nayena vitthāritāni. Iminā upāyena sabbayevāpanakesu attho veditabbo.

    កស្មា បន ‘កម្មស្ស កតត្តា’តិ ច ‘ន កម្មស្ស កតត្តា’តិ ច ឧភិន្នម្បិ និទ្ទេសេ ‘ជរតា ច អនិច្ចតា ច’ ន គហិតា, អនុបាទិណ្ណាទីនំយេវ និទ្ទេសេសុ គហិតាតិ? ន កម្មស្ស កតត្តាតិ ឯត្ថ តាវ កម្មតោ អញ្ញបច្ចយសមុដ្ឋានំ សង្គហិតំ។ ‘កម្មស្ស កតត្តា’តិ ឯត្ថ កម្មសមុដ្ឋានមេវ។ ឥមានិ ច ទ្វេ រូបានិ នេវ កម្មតោ ន អញ្ញស្មា រូបជនកបច្ចយា ឧប្បជ្ជន្តិ, តស្មា ន គហិតានិ។ សា ច នេសំ អនុប្បត្តិ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ។ អនុបាទិណ្ណន្តិអាទីសុ បន កេវលំ អនុបាទិណ្ណាទិគ្គហណេន កម្មាទិសមុដ្ឋានតា បដិក្ខិត្តា, នអញ្ញបច្ចយសមុដ្ឋានតា អនុញ្ញាតា។ តស្មា តត្ថ គហិតានីតិ វេទិតព្ពានិ។

    Kasmā pana ‘kammassa katattā’ti ca ‘na kammassa katattā’ti ca ubhinnampi niddese ‘jaratā ca aniccatā ca’ na gahitā, anupādiṇṇādīnaṃyeva niddesesu gahitāti? Na kammassa katattāti ettha tāva kammato aññapaccayasamuṭṭhānaṃ saṅgahitaṃ. ‘Kammassa katattā’ti ettha kammasamuṭṭhānameva. Imāni ca dve rūpāni neva kammato na aññasmā rūpajanakapaccayā uppajjanti, tasmā na gahitāni. Sā ca nesaṃ anuppatti parato āvi bhavissati. Anupādiṇṇantiādīsu pana kevalaṃ anupādiṇṇādiggahaṇena kammādisamuṭṭhānatā paṭikkhittā, naaññapaccayasamuṭṭhānatā anuññātā. Tasmā tattha gahitānīti veditabbāni.

    ៦៦៦. ចិត្តសមុដ្ឋាននិទ្ទេសេ កាយវិញ្ញត្តិ វចីវិញ្ញត្តីតិ ឥទំ ទ្វយំ យស្មា ឯកន្តចិត្តសមុដ្ឋានានិ ភូតានិ ឧបាទាយ បញ្ញាយតិ, តស្មា វុត្តំ។ បរមត្ថតោ បន តស្ស និស្សយភូតានិ ភូតានេវ ចិត្តសមុដ្ឋានានិ, តំនិស្សិតត្តា។ យថា អនិច្ចស្ស រូបស្ស ជរាមរណំ អនិច្ចំ នាម ហោតិ, ឯវមិទម្បិ ចិត្តសមុដ្ឋានំ នាម ជាតំ។

    666. Cittasamuṭṭhānaniddese kāyaviññatti vacīviññattīti idaṃ dvayaṃ yasmā ekantacittasamuṭṭhānāni bhūtāni upādāya paññāyati, tasmā vuttaṃ. Paramatthato pana tassa nissayabhūtāni bhūtāneva cittasamuṭṭhānāni, taṃnissitattā. Yathā aniccassa rūpassa jarāmaraṇaṃ aniccaṃ nāma hoti, evamidampi cittasamuṭṭhānaṃ nāma jātaṃ.

    ៦៦៨. ចិត្តសហភុនិទ្ទេសេបិ ឯសេវ នយោ។ យាវ ចិត្តំ តាវ បញ្ញាយនតោ ឥទមេវ ទ្វយំ វុត្តំ។ ន បនេតំ ចិត្តេន សហ ភូតានិ វិយ, ចេតនាទយោ វិយ ច ឧប្បជ្ជតិ។

    668. Cittasahabhuniddesepi eseva nayo. Yāva cittaṃ tāva paññāyanato idameva dvayaṃ vuttaṃ. Na panetaṃ cittena saha bhūtāni viya, cetanādayo viya ca uppajjati.

    ៦៧០. ចិត្តានុបរិវត្តិតាយបិ ឯសេវ នយោ។ យាវ ចិត្តំ តាវ បញ្ញាយនតោ ឯវ ហេតំ ទ្វយំ ចិត្តានុបរិវត្តីតិ វុត្តំ។

    670. Cittānuparivattitāyapi eseva nayo. Yāva cittaṃ tāva paññāyanato eva hetaṃ dvayaṃ cittānuparivattīti vuttaṃ.

    ៦៧៤. ឱឡារិកន្តិ វត្ថារម្មណភូតត្តា សំង្ឃដ្ដនវសេន គហេតព្ពតោ ថូលំ។ វុត្តវិបល្លាសតោ សុខុមំ វេទិតព្ពំ។

    674. Oḷārikanti vatthārammaṇabhūtattā saṃṅghaṭṭanavasena gahetabbato thūlaṃ. Vuttavipallāsato sukhumaṃ veditabbaṃ.

    ៦៧៦. ទូរេតិ ឃដ្ដនវសេន អគ្គហេតព្ពត្តា ទុព្ពិញ្ញេយ្យភាវេន សមីបេ ឋិតម្បិ ទូរេ។ ឥតរំ បន ឃដ្ដនវសេន គហេតព្ពត្តា សុវិញ្ញេយ្យភាវេន ទូរេ ឋិតម្បិ សន្តិកេ។ ចក្ខាយតនាទិនិទ្ទេសា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពា។ ឥទំ តាវ ទុវិធេន រូបសង្គហេ វិសេសមត្តំ។ តិវិធសង្គហោ ឧត្តានត្ថោវ។

    676. Dūreti ghaṭṭanavasena aggahetabbattā dubbiññeyyabhāvena samīpe ṭhitampi dūre. Itaraṃ pana ghaṭṭanavasena gahetabbattā suviññeyyabhāvena dūre ṭhitampi santike. Cakkhāyatanādiniddesā heṭṭhā vuttanayeneva vitthārato veditabbā. Idaṃ tāva duvidhena rūpasaṅgahe visesamattaṃ. Tividhasaṅgaho uttānatthova.




    Next: ចតុក្កនិទ្ទេសវណ្ណនា • Catukkaniddesavaṇṇanā




    Related texts:



    តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / រូបវិភត្តិ • Rūpavibhatti

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
    ឧបាទាភាជនីយកថាវណ្ណនា • Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā
    នោឧបាទាភាជនីយកថាវណ្ណនា • Noupādābhājanīyakathāvaṇṇanā

    ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā
    ឧបាទាភាជនីយវណ្ណនា • Upādābhājanīyavaṇṇanā
    នោឧបាទាភាជនីយកថាវណ្ណនា • Noupādābhājanīyakathāvaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact