| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
දුකනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
Dukaniddesavaṇṇanā
උපාදාභාජනීයකථා
Upādābhājanīyakathā
595. ඉදානි දුවිධසඞ්‌ගහාදීසු ‘අත්‌ථි රූපං උපාදා, අත්‌ථි රූපං නොඋපාදා’ති එවං භෙදසබ්‌භාවතො පුච්‌ඡාපුබ්‌බඞ්‌ගමං පදභාජනං දස්‌සෙන්‌තො කතමං තං රූපං උපාදාතිආදිමාහ. තත්‌ථ උපාදියතීති ‘උපාදා’; මහාභූතානි ගහෙත්‌වා, අමුඤ්‌චිත්‌වා, තානි නිස්‌සාය පවත්‌තතීති අත්‌ථො. ඉදානි තං පභෙදතො දස්‌සෙන්‌තො චක්‌ඛායතනන්‌තිආදිමාහ.
595. Idāni duvidhasaṅgahādīsu ‘atthi rūpaṃ upādā, atthi rūpaṃ noupādā’ti evaṃ bhedasabbhāvato pucchāpubbaṅgamaṃ padabhājanaṃ dassento katamaṃ taṃ rūpaṃ upādātiādimāha. Tattha upādiyatīti ‘upādā’; mahābhūtāni gahetvā, amuñcitvā, tāni nissāya pavattatīti attho. Idāni taṃ pabhedato dassento cakkhāyatanantiādimāha.
596. එවං තෙවීසතිවිධං උපාදාරූපං සඞ්‌ඛෙපතො උද්‌දිසිත්‌වා පුන තදෙව විත්‌ථාරතො නිද්‌දිසන්‌තො කතමං තං රූපං චක්‌ඛායතනන්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ දුවිධං චක්‌ඛු – මංසචක්‌ඛු පඤ්‌ඤාචක්‌ඛු ච. එතෙසු ‘බුද්‌ධචක්‌ඛු සමන්‌තචක්‌ඛු ඤාණචක්‌ඛු දිබ්‌බචක්‌ඛු ධම්‌මචක්‌ඛූ’ති පඤ්‌චවිධං පඤ්‌ඤාචක්‌ඛු. තත්‌ථ ‘‘අද්‌දසං ඛො අහං, භික්‌ඛවෙ, බුද්‌ධචක්‌ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්‌තො සත්‌තෙ අප්‌පරජක්‌ඛෙ…පෙ.… දුවිඤ්‌ඤාපයෙ’’ති (ම. නි. 1.283) ඉදං බුද්‌ධචක්‌ඛු නාම. ‘‘සමන්‌තචක්‌ඛු වුච්‌චති සබ්‌බඤ්‌ඤුතඤ්‌ඤාණ’’න්‌ති ඉදං සමන්‌තචක්‌ඛු නාම. ‘‘චක්‌ඛුං උදපාදි ඤාණං උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 15) ඉදං ඤාණචක්‌ඛු නාම. ‘‘අද්‌දසං ඛො අහං, භික්‌ඛවෙ, දිබ්‌බෙන චක්‌ඛුනා විසුද්‌ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.284) ඉදං දිබ්‌බචක්‌ඛු නාම. ‘‘තස්‌මිං යෙවාසනෙ විරජං වීතමලං ධම්‌මචක්‌ඛුං උදපාදී’’ති (ම. නි. 2.395) ඉදං හෙට්‌ඨිමමග්‌ගත්‌තයසඞ්‌ඛාතං ඤාණං ධම්‌මචක්‌ඛු නාම.
596. Evaṃ tevīsatividhaṃ upādārūpaṃ saṅkhepato uddisitvā puna tadeva vitthārato niddisanto katamaṃ taṃ rūpaṃ cakkhāyatanantiādimāha. Tattha duvidhaṃ cakkhu – maṃsacakkhu paññācakkhu ca. Etesu ‘buddhacakkhu samantacakkhu ñāṇacakkhu dibbacakkhu dhammacakkhū’ti pañcavidhaṃ paññācakkhu. Tattha ‘‘addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, buddhacakkhunā lokaṃ volokento satte apparajakkhe…pe… duviññāpaye’’ti (ma. ni. 1.283) idaṃ buddhacakkhu nāma. ‘‘Samantacakkhu vuccati sabbaññutaññāṇa’’nti idaṃ samantacakkhu nāma. ‘‘Cakkhuṃ udapādi ñāṇaṃ udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) idaṃ ñāṇacakkhu nāma. ‘‘Addasaṃ kho ahaṃ, bhikkhave, dibbena cakkhunā visuddhenā’’ti (ma. ni. 1.284) idaṃ dibbacakkhu nāma. ‘‘Tasmiṃ yevāsane virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī’’ti (ma. ni. 2.395) idaṃ heṭṭhimamaggattayasaṅkhātaṃ ñāṇaṃ dhammacakkhu nāma.
මංසචක්‌ඛුපි පසාදචක්‌ඛු සසම්‌භාරචක්‌ඛූති දුවිධං හොති. තත්‌ථ යොයං අක්‌ඛිකූපකෙ පතිට්‌ඨිතො හෙට්‌ඨා අක්‌ඛිකූපකට්‌ඨිකෙන, උපරි භමුකට්‌ඨිකෙන, උභතො අක්‌ඛිකූටෙහි, අන්‌තො මත්‌ථලුඞ්‌ගෙන, බහිද්‌ධා අක්‌ඛිලොමෙහි පරිච්‌ඡින්‌නො මංසපිණ්‌ඩො. සඞ්‌ඛෙපතො ‘චතස්‌සො ධාතුයො, වණ්‌ණො ගන්‌ධො රසො ඔජා, සම්‌භවො සණ්‌ඨානං, ජීවිතං භාවො කායපසාදො චක්‌ඛුපසාදො’ති චුද්‌දසසම්‌භාරො. විත්‌ථාරතො ‘චතස්‌සො ධාතුයො, තංසන්‌නිස්‌සිතවණ්‌ණගන්‌ධරසඔජාසණ්‌ඨානසම්‌භවා චා’ති ඉමානි දස චතුසමුට්‌ඨානිකත්‌තා චත්‌තාලීසං හොන්‌ති. ජීවිතං භාවො කායපසාදො චක්‌ඛුපසාදොති චත්‌තාරි එකන්‌තකම්‌මසමුට්‌ඨානානෙවාති ඉමෙසං චතුචත්‌තාලීසාය රූපානං වසෙන චතුචත්‌තාලීසසම්‌භාරො. යං ලොකො සෙතං චක්‌ඛුං පුථුලං විසටං විත්‌ථිණ්‌ණං ‘චක්‌ඛු’න්‌ති සඤ්‌ජානන්‌තො න චක්‌ඛුං සඤ්‌ජානාති, වත්‌ථුං චක්‌ඛුතො සඤ්‌ජානාති, සො මංසපිණ්‌ඩො අක්‌ඛිකූපෙ පතිට්‌ඨිතො, න්‌හාරුසුත්‌තකෙන මත්‌ථලුඞ්‌ගෙ ආබද්‌ධො, යත්‌ථ සෙතම්‌පි අත්‌ථි, කණ්‌හම්‌පි ලොහිතකම්‌පි, පථවීපි ආපොපි තෙජොපි වායොපි, යං සෙම්‌හූස්‌සදත්‌තා සෙතං, පිත්‌තුස්‌සදත්‌තා කණ්‌හං, රුහිරුස්‌සදත්‌තා ලොහිතකං, පථවුස්‌සදත්‌තා පත්‌ථිණ්‌ණං හොති, ආපුස්‌සදත්‌තා පග්‌ඝරති, තෙජුස්‌සදත්‌තා පරිදය්‌හති, වායුස්‌සදත්‌තා සම්‌භමති, ඉදං සසම්‌භාරචක්‌ඛු නාම.
Maṃsacakkhupi pasādacakkhu sasambhāracakkhūti duvidhaṃ hoti. Tattha yoyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena, upari bhamukaṭṭhikena, ubhato akkhikūṭehi, anto matthaluṅgena, bahiddhā akkhilomehi paricchinno maṃsapiṇḍo. Saṅkhepato ‘catasso dhātuyo, vaṇṇo gandho raso ojā, sambhavo saṇṭhānaṃ, jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādo’ti cuddasasambhāro. Vitthārato ‘catasso dhātuyo, taṃsannissitavaṇṇagandharasaojāsaṇṭhānasambhavā cā’ti imāni dasa catusamuṭṭhānikattā cattālīsaṃ honti. Jīvitaṃ bhāvo kāyapasādo cakkhupasādoti cattāri ekantakammasamuṭṭhānānevāti imesaṃ catucattālīsāya rūpānaṃ vasena catucattālīsasambhāro. Yaṃ loko setaṃ cakkhuṃ puthulaṃ visaṭaṃ vitthiṇṇaṃ ‘cakkhu’nti sañjānanto na cakkhuṃ sañjānāti, vatthuṃ cakkhuto sañjānāti, so maṃsapiṇḍo akkhikūpe patiṭṭhito, nhārusuttakena matthaluṅge ābaddho, yattha setampi atthi, kaṇhampi lohitakampi, pathavīpi āpopi tejopi vāyopi, yaṃ semhūssadattā setaṃ, pittussadattā kaṇhaṃ, ruhirussadattā lohitakaṃ, pathavussadattā patthiṇṇaṃ hoti, āpussadattā paggharati, tejussadattā paridayhati, vāyussadattā sambhamati, idaṃ sasambhāracakkhu nāma.
යො පනෙත්‌ථ සිතො එත්‌ථ පටිබද්‌ධො චතුන්‌නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො, ඉදං පසාදචක්‌ඛු නාම. තදෙතං තස්‌ස සසම්‌භාරචක්‌ඛුනො සෙතමණ්‌ඩලපරික්‌ඛිත්‌තස්‌ස කණ්‌හමණ්‌ඩලස්‌ස මජ්‌ඣෙ, අභිමුඛෙ ඨිතානං සරීරසණ්‌ඨානුප්‌පත්‌තිදෙසභූතෙ දිට්‌ඨිමණ්‌ඩලෙ, සත්‌තසු පිචුපටලෙසු ආසිත්‌තතෙලං පිචුපටලානි විය, සත්‌තක්‌ඛිපටලානි බ්‍යාපෙත්‌වා, ධාරණන්‌හාපනමණ්‌ඩනබීජනකිච්‌චාහි චතූහි ධාතීහි ඛත්‌තියකුමාරො විය, සන්‌ධාරණආබන්‌ධනපරිපාචනසමුදීරණකිච්‌චාහි චතූහි ධාතූහි කතූපකාරං, උතුචිත්‌තාහාරෙහි උපත්‌ථම්‌භියමානං, ආයුනා අනුපාලියමානං, වණ්‌ණගන්‌ධරසාදීහි පරිවුතං, පමාණතො ඌකාසිරමත්‌තං, චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානං තිට්‌ඨති. වුත්‌තම්‌පි චෙතං ධම්‌මසෙනාපතිනා –
Yo panettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Tadetaṃ tassa sasambhāracakkhuno setamaṇḍalaparikkhittassa kaṇhamaṇḍalassa majjhe, abhimukhe ṭhitānaṃ sarīrasaṇṭhānuppattidesabhūte diṭṭhimaṇḍale, sattasu picupaṭalesu āsittatelaṃ picupaṭalāni viya, sattakkhipaṭalāni byāpetvā, dhāraṇanhāpanamaṇḍanabījanakiccāhi catūhi dhātīhi khattiyakumāro viya, sandhāraṇaābandhanaparipācanasamudīraṇakiccāhi catūhi dhātūhi katūpakāraṃ, utucittāhārehi upatthambhiyamānaṃ, āyunā anupāliyamānaṃ, vaṇṇagandharasādīhi parivutaṃ, pamāṇato ūkāsiramattaṃ, cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Vuttampi cetaṃ dhammasenāpatinā –
‘‘යෙන චක්‌ඛුප්‌පසාදෙන, රූපානි මනුපස්‌සති;
‘‘Yena cakkhuppasādena, rūpāni manupassati;
පරිත්‌තං සුඛුමං එතං, ඌකාසිරසමූපම’’න්‌ති.
Parittaṃ sukhumaṃ etaṃ, ūkāsirasamūpama’’nti.
චක්‌ඛු ච තං ආයතනඤ්‌චාති චක්‌ඛායතනං. යං චක්‌ඛු චතුන්‌නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදොති ඉධාපි උපයොගත්‌ථෙයෙව සාමිවචනං; චත්‌තාරි මහාභූතානි උපාදියිත්‌වා පවත්‌තප්‌පසාදොති අත්‌ථො. ඉමිනා පසාදචක්‌ඛුමෙව ගණ්‌හාති, සෙසචක්‌ඛුං පටික්‌ඛිපති. යං පන ඉන්‌ද්‍රියගොචරසුත්‌තෙ ‘‘එකං මහාභූතං උපාදාය පසාදො පථවීධාතුයා තීහි මහාභූතෙහි සඞ්‌ගහිතො ආපොධාතුයා ච තෙජොධාතුයා ච වායොධාතුයා ච,’’ චතුපරිවත්‌තසුත්‌තෙ ‘‘ද්‌වින්‌නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො පථවීධාතුයා ච ආපොධාතුයා ච ද්‌වීහි මහාභූතෙහි සඞ්‌ගහිතො තෙජොධාතුයා ච වායොධාතුයා චා’’ති වුත්‌තං, තං පරියායෙන වුත්‌තං. අයඤ්‌හි සුත්‌තන්‌තිකකථා නාම පරියායදෙසනා . යො ච චතුන්‌නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො සො තෙසු එකෙකස්‌සාපි දින්‌නං ද්‌වින්‌නම්‌පි පසාදොයෙවාති ඉමිනා පරියායෙන තත්‌ථ දෙසනා ආගතා. අභිධම්‌මො පන නිප්‌පරියායදෙසනා නාම. තස්‌මා ඉධ ‘චතුන්‌නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො’ති වුත්‌තං.
Cakkhu ca taṃ āyatanañcāti cakkhāyatanaṃ. Yaṃ cakkhu catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādoti idhāpi upayogattheyeva sāmivacanaṃ; cattāri mahābhūtāni upādiyitvā pavattappasādoti attho. Iminā pasādacakkhumeva gaṇhāti, sesacakkhuṃ paṭikkhipati. Yaṃ pana indriyagocarasutte ‘‘ekaṃ mahābhūtaṃ upādāya pasādo pathavīdhātuyā tīhi mahābhūtehi saṅgahito āpodhātuyā ca tejodhātuyā ca vāyodhātuyā ca,’’ catuparivattasutte ‘‘dvinnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo pathavīdhātuyā ca āpodhātuyā ca dvīhi mahābhūtehi saṅgahito tejodhātuyā ca vāyodhātuyā cā’’ti vuttaṃ, taṃ pariyāyena vuttaṃ. Ayañhi suttantikakathā nāma pariyāyadesanā . Yo ca catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo so tesu ekekassāpi dinnaṃ dvinnampi pasādoyevāti iminā pariyāyena tattha desanā āgatā. Abhidhammo pana nippariyāyadesanā nāma. Tasmā idha ‘catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo’ti vuttaṃ.
‘අයං මෙ අත්‌තා’ති බාලජනෙන පරිග්‌ගහිතත්‌තා අත්‌තභාවො වුච්‌චති සරීරම්‌පි ඛන්‌ධපඤ්‌චකම්‌පි. තස්‌මිං පරියාපන්‌නො තන්‌නිස්‌සිතොති අත්‌තභාවපරියාපන්‌නො චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණෙන පස්‌සිතුං න සක්‌කාති අනිදස්‌සනො. පටිඝට්‌ටනානිඝංසො එත්‌ථ ජායතීති සප්‌පටිඝො.
‘Ayaṃ me attā’ti bālajanena pariggahitattā attabhāvo vuccati sarīrampi khandhapañcakampi. Tasmiṃ pariyāpanno tannissitoti attabhāvapariyāpanno cakkhuviññāṇena passituṃ na sakkāti anidassano. Paṭighaṭṭanānighaṃso ettha jāyatīti sappaṭigho.
යෙනාතිආදීසු අයං සඞ්‌ඛෙපත්‌ථො – යෙන කරණභූතෙන චක්‌ඛුනා අයං සත්‌තො ඉදං වුත්‌තප්‌පකාරං රූපං අතීතෙ පස්‌සි වා, වත්‌තමානෙ පස්‌සති වා, අනාගතෙ පස්‌සිස්‌සති වා, සචස්‌ස අපරිභින්‌නං චක්‌ඛු භවෙය්‍ය, අථානෙන ආපාථගතං රූපං පස්‌සෙ වා, අතීතං වා රූපං අතීතෙන චක්‌ඛුනා පස්‌සි, පච්‌චුප්‌පන්‌නං පච්‌චුප්‌පන්‌නෙන පස්‌සති, අනාගතං අනාගතෙන පස්‌සිස්‌සති, සචෙ තං රූපං චක්‌ඛුස්‌ස ආපාථං ආගච්‌ඡෙය්‍ය චක්‌ඛුනා තං රූපං පස්‌සෙය්‍යාති ඉදමෙත්‌ථ පරිකප්‌පවචනං. දස්‌සනපරිණායකට්‌ඨෙන චක්‌ඛුංපෙතං, සඤ්‌ජාතිසමොසරණට්‌ඨෙන චක්‌ඛායතනංපෙතං, සුඤ්‌ඤතභාවනිස්‌සත්‌තට්‌ඨෙන චක්‌ඛුධාතුපෙසා. දස්‌සනලක්‌ඛණෙ ඉන්‌දට්‌ඨං කාරෙතීති චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියංපෙතං. ලුජ්‌ජනපලුජ්‌ජනට්‌ඨෙන ලොකොපෙසො. වළඤ්‌ජනට්‌ඨෙන ද්‌වාරාපෙසා. අපූරණීයට්‌ඨෙන සමුද්‌දොපෙසො. පරිසුද්‌ධට්‌ඨෙන පණ්‌ඩරංපෙතං. ඵස්‌සාදීනං අභිජායනට්‌ඨෙන ඛෙත්‌තංපෙතං. තෙසංයෙව පතිට්‌ඨානට්‌ඨෙන වත්‌ථුංපෙතං. සමවිසමං දස්‌සෙන්‌තං අත්‌තභාවං නෙතීති නෙත්‌තංපෙතං. තෙනෙවට්‌ඨෙන නයනංපෙතං . සක්‌කායපරියාපන්‌නට්‌ඨෙන ඔරිමං තීරංපෙතං. බහුසාධාරණට්‌ඨෙන අස්‌සාමිකට්‌ඨෙන ච සුඤ්‌ඤො ගාමොපෙසොති.
Yenātiādīsu ayaṃ saṅkhepattho – yena karaṇabhūtena cakkhunā ayaṃ satto idaṃ vuttappakāraṃ rūpaṃ atīte passi vā, vattamāne passati vā, anāgate passissati vā, sacassa aparibhinnaṃ cakkhu bhaveyya, athānena āpāthagataṃ rūpaṃ passe vā, atītaṃ vā rūpaṃ atītena cakkhunā passi, paccuppannaṃ paccuppannena passati, anāgataṃ anāgatena passissati, sace taṃ rūpaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgaccheyya cakkhunā taṃ rūpaṃ passeyyāti idamettha parikappavacanaṃ. Dassanapariṇāyakaṭṭhena cakkhuṃpetaṃ, sañjātisamosaraṇaṭṭhena cakkhāyatanaṃpetaṃ, suññatabhāvanissattaṭṭhena cakkhudhātupesā. Dassanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti cakkhundriyaṃpetaṃ. Lujjanapalujjanaṭṭhena lokopeso. Vaḷañjanaṭṭhena dvārāpesā. Apūraṇīyaṭṭhena samuddopeso. Parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃpetaṃ. Phassādīnaṃ abhijāyanaṭṭhena khettaṃpetaṃ. Tesaṃyeva patiṭṭhānaṭṭhena vatthuṃpetaṃ. Samavisamaṃ dassentaṃ attabhāvaṃ netīti nettaṃpetaṃ. Tenevaṭṭhena nayanaṃpetaṃ. Sakkāyapariyāpannaṭṭhena orimaṃ tīraṃpetaṃ. Bahusādhāraṇaṭṭhena assāmikaṭṭhena ca suñño gāmopesoti.
එත්‌තාවතා ‘පස්‌සි වා’තිආදීහි චතූහි පදෙහි චක්‌ඛුංපෙතන්‌තිආදීනි චුද්‌දස නාමානි යොජෙත්‌වා චක්‌ඛායතනස්‌ස චත්‌තාරො වවත්‌ථාපනනයා වුත්‌තාති වෙදිතබ්‌බා. කථං? එත්‌ථ හි යෙන චක්‌ඛුනා අනිදස්‌සනෙන සප්‌පටිඝෙන රූපං සනිදස්‌සනං සප්‌පටිඝං පස්‌සි වා චක්‌ඛුංපෙතං…පෙ.… සුඤ්‌ඤො ගාමොපෙසො, ඉදං තං රූපං චක්‌ඛායතනන්‌ති අයමෙකො නයො. එවං සෙසාපි වෙදිතබ්‌බා.
Ettāvatā ‘passi vā’tiādīhi catūhi padehi cakkhuṃpetantiādīni cuddasa nāmāni yojetvā cakkhāyatanassa cattāro vavatthāpananayā vuttāti veditabbā. Kathaṃ? Ettha hi yena cakkhunā anidassanena sappaṭighena rūpaṃ sanidassanaṃ sappaṭighaṃ passi vā cakkhuṃpetaṃ…pe… suñño gāmopeso, idaṃ taṃ rūpaṃ cakkhāyatananti ayameko nayo. Evaṃ sesāpi veditabbā.
597. ඉදානි යස්‌මා විජ්‌ජුනිච්‌ඡරණාදිකාලෙසු අනොලොකෙතුකාමස්‌සාපි රූපං චක්‌ඛුපසාදං ඝට්‌ටෙති, තස්‌මා තං ආකාරං දස්‌සෙතුං දුතියො නිද්‌දෙසවාරො ආරද්‌ධො. තත්‌ථ යම්‌හි චක්‌ඛුම්‌හීති යම්‌හි අධිකරණභූතෙ චක්‌ඛුම්‌හි. රූපන්‌ති පච්‌චත්‌තවචනමෙතං. තත්‌ථ පටිහඤ්‌ඤි වාති අතීතත්‌ථො. පටිහඤ්‌ඤති වාති පච්‌චුප්‌පන්‌නත්‌ථො. පටිහඤ්‌ඤිස්‌සති වාති අනාගතත්‌ථො. පටිහඤ්‌ඤෙ වාති විකප්‌පනත්‌ථො. අතීතඤ්‌හි රූපං අතීතෙ චක්‌ඛුස්‌මිං පටිහඤ්‌ඤි නාම. පච්‌චුප්‌පන්‌නං පච්‌චුප්‌පන්‌නෙ පටිහඤ්‌ඤති නාම. අනාගතං අනාගතෙ පටිහඤ්‌ඤිස්‌සති නාම. සචෙ තං රූපං චක්‌ඛුස්‌ස ආපාථං ආගච්‌ඡෙය්‍ය, චක්‌ඛුම්‌හි පටිහඤ්‌ඤෙය්‍ය තං රූපන්‌ති අයමෙත්‌ථ පරිකප්‌පො. අත්‌ථතො පන පසාදං ඝට්‌ටයමානමෙව රූපං පටිහඤ්‌ඤති නාම. ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව චත්‌තාරො වවත්‌ථාපනනයා වෙදිතබ්‌බා.
597. Idāni yasmā vijjuniccharaṇādikālesu anoloketukāmassāpi rūpaṃ cakkhupasādaṃ ghaṭṭeti, tasmā taṃ ākāraṃ dassetuṃ dutiyo niddesavāro āraddho. Tattha yamhi cakkhumhīti yamhi adhikaraṇabhūte cakkhumhi. Rūpanti paccattavacanametaṃ. Tattha paṭihaññi vāti atītattho. Paṭihaññativāti paccuppannattho. Paṭihaññissati vāti anāgatattho. Paṭihaññe vāti vikappanattho. Atītañhi rūpaṃ atīte cakkhusmiṃ paṭihaññi nāma. Paccuppannaṃ paccuppanne paṭihaññati nāma. Anāgataṃ anāgate paṭihaññissati nāma. Sace taṃ rūpaṃ cakkhussa āpāthaṃ āgaccheyya, cakkhumhi paṭihaññeyya taṃ rūpanti ayamettha parikappo. Atthato pana pasādaṃ ghaṭṭayamānameva rūpaṃ paṭihaññati nāma. Idhāpi purimanayeneva cattāro vavatthāpananayā veditabbā.
598. ඉදානි යස්‌මා අත්‌තනො ඉච්‌ඡාය ඔලොකෙතුකාමස්‌ස රූපෙ චක්‌ඛුං උපසංහරතො චක්‌ඛු රූපස්‌මිං පටිහඤ්‌ඤති, තස්‌මා තං ආකාරං දස්‌සෙතුං තතියො නිද්‌දෙසවාරො ආරද්‌ධො. සො අත්‌ථතො පාකටොයෙව. එත්‌ථ පන චක්‌ඛු ආරම්‌මණං සම්‌පටිච්‌ඡමානමෙව රූපම්‌හි පටිහඤ්‌ඤති නාම. ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව චත්‌තාරො වවත්‌ථාපනනයා වෙදිතබ්‌බා.
598. Idāni yasmā attano icchāya oloketukāmassa rūpe cakkhuṃ upasaṃharato cakkhu rūpasmiṃ paṭihaññati, tasmā taṃ ākāraṃ dassetuṃ tatiyo niddesavāro āraddho. So atthato pākaṭoyeva. Ettha pana cakkhu ārammaṇaṃ sampaṭicchamānameva rūpamhi paṭihaññati nāma. Idhāpi purimanayeneva cattāro vavatthāpananayā veditabbā.
599. ඉතො පරං ඵස්‌සපඤ්‌චමකානං උප්‌පත්‌තිදස්‌සනවසෙන පඤ්‌ච, තෙසංයෙව ආරම්‌මණපටිබද්‌ධඋප්‌පත්‌තිදස්‌සනවසෙන පඤ්‌චාති, දස වාරා දස්‌සිතා. තත්‌ථ චක්‌ඛුං නිස්‌සායාති චක්‌ඛුං නිස්‌සාය, පච්‌චයං කත්‌වා. රූපං ආරබ්‌භාති රූපාරම්‌මණං ආගම්‌ම, සන්‌ධාය, පටිච්‌ච. ඉමිනා චක්‌ඛුපසාදවත්‌ථුකානං ඵස්‌සාදීනං පුරෙජාතපච්‌චයෙන චක්‌ඛුද්‌වාරජවනවීථිපරියාපන්‌නානං ආරම්‌මණාධිපතිආරම්‌මණූපනිස්‌සයපච්‌චයෙහි රූපස්‌ස පච්‌චයභාවො දස්‌සිතො. ඉතරෙසු පඤ්‌චසු වාරෙසු රූපං ආරම්‌මණමස්‌සාති රූපාරම්‌මණොති එවං ආරම්‌මණපච්‌චයමත්‌තෙනෙව පච්‌චයභාවො දස්‌සිතො. යථා පන පුරිමෙසු තීසු, එවං ඉමෙසුපි දසසු වාරෙසු චත්‌තාරො චත්‌තාරො වවත්‌ථාපනනයා වෙදිතබ්‌බා. එවං කතමං තං රූපං චක්‌ඛායතනන්‌ති පුච්‌ඡාය උද්‌ධටං චක්‌ඛුං ‘ඉදං ත’න්‌ති නානප්‌පකාරතො දස්‌සෙතුං, පුරිමා තයො, ඉමෙ දසාති, තෙරස නිද්‌දෙසවාරා දස්‌සිතා. එකෙකස්‌මිඤ්‌චෙත්‌ථ චතුන්‌නං චතුන්‌නං වවත්‌ථාපනනයානං ආගතත්‌තා ද්‌විපඤ්‌ඤාසාය නයෙහි පටිමණ්‌ඩෙත්‌වාව දස්‌සිතාති වෙදිතබ්‌බා.
599. Ito paraṃ phassapañcamakānaṃ uppattidassanavasena pañca, tesaṃyeva ārammaṇapaṭibaddhauppattidassanavasena pañcāti, dasa vārā dassitā. Tattha cakkhuṃ nissāyāti cakkhuṃ nissāya, paccayaṃ katvā. Rūpaṃ ārabbhāti rūpārammaṇaṃ āgamma, sandhāya, paṭicca. Iminā cakkhupasādavatthukānaṃ phassādīnaṃ purejātapaccayena cakkhudvārajavanavīthipariyāpannānaṃ ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayapaccayehi rūpassa paccayabhāvo dassito. Itaresu pañcasu vāresu rūpaṃ ārammaṇamassāti rūpārammaṇoti evaṃ ārammaṇapaccayamatteneva paccayabhāvo dassito. Yathā pana purimesu tīsu, evaṃ imesupi dasasu vāresu cattāro cattāro vavatthāpananayā veditabbā. Evaṃ katamaṃ taṃ rūpaṃ cakkhāyatananti pucchāya uddhaṭaṃ cakkhuṃ ‘idaṃ ta’nti nānappakārato dassetuṃ, purimā tayo, ime dasāti, terasa niddesavārā dassitā. Ekekasmiñcettha catunnaṃ catunnaṃ vavatthāpananayānaṃ āgatattā dvipaññāsāya nayehi paṭimaṇḍetvāva dassitāti veditabbā.
600. ඉතො පරෙසු සොතායතනාදිනිද්‌දෙසෙසුපි එසෙව නයො. විසෙසමත්‌තං පනෙත්‌ථ එවං වෙදිතබ්‌බං – සුණාතීති සොතං. තං සසම්‌භාරසොතබිලස්‌ස අන්‌තො තනුතම්‌බලොමාචිතෙ අඞ්‌ගුලිවෙධකසණ්‌ඨානෙ පදෙසෙ වුත්‌තප්‌පකාරාහි ධාතූහි කතූපකාරං, උතුචිත්‌තාහාරෙහි උපත්‌ථම්‌භියමානං, ආයුනා අනුපාලියමානං, වණ්‌ණාදීහි පරිවුතං සොතවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානං තිට්‌ඨති.
600. Ito paresu sotāyatanādiniddesesupi eseva nayo. Visesamattaṃ panettha evaṃ veditabbaṃ – suṇātīti sotaṃ. Taṃ sasambhārasotabilassa anto tanutambalomācite aṅgulivedhakasaṇṭhāne padese vuttappakārāhi dhātūhi katūpakāraṃ, utucittāhārehi upatthambhiyamānaṃ, āyunā anupāliyamānaṃ, vaṇṇādīhi parivutaṃ sotaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati.
ඝායතීති ඝානං. තං සසම්‌භාරඝානබිලස්‌ස අන්‌තො අජප්‌පදසණ්‌ඨානෙ පදෙසෙ යථාවුත්‌තප්‌පකාරඋපකාරුපත්‌ථම්‌භනානුපාලනපරිවාරං හුත්‌වා ඝානවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානං තිට්‌ඨති.
Ghāyatīti ghānaṃ. Taṃ sasambhāraghānabilassa anto ajappadasaṇṭhāne padese yathāvuttappakāraupakārupatthambhanānupālanaparivāraṃ hutvā ghānaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati.
සායනට්‌ඨෙන ජිව්‌හා. සා සසම්‌භාරජිව්‌හාමජ්‌ඣස්‌ස උපරි උප්‌පලදලග්‌ගසණ්‌ඨානෙ පදෙසෙ යථාවුත්‌තප්‌පකාරඋපකාරුපත්‌ථම්‌භනානුපාලනපරිවාරා හුත්‌වා ජිව්‌හාවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානා තිට්‌ඨති.
Sāyanaṭṭhena jivhā. Sā sasambhārajivhāmajjhassa upari uppaladalaggasaṇṭhāne padese yathāvuttappakāraupakārupatthambhanānupālanaparivārā hutvā jivhāviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānā tiṭṭhati.
යාවතා පන ඉමස්‌මිං කායෙ උපාදිණ්‌ණකරූපං නාම අත්‌ථි, සබ්‌බත්‌ථ කායායතනං, කප්‌පාසපටලෙ ස්‌නෙහො විය, යථාවුත්‌තප්‌පකාරඋපකාරුපත්‌ථම්‌භනානුපාලනපරිවාරමෙව හුත්‌වා කායවිඤ්‌ඤාණාදීනං යථාරහං වත්‌ථුද්‌වාරභාවං සාධයමානං තිට්‌ඨති. අයමෙත්‌ථ විසෙසො. සෙසො පාළිප්‌පභෙදො ච අත්‌ථො ච චක්‌ඛුනිද්‌දෙසෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො. කෙවලඤ්‌හි ඉධ චක්‌ඛුපදස්‌ස ඨානෙ සොතපදාදීනි, රූපපදස්‌ස ඨානෙ සද්‌දපදාදීනි, පස්‌සීති ආදීනං ඨානෙ සුණීතිආදිපදානි ච ආගතානි. ‘නෙත්‌තංපෙතං , නයනංපෙත’න්‌ති ඉමස්‌ස ච පදද්‌වයස්‌ස අභාවා ද්‌වාදස ද්‌වාදස නාමානි හොන්‌ති. සෙසං සබ්‌බත්‌ථ වුත්‌තසදිසමෙව.
Yāvatā pana imasmiṃ kāye upādiṇṇakarūpaṃ nāma atthi, sabbattha kāyāyatanaṃ, kappāsapaṭale sneho viya, yathāvuttappakāraupakārupatthambhanānupālanaparivārameva hutvā kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Ayamettha viseso. Seso pāḷippabhedo ca attho ca cakkhuniddese vuttanayeneva veditabbo. Kevalañhi idha cakkhupadassa ṭhāne sotapadādīni, rūpapadassa ṭhāne saddapadādīni, passīti ādīnaṃ ṭhāne suṇītiādipadāni ca āgatāni. ‘Nettaṃpetaṃ , nayanaṃpeta’nti imassa ca padadvayassa abhāvā dvādasa dvādasa nāmāni honti. Sesaṃ sabbattha vuttasadisameva.
තත්‌ථ සියා – යදි යාවතා ඉමස්‌මිං කායෙ උපාදිණ්‌ණකරූපං නාම අත්‌ථි, සබ්‌බත්‌ථ කායායතනං, කප්‌පාසපටලෙ ස්‌නෙහො විය. ‘එවං සන්‌තෙ ලක්‌ඛණසම්‌මිස්‌සතා ආපජ්‌ජතී’ති. ‘නාපජ්‌ජතී’ති. ‘කස්‌මා’? ‘අඤ්‌ඤස්‌ස අඤ්‌ඤත්‌ථ අභාවතො’. ‘යදි එවං, න සබ්‌බත්‌ථ කායායතන’න්‌ති? ‘නෙව පරමත්‌ථතො සබ්‌බත්‌ථ. විනිබ්‌භුජිත්‌වා පනස්‌ස නානාකරණං පඤ්‌ඤාපෙතුං න සක්‌කා, තස්‌මා එවං වුත්‌තං. යථා හි රූපරසාදයො, වාලිකාචුණ්‌ණානි විය, විවෙචෙතුං අසක්‌කුණෙය්‍යතාය අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤබ්‍යාපිනොති වුච්‌චන්‌ති, න ච පරමත්‌ථතො රූපෙ රසො අත්‌ථි. යදි සියා රූපග්‌ගහණෙනෙව රසග්‌ගහණං ගච්‌ඡෙය්‍ය. එවං කායායතනම්‌පි පරමත්‌ථතො නෙව සබ්‌බත්‌ථ අත්‌ථි, න ච සබ්‌බත්‌ථ නත්‌ථි, විවෙචෙතුං අසක්‌කුණෙය්‍යතායාති. එවමෙත්‌ථ න ලක්‌ඛණසම්‌මිස්‌සතා ආපජ්‌ජතීති වෙදිතබ්‌බා’.
Tattha siyā – yadi yāvatā imasmiṃ kāye upādiṇṇakarūpaṃ nāma atthi, sabbattha kāyāyatanaṃ, kappāsapaṭale sneho viya. ‘Evaṃ sante lakkhaṇasammissatā āpajjatī’ti. ‘Nāpajjatī’ti. ‘Kasmā’? ‘Aññassa aññattha abhāvato’. ‘Yadi evaṃ, na sabbattha kāyāyatana’nti? ‘Neva paramatthato sabbattha. Vinibbhujitvā panassa nānākaraṇaṃ paññāpetuṃ na sakkā, tasmā evaṃ vuttaṃ. Yathā hi rūparasādayo, vālikācuṇṇāni viya, vivecetuṃ asakkuṇeyyatāya aññamaññabyāpinoti vuccanti, na ca paramatthato rūpe raso atthi. Yadi siyā rūpaggahaṇeneva rasaggahaṇaṃ gaccheyya. Evaṃ kāyāyatanampi paramatthato neva sabbattha atthi, na ca sabbattha natthi, vivecetuṃ asakkuṇeyyatāyāti. Evamettha na lakkhaṇasammissatā āpajjatīti veditabbā’.
අපිච ලක්‌ඛණාදිවවත්‌ථාපනතොපෙතෙසං අසම්‌මිස්‌සතා වෙදිතබ්‌බා – එතෙසු හි රූපාභිඝාතාරහභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණං දට්‌ඨුකාමතානිදානකම්‌මසමුට්‌ඨානභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණං වා චක්‌ඛු, රූපෙසු ආවිඤ්‌ඡනරසං, චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණස්‌ස ආධාරභාවපච්‌චුපට්‌ඨානං, දට්‌ඨුකාමතානිදානකම්‌මජභූතපදට්‌ඨානං.
Apica lakkhaṇādivavatthāpanatopetesaṃ asammissatā veditabbā – etesu hi rūpābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇaṃ daṭṭhukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇaṃ vā cakkhu, rūpesu āviñchanarasaṃ, cakkhuviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, daṭṭhukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānaṃ.
සද්‌දාභිඝාතාරහභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණං සොතුකාමතානිදානකම්‌මසමුට්‌ඨානභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණං වා සොතං, සද්‌දෙසු ආවිඤ්‌ඡනරසං, සොතවිඤ්‌ඤාණස්‌ස ආධාරභාවපච්‌චුපට්‌ඨානං, සොතුකාමතානිදානකම්‌මජභූතපදට්‌ඨානං.
Saddābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇaṃ sotukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇaṃ vā sotaṃ, saddesu āviñchanarasaṃ, sotaviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, sotukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānaṃ.
ගන්‌ධාභිඝාතාරහභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණං ඝායිතුකාමතානිදානකම්‌මසමුට්‌ඨානභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණං වා ඝානං, ගන්‌ධෙසු ආවිඤ්‌ඡනරසං, ඝානවිඤ්‌ඤාණස්‌ස ආධාරභාවපච්‌චුපට්‌ඨානං ඝායිතුකාමතානිදානකම්‌මජභූතපදට්‌ඨානං.
Gandhābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇaṃ ghāyitukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇaṃ vā ghānaṃ, gandhesu āviñchanarasaṃ, ghānaviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānaṃ ghāyitukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānaṃ.
රසාභිඝාතාරහභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණා සායිතුකාමතානිදානකම්‌මසමුට්‌ඨානභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණා වා ජිව්‌හා, රසෙසු ආවිඤ්‌ඡනරසා, ජිව්‌හාවිඤ්‌ඤාණස්‌ස ආධාරභාවපච්‌චුපට්‌ඨානා, සායිතුකාමතානිදානකම්‌මජභූතපදට්‌ඨානා.
Rasābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇā sāyitukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇā vā jivhā, rasesu āviñchanarasā, jivhāviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhānā, sāyitukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhānā.
ඵොට්‌ඨබ්‌බාභිඝාතාරහභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණො ඵුසිතුකාමතානිදානකම්‌මසමුට්‌ඨානභූතප්‌පසාදලක්‌ඛණො වා කායො, ඵොට්‌ඨබ්‌බෙසු ආවිඤ්‌ඡනරසො, කායවිඤ්‌ඤාණස්‌ස ආධාරභාවපච්‌චුපට්‌ඨානො, ඵුසිතුකාමතානිදානකම්‌මජභූතපදට්‌ඨානො.
Phoṭṭhabbābhighātārahabhūtappasādalakkhaṇo phusitukāmatānidānakammasamuṭṭhānabhūtappasādalakkhaṇo vā kāyo, phoṭṭhabbesu āviñchanaraso, kāyaviññāṇassa ādhārabhāvapaccupaṭṭhāno, phusitukāmatānidānakammajabhūtapadaṭṭhāno.
කෙචි පන ‘තෙජාධිකානං භූතානං පසාදො චක්‌ඛු, වායුපථවීආපාධිකානං භූතානං පසාදා සොතඝානජිව්‌හා, කායො සබ්‌බෙස’න්‌ති වදන්‌ති. අපරෙ ‘තෙජාධිකානං පසාදො චක්‌ඛු, විවරවායුආපපථවාධිකානං පසාදා සොතඝානජිව්‌හාකායා’ති වදන්‌ති. තෙ වත්‌තබ්‌බා – ‘සුත්‌තං ආහරථා’ති. අද්‌ධා සුත්‌තමෙව න දක්‌ඛිස්‌සන්‌ති. කෙචි පනෙත්‌ථ ‘තෙජාදීනං ගුණෙහි රූපාදීහි අනුග්‌ගය්‌හභාවතො’ති කාරණං වදන්‌ති. තෙ ච වත්‌තබ්‌බා – ‘කො පනෙවමාහ – රූපාදයො තෙජාදීනං ගුණා’ති? අවිනිබ්‌භොගෙසු හි රූපෙසු ‘අයං ඉමස්‌ස ගුණො, අයං ඉමස්‌ස ගුණො’ති න ලබ්‌භා වත්‌තුං. අථාපි වදෙය්‍යුං – ‘යථා තෙසු තෙසු සම්‌භාරෙසු තස්‌ස තස්‌ස භූතස්‌ස අධිකතාය පථවීආදීනං සන්‌ධාරණාදීනි කිච්‌චානි ඉච්‌ඡථ, එවං තෙජාදිඅධිකෙසු සම්‌භාරෙසු රූපාදීනං අධිකභාවදස්‌සනතො ඉච්‌ඡිතබ්‌බමෙතං රූපාදයො තෙසං ගුණා’ති. තෙ වත්‌තබ්‌බා – ඉච්‌ඡෙය්‍යාම , යදි ආපාධිකස්‌ස ආසවස්‌ස ගන්‌ධතො පථවීඅධිකෙ කප්‌පාසෙ ගන්‌ධො අධිකතරො සියා, තෙජාධිකස්‌ස ච උණ්‌හොදකස්‌ස වණ්‌ණතොපි සීතූදකස්‌ස වණ්‌ණො පරිහායෙථ. යස්‌මා පනෙතං උභයම්‌පි නත්‌ථි, තස්‌මා පහායෙථෙතං එතෙසං නිස්‌සයභූතානං විසෙසකප්‌පනං, යථා අවිසෙසෙපි එකකලාපෙ භූතානං රූපරසාදයො අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං විසදිසා හොන්‌ති, එවං චක්‌ඛුපසාදාදයො, අවිජ්‌ජමානෙපි අඤ්‌ඤස්‌මිං විසෙසකාරණෙති ගහෙතබ්‌බමෙතං.
Keci pana ‘tejādhikānaṃ bhūtānaṃ pasādo cakkhu, vāyupathavīāpādhikānaṃ bhūtānaṃ pasādā sotaghānajivhā, kāyo sabbesa’nti vadanti. Apare ‘tejādhikānaṃ pasādo cakkhu, vivaravāyuāpapathavādhikānaṃ pasādā sotaghānajivhākāyā’ti vadanti. Te vattabbā – ‘suttaṃ āharathā’ti. Addhā suttameva na dakkhissanti. Keci panettha ‘tejādīnaṃ guṇehi rūpādīhi anuggayhabhāvato’ti kāraṇaṃ vadanti. Te ca vattabbā – ‘ko panevamāha – rūpādayo tejādīnaṃ guṇā’ti? Avinibbhogesu hi rūpesu ‘ayaṃ imassa guṇo, ayaṃ imassa guṇo’ti na labbhā vattuṃ. Athāpi vadeyyuṃ – ‘yathā tesu tesu sambhāresu tassa tassa bhūtassa adhikatāya pathavīādīnaṃ sandhāraṇādīni kiccāni icchatha, evaṃ tejādiadhikesu sambhāresu rūpādīnaṃ adhikabhāvadassanato icchitabbametaṃ rūpādayo tesaṃ guṇā’ti. Te vattabbā – iccheyyāma , yadi āpādhikassa āsavassa gandhato pathavīadhike kappāse gandho adhikataro siyā, tejādhikassa ca uṇhodakassa vaṇṇatopi sītūdakassa vaṇṇo parihāyetha. Yasmā panetaṃ ubhayampi natthi, tasmā pahāyethetaṃ etesaṃ nissayabhūtānaṃ visesakappanaṃ, yathā avisesepi ekakalāpe bhūtānaṃ rūparasādayo aññamaññaṃ visadisā honti, evaṃ cakkhupasādādayo, avijjamānepi aññasmiṃ visesakāraṇeti gahetabbametaṃ.
කිං පන තං යං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤස්‌ස අසාධාරණං? කම්‌මමෙව නෙසං විසෙසකාරණං. තස්‌මා කම්‌මවිසෙසතො එතෙසං විසෙසො, න භූතවිසෙසතො. භූතවිසෙසෙ හි සති පසාදොව නුප්‌පජ්‌ජති. සමානානඤ්‌හි පසාදො, න විසමානානන්‌ති පොරාණා. එවං කම්‌මෙවිසසතො විසෙසවන්‌තෙසු ච එතෙසු චක්‌ඛුසොතානි අසම්‌පත්‌තවිසයග්‌ගාහකානි අත්‌තනො නිස්‌සයං අනල්‌ලීනනිස්‌සයෙ එව විසයෙ විඤ්‌ඤාණහෙතුත්‌තා. ඝානජිව්‌හාකායා සම්‌පත්‌තවිසයග්‌ගාහකා, නිස්‌සයවසෙන චෙව සයඤ්‌ච අත්‌තනො නිස්‌සයං අල්‌ලීනෙයෙව විසයෙ විඤ්‌ඤාණහෙතුත්‌තා.
Kiṃ pana taṃ yaṃ aññamaññassa asādhāraṇaṃ? Kammameva nesaṃ visesakāraṇaṃ. Tasmā kammavisesato etesaṃ viseso, na bhūtavisesato. Bhūtavisese hi sati pasādova nuppajjati. Samānānañhi pasādo, na visamānānanti porāṇā. Evaṃ kammevisasato visesavantesu ca etesu cakkhusotāni asampattavisayaggāhakāni attano nissayaṃ anallīnanissaye eva visaye viññāṇahetuttā. Ghānajivhākāyā sampattavisayaggāhakā, nissayavasena ceva sayañca attano nissayaṃ allīneyeva visaye viññāṇahetuttā.
අට්‌ඨකථායං පන ‘‘ආපාථගතත්‌තාව ආරම්‌මණං සම්‌පත්‌තං නාම. චන්‌දමණ්‌ඩලසූරියමණ්‌ඩලානඤ්‌හි ද්‌වාචත්‌තාලීසයොජනසහස්‌සමත්‌ථකෙ ඨිතානං වණ්‌ණො චක්‌ඛුපසාදං ඝට්‌ටෙති. සො දූරෙ ඨත්‌වා පඤ්‌ඤායමානොපි සම්‌පත්‌තොයෙව නාම. තංගොචරත්‌තා චක්‌ඛු සම්‌පත්‌තගොචරමෙව නාම. දූරෙ රුක්‌ඛං ඡින්‌දන්‌තානම්‌පි, රජකානඤ්‌ච වත්‌ථං ධොවන්‌තානං දූරතොව කායවිකාරො පඤ්‌ඤායති. සද්‌දො පන ධාතුපරම්‌පරාය ආගන්‌ත්‌වා සොතං ඝට්‌ටෙත්‌වා සණිකං වවත්‌ථානං ගච්‌ඡතී’’ති වුත්‌තං.
Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘āpāthagatattāva ārammaṇaṃ sampattaṃ nāma. Candamaṇḍalasūriyamaṇḍalānañhi dvācattālīsayojanasahassamatthake ṭhitānaṃ vaṇṇo cakkhupasādaṃ ghaṭṭeti. So dūre ṭhatvā paññāyamānopi sampattoyeva nāma. Taṃgocarattā cakkhu sampattagocarameva nāma. Dūre rukkhaṃ chindantānampi, rajakānañca vatthaṃ dhovantānaṃ dūratova kāyavikāro paññāyati. Saddo pana dhātuparamparāya āgantvā sotaṃ ghaṭṭetvā saṇikaṃ vavatthānaṃ gacchatī’’ti vuttaṃ.
තත්‌ථ කිඤ්‌චාපි ආපාථගතත්‌තා ආරම්‌මණං සම්‌පත්‌තන්‌ති වුත්‌තං, චන්‌දමණ්‌ඩලාදිවණ්‌ණො පන චක්‌ඛුං අසම්‌පත්‌තො දූරෙ ඨිතොව පඤ්‌ඤායති. සද්‌දොපි සචෙ සණිකං ආගච්‌ඡෙය්‍ය, දූරෙ උප්‌පන්‌නො චිරෙන සුය්‍යෙය්‍ය, පරම්‌පරඝට්‌ටනාය ච ආගන්‌ත්‌වා සොතං ඝට්‌ටෙන්‌තො අසුකදිසාය නාමාති න පඤ්‌ඤායෙය්‍ය. තස්‌මා අසම්‌පත්‌තගොචරානෙව තානි.
Tattha kiñcāpi āpāthagatattā ārammaṇaṃ sampattanti vuttaṃ, candamaṇḍalādivaṇṇo pana cakkhuṃ asampatto dūre ṭhitova paññāyati. Saddopi sace saṇikaṃ āgaccheyya, dūre uppanno cirena suyyeyya, paramparaghaṭṭanāya ca āgantvā sotaṃ ghaṭṭento asukadisāya nāmāti na paññāyeyya. Tasmā asampattagocarāneva tāni.
අහිආදිසමානානි චෙතානි. යථා හි අහි නාම බහි සිත්‌තසම්‌මට්‌ඨට්‌ඨානෙ නාභිරමති, සඞ්‌කාරට්‌ඨානතිණපණ්‌ණගහනවම්‌මිකානියෙව පන පවිසිත්‌වා නිපන්‌නකාලෙ අභිරමති, එකග්‌ගතං ආපජ්‌ජති, එවමෙව චක්‌ඛුපෙතං විසමජ්‌ඣාසයං මට්‌ඨෙසු සුවණ්‌ණභිත්‌තිආදීසු නාභිරමති, ඔලොකෙතුම්‌පි න ඉච්‌ඡති, රූපචිත්‌තපුප්‌ඵලතාදිචිත්‌තෙසුයෙව පන අභිරමති. තාදිසෙසු හි ඨානෙසු චක්‌ඛුම්‌හි අප්‌පහොන්‌තෙ මුඛම්‌පි විවරිත්‌වා ඔලොකෙතුකාමා හොන්‌ති.
Ahiādisamānāni cetāni. Yathā hi ahi nāma bahi sittasammaṭṭhaṭṭhāne nābhiramati, saṅkāraṭṭhānatiṇapaṇṇagahanavammikāniyeva pana pavisitvā nipannakāle abhiramati, ekaggataṃ āpajjati, evameva cakkhupetaṃ visamajjhāsayaṃ maṭṭhesu suvaṇṇabhittiādīsu nābhiramati, oloketumpi na icchati, rūpacittapupphalatādicittesuyeva pana abhiramati. Tādisesu hi ṭhānesu cakkhumhi appahonte mukhampi vivaritvā oloketukāmā honti.
සුසුමාරොපි බහි නික්‌ඛන්‌තො ගහෙතබ්‌බං න පස්‌සති, අක්‌ඛීනි නිම්‌මීලෙත්‌වාව චරති. යදා පන බ්‍යාමසතමත්‌තං උදකං ඔගාහිත්‌වා බිලං පවිසිත්‌වා නිපන්‌නො හොති, තදා තස්‌ස චිත්‌තං එකග්‌ගං හොති සුඛං සුපති, එවමෙව සොතං තම්‌පෙ බිලජ්‌ඣාසයං ආකාසසන්‌නිස්‌සිතං කණ්‌ණච්‌ඡිද්‌දකූපකෙයෙව අජ්‌ඣාසයං කරොති. කණ්‌ණච්‌ඡිද්‌දාකාසොයෙව තස්‌ස සද්‌දසවනෙ පච්‌චයො හොති. අජටාකාසොපි වට්‌ටතියෙව. අන්‌තොලෙණස්‌මිඤ්‌හි සජ්‌ඣායෙ කරියමානෙ න ලෙණච්‌ඡදනං භින්‌දිත්‌වා සද්‌දො බහි නික්‌ඛමති, ද්‌වාරවාතපානච්‌ඡිද්‌දෙහි පන නික්‌ඛමිත්‌වා ධාතුපරම්‌පරායෙව ඝට්‌ටෙන්‌තො ගන්‌ත්‌වා සොතපසාදං ඝට්‌ටෙති. අථ තස්‌මිං කාලෙ ‘අසුකො නාම සජ්‌ඣායතී’ති ලෙණපිට්‌ඨෙ නිසින්‌නා ජානන්‌ති.
Susumāropi bahi nikkhanto gahetabbaṃ na passati, akkhīni nimmīletvāva carati. Yadā pana byāmasatamattaṃ udakaṃ ogāhitvā bilaṃ pavisitvā nipanno hoti, tadā tassa cittaṃ ekaggaṃ hoti sukhaṃ supati, evameva sotaṃ tampe bilajjhāsayaṃ ākāsasannissitaṃ kaṇṇacchiddakūpakeyeva ajjhāsayaṃ karoti. Kaṇṇacchiddākāsoyeva tassa saddasavane paccayo hoti. Ajaṭākāsopi vaṭṭatiyeva. Antoleṇasmiñhi sajjhāye kariyamāne na leṇacchadanaṃ bhinditvā saddo bahi nikkhamati, dvāravātapānacchiddehi pana nikkhamitvā dhātuparamparāyeva ghaṭṭento gantvā sotapasādaṃ ghaṭṭeti. Atha tasmiṃ kāle ‘asuko nāma sajjhāyatī’ti leṇapiṭṭhe nisinnā jānanti.
එවං සන්‌තෙ සම්‌පත්‌තගොචරතා හොති. ‘කිං පනෙතං සම්‌පත්‌තගොචර’න්‌ති? ‘ආම, සම්‌පත්‌තගොචරං’. ‘යදි එවං, දූරෙ භෙරීආදීසු වජ්‌ජමානෙසු දූරෙ සද්‌දොති ජානනං න භවෙය්‍යා’ති? ‘නො න භවති. සොතපසාදස්‌මිඤ්‌හි ඝට්‌ටිතෙ දූරෙ සද්‌දො ආසන්‌නෙ සද්‌දො, පරතීරෙ ඔරිමතීරෙති තථා තථා ජානනාකාරො හොති. ධම්‌මතා එසා’ති. ‘කිං එතාය ධම්‌මතාය? යතො යතො ඡිද්‌දං තතො තතො සවනං හොති, චන්‌දිමසූරියාදීනං දස්‌සනං වියාති අසම්‌පත්‌තගොචරමෙවෙතං’.
Evaṃ sante sampattagocaratā hoti. ‘Kiṃ panetaṃ sampattagocara’nti? ‘Āma, sampattagocaraṃ’. ‘Yadi evaṃ, dūre bherīādīsu vajjamānesu dūre saddoti jānanaṃ na bhaveyyā’ti? ‘No na bhavati. Sotapasādasmiñhi ghaṭṭite dūre saddo āsanne saddo, paratīre orimatīreti tathā tathā jānanākāro hoti. Dhammatā esā’ti. ‘Kiṃ etāya dhammatāya? Yato yato chiddaṃ tato tato savanaṃ hoti, candimasūriyādīnaṃ dassanaṃ viyāti asampattagocaramevetaṃ’.
පක්‌ඛීපි රුක්‌ඛෙ වා භූමියං වා න රමති. යදා පන එකං වා ද්‌වෙ වා ලෙඩ්‌ඩුපාතෙ අතික්‌කම්‌ම අජටාකාසං පක්‌ඛන්‌දො හොති, තදා එකග්‌ගචිත්‌තතං ආපජ්‌ජති, එවමෙව ඝානම්‌පි ආකාසජ්‌ඣාසයං වාතූපනිස්‌සයගන්‌ධගොචරං. තථා හි ගාවො නවවුට්‌ඨෙ දෙවෙ භූමියං ඝායිත්‌වා ඝායිත්‌වා ආකාසාභිමුඛා හුත්‌වා වාතං ආකඩ්‌ඪන්‌ති. අඞ්‌ගුලීහි ගන්‌ධපිණ්‌ඩං ගහෙත්‌වාපි ච උපසිඞ්‌ඝනකාලෙ වාතං අනාකඩ්‌ඪන්‌තො නෙව තස්‌ස ගන්‌ධං ජානාති.
Pakkhīpi rukkhe vā bhūmiyaṃ vā na ramati. Yadā pana ekaṃ vā dve vā leḍḍupāte atikkamma ajaṭākāsaṃ pakkhando hoti, tadā ekaggacittataṃ āpajjati, evameva ghānampi ākāsajjhāsayaṃ vātūpanissayagandhagocaraṃ. Tathā hi gāvo navavuṭṭhe deve bhūmiyaṃ ghāyitvā ghāyitvā ākāsābhimukhā hutvā vātaṃ ākaḍḍhanti. Aṅgulīhi gandhapiṇḍaṃ gahetvāpi ca upasiṅghanakāle vātaṃ anākaḍḍhanto neva tassa gandhaṃ jānāti.
කුක්‌කුරොපි බහි විචරන්‌තො ඛෙමට්‌ඨානං න පස්‌සති ලෙඩ්‌ඩුපහාරාදීහි උපද්‌දුතො හොති. අන්‌තොගාමං පවිසිත්‌වා උද්‌ධනට්‌ඨානෙ ඡාරිකං බ්‍යූහිත්‌වා නිපන්‌නස්‌ස පන ඵාසුකං හොති, එවමෙව ජිව්‌හාපි ගාමජ්‌ඣාසයා ආපොසන්‌නිස්‌සිතරසාරම්‌මණා. තථා හි තියාමරත්‌තිං සමණධම්‌මං කත්‌වාපි පාතොව පත්‌තචීවරමාදාය ගාමො පවිසිතබ්‌බො හොති. සුක්‌ඛඛාදනීයස්‌ස ච න සක්‌කා ඛෙළෙන අතෙමිතස්‌ස රසං ජානිතුං.
Kukkuropi bahi vicaranto khemaṭṭhānaṃ na passati leḍḍupahārādīhi upadduto hoti. Antogāmaṃ pavisitvā uddhanaṭṭhāne chārikaṃ byūhitvā nipannassa pana phāsukaṃ hoti, evameva jivhāpi gāmajjhāsayā āposannissitarasārammaṇā. Tathā hi tiyāmarattiṃ samaṇadhammaṃ katvāpi pātova pattacīvaramādāya gāmo pavisitabbo hoti. Sukkhakhādanīyassa ca na sakkā kheḷena atemitassa rasaṃ jānituṃ.
සිඞ්‌ගාලොපි බහි චරන්‌තො රතිං න වින්‌දති, ආමකසුසානෙ මනුස්‌සමංසං ඛාදිත්‌වා නිපන්‌නස්‌සෙව පනස්‌ස ඵාසුකං හොති, එවමෙව කායොපි උපාදිණ්‌ණකජ්‌ඣාසයො පථවීනිස්‌සිතඵොට්‌ඨබ්‌බාරම්‌මණො. තථා හි අඤ්‌ඤං උපාදිණ්‌ණකං අලභමානා සත්‌තා අත්‌තනොව හත්‌ථතලෙ සීසං කත්‌වා නිපජ්‌ජන්‌ති. අජ්‌ඣත්‌තිකබාහිරා චස්‌ස පථවී ආරම්‌මණග්‌ගහණෙ පච්‌චයො හොති. සුසන්‌ථතස්‌සපි හි සයනස්‌ස, හත්‌ථෙ ඨපිතානම්‌පි වා ඵලානං, න සක්‌කා අනිසීදන්‌තෙන වා අනිප්‌පීළෙන්‌තෙන වා ථද්‌ධමුදුභාවො ජානිතුන්‌ති. අජ්‌ඣත්‌තිකබාහිරාපථවී එතස්‌ස කායපසාදස්‌ස ඵොට්‌ඨබ්‌බජානනෙ පච්‌චයො හොති. එවං ලක්‌ඛණාදිවවත්‌ථානතොපෙතෙසං අසම්‌මිස්‌සතා වෙදිතබ්‌බා. අඤ්‌ඤෙයෙව හි චක්‌ඛුපසාදස්‌ස ලක්‌ඛණරසපච්‌චුපට්‌ඨානපදට්‌ඨානගොචරජ්‌ඣාසයනිස්‌සයා අඤ්‌ඤෙ සොතපසාදාදීනන්‌ති අසම්‌මිස්‌සානෙව චක්‌ඛායතනාදීනි.
Siṅgālopi bahi caranto ratiṃ na vindati, āmakasusāne manussamaṃsaṃ khāditvā nipannasseva panassa phāsukaṃ hoti, evameva kāyopi upādiṇṇakajjhāsayo pathavīnissitaphoṭṭhabbārammaṇo. Tathā hi aññaṃ upādiṇṇakaṃ alabhamānā sattā attanova hatthatale sīsaṃ katvā nipajjanti. Ajjhattikabāhirā cassa pathavī ārammaṇaggahaṇe paccayo hoti. Susanthatassapi hi sayanassa, hatthe ṭhapitānampi vā phalānaṃ, na sakkā anisīdantena vā anippīḷentena vā thaddhamudubhāvo jānitunti. Ajjhattikabāhirāpathavī etassa kāyapasādassa phoṭṭhabbajānane paccayo hoti. Evaṃ lakkhaṇādivavatthānatopetesaṃ asammissatā veditabbā. Aññeyeva hi cakkhupasādassa lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānagocarajjhāsayanissayā aññe sotapasādādīnanti asammissāneva cakkhāyatanādīni.
අපිච නෙසං අසම්‌මිස්‌සතාය අයං උපමාපි වෙදිතබ්‌බා – යථා හි පඤ්‌චවණ්‌ණානං ධජානං උස්‌සාපිතානං කිඤ්‌චාපි ඡායා එකාබද්‌ධා විය හොති, තස්‌ස තස්‌ස පන අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං අසම්‌මිස්‌සාව යථා ච පඤ්‌චවණ්‌ණෙන කප්‌පාසෙන වට්‌ටිං කත්‌වා දීපෙ ජාලිතෙ කිඤ්‌චාපි ජාලා එකාබද්‌ධා විය හොති, තස්‌ස තස්‌ස පන අංසුනො පාටියෙක්‌කා පාටියෙක්‌කා ජාලා අසම්‌මිස්‌සා එව, එවමෙව කිඤ්‌චාපි ඉමානි පඤ්‌චායතනානි එකස්‌මිං අත්‌තභාවෙ සමොසටානි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං පන අසම්‌මිස්‌සානෙව. න කෙවලඤ්‌ච ඉමානෙව පඤ්‌ච, සෙසරූපානිපි අසම්‌මිස්‌සානෙව. ඉමස්‌මිඤ්‌හි සරීරෙ හෙට්‌ඨිමකායො මජ්‌ඣිමකායො උපරිමකායොති තයො කොට්‌ඨාසා. තත්‌ථ නාභිතො පට්‌ඨාය හෙට්‌ඨා හෙට්‌ඨිමකායො නාම. තස්‌මිං කායදසකං, භාවදසකං, ආහාරසමුට්‌ඨානානි අට්‌ඨ, උතුසමුට්‌ඨානානි අට්‌ඨ, චිත්‌තසමුට්‌ඨානානි අට්‌ඨාති චතුචත්‌තාලීස රූපානි. නාභිතො උද්‌ධං යාව ගලවාටකා මජ්‌ඣිමකායො නාම. තත්‌ථ ච කායදසකං, භාවදසකං, වත්‌ථුදසකං, ආහාරසමුට්‌ඨානාදීනි තීණි අට්‌ඨකානීති චතුපඤ්‌ඤාස රූපානි. ගලවාටකතො උද්‌ධං උපරිමකායො නාම. තත්‌ථ චක්‌ඛුදසකං, සොතදසකං, ඝානදසකං, ජිව්‌හාදසකං, කායදසකං, භාවදසකං, ආහාරසමුට්‌ඨානාදීනි තීණි අට්‌ඨකානීති චතුරාසීති රූපානි.
Apica nesaṃ asammissatāya ayaṃ upamāpi veditabbā – yathā hi pañcavaṇṇānaṃ dhajānaṃ ussāpitānaṃ kiñcāpi chāyā ekābaddhā viya hoti, tassa tassa pana aññamaññaṃ asammissāva yathā ca pañcavaṇṇena kappāsena vaṭṭiṃ katvā dīpe jālite kiñcāpi jālā ekābaddhā viya hoti, tassa tassa pana aṃsuno pāṭiyekkā pāṭiyekkā jālā asammissā eva, evameva kiñcāpi imāni pañcāyatanāni ekasmiṃ attabhāve samosaṭāni aññamaññaṃ pana asammissāneva. Na kevalañca imāneva pañca, sesarūpānipi asammissāneva. Imasmiñhi sarīre heṭṭhimakāyo majjhimakāyo uparimakāyoti tayo koṭṭhāsā. Tattha nābhito paṭṭhāya heṭṭhā heṭṭhimakāyo nāma. Tasmiṃ kāyadasakaṃ, bhāvadasakaṃ, āhārasamuṭṭhānāni aṭṭha, utusamuṭṭhānāni aṭṭha, cittasamuṭṭhānāni aṭṭhāti catucattālīsa rūpāni. Nābhito uddhaṃ yāva galavāṭakā majjhimakāyo nāma. Tattha ca kāyadasakaṃ, bhāvadasakaṃ, vatthudasakaṃ, āhārasamuṭṭhānādīni tīṇi aṭṭhakānīti catupaññāsa rūpāni. Galavāṭakato uddhaṃ uparimakāyo nāma. Tattha cakkhudasakaṃ, sotadasakaṃ, ghānadasakaṃ, jivhādasakaṃ, kāyadasakaṃ, bhāvadasakaṃ, āhārasamuṭṭhānādīni tīṇi aṭṭhakānīti caturāsīti rūpāni.
තත්‌ථ චක්‌ඛුපසාදස්‌ස පච්‌චයානි චත්‌තාරි මහාභූතානි, වණ්‌ණො ගන්‌ධො රසො ඔජා, ජීවිතින්‌ද්‍රියං චක්‌ඛුපසාදොති ඉදං එකන්‌තතො අවිනිභුත්‌තානං දසන්‌නං නිප්‌ඵන්‌නරූපානං වසෙන චක්‌ඛුදසකං නාම. ඉමිනා නයෙන සෙසානිපි වෙදිතබ්‌බානි. තෙසු හෙට්‌ඨිමකායෙ රූපං මජ්‌ඣිමකායඋපරිමකායරූපෙහි සද්‌ධිං අසම්‌මිස්‌සං. සෙසකායද්‌වයෙපි රූපං ඉතරෙහි සද්‌ධිං අසම්‌මිස්‌සමෙව. යථා හි සායන්‌හසමයෙ පබ්‌බතච්‌ඡායා ච රුක්‌ඛච්‌ඡායා ච කිඤ්‌චාපි එකාබද්‌ධා විය හොන්‌ති අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං පන අසම්‌මිස්‌සාව එවං ඉමෙසුපි කායෙසු චතුචත්‌තාලීස චතුපඤ්‌ඤාස චතුරාසීති රූපානි ච කිඤ්‌චාපි එකාබද්‌ධානි විය හොන්‌ති, අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං පන අසම්‌මිස්‌සානෙවාති.
Tattha cakkhupasādassa paccayāni cattāri mahābhūtāni, vaṇṇo gandho raso ojā, jīvitindriyaṃ cakkhupasādoti idaṃ ekantato avinibhuttānaṃ dasannaṃ nipphannarūpānaṃ vasena cakkhudasakaṃ nāma. Iminā nayena sesānipi veditabbāni. Tesu heṭṭhimakāye rūpaṃ majjhimakāyauparimakāyarūpehi saddhiṃ asammissaṃ. Sesakāyadvayepi rūpaṃ itarehi saddhiṃ asammissameva. Yathā hi sāyanhasamaye pabbatacchāyā ca rukkhacchāyā ca kiñcāpi ekābaddhā viya honti aññamaññaṃ pana asammissāva evaṃ imesupi kāyesu catucattālīsa catupaññāsa caturāsīti rūpāni ca kiñcāpi ekābaddhāni viya honti, aññamaññaṃ pana asammissānevāti.
616. රූපායතනනිද්‌දෙසෙ වණ්‌ණොව වණ්‌ණනිභා; නිභාතීති වා නිභා. චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණස්‌ස පාකටා හොතීති අත්‌ථො. වණ්‌ණොව නිභා වණ්‌ණනිභා. සද්‌ධිං නිදස්‌සනෙන සනිදස්‌සනං, චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණෙන පස්‌සිතබ්‌බන්‌ති අත්‌ථො. සද්‌ධිං පටිඝෙන සප්‌පටිඝං, පටිඝට්‌ටනනිඝංසජනකන්‌ති අත්‌ථො. නීලාදීසු උමාපුප්‌ඵසමානං නීලං, කණිකාරපුප්‌ඵසමානං පීතකං, බන්‌ධුජීවකපුප්‌ඵසමානං ලොහිතකං, ඔසධිතාරකසමානං ඔදාතං. ඣාමඞ්‌ගාරසමානං කාළකං, මන්‌දරත්‌තං සින්‌දුවාරකරවීරමකුළසමානං මඤ්‌ජිට්‌ඨකං. ‘‘හරිත්‌තචහෙමවණ්‌ණකාමංසුමුඛපක්‌කමා’’ති (ජා. 1.15.133) එත්‌ථ පන කිඤ්‌චාපි ‘හරී’ති සුවණ්‌ණං වුත්‌තං, පරතො පනස්‌ස ජාතරූපග්‌ගහණෙන ගහිතත්‌තා ඉධ සාමං හරි නාම. ඉමානි සත්‌ත වත්‌ථුං අනාමසිත්‌වා සභාවෙනෙව දස්‌සිතානි.
616. Rūpāyatananiddese vaṇṇova vaṇṇanibhā; nibhātīti vā nibhā. Cakkhuviññāṇassa pākaṭā hotīti attho. Vaṇṇova nibhā vaṇṇanibhā. Saddhiṃ nidassanena sanidassanaṃ, cakkhuviññāṇena passitabbanti attho. Saddhiṃ paṭighena sappaṭighaṃ, paṭighaṭṭananighaṃsajanakanti attho. Nīlādīsu umāpupphasamānaṃ nīlaṃ, kaṇikārapupphasamānaṃ pītakaṃ, bandhujīvakapupphasamānaṃ lohitakaṃ, osadhitārakasamānaṃ odātaṃ. Jhāmaṅgārasamānaṃ kāḷakaṃ, mandarattaṃ sinduvārakaravīramakuḷasamānaṃ mañjiṭṭhakaṃ. ‘‘Harittacahemavaṇṇakāmaṃsumukhapakkamā’’ti (jā. 1.15.133) ettha pana kiñcāpi ‘harī’ti suvaṇṇaṃ vuttaṃ, parato panassa jātarūpaggahaṇena gahitattā idha sāmaṃ hari nāma. Imāni satta vatthuṃ anāmasitvā sabhāveneva dassitāni.
හරිවණ්‌ණන්‌ති හරිතසද්‌දලවණ්‌ණං. අම්‌බඞ්‌කුරවණ්‌ණන්‌ති අම්‌බඞ්‌කුරෙන සමානවණ්‌ණං. ඉමානි ද්‌වෙ වත්‌ථුං ආමසිත්‌වා දස්‌සිතානි. දීඝාදීනි ද්‌වාදස වොහාරතො දස්‌සිතානි. සො ච නෙසං වොහාරො උපනිධායසිද්‌ධො චෙව සන්‌නිවෙසසිද්‌ධො ච. දීඝාදීනි හි අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං උපනිධායසිද්‌ධානි, වට්‌ටාදීනි සන්‌නිවෙසවිසෙසෙන. තත්‌ථ රස්‌සං උපනිධාය තතො උච්‌චතරං දීඝං, තං උපනිධාය තතො නීචතරං රස්‌සං. ථූලං උපනිධාය තතො ඛුද්‌දකතරං අණුං, තං උපනිධාය තතො මහන්‌තතරං ථූලං. චක්‌කසණ්‌ඨානං වට්‌ටං, කුක්‌කුටණ්‌ඩසණ්‌ඨානං පරිමණ්‌ඩලං. චතූහි අංසෙහි යුත්‌තං චතුරංසං. ඡළංසාදීසුපි එසෙව නයො. නින්‌නන්‌ති ඔනතං, ථලන්‌ති උන්‌නතං.
Harivaṇṇanti haritasaddalavaṇṇaṃ. Ambaṅkuravaṇṇanti ambaṅkurena samānavaṇṇaṃ. Imāni dve vatthuṃ āmasitvā dassitāni. Dīghādīni dvādasa vohārato dassitāni. So ca nesaṃ vohāro upanidhāyasiddho ceva sannivesasiddho ca. Dīghādīni hi aññamaññaṃ upanidhāyasiddhāni, vaṭṭādīni sannivesavisesena. Tattha rassaṃ upanidhāya tato uccataraṃ dīghaṃ, taṃ upanidhāya tato nīcataraṃ rassaṃ. Thūlaṃ upanidhāya tato khuddakataraṃ aṇuṃ, taṃ upanidhāya tato mahantataraṃ thūlaṃ. Cakkasaṇṭhānaṃ vaṭṭaṃ, kukkuṭaṇḍasaṇṭhānaṃ parimaṇḍalaṃ. Catūhi aṃsehi yuttaṃ caturaṃsaṃ. Chaḷaṃsādīsupi eseva nayo. Ninnanti onataṃ, thalanti unnataṃ.
තත්‌ථ යස්‌මා දීඝාදීනි ඵුසිත්‌වා සක්‌කා ජානිතුං, නීලාදීනි පනෙවං න සක්‌කා, තස්‌මා න නිප්‌පරියායෙන දීඝං රූපායතනං; තථා රස්‌සාදීනි. තං තං නිස්‌සාය පන තථා තථා ඨිතං දීඝං රස්‌සන්‌ති තෙන තෙන වොහාරෙන රූපායතනමෙවෙත්‌ථ භාසිතන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. ඡායා ආතපොති ඉදං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤපරිච්‌ඡින්‌නං; තථා ආලොකො අන්‌ධකාරො ච. අබ්‌භා මහිකාතිආදීනි චත්‌තාරි වත්‌ථුනාව දස්‌සිතානි. තත්‌ථ ‘අබ්‌භා’ති වලාහකො. ‘මහිකා’ති හිමං. ඉමෙහි චතූහි අබ්‌භාදීනං වණ්‌ණා දස්‌සිතා. චන්‌දමණ්‌ඩලස්‌ස වණ්‌ණනිභාතිආදීහි තෙසං තෙසං පභාවණ්‌ණා දස්‌සිතා.
Tattha yasmā dīghādīni phusitvā sakkā jānituṃ, nīlādīni panevaṃ na sakkā, tasmā na nippariyāyena dīghaṃ rūpāyatanaṃ; tathā rassādīni. Taṃ taṃ nissāya pana tathā tathā ṭhitaṃ dīghaṃ rassanti tena tena vohārena rūpāyatanamevettha bhāsitanti veditabbaṃ. Chāyā ātapoti idaṃ aññamaññaparicchinnaṃ; tathā āloko andhakāro ca. Abbhā mahikātiādīni cattāri vatthunāva dassitāni. Tattha ‘abbhā’ti valāhako. ‘Mahikā’ti himaṃ. Imehi catūhi abbhādīnaṃ vaṇṇā dassitā. Candamaṇḍalassa vaṇṇanibhātiādīhi tesaṃ tesaṃ pabhāvaṇṇā dassitā.
තත්‌ථ චන්‌දමණ්‌ඩලාදීනං වත්‌ථූනං එවං විසෙසො වෙදිතබ්‌බො – මණිමයං රජතපටිච්‌ඡන්‌නං එකූනපඤ්‌ඤාසයොජනායාමවිත්‌ථාරං චන්‌දස්‌ස දෙවපුත්‌තස්‌ස විමානං චන්‌දමණ්‌ඩලං නාම. සොවණ්‌ණමයං ඵලිකපටිච්‌ඡන්‌නං සමපණ්‌ණාසයොජනායාමවිත්‌ථාරං සූරියස්‌ස දෙවපුත්‌තස්‌ස විමානං සූරියමණ්‌ඩලං නාම. සත්‌තරතනමයානි සත්‌තට්‌ඨදසද්‌වාදසයොජනායාමවිත්‌ථාරානි තෙසං තෙසං දෙවපුත්‌තානං විමානානි තාරකරූපානි නාම.
Tattha candamaṇḍalādīnaṃ vatthūnaṃ evaṃ viseso veditabbo – maṇimayaṃ rajatapaṭicchannaṃ ekūnapaññāsayojanāyāmavitthāraṃ candassa devaputtassa vimānaṃ candamaṇḍalaṃ nāma. Sovaṇṇamayaṃ phalikapaṭicchannaṃ samapaṇṇāsayojanāyāmavitthāraṃ sūriyassa devaputtassa vimānaṃ sūriyamaṇḍalaṃ nāma. Sattaratanamayāni sattaṭṭhadasadvādasayojanāyāmavitthārāni tesaṃ tesaṃ devaputtānaṃ vimānāni tārakarūpāni nāma.
තත්‌ථ හෙට්‌ඨා චන්‌දො, සූරියො උපරි, උභින්‌නමන්‌තරං යොජනං හොති. චන්‌දස්‌ස හෙට්‌ඨිමන්‌තතො සූරියස්‌ස උපරිමන්‌තො යොජනසතං හොති. ද්‌වීසු පස්‌සෙසු නක්‌ඛත්‌තතාරකා ගච්‌ඡන්‌ති. එතෙසු පන තීසු චන්‌දො දන්‌ධගමනො, සූරියො සීඝගමනො, නක්‌ඛත්‌තතාරකා සබ්‌බසීඝගමනා. කාලෙන චන්‌දිමසූරියානං පුරතො හොන්‌ති කාලෙන පච්‌ඡා.
Tattha heṭṭhā cando, sūriyo upari, ubhinnamantaraṃ yojanaṃ hoti. Candassa heṭṭhimantato sūriyassa uparimanto yojanasataṃ hoti. Dvīsu passesu nakkhattatārakā gacchanti. Etesu pana tīsu cando dandhagamano, sūriyo sīghagamano, nakkhattatārakā sabbasīghagamanā. Kālena candimasūriyānaṃ purato honti kālena pacchā.
ආදාසමණ්‌ඩලන්‌ති කංසමයං. මණීති ඨපෙත්‌වා වෙළුරියං සෙසො ජොතිරසාදිඅනෙකප්‌පභෙදො. සඞ්‌ඛොති සාමුද්‌දිකො; මුත්‌තා සාමුද්‌දිකාපි, සෙසාපි. වෙළුරියොති වෙළුවණ්‌ණමණි. ජාතරූපං වුච්‌චති සත්‌ථුවණ්‌ණො. සත්‌ථා හි සුවණ්‌ණවණ්‌ණො, සුවණ්‌ණම්‌පි සත්‌ථුවණ්‌ණං. රජතං වුච්‌චති කහාපණො – ලොහමාසකො දාරුමාසකො ජතුමාසකො, යෙ ‘වොහාරං ගච්‌ඡන්‌තී’ති (පාරා. 584) වුත්‌තං තං සබ්‌බම්‌පි ඉධ ගහිතං.
Ādāsamaṇḍalanti kaṃsamayaṃ. Maṇīti ṭhapetvā veḷuriyaṃ seso jotirasādianekappabhedo. Saṅkhoti sāmuddiko; muttā sāmuddikāpi, sesāpi. Veḷuriyoti veḷuvaṇṇamaṇi. Jātarūpaṃ vuccati satthuvaṇṇo. Satthā hi suvaṇṇavaṇṇo, suvaṇṇampi satthuvaṇṇaṃ. Rajataṃ vuccati kahāpaṇo – lohamāsako dārumāsako jatumāsako, ye ‘vohāraṃ gacchantī’ti (pārā. 584) vuttaṃ taṃ sabbampi idha gahitaṃ.
යං වා පනඤ්‌ඤම්‌පීති ඉමිනා පාළිආගතං ඨපෙත්‌වා සෙසං තට්‌ටිකපිලොතිකකණ්‌ණිකවණ්‌ණාදිභෙදං රූපං ගහිතං. තඤ්‌හි සබ්‌බං යෙවාපනකෙසු පවිට්‌ඨං.
Yaṃ vā panaññampīti iminā pāḷiāgataṃ ṭhapetvā sesaṃ taṭṭikapilotikakaṇṇikavaṇṇādibhedaṃ rūpaṃ gahitaṃ. Tañhi sabbaṃ yevāpanakesu paviṭṭhaṃ.
එවමෙතං නීලාදිනා භෙදෙන භින්‌නම්‌පි රූපං සබ්‌බං ලක්‌ඛණාදීහි අභින්‌නමෙව. සබ්‌බඤ්‌හෙතං චක්‌ඛුපටිහනනලක්‌ඛණං රූපං, චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤාණස්‌ස විසයභාවරසං, තස්‌සෙව ගොචරපච්‌චුපට්‌ඨානං, චතුමහාභූතපදට්‌ඨානං. යථා චෙතං තථා සබ්‌බානිපි උපාදාරූපානි. යත්‌ථ පන විසෙසො අත්‌ථි තත්‌ථ වක්‌ඛාම. සෙසමෙත්‌ථ චක්‌ඛායතනනිද්‌දෙසෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං. කෙවලඤ්‌හි තත්‌ථ චක්‌ඛුපුබ්‌බඞ්‌ගමො නිද්‌දෙසො ඉධ රූපපුබ්‌බඞ්‌ගමො. තත්‌ථ ‘චක්‌ඛුං පෙත’න්‌තිආදීනි චුද්‌දස නාමානි, ඉධ ‘රූපංපෙත’න්‌තිආදීනි තීණි. සෙසං තාදිසමෙව. යථා හි චතූහි චතූහි නයෙහි පටිමණ්‌ඩෙත්‌වා චක්‌ඛුං වවත්‌ථාපෙතුං තෙරස වාරා වුත්‌තා, ඉධාපි තෙ තථෙව වුත්‌තාති.
Evametaṃ nīlādinā bhedena bhinnampi rūpaṃ sabbaṃ lakkhaṇādīhi abhinnameva. Sabbañhetaṃ cakkhupaṭihananalakkhaṇaṃ rūpaṃ, cakkhuviññāṇassa visayabhāvarasaṃ, tasseva gocarapaccupaṭṭhānaṃ, catumahābhūtapadaṭṭhānaṃ. Yathā cetaṃ tathā sabbānipi upādārūpāni. Yattha pana viseso atthi tattha vakkhāma. Sesamettha cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Kevalañhi tattha cakkhupubbaṅgamo niddeso idha rūpapubbaṅgamo. Tattha ‘cakkhuṃ peta’ntiādīni cuddasa nāmāni, idha ‘rūpaṃpeta’ntiādīni tīṇi. Sesaṃ tādisameva. Yathā hi catūhi catūhi nayehi paṭimaṇḍetvā cakkhuṃ vavatthāpetuṃ terasa vārā vuttā, idhāpi te tatheva vuttāti.
620. සද්‌දායතනනිද්‌දෙසෙ භෙරිසද්‌දොති මහාභෙරීපහටභෙරීනං සද්‌දො. මුදිඞ්‌ගසඞ්‌ඛපණවසද්‌දාපි මුදිඞ්‌ගාදිපච්‌චයා සද්‌දා. ගීතසඞ්‌ඛාතො සද්‌දො ගීතසද්‌දො . වුත්‌තාවසෙසානං වීණාදීනං තන්‌තිබද්‌ධානං සද්‌දො වාදිතසද්‌දො. සම්‌මසද්‌දොති කංසතාලකට්‌ඨතාලසද්‌දො. පාණිසද්‌දොති පාණිප්‌පහාරසද්‌දො. සත්‌තානං නිග්‌ඝොසසද්‌දොති බහූනං සන්‌නිපතිතානං අපඤ්‌ඤායමානපදබ්‍යඤ්‌ජනනිග්‌ඝොසසද්‌දො. ධාතූනං සන්‌නිඝාතසද්‌දොති රුක්‌ඛානං අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤනිඝංසනඝණ්‌ටිකාකොටනාදිසද්‌දො. වාතස්‌ස වායතො සද්‌දො වාතසද්‌දො. උදකස්‌ස සන්‌දමානස්‌ස වා පටිහතස්‌ස වා සද්‌දො උදකසද්‌දො. මනුස්‌සානං සල්‌ලාපාදිසද්‌දො මනුස්‌සසද්‌දො. තං ඨපෙත්‌වා සෙසො සබ්‌බොපි අමනුස්‌සසද්‌දො. ඉමිනා පදද්‌වයෙන සබ්‌බොපි සද්‌දො පරියාදින්‌නො. එවං සන්‌තෙපි වංසඵාලනපිලොතිකඵාලනාදීසු පවත්‌තො පාළියං අනාගතසද්‌දො යෙවාපනකට්‌ඨානං පවිට්‌ඨොති වෙදිතබ්‌බො.
620. Saddāyatananiddese bherisaddoti mahābherīpahaṭabherīnaṃ saddo. Mudiṅgasaṅkhapaṇavasaddāpi mudiṅgādipaccayā saddā. Gītasaṅkhāto saddo gītasaddo. Vuttāvasesānaṃ vīṇādīnaṃ tantibaddhānaṃ saddo vāditasaddo. Sammasaddoti kaṃsatālakaṭṭhatālasaddo. Pāṇisaddoti pāṇippahārasaddo. Sattānaṃ nigghosasaddoti bahūnaṃ sannipatitānaṃ apaññāyamānapadabyañjananigghosasaddo. Dhātūnaṃ sannighātasaddoti rukkhānaṃ aññamaññanighaṃsanaghaṇṭikākoṭanādisaddo. Vātassa vāyato saddo vātasaddo. Udakassa sandamānassa vā paṭihatassa vā saddo udakasaddo. Manussānaṃ sallāpādisaddo manussasaddo. Taṃ ṭhapetvā seso sabbopi amanussasaddo. Iminā padadvayena sabbopi saddo pariyādinno. Evaṃ santepi vaṃsaphālanapilotikaphālanādīsu pavatto pāḷiyaṃ anāgatasaddo yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhoti veditabbo.
එවමයං භෙරීසද්‌දාදිනා භෙදෙන භින්‌නොපි සද්‌දො ලක්‌ඛණාදීහි අභින්‌නොයෙව. සබ්‌බොපි හෙස සොතපටිහනනලක්‌ඛණො සද්‌දො සොතවිඤ්‌ඤාණස්‌ස විසයභාවරසො, තස්‌සෙව ගොචරපච්‌චුපට්‌ඨානො. සෙසං චක්‌ඛායතනනිද්‌දෙසෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං. ඉධාපි හි චතූහි චතූහි නයෙහි පටිමණ්‌ඩිතා තෙරස වාරා වුත්‌තා. තෙසං අත්‌ථො සක්‌කා වුත්‌තනයෙනෙව ජානිතුන්‌ති න විත්‌ථාරිතො.
Evamayaṃ bherīsaddādinā bhedena bhinnopi saddo lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi hesa sotapaṭihananalakkhaṇo saddo sotaviññāṇassa visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Sesaṃ cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi catūhi catūhi nayehi paṭimaṇḍitā terasa vārā vuttā. Tesaṃ attho sakkā vuttanayeneva jānitunti na vitthārito.
624. ගන්‌ධායතනනිද්‌දෙසෙ මූලගන්‌ධොති යං කිඤ්‌චි මූලං පටිච්‌ච නිබ්‌බත්‌තො ගන්‌ධො. සාරගන්‌ධාදීසුපි එසෙව නයො. අසිද්‌ධදුසිද්‌ධානං ඩාකාදීනං ගන්‌ධො ආමකගන්‌ධො. මච්‌ඡසකලිකාපූතිමංසසංකිලිට්‌ඨසප්‌පිආදීනං ගන්‌ධො විස්‌සගන්‌ධො. සුගන්‌ධොති ඉට්‌ඨගන්‌ධො. දුග්‌ගන්‌ධොති අනිට්‌ඨගන්‌ධො. ඉමිනා පදද්‌වයෙන සබ්‌බොපි ගන්‌ධො පරියාදින්‌නො. එවං සන්‌තෙපි කණ්‌ණකගන්‌ධපිලොතිකගන්‌ධාදයො පාළියං අනාගතා සබ්‌බෙපි ගන්‌ධා යෙවාපනකට්‌ඨානං පවිට්‌ඨාති වෙදිතබ්‌බා.
624. Gandhāyatananiddese mūlagandhoti yaṃ kiñci mūlaṃ paṭicca nibbatto gandho. Sāragandhādīsupi eseva nayo. Asiddhadusiddhānaṃ ḍākādīnaṃ gandho āmakagandho. Macchasakalikāpūtimaṃsasaṃkiliṭṭhasappiādīnaṃ gandho vissagandho. Sugandhoti iṭṭhagandho. Duggandhoti aniṭṭhagandho. Iminā padadvayena sabbopi gandho pariyādinno. Evaṃ santepi kaṇṇakagandhapilotikagandhādayo pāḷiyaṃ anāgatā sabbepi gandhā yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhāti veditabbā.
එවමයං මූලගන්‌ධාදිනා භෙදෙන භින්‌නොපි ගන්‌ධො ලක්‌ඛණාදීහි අභින්‌නොයෙව. සබ්‌බොපි හෙස ඝානපටිහනනලක්‌ඛණො ගන්‌ධො, ඝානවිඤ්‌ඤාණස්‌ස විසයභාවරසො, තස්‌සෙව ගොචරපච්‌චුපට්‌ඨානො. සෙසං චක්‌ඛායතනනිද්‌දෙසෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං. ඉධාපි හි තථෙව ද්‌විපඤ්‌ඤාසනයපටිමණ්‌ඩිතා තෙරස වාරා වුත්‌තා. තෙ අත්‌ථතො පාකටායෙව.
Evamayaṃ mūlagandhādinā bhedena bhinnopi gandho lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi hesa ghānapaṭihananalakkhaṇo gandho, ghānaviññāṇassa visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Sesaṃ cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi tatheva dvipaññāsanayapaṭimaṇḍitā terasa vārā vuttā. Te atthato pākaṭāyeva.
628. රසායතනනිද්‌දෙසෙ මූලරසොති යංකිඤ්‌චි මූලං පටිච්‌ච නිබ්‌බත්‌තරසො. ඛන්‌ධරසාදීසුපි එසෙව නයො. අම්‌බිලන්‌ති තක්‌කම්‌බිලාදි. මධුරන්‌ති එකන්‌තතො ගොසප්‌පිආදි. මධු පන කසාවයුත්‌තං චිරනික්‌ඛිත්‌තං කසාවං හොති. ඵාණිතං ඛාරියුත්‌තං චිරනික්‌ඛිත්‌තං ඛාරියං හොති. සප්‌පි පන චිරනික්‌ඛිත්‌තං වණ්‌ණගන්‌ධෙ ජහන්‌තම්‌පි රසං න ජහතීති තදෙව එකන්‌තමධුරං. තිත්‌තකන්‌ති නිම්‌බපණ්‌ණාදි. කටුකන්‌ති සිඞ්‌ගිවෙරමරිචාදි. ලොණිකන්‌ති සාමුද්‌දිකලොණාදි. ඛාරිකන්‌ති වාතිඞ්‌ගණකළීරාදි. ලම්‌බිලන්‌ති බදරාමලකකපිට්‌ඨසාලවාදි. කසාවන්‌ති හරිතකාදි. ඉමෙ සබ්‌බෙපි රසා වත්‌ථුවසෙන වුත්‌තා. තංතංවත්‌ථුතො පනෙත්‌ථ රසොව අම්‌බිලාදීහි නාමෙහි වුත්‌තොති වෙදිතබ්‌බො. සාදූති ඉට්‌ඨරසො, අසාදූති අනිට්‌ඨරසො. ඉමිනා පදද්‌වයෙන සබ්‌බොපි රසො පරියාදින්‌නො. එවං සන්‌තෙපි ලෙඩ්‌ඩුරසභිත්‌තිරසපිලොතිකරසාදයො පාළියං අනාගතා සබ්‌බෙපි රසා යෙවාපනකට්‌ඨානං පවිට්‌ඨාති වෙදිතබ්‌බා.
628. Rasāyatananiddese mūlarasoti yaṃkiñci mūlaṃ paṭicca nibbattaraso. Khandharasādīsupi eseva nayo. Ambilanti takkambilādi. Madhuranti ekantato gosappiādi. Madhu pana kasāvayuttaṃ ciranikkhittaṃ kasāvaṃ hoti. Phāṇitaṃ khāriyuttaṃ ciranikkhittaṃ khāriyaṃ hoti. Sappi pana ciranikkhittaṃ vaṇṇagandhe jahantampi rasaṃ na jahatīti tadeva ekantamadhuraṃ. Tittakanti nimbapaṇṇādi. Kaṭukanti siṅgiveramaricādi. Loṇikanti sāmuddikaloṇādi. Khārikanti vātiṅgaṇakaḷīrādi. Lambilanti badarāmalakakapiṭṭhasālavādi. Kasāvanti haritakādi. Ime sabbepi rasā vatthuvasena vuttā. Taṃtaṃvatthuto panettha rasova ambilādīhi nāmehi vuttoti veditabbo. Sādūti iṭṭharaso, asādūti aniṭṭharaso. Iminā padadvayena sabbopi raso pariyādinno. Evaṃ santepi leḍḍurasabhittirasapilotikarasādayo pāḷiyaṃ anāgatā sabbepi rasā yevāpanakaṭṭhānaṃ paviṭṭhāti veditabbā.
එවමයං මූලරසාදිනාභෙදෙන භින්‌නොපි රසො ලක්‌ඛණාදීහි අභින්‌නොයෙව. සබ්‌බොපි හෙස ජිව්‌හාපටිහනනලක්‌ඛණො රසො, ජිව්‌හාවිඤ්‌ඤාණස්‌ස විසයභාවරසො, තස්‌සෙව ගොචරපච්‌චුපට්‌ඨානො. සෙසං චක්‌ඛායතනනිද්‌දෙසෙ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං. ඉධාපි හි තථෙව ද්‌විපඤ්‌ඤාසනයපටිමණ්‌ඩිතා තෙරස වාරා වුත්‌තා.
Evamayaṃ mūlarasādinābhedena bhinnopi raso lakkhaṇādīhi abhinnoyeva. Sabbopi hesa jivhāpaṭihananalakkhaṇo raso, jivhāviññāṇassa visayabhāvaraso, tasseva gocarapaccupaṭṭhāno. Sesaṃ cakkhāyatananiddese vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi tatheva dvipaññāsanayapaṭimaṇḍitā terasa vārā vuttā.
632. ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියනිද්‌දෙසෙ යන්‌ති කරණවචනං. යෙන කාරණෙන ඉත්‌ථියා ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගාදීනි හොන්‌තීති අයමෙත්‌ථ අත්‌ථො. තත්‌ථ ‘ලිඞ්‌ග’න්‌ති සණ්‌ඨානං. ඉත්‌ථියා හි හත්‌ථපාදගීවාඋරාදීනං සණ්‌ඨානං න පුරිසස්‌ස විය හොති. ඉත්‌ථීනඤ්‌හි හෙට්‌ඨිමකායො විසදො හොති, උපරිමකායො අවිසදො. හත්‌ථපාදා ඛුද්‌දකා, මුඛං ඛුද්‌දකං. නිමිත්‌තන්‌ති සඤ්‌ජානනං. ඉත්‌ථීනඤ්‌හි උරමංසං අවිසදං හොති, මුඛං නිම්‌මස්‌සුදාඨිකං. කෙසබන්‌ධවත්‌ථග්‌ගහණම්‌පි න පුරිසානං විය හොති. කුත්‌තන්‌ති කිරියා. ඉත්‌ථියො හි දහරකාලෙ සුප්‌පකමුසලකෙහි කීළන්‌ති, චිත්‌තධීතලිකාය කීළන්‌ති, මත්‌තිකවාකෙන සුත්‌තකං නාම කන්‌තන්‌ති. ආකප්‌පොති ගමනාදිආකාරො. ඉත්‌ථියො හි ගච්‌ඡමානා අවිසදා ගච්‌ඡන්‌ති, තිට්‌ඨමානා නිපජ්‌ජමානා නිසීදමානා ඛාදමානා භුඤ්‌ජමානා අවිසදා භුඤ්‌ජන්‌ති. පුරිසම්‌පි හි අවිසදං දිස්‌වා මාතුගාමො විය ගච්‌ඡති තිට්‌ඨති නිපජ්‌ජති නිසීදති ඛාදති භුඤ්‌ජතීති වදන්‌ති.
632. Itthindriyaniddese yanti karaṇavacanaṃ. Yena kāraṇena itthiyā itthiliṅgādīni hontīti ayamettha attho. Tattha ‘liṅga’nti saṇṭhānaṃ. Itthiyā hi hatthapādagīvāurādīnaṃ saṇṭhānaṃ na purisassa viya hoti. Itthīnañhi heṭṭhimakāyo visado hoti, uparimakāyo avisado. Hatthapādā khuddakā, mukhaṃ khuddakaṃ. Nimittanti sañjānanaṃ. Itthīnañhi uramaṃsaṃ avisadaṃ hoti, mukhaṃ nimmassudāṭhikaṃ. Kesabandhavatthaggahaṇampi na purisānaṃ viya hoti. Kuttanti kiriyā. Itthiyo hi daharakāle suppakamusalakehi kīḷanti, cittadhītalikāya kīḷanti, mattikavākena suttakaṃ nāma kantanti. Ākappoti gamanādiākāro. Itthiyo hi gacchamānā avisadā gacchanti, tiṭṭhamānā nipajjamānā nisīdamānā khādamānā bhuñjamānā avisadā bhuñjanti. Purisampi hi avisadaṃ disvā mātugāmo viya gacchati tiṭṭhati nipajjati nisīdati khādati bhuñjatīti vadanti.
ඉත්‌ථත්‌තං ඉත්‌ථිභාවොති උභයම්‌පි එකත්‌ථං; ඉත්‌ථිසභාවොති අත්‌ථො. අයං කම්‌මජො පටිසන්‌ධිසමුට්‌ඨිතො. ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගාදීනි පන ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං පටිච්‌ච පවත්‌තෙ සමුට්‌ඨිතානි. යථා හි බීජෙ සති, බීජං පටිච්‌ච, බීජපච්‌චයා රුක්‌ඛො වඩ්‌ඪිත්‌වා සාඛාවිටපසම්‌පන්‌නො හුත්‌වා ආකාසං පූරෙත්‌වා තිට්‌ඨති, එවමෙව ඉත්‌ථිභාවසඞ්‌ඛාතෙ ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියෙ සති ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගාදීනි හොන්‌ති. බීජං විය හි ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං, බීජං පටිච්‌ච වඩ්‌ඪිත්‌වා ආකාසං පූරෙත්‌වා ඨිතරුක්‌ඛො විය ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං පටිච්‌ච ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගාදීනි පවත්‌තෙ සමුට්‌ඨහන්‌ති. තත්‌ථ ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං න චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤෙය්‍යං, මනොවිඤ්‌ඤෙය්‍යමෙව. ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගාදීනි චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤෙය්‍යානිපි මනොවිඤ්‌ඤෙය්‍යානිපි.
Itthattaṃ itthibhāvoti ubhayampi ekatthaṃ; itthisabhāvoti attho. Ayaṃ kammajo paṭisandhisamuṭṭhito. Itthiliṅgādīni pana itthindriyaṃ paṭicca pavatte samuṭṭhitāni. Yathā hi bīje sati, bījaṃ paṭicca, bījapaccayā rukkho vaḍḍhitvā sākhāviṭapasampanno hutvā ākāsaṃ pūretvā tiṭṭhati, evameva itthibhāvasaṅkhāte itthindriye sati itthiliṅgādīni honti. Bījaṃ viya hi itthindriyaṃ, bījaṃ paṭicca vaḍḍhitvā ākāsaṃ pūretvā ṭhitarukkho viya itthindriyaṃ paṭicca itthiliṅgādīni pavatte samuṭṭhahanti. Tattha itthindriyaṃ na cakkhuviññeyyaṃ, manoviññeyyameva. Itthiliṅgādīni cakkhuviññeyyānipi manoviññeyyānipi.
ඉදං තං රූපං ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියන්‌ති ඉදං තං රූපං, යථා චක්‌ඛුන්‌ද්‍රියාදීනි පුරිසස්‌සාපි හොන්‌ති, න එවං; නියමතො පන ඉත්‌ථියා එව ඉන්‌ද්‍රියං ‘ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං’.
Idaṃ taṃ rūpaṃ itthindriyanti idaṃ taṃ rūpaṃ, yathā cakkhundriyādīni purisassāpi honti, na evaṃ; niyamato pana itthiyā eva indriyaṃ ‘itthindriyaṃ’.
633. පුරිසින්‌ද්‍රියෙපි එසෙව නයො. පුරිසලිඞ්‌ගාදීනි පන ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගාදීනං පටිපක්‌ඛතො වෙදිතබ්‌බානි. පුරිසස්‌ස හි හත්‌ථපාදගීවාඋරාදීනං සණ්‌ඨානං න ඉත්‌ථියා විය හොති. පුරිසානඤ්‌හි උපරිමකායො විසදො හොති හෙට්‌ඨිමකායො අවිසදො, හත්‌ථපාදා මහන්‌තා, මුඛං මහන්‌තං, උරමංසං විසදං, මස්‌සුදාඨිකා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති. කෙසබන්‌ධනවත්‌ථග්‌ගහණං න ඉත්‌ථීනං විය හොති. දහරකාලෙ රථනඞ්‌ගලාදීහි කීළන්‌ති, වාලිකපාළිං කත්‌වා වාපිං නාම ඛනන්‌ති, ගමනාදීනි විසදානි හොන්‌ති. ඉත්‌ථිම්‌පි ගමනාදීනි විසදානි කුරුමානං දිස්‌වා ‘පුරිසො විය ගච්‌ඡතී’තිආදීනි වදන්‌ති. සෙසං ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියෙ වුත්‌තසදිසමෙව.
633. Purisindriyepi eseva nayo. Purisaliṅgādīni pana itthiliṅgādīnaṃ paṭipakkhato veditabbāni. Purisassa hi hatthapādagīvāurādīnaṃ saṇṭhānaṃ na itthiyā viya hoti. Purisānañhi uparimakāyo visado hoti heṭṭhimakāyo avisado, hatthapādā mahantā, mukhaṃ mahantaṃ, uramaṃsaṃ visadaṃ, massudāṭhikā uppajjanti. Kesabandhanavatthaggahaṇaṃ na itthīnaṃ viya hoti. Daharakāle rathanaṅgalādīhi kīḷanti, vālikapāḷiṃ katvā vāpiṃ nāma khananti, gamanādīni visadāni honti. Itthimpi gamanādīni visadāni kurumānaṃ disvā ‘puriso viya gacchatī’tiādīni vadanti. Sesaṃ itthindriye vuttasadisameva.
තත්‌ථ ඉත්‌ථිභාවලක්‌ඛණං ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං, ඉත්‌ථීති පකාසනරසං, ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගනිමිත්‌තකුත්‌තාකප්‌පානං කාරණභාවපච්‌චුපට්‌ඨානං. පුරිසභාවලක්‌ඛණං පුරිසින්‌ද්‍රියං, පුරිසොති පකාසනරසං, පුරිසලිඞ්‌ගනිමිත්‌තකුත්‌තාකප්‌පානං කාරණභාවපච්‌චුපට්‌ඨානං. උභයම්‌පෙතං පඨමකප්‌පිකානං පවත්‌තෙ සමුට්‌ඨාති. අපරභාගෙ පටිසන්‌ධියං. පටිසන්‌ධිසමුට්‌ඨිතම්‌පි පවත්‌තෙ චලති පරිවත්‌තති.
Tattha itthibhāvalakkhaṇaṃ itthindriyaṃ, itthīti pakāsanarasaṃ, itthiliṅganimittakuttākappānaṃ kāraṇabhāvapaccupaṭṭhānaṃ. Purisabhāvalakkhaṇaṃ purisindriyaṃ, purisoti pakāsanarasaṃ, purisaliṅganimittakuttākappānaṃ kāraṇabhāvapaccupaṭṭhānaṃ. Ubhayampetaṃ paṭhamakappikānaṃ pavatte samuṭṭhāti. Aparabhāge paṭisandhiyaṃ. Paṭisandhisamuṭṭhitampi pavatte calati parivattati.
යථාහ –
Yathāha –
‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්‌ඤතරස්‌ස භික්‌ඛුනො ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං පාතුභූතං හොති. තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්‌ඤතරිස්‌සා භික්‌ඛුනියා පුරිසලිඞ්‌ගං පාතුභූතං හොතී’’ති (පාරා. 69).
‘‘Tena kho pana samayena aññatarassa bhikkhuno itthiliṅgaṃ pātubhūtaṃ hoti. Tena kho pana samayena aññatarissā bhikkhuniyā purisaliṅgaṃ pātubhūtaṃ hotī’’ti (pārā. 69).
ඉමෙසු පන ද්‌වීසු පුරිසලිඞ්‌ගං උත්‌තමං, ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං හීනං. තස්‌මා පුරිසලිඞ්‌ගං බලවඅකුසලෙන අන්‌තරධායති, ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං දුබ්‌බලකුසලෙන පතිට්‌ඨාති. ඉත්‌ථිලිඞ්‌ගං පන අන්‌තරධායන්‌තං දුබ්‌බලඅකුසලෙන අන්‌තරධායති, පුරිසලිඞ්‌ගං බලවකුසලෙන පතිට්‌ඨාති. එවං උභයම්‌පි අකුසලෙන අන්‌තරධායති, කුසලෙන පතිට්‌ඨාතීති වෙදිතබ්‌බං.
Imesu pana dvīsu purisaliṅgaṃ uttamaṃ, itthiliṅgaṃ hīnaṃ. Tasmā purisaliṅgaṃ balavaakusalena antaradhāyati, itthiliṅgaṃ dubbalakusalena patiṭṭhāti. Itthiliṅgaṃ pana antaradhāyantaṃ dubbalaakusalena antaradhāyati, purisaliṅgaṃ balavakusalena patiṭṭhāti. Evaṃ ubhayampi akusalena antaradhāyati, kusalena patiṭṭhātīti veditabbaṃ.
උභතොබ්‍යඤ්‌ජනකස්‌ස පන කිං එකං ඉන්‌ද්‍රියං උදාහු ද්‌වෙති? එකං. තඤ්‌ච ඛො ඉත්‌ථිඋභතොබ්‍යඤ්‌ජනකස්‌ස ඉත්‌ථින්‌ද්‍රියං, පුරිසඋභතොබ්‍යඤ්‌ජනකස්‌ස පුරිසින්‌ද්‍රියං. ‘එවං සන්‌තෙ දුතියබ්‍යඤ්‌ජනකස්‌ස අභාවො ආපජ්‌ජති. ඉන්‌ද්‍රියඤ්‌හි බ්‍යඤ්‌ජනකාරණං වුත්‌තං. තඤ්‌චස්‌ස නත්‌ථී’ති? ‘න තස්‌ස ඉන්‌ද්‍රියං බ්‍යඤ්‌ජනකාරණං’. ‘කස්‌මා’? ‘සදා අභාවතො. ඉත්‌ථිඋභතොබ්‍යඤ්‌ජනකස්‌ස හි යදා ඉත්‌ථියා රාගචිත්‌තං උප්‌පජ්‌ජති, තදාව පුරිසබ්‍යඤ්‌ජනං පාකටං හොති, ඉත්‌ථිබ්‍යඤ්‌ජනං පටිච්‌ඡන්‌නං ගුළ්‌හං හොති. තථා ඉතරස්‌ස ඉතරං.
Ubhatobyañjanakassa pana kiṃ ekaṃ indriyaṃ udāhu dveti? Ekaṃ. Tañca kho itthiubhatobyañjanakassa itthindriyaṃ, purisaubhatobyañjanakassa purisindriyaṃ. ‘Evaṃ sante dutiyabyañjanakassa abhāvo āpajjati. Indriyañhi byañjanakāraṇaṃ vuttaṃ. Tañcassa natthī’ti? ‘Na tassa indriyaṃ byañjanakāraṇaṃ’. ‘Kasmā’? ‘Sadā abhāvato. Itthiubhatobyañjanakassa hi yadā itthiyā rāgacittaṃ uppajjati, tadāva purisabyañjanaṃ pākaṭaṃ hoti, itthibyañjanaṃ paṭicchannaṃ guḷhaṃ hoti. Tathā itarassa itaraṃ.
යදි ච තෙසං ඉන්‌ද්‍රියං දුතියබ්‍යඤ්‌ජනකාරණං භවෙය්‍ය, සදාපි බ්‍යඤ්‌ජනද්‌වයං තිට්‌ඨෙය්‍ය. න පන තිට්‌ඨති. තස්‌මා වෙදිතබ්‌බමෙතං න තස්‌ස තං බ්‍යඤ්‌ජනකාරණං. කම්‌මසහායං පන රාගචිත්‌තමෙවෙත්‌ථ කාරණං. යස්‌මා චස්‌ස එකමෙව ඉන්‌ද්‍රියං හොති, තස්‌මා ඉත්‌ථිඋභතොබ්‍යඤ්‌ජනකො සයම්‌පි ගබ්‌භං ගණ්‌හාති, පරම්‌පි ගණ්‌හාපෙති. පුරිසඋභතොබ්‍යඤ්‌ජනකො පරං ගබ්‌භං ගණ්‌හාපෙති, සයං පන න ගණ්‌හාතීති.
Yadi ca tesaṃ indriyaṃ dutiyabyañjanakāraṇaṃ bhaveyya, sadāpi byañjanadvayaṃ tiṭṭheyya. Na pana tiṭṭhati. Tasmā veditabbametaṃ na tassa taṃ byañjanakāraṇaṃ. Kammasahāyaṃ pana rāgacittamevettha kāraṇaṃ. Yasmā cassa ekameva indriyaṃ hoti, tasmā itthiubhatobyañjanako sayampi gabbhaṃ gaṇhāti, parampi gaṇhāpeti. Purisaubhatobyañjanako paraṃ gabbhaṃ gaṇhāpeti, sayaṃ pana na gaṇhātīti.
634. ජීවිතින්‌ද්‍රියනිද්‌දෙසෙ යං වත්‌තබ්‌බං තං හෙට්‌ඨා අරූපජීවිතින්‌ද්‍රියෙ වුත්‌තමෙව. කෙවලඤ්‌හි තත්‌ථ යො තෙසං අරූපීනං ධම්‌මානන්‌ති වුත්‌තං, ඉධ රූපජීවිතින්‌ද්‍රියත්‌තා යො තෙසං රූපීනං ධම්‌මානන්‌ති අයමෙව විසෙසො. ලක්‌ඛණාදීනි පනස්‌ස එවං වෙදිතබ්‌බානි – සහජාතරූපානුපාලනලක්‌ඛණං ජීවිතින්‌ද්‍රියං, තෙසං පවත්‌තනරසං, තෙසං යෙව ඨපනපච්‌චුපට්‌ඨානං, යාපයිතබ්‌බභූතපදට්‌ඨානන්‌ති.
634. Jīvitindriyaniddese yaṃ vattabbaṃ taṃ heṭṭhā arūpajīvitindriye vuttameva. Kevalañhi tattha yo tesaṃ arūpīnaṃ dhammānanti vuttaṃ, idha rūpajīvitindriyattā yo tesaṃ rūpīnaṃ dhammānanti ayameva viseso. Lakkhaṇādīni panassa evaṃ veditabbāni – sahajātarūpānupālanalakkhaṇaṃ jīvitindriyaṃ, tesaṃ pavattanarasaṃ, tesaṃ yeva ṭhapanapaccupaṭṭhānaṃ, yāpayitabbabhūtapadaṭṭhānanti.
635. කායවිඤ්‌ඤත්‌තිනිද්‌දෙසෙ කායවිඤ්‌ඤත්‌තීති එත්‌ථ තාව කායෙන අත්‌තනො භාවං විඤ්‌ඤාපෙන්‌තානං තිරච්‌ඡානෙහිපි පුරිසානං, පුරිසෙහි වා තිරච්‌ඡානානම්‌පි කායගහණානුසාරෙන ගහිතාය එතාය භාවො විඤ්‌ඤායතීති ‘විඤ්‌ඤත්‌ති’. සයං කායගහණානුසාරෙන විඤ්‌ඤායතීතිපි ‘විඤ්‌ඤත්‌ති’. ‘‘කායෙන සංවරො සාධූ’’තිආදීසු (ධ. ප. 361) ආගතො චොපනසඞ්‌ඛාතො කායොව විඤ්‌ඤත්‌ති ‘කායවිඤ්‌ඤත්‌ති’. කායවිප්‌ඵන්‌දනෙන අධිප්‌පායවිඤ්‌ඤාපනහෙතුත්‌තා, සයඤ්‌ච තථා විඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා කායෙන විඤ්‌ඤත්‌තීතිපි ‘කායවිඤ්‌ඤත්‌ති’.
635. Kāyaviññattiniddese kāyaviññattīti ettha tāva kāyena attano bhāvaṃ viññāpentānaṃ tiracchānehipi purisānaṃ, purisehi vā tiracchānānampi kāyagahaṇānusārena gahitāya etāya bhāvo viññāyatīti ‘viññatti’. Sayaṃ kāyagahaṇānusārena viññāyatītipi ‘viññatti’. ‘‘Kāyena saṃvaro sādhū’’tiādīsu (dha. pa. 361) āgato copanasaṅkhāto kāyova viññatti ‘kāyaviññatti’. Kāyavipphandanena adhippāyaviññāpanahetuttā, sayañca tathā viññeyyattā kāyena viññattītipi ‘kāyaviññatti’.
කුසලචිත්‌තස්‌ස වාතිආදීසු අට්‌ඨහි කාමාවචරෙහි අභිඤ්‌ඤාචිත්‌තෙන චාති නවහි කුසලචිත්‌තෙහි කුසලචිත්‌තස්‌ස වා, ද්‌වාදසහිපි අකුසලචිත්‌තෙහි අකුසලචිත්‌තස්‌ස වා, අට්‌ඨහි මහාකිරියෙහි ද්‌වීහි අහෙතුකකිරියෙහි අභිඤ්‌ඤාප්‌පත්‌තෙන එකෙන රූපාවචරකිරියෙනාති එකාදසහි කිරියචිත්‌තෙහි අබ්‍යාකතචිත්‌තස්‌ස වා. ඉතො අඤ්‌ඤානි හි චිත්‌තානි විඤ්‌ඤත්‌තිං න ජනෙන්‌ති. සෙක්‌ඛාසෙක්‌ඛපුථුජ්‌ජනානං පන එත්‌තකෙහෙව චිත්‌තෙහි විඤ්‌ඤත්‌ති හොතීති එතෙසං කුසලාදීනං වසෙන තීහි පදෙහි ‘හෙතුතො’ දස්‌සිතා.
Kusalacittassa vātiādīsu aṭṭhahi kāmāvacarehi abhiññācittena cāti navahi kusalacittehi kusalacittassa vā, dvādasahipi akusalacittehi akusalacittassa vā, aṭṭhahi mahākiriyehi dvīhi ahetukakiriyehi abhiññāppattena ekena rūpāvacarakiriyenāti ekādasahi kiriyacittehi abyākatacittassa vā. Ito aññāni hi cittāni viññattiṃ na janenti. Sekkhāsekkhaputhujjanānaṃ pana ettakeheva cittehi viññatti hotīti etesaṃ kusalādīnaṃ vasena tīhi padehi ‘hetuto’ dassitā.
ඉදානි ඡහි පදෙහි ‘ඵලතො’ දස්‌සෙතුං අභික්‌කමන්‌තස්‌ස වාතිආදි වුත්‌තං. අභික්‌කමාදයො හි විඤ්‌ඤත්‌තිවසෙන පවත්‌තත්‌තා විඤ්‌ඤත්‌තිඵලං නාම. තත්‌ථ ‘අභික්‌කමන්‌තස්‌සා’ති පුරතො කායං අභිහරන්‌තස්‌ස. පටික්‌කමන්‌තස්‌සාති පච්‌ඡතො පච්‌චාහරන්‌තස්‌ස. ආලොකෙන්‌තස්‌සාති උජුකං පෙක්‌ඛන්‌තස්‌ස. විලොකෙන්‌තස්‌සාති ඉතො චිතො ච පෙක්‌ඛන්‌තස්‌ස. සමිඤ්‌ජෙන්‌තස්‌සාති සන්‌ධයො සඞ්‌කොචෙන්‌තස්‌ස. පසාරෙන්‌තස්‌සාති සන්‌ධයො පටිපණාමෙන්‌තස්‌ස.
Idāni chahi padehi ‘phalato’ dassetuṃ abhikkamantassa vātiādi vuttaṃ. Abhikkamādayo hi viññattivasena pavattattā viññattiphalaṃ nāma. Tattha ‘abhikkamantassā’ti purato kāyaṃ abhiharantassa. Paṭikkamantassāti pacchato paccāharantassa. Ālokentassāti ujukaṃ pekkhantassa. Vilokentassāti ito cito ca pekkhantassa. Samiñjentassāti sandhayo saṅkocentassa. Pasārentassāti sandhayo paṭipaṇāmentassa.
ඉදානි ඡහි පදෙහි ‘සභාවතො’ දස්‌සෙතුං කායස්‌ස ථම්‌භනාති ආදි වුත්‌තං. තත්‌ථ ‘කායස්‌සා’ති සරීරස්‌ස. කායං ථම්‌භෙත්‌වා ථද්‌ධං කරොතීති ථම්‌භනා. තමෙව උපසග්‌ගෙන වඩ්‌ඪෙත්‌වා සන්‌ථම්‌භනාති ආහ. බලවතරා වා ථම්‌භනා ‘සන්‌ථම්‌භනා’. සන්‌ථම්‌භිතත්‌තන්‌ති සන්‌ථම්‌භිතභාවො. විඤ්‌ඤාපනවසෙන විඤ්‌ඤත්‌ති. විඤ්‌ඤාපනාති විඤ්‌ඤාපනාකාරො. විඤ්‌ඤාපිතභාවො විඤ්‌ඤාපිතත්‌තං. සෙසමෙත්‌ථ යං වත්‌තබ්‌බං තං හෙට්‌ඨා ද්‌වාරකථායං වුත්‌තමෙව. තථා වචීවිඤ්‌ඤත්‌තියං.
Idāni chahi padehi ‘sabhāvato’ dassetuṃ kāyassa thambhanāti ādi vuttaṃ. Tattha ‘kāyassā’ti sarīrassa. Kāyaṃ thambhetvā thaddhaṃ karotīti thambhanā. Tameva upasaggena vaḍḍhetvā santhambhanāti āha. Balavatarā vā thambhanā ‘santhambhanā’. Santhambhitattanti santhambhitabhāvo. Viññāpanavasena viññatti. Viññāpanāti viññāpanākāro. Viññāpitabhāvo viññāpitattaṃ. Sesamettha yaṃ vattabbaṃ taṃ heṭṭhā dvārakathāyaṃ vuttameva. Tathā vacīviññattiyaṃ.
636. වචීවිඤ්‌ඤත්‌තීතිපදස්‌ස පන නිද්‌දෙසපදානඤ්‌ච අත්‌ථො තත්‌ථ න වුත්‌තො, සො එවං වෙදිතබ්‌බො – වාචාය අත්‌තනො භාවං විඤ්‌ඤාපෙන්‌තානං තිරච්‌ඡානෙහිපි පුරිසානං, පුරිසෙහි වා තිරච්‌ඡානානම්‌පි , වචීගහණානුසාරෙන ගහිතාය එතාය භාවො විඤ්‌ඤායතීති විඤ්‌ඤත්‌ති. සයඤ්‌ච වචීගහණානුසාරෙන විඤ්‌ඤායතීතිපි විඤ්‌ඤත්‌ති. ‘‘සාධු වාචාය සංවරො’’තිආදීසු (ධ. ප. 361) ආගතා චොපනසඞ්‌ඛාතා වචී එව විඤ්‌ඤත්‌ති ‘වචීවිඤ්‌ඤත්‌ති’. වචීඝොසෙන අධිප්‌පායවිඤ්‌ඤාපනහෙතුත්‌තා සයඤ්‌ච තථාවිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා වාචාය විඤ්‌ඤත්‌තීතිපි ‘වචීවිඤ්‌ඤත්‌ති’. වාචා ගිරාතිආදීසු වුච්‌චතීති ‘වාචා’. ගිරියතීති ‘ගිරා’. බ්‍යප්‌පථොති වාක්‍යභෙදො. වාක්‍යඤ්‌ච තං පථො ච අත්‌ථං ඤාතුකාමානං ඤාපෙතුකාමානඤ්‌චාතිපි ‘බ්‍යප්‌පථො’. උදීරියතීති උදීරණං. ඝුස්‌සතීති ඝොසො. කරියතීති කම්‌මං. ඝොසොව කම්‌මං ඝොසකම්‌මං. නානප්‌පකාරෙහි කතො ඝොසොති අත්‌ථො. වචියා භෙදො වචීභෙදො. සො පන ‘න භඞ්‌ගො, පභෙදගතා වාචා එවා’ති ඤාපනත්‌ථං වාචා වචීභෙදොති වුත්‌තං. ඉමෙහි සබ්‌බෙහිපි පදෙහි ‘සද්‌දවාචාව’ දස්‌සිතා. ඉදානි තාය වාචාය සද්‌ධිං යොජෙත්‌වා හෙට්‌ඨා වුත්‌තත්‌ථානං විඤ්‌ඤත්‌තිආදීනං පදානං වසෙන තීහාකාරෙහි සභාවතො තං දස්‌සෙතුං යා තාය වාචාය විඤ්‌ඤත්‌තීතිආදි වුත්‌තං. තං හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයත්‌තා උත්‌තානත්‌ථමෙව.
636. Vacīviññattītipadassa pana niddesapadānañca attho tattha na vutto, so evaṃ veditabbo – vācāya attano bhāvaṃ viññāpentānaṃ tiracchānehipi purisānaṃ, purisehi vā tiracchānānampi , vacīgahaṇānusārena gahitāya etāya bhāvo viññāyatīti viññatti. Sayañca vacīgahaṇānusārena viññāyatītipi viññatti. ‘‘Sādhu vācāya saṃvaro’’tiādīsu (dha. pa. 361) āgatā copanasaṅkhātā vacī eva viññatti ‘vacīviññatti’. Vacīghosena adhippāyaviññāpanahetuttā sayañca tathāviññeyyattā vācāya viññattītipi ‘vacīviññatti’. Vācā girātiādīsu vuccatīti ‘vācā’. Giriyatīti ‘girā’. Byappathoti vākyabhedo. Vākyañca taṃ patho ca atthaṃ ñātukāmānaṃ ñāpetukāmānañcātipi ‘byappatho’. Udīriyatīti udīraṇaṃ. Ghussatīti ghoso. Kariyatīti kammaṃ. Ghosova kammaṃ ghosakammaṃ. Nānappakārehi kato ghosoti attho. Vaciyā bhedo vacībhedo. So pana ‘na bhaṅgo, pabhedagatā vācā evā’ti ñāpanatthaṃ vācā vacībhedoti vuttaṃ. Imehi sabbehipi padehi ‘saddavācāva’ dassitā. Idāni tāya vācāya saddhiṃ yojetvā heṭṭhā vuttatthānaṃ viññattiādīnaṃ padānaṃ vasena tīhākārehi sabhāvato taṃ dassetuṃ yā tāya vācāya viññattītiādi vuttaṃ. Taṃ heṭṭhā vuttanayattā uttānatthameva.
ඉදානි විඤ්‌ඤත්‌තිසමුට්‌ඨාපකචිත්‌තෙසු අසම්‌මොහත්‌ථං ද්‌වත්‌තිංස ඡබ්‌බීස එකූනවීසති සොළස පච්‌ඡිමානීති ඉදං පකිණ්‌ණකං වෙදිතබ්‌බං – ද්‌වත්‌තිංස චිත්‌තානි හි රූපං සමුට්‌ඨාපෙන්‌ති, ඉරියාපථම්‌පි උපත්‌ථම්‌භෙන්‌ති, දුවිධම්‌පි විඤ්‌ඤත්‌තිං ජනෙන්‌ති. ඡබ්‌බීසති විඤ්‌ඤත්‌තිමෙව න ජනෙන්‌ති, ඉතරද්‌වයං කරොන්‌ති. එකූනවීසති රූපමෙව සමුට්‌ඨාපෙන්‌ති, ඉතරද්‌වයං න කරොන්‌ති. සොළස ඉමෙසු තීසු එකම්‌පි න කරොන්‌ති.
Idāni viññattisamuṭṭhāpakacittesu asammohatthaṃ dvattiṃsa chabbīsa ekūnavīsati soḷasa pacchimānīti idaṃ pakiṇṇakaṃ veditabbaṃ – dvattiṃsa cittāni hi rūpaṃ samuṭṭhāpenti, iriyāpathampi upatthambhenti, duvidhampi viññattiṃ janenti. Chabbīsati viññattimeva na janenti, itaradvayaṃ karonti. Ekūnavīsati rūpameva samuṭṭhāpenti, itaradvayaṃ na karonti. Soḷasa imesu tīsu ekampi na karonti.
තත්‌ථ ද්‌වත්‌තිංසාති හෙට්‌ඨා වුත්‌තානෙව කාමාවචරතො අට්‌ඨ කුසලානි, ද්‌වාදස අකුසලානි, කිරියතො දස චිත්‌තානි, සෙක්‌ඛපුථුජ්‌ජනානං අභිඤ්‌ඤාචිත්‌තං, ඛීණාසවානං අභිඤ්‌ඤාචිත්‌තන්‌ති. ඡබ්‌බීසාති රූපාවචරතො පඤ්‌ච කුසලානි, පඤ්‌ච කිරියානි, අරූපාවචරතො චත්‌තාරි කුසලානි, චත්‌තාරි කිරියානි, චත්‌තාරි මග්‌ගචිත්‌තානි, චත්‌තාරි ඵලචිත්‌තානීති. එකූනවීසතීති කාමාවචරකුසලවිපාකතො එකාදස, අකුසලවිපාකතො ද්‌වෙ , කිරියතො කිරියමනොධාතු, රූපාවචරතො පඤ්‌ච විපාකචිත්‌තානීති. සොළසාති ද්‌වෙ පඤ්‌චවිඤ්‌ඤාණානි, සබ්‌බසත්‌තානං පටිසන්‌ධිචිත්‌තං, ඛීණාසවානං චුතිචිත්‌තං, අරූපෙ චත්‌තාරි විපාකචිත්‌තානීති. ඉමානි සොළස රූපිරියාපථවිඤ්‌ඤත්‌තීසු එකම්‌පි න කරොන්‌ති. අඤ්‌ඤානිපි බහූනි අරූපෙ උප්‌පන්‌නානි අනොකාසගතත්‌තා රූපං න සමුට්‌ඨාපෙන්‌ති. න තානෙව, කායවචීවිඤ්‌ඤත්‌තියොපි.
Tattha dvattiṃsāti heṭṭhā vuttāneva kāmāvacarato aṭṭha kusalāni, dvādasa akusalāni, kiriyato dasa cittāni, sekkhaputhujjanānaṃ abhiññācittaṃ, khīṇāsavānaṃ abhiññācittanti. Chabbīsāti rūpāvacarato pañca kusalāni, pañca kiriyāni, arūpāvacarato cattāri kusalāni, cattāri kiriyāni, cattāri maggacittāni, cattāri phalacittānīti. Ekūnavīsatīti kāmāvacarakusalavipākato ekādasa, akusalavipākato dve , kiriyato kiriyamanodhātu, rūpāvacarato pañca vipākacittānīti. Soḷasāti dve pañcaviññāṇāni, sabbasattānaṃ paṭisandhicittaṃ, khīṇāsavānaṃ cuticittaṃ, arūpe cattāri vipākacittānīti. Imāni soḷasa rūpiriyāpathaviññattīsu ekampi na karonti. Aññānipi bahūni arūpe uppannāni anokāsagatattā rūpaṃ na samuṭṭhāpenti. Na tāneva, kāyavacīviññattiyopi.
637. ආකාසධාතුනිද්‌දෙසෙ න කස්‌සති, න නිකස්‌සති, කසිතුං වා ඡින්‌දිතුං වා භින්‌දිතුං වා න සක්‌කාති ආකාසො. ආකාසොව ආකාසගතං , ඛෙළගතාදි විය. ආකාසොති වා ගතන්‌ති ‘ආකාසගතං’. න හඤ්‌ඤතීති අඝං, අඝට්‌ටනීයන්‌ති අත්‌ථො. අඝමෙව අඝගතං. ඡිද්‌දට්‌ඨෙන විවරො. විවරොව විවරගතං. අසම්‌ඵුට්‌ඨං චතූහි මහාභූතෙහීති එතෙහි අසම්‌ඵුට්‌ඨං නිජ්‌ජටාකාසංව කථිතං. ලක්‌ඛණාදිතො පන රූපපරිච්‌ඡෙදලක්‌ඛණා ආකාසධාතු, රූපපරියන්‌තප්‌පකාසනරසා, රූපමරියාදපච්‌චුපට්‌ඨානා අසම්‌ඵුට්‌ඨභාවඡිද්‌දවිවරභාවපච්‌චුපට්‌ඨානා වා, පරිච්‌ඡින්‌නරූපපදට්‌ඨානා, යාය පරිච්‌ඡින්‌නෙසු රූපෙසු ‘ඉදමිතො උද්‌ධං අධො තිරිය’න්‌ති ච හොති.
637. Ākāsadhātuniddese na kassati, na nikassati, kasituṃ vā chindituṃ vā bhindituṃ vā na sakkāti ākāso. Ākāsova ākāsagataṃ, kheḷagatādi viya. Ākāsoti vā gatanti ‘ākāsagataṃ’. Na haññatīti aghaṃ, aghaṭṭanīyanti attho. Aghameva aghagataṃ. Chiddaṭṭhena vivaro. Vivarova vivaragataṃ. Asamphuṭṭhaṃ catūhi mahābhūtehīti etehi asamphuṭṭhaṃ nijjaṭākāsaṃva kathitaṃ. Lakkhaṇādito pana rūpaparicchedalakkhaṇā ākāsadhātu, rūpapariyantappakāsanarasā, rūpamariyādapaccupaṭṭhānā asamphuṭṭhabhāvachiddavivarabhāvapaccupaṭṭhānā vā, paricchinnarūpapadaṭṭhānā, yāya paricchinnesu rūpesu ‘idamito uddhaṃ adho tiriya’nti ca hoti.
638. ඉතො පරෙ රූපස්‌සලහුතාදීනං නිද්‌දෙසා චිත්‌තස්‌සලහුතාදීසු වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බා. ලක්‌ඛණාදිතො පනෙත්‌ථ අදන්‌ධතාලක්‌ඛණා රූපස්‌ස ලහුතා, රූපානං ගරුභාවවිනොදනරසා, ලහුපරිවත්‌තිතාපච්‌චුපට්‌ඨානා, ලහුරූපපදට්‌ඨානා. අථද්‌ධතාලක්‌ඛණා රූපස්‌ස මුදුතා, රූපානං ථද්‌ධභාවවිනොදනරසා, සබ්‌බකිරියාසු අවිරොධිතාපච්‌චුපට්‌ඨානා, මුදුරූපපදට්‌ඨානා. සරීරකිරියානුකූලකම්‌මඤ්‌ඤභාවලක්‌ඛණා රූපස්‌ස කම්‌මඤ්‌ඤතා, අකම්‌මඤ්‌ඤතාවිනොදනරසා, අදුබ්‌බලභාවපච්‌චුපට්‌ඨානා, කම්‌මඤ්‌ඤරූපපදට්‌ඨානා.
638. Ito pare rūpassalahutādīnaṃ niddesā cittassalahutādīsu vuttanayeneva veditabbā. Lakkhaṇādito panettha adandhatālakkhaṇā rūpassa lahutā, rūpānaṃ garubhāvavinodanarasā, lahuparivattitāpaccupaṭṭhānā, lahurūpapadaṭṭhānā. Athaddhatālakkhaṇā rūpassa mudutā, rūpānaṃ thaddhabhāvavinodanarasā, sabbakiriyāsu avirodhitāpaccupaṭṭhānā, mudurūpapadaṭṭhānā. Sarīrakiriyānukūlakammaññabhāvalakkhaṇā rūpassa kammaññatā, akammaññatāvinodanarasā, adubbalabhāvapaccupaṭṭhānā, kammaññarūpapadaṭṭhānā.
එතා පන තිස්‌සො න අඤ්‌ඤමඤ්‌ඤං විජහන්‌ති. එවං සන්‌තෙපි යො අරොගිනො විය රූපානං ලහුභාවො, අදන්‌ධතාලහුපරිවත්‌තිප්‌පකාරො, රූපදන්‌ධත්‌තකරධාතුක්‌ඛොභපටිපක්‌ඛපච්‌චයසමුට්‌ඨානො, සො රූපවිකාරො ‘රූපස්‌සලහුතා’. යො සුපරිමද්‌දිතචම්‌මස්‌සෙව රූපානං මුදුභාවො සබ්‌බකිරියාවිසෙසෙසු සරසවත්‌තනභාවො වසවත්‌තනභාවමද්‌දවප්‌පකාරො රූපථද්‌ධත්‌තකරධාතුක්‌ඛොභපටිපක්‌ඛපච්‌චයසමුට්‌ඨානො , සො රූපවිකාරො ‘රූපස්‌ස මුදුතා’. යො පන සුධන්‌තසුවණ්‌ණස්‌සෙව රූපානං කම්‌මඤ්‌ඤභාවො සරීරකිරියානුකූලභාවප්‌පකාරො සරීරකිරියානං අනනුකූලකරධාතුක්‌ඛොභපටිපක්‌ඛපච්‌චයසමුට්‌ඨානො, සො රූපවිකාරො ‘රූපස්‌ස කම්‌මඤ්‌ඤතා’ති. එවමෙතාසං විසෙසො වෙදිතබ්‌බො.
Etā pana tisso na aññamaññaṃ vijahanti. Evaṃ santepi yo arogino viya rūpānaṃ lahubhāvo, adandhatālahuparivattippakāro, rūpadandhattakaradhātukkhobhapaṭipakkhapaccayasamuṭṭhāno, so rūpavikāro ‘rūpassalahutā’. Yo suparimadditacammasseva rūpānaṃ mudubhāvo sabbakiriyāvisesesu sarasavattanabhāvo vasavattanabhāvamaddavappakāro rūpathaddhattakaradhātukkhobhapaṭipakkhapaccayasamuṭṭhāno , so rūpavikāro ‘rūpassa mudutā’. Yo pana sudhantasuvaṇṇasseva rūpānaṃ kammaññabhāvo sarīrakiriyānukūlabhāvappakāro sarīrakiriyānaṃ ananukūlakaradhātukkhobhapaṭipakkhapaccayasamuṭṭhāno, so rūpavikāro ‘rūpassa kammaññatā’ti. Evametāsaṃ viseso veditabbo.
එතා පන තිස්‌සොපි කම්‌මං කාතුං න සක්‌කොති, ආහාරාදයොව කරොන්‌ති. තථා හි යොගිනො ‘අජ්‌ජ අම්‌හෙහි භොජනසප්‌පායං ලද්‌ධං, කායො නො ලහු මුදු කම්‌මඤ්‌ඤො’ති වදන්‌ති. ‘අජ්‌ජ උතුසප්‌පායං ලද්‌ධං, අජ්‌ජ අම්‌හාකං චිත්‌තං එකග්‌ගං, කායො නො ලහු මුදු කම්‌මඤ්‌ඤො’ති වදන්‌තීති.
Etā pana tissopi kammaṃ kātuṃ na sakkoti, āhārādayova karonti. Tathā hi yogino ‘ajja amhehi bhojanasappāyaṃ laddhaṃ, kāyo no lahu mudu kammañño’ti vadanti. ‘Ajja utusappāyaṃ laddhaṃ, ajja amhākaṃ cittaṃ ekaggaṃ, kāyo no lahu mudu kammañño’ti vadantīti.
641. උපචයසන්‌තතිනිද්‌දෙසෙසු ආයතනානන්‌ති අඩ්‌ඪෙකාදසන්‌නං රූපායතනානං. ආචයොති නිබ්‌බත්‌ති. සො රූපස්‌ස උපචයොති යො ආයතනානං ආචයො පුනප්‌පුනං නිබ්‌බත්‌තමානානං, සොව රූපස්‌ස උපචයො නාම හොති; වඩ්‌ඪීති අත්‌ථො. යො රූපස්‌ස උපචයො සා රූපස්‌ස සන්‌තතීති යා එවං උපචිතානං රූපානං වඩ්‌ඪි, තතො උත්‌තරිතරං පවත්‌තිකාලෙ සා රූපස්‌ස සන්‌තති නාම හොති; පවත්‌තීති අත්‌ථො. නදිතීරෙ ඛතකූපස්‌මිඤ්‌හි උදකුග්‌ගමනකාලො විය ආචයො, නිබ්‌බත්‌ති; පරිපුණ්‌ණකාලො විය උපචයො, වඩ්‌ඪි; අජ්‌ඣොත්‌ථරිත්‌වා ගමනකාලො විය සන්‌තති, පවත්‌තීති වෙදිතබ්‌බා.
641. Upacayasantatiniddesesu āyatanānanti aḍḍhekādasannaṃ rūpāyatanānaṃ. Ācayoti nibbatti. So rūpassa upacayoti yo āyatanānaṃ ācayo punappunaṃ nibbattamānānaṃ, sova rūpassa upacayo nāma hoti; vaḍḍhīti attho. Yo rūpassa upacayo sā rūpassa santatīti yā evaṃ upacitānaṃ rūpānaṃ vaḍḍhi, tato uttaritaraṃ pavattikāle sā rūpassa santati nāma hoti; pavattīti attho. Naditīre khatakūpasmiñhi udakuggamanakālo viya ācayo, nibbatti; paripuṇṇakālo viya upacayo, vaḍḍhi; ajjhottharitvā gamanakālo viya santati, pavattīti veditabbā.
එවං කිං කථිතං හොතීති? ආයතනෙන හි ආචයො කථිතො, ආචයෙන ආයතනං කථිතං. ආචයොව කථිතො ආයතනමෙව කථිතං. එවම්‌පි කිං කථිතං හොතීති? චතුසන්‌තතිරූපානං ආචයො උපචයො නිබ්‌බත්‌ති වඩ්‌ඪි කථිතා. අත්‌ථතො හි උභයම්‌පෙතං ජාතිරූපස්‌සෙව අධිවචනං. ආකාරනානත්‌තෙන පන වෙනෙය්‍යවසෙන ච උපචයො සන්‌තතීති උද්‌දෙසදෙසනං කත්‌වා යස්‌මා එත්‌ථ අත්‌ථතො නානත්‌තං නත්‌ථි, තස්‌මා නිද්‌දෙසෙ ‘‘යො ආයතනානං ආචයො සො රූපස්‌ස උපචයො, යො රූපස්‌ස උපචයො සා රූපස්‌ස සන්‌තතී’’ති වුත්‌තං.
Evaṃ kiṃ kathitaṃ hotīti? Āyatanena hi ācayo kathito, ācayena āyatanaṃ kathitaṃ. Ācayova kathito āyatanameva kathitaṃ. Evampi kiṃ kathitaṃ hotīti? Catusantatirūpānaṃ ācayo upacayo nibbatti vaḍḍhi kathitā. Atthato hi ubhayampetaṃ jātirūpasseva adhivacanaṃ. Ākāranānattena pana veneyyavasena ca upacayo santatīti uddesadesanaṃ katvā yasmā ettha atthato nānattaṃ natthi, tasmā niddese ‘‘yo āyatanānaṃ ācayo so rūpassa upacayo, yo rūpassa upacayo sā rūpassa santatī’’ti vuttaṃ.
යස්‌මා ච උභයම්‌පෙතං ජාතිරූපස්‌සෙව අධිවචනං තස්‌මා එත්‌ථ ආචයලක්‌ඛණො රූපස්‌ස උපචයො, පුබ්‌බන්‌තතො රූපානං උම්‌මුජ්‌ජාපනරසො, නිය්‍යාතනපච්‌චුපට්‌ඨානො පරිපුණ්‌ණභාවපච්‌චුපට්‌ඨානො වා, උපචිතරූපපදට්‌ඨානො. පවත්‌තිලක්‌ඛණා රූපස්‌ස සන්‌තති, අනුප්‌පබන්‌ධරසා, අනුපච්‌ඡෙදපච්‌චුපට්‌ඨානා, අනුප්‌පබන්‌ධරූපපදට්‌ඨානාති වෙදිතබ්‌බා.
Yasmā ca ubhayampetaṃ jātirūpasseva adhivacanaṃ tasmā ettha ācayalakkhaṇo rūpassa upacayo, pubbantato rūpānaṃ ummujjāpanaraso, niyyātanapaccupaṭṭhāno paripuṇṇabhāvapaccupaṭṭhāno vā, upacitarūpapadaṭṭhāno. Pavattilakkhaṇā rūpassa santati, anuppabandharasā, anupacchedapaccupaṭṭhānā, anuppabandharūpapadaṭṭhānāti veditabbā.
643. ජරතානිද්‌දෙසෙ ජීරණකවසෙන ජරා; අයමෙත්‌ථ සභාවනිද්‌දෙසො . ජීරණාකාරො ජීරණතා. ඛණ්‌ඩිච්‌චන්‌ති ආදයො තයො කාලාතික්‌කමෙ කිච්‌චනිද්‌දෙසා. පච්‌ඡිමා ද්‌වෙ පකතිනිද්‌දෙසා. අයඤ්‌හි ‘ජරා’ති ඉමිනා පදෙන සභාවතො දීපිතා; තෙනස්‌සායං සභාවනිද්‌දෙසො. ‘ජීරණතා’ති ඉමිනා ආකාරතො; තෙනස්‌සායං ආකාරනිද්‌දෙසො. ඛණ්‌ඩිච්‌චන්‌ති ඉමිනා කාලාතික්‌කමෙ දන්‌තනඛානං ඛණ්‌ඩිතභාවකරණකිච්‌චතො. පාලිච්‌චන්‌ති ඉමිනා කෙසලොමානං පලිතභාවකරණකිච්‌චතො. වලිත්‌තචතාති ඉමිනා මංසං මිලාපෙත්‌වා තචෙ වලිභාවකරණකිච්‌චතො දීපිතා. තෙනස්‌සා ඉමෙ ‘ඛණ්‌ඩිච්‌ච’න්‌තිආදයො තයො කාලාතික්‌කමෙ කිච්‌චනිද්‌දෙසා. තෙහි ඉමෙසං විකාරානං දස්‌සනවසෙන පාකටීභූතා පාකටජරා දස්‌සිතා. යථෙව හි උදකස්‌ස වා අග්‌ගිනො වා තිණරුක්‌ඛාදීනං සංභග්‌ගපලිභග්‌ගතාය වා ඣාමතාය වා ගතමග්‌ගො පාකටො හොති, න ච සො ගතමග්‌ගො තානෙව උදකාදීනි, එවමෙව ජරාය දන්‌තාදීසු ඛණ්‌ඩිච්‌චාදිවසෙන ගතමග්‌ගො පාකටො, චක්‌ඛුං උම්‌මීලෙත්‌වාපි ගය්‌හති, න ච ඛණ්‌ඩිච්‌චාදීනෙව ජරා. න හි ජරා චක්‌ඛුවිඤ්‌ඤෙය්‍යා හොති.
643. Jaratāniddese jīraṇakavasena jarā; ayamettha sabhāvaniddeso . Jīraṇākāro jīraṇatā. Khaṇḍiccanti ādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Pacchimā dve pakatiniddesā. Ayañhi ‘jarā’ti iminā padena sabhāvato dīpitā; tenassāyaṃ sabhāvaniddeso. ‘Jīraṇatā’ti iminā ākārato; tenassāyaṃ ākāraniddeso. Khaṇḍiccanti iminā kālātikkame dantanakhānaṃ khaṇḍitabhāvakaraṇakiccato. Pāliccanti iminā kesalomānaṃ palitabhāvakaraṇakiccato. Valittacatāti iminā maṃsaṃ milāpetvā tace valibhāvakaraṇakiccato dīpitā. Tenassā ime ‘khaṇḍicca’ntiādayo tayo kālātikkame kiccaniddesā. Tehi imesaṃ vikārānaṃ dassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā. Yatheva hi udakassa vā aggino vā tiṇarukkhādīnaṃ saṃbhaggapalibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīsu khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummīletvāpi gayhati, na ca khaṇḍiccādīneva jarā. Na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti.
ආයුනො සංහානි ඉන්‌ද්‍රියානං පරිපාකොති ඉමෙහි පන පදෙහි කාලාතික්‌කමෙයෙව අභිබ්‍යත්‌තාය ආයුක්‌ඛයචක්‌ඛාදිඉන්‌ද්‍රියපරිපාකසඤ්‌ඤිතාය පකතියා දීපිතා. තෙනස්‌සිමෙ පච්‌ඡිමා ද්‌වෙ පකතිනිද්‌දෙසාති වෙදිතබ්‌බා. තත්‌ථ යස්‌මා ජරං පත්‌තස්‌ස ආයු හායති, තස්‌මා ජරා ‘ආයුනො සංහානී’ති ඵලූපචාරෙන වුත්‌තා. යස්‌මා ච දහරකාලෙ සුප්‌පසන්‌නානි, සුඛුමම්‌පි අත්‌තනො විසයං සුඛෙනෙව ගණ්‌හනසමත්‌ථානි චක්‌ඛාදීනි ඉන්‌ද්‍රියානි ජරං පත්‌තස්‌ස පරිපක්‌කානි ආලුළිතානි අවිසදානි, ඔළාරිකම්‌පි අත්‌තනො විසයං ගහෙතුං අසමත්‌ථානි හොන්‌ති, තස්‌මා ‘ඉන්‌ද්‍රියානං පරිපාකො’තිපි ඵලූපචාරෙනෙව වුත්‌තා.
Āyuno saṃhāni indriyānaṃ paripākoti imehi pana padehi kālātikkameyeva abhibyattāya āyukkhayacakkhādiindriyaparipākasaññitāya pakatiyā dīpitā. Tenassime pacchimā dve pakatiniddesāti veditabbā. Tattha yasmā jaraṃ pattassa āyu hāyati, tasmā jarā ‘āyuno saṃhānī’ti phalūpacārena vuttā. Yasmā ca daharakāle suppasannāni, sukhumampi attano visayaṃ sukheneva gaṇhanasamatthāni cakkhādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āluḷitāni avisadāni, oḷārikampi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā ‘indriyānaṃ paripāko’tipi phalūpacāreneva vuttā.
සා පනායං එවං නිද්‌දිට්‌ඨා සබ්‌බාපි ජරා පාකටා පටිච්‌ඡන්‌නාති දුවිධා හොති. තත්‌ථ දන්‌තාදීසු ඛණ්‌ඩභාවාදිදස්‌සනතො රූපධම්‌මෙසු ජරා පාකටජරා නාම . අරූපධම්‌මෙසු පන ජරා තාදිසස්‌ස විකාරස්‌ස අදස්‌සනතො පටිච්‌ඡන්‌නජරා නාම. පුන අවීචි සවීචීති එවම්‌පි දුවිධා හොති. තත්‌ථ මණිකනකරජතපවාළචන්‌දිමසූරියාදීනං විය, මන්‌දදසකාදීසු පාණීනං විය ච, පුප්‌ඵඵලපල්‌ලවාදීසු ච අපාණීනං විය, අන්‌තරන්‌තරා වණ්‌ණවිසෙසාදීනං දුවිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා ජරා අවීචිජරා නාම; නිරන්‌තරජරාති අත්‌ථො. තතො අඤ්‌ඤෙසු පන යථාවුත්‌තෙසු අන්‌තරන්‌තරා වණ්‌ණවිසෙසාදීනං සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යත්‌තා ජරා සවීචිජරා නාමාති වෙදිතබ්‌බා.
Sā panāyaṃ evaṃ niddiṭṭhā sabbāpi jarā pākaṭā paṭicchannāti duvidhā hoti. Tattha dantādīsu khaṇḍabhāvādidassanato rūpadhammesu jarā pākaṭajarā nāma . Arūpadhammesu pana jarā tādisassa vikārassa adassanato paṭicchannajarā nāma. Puna avīci savīcīti evampi duvidhā hoti. Tattha maṇikanakarajatapavāḷacandimasūriyādīnaṃ viya, mandadasakādīsu pāṇīnaṃ viya ca, pupphaphalapallavādīsu ca apāṇīnaṃ viya, antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ duviññeyyattā jarā avīcijarā nāma; nirantarajarāti attho. Tato aññesu pana yathāvuttesu antarantarā vaṇṇavisesādīnaṃ suviññeyyattā jarā savīcijarā nāmāti veditabbā.
ලක්‌ඛණාදිතොපි රූපපරිපාකලක්‌ඛණා රූපස්‌ස ජරතා, උපනයනරසා, සභාවානපගමෙපි නවභාවාපගමපච්‌චුපට්‌ඨානා, වීහිපුරාණභාවො විය පරිපච්‌චමානරූපපදට්‌ඨානාති වෙදිතබ්‌බා.
Lakkhaṇāditopi rūpaparipākalakkhaṇā rūpassa jaratā, upanayanarasā, sabhāvānapagamepi navabhāvāpagamapaccupaṭṭhānā, vīhipurāṇabhāvo viya paripaccamānarūpapadaṭṭhānāti veditabbā.
644. අනිච්‌චතානිද්‌දෙසෙ ඛයගමනවසෙන ඛයො, වයගමනවසෙන වයො, භිජ්‌ජනවසෙන භෙදො. අථ වා, යස්‌මා තං පත්‌වා රූපං ඛීයති, වෙති, භිජ්‌ජති ච, තස්‌මා ඛීයති එතස්‌මින්‌ති ‘ඛයො’, වෙති එතස්‌මින්‌ති ‘වයො’, භිජ්‌ජති එතස්‌මින්‌ති ‘භෙදො’. උපසග්‌ගවසෙන පදං වඩ්‌ඪෙත්‌වා භෙදොව පරිභෙදො. හුත්‌වා අභාවට්‌ඨෙන, න නිච්‌චන්‌ති අනිච්‌චං. තස්‌ස භාවො අනිච්‌චතා . අන්‌තරධායති එත්‌ථාති අන්‌තරධානං. මරණඤ්‌හි පත්‌වා රූපං අන්‌තරධායති, අදස්‌සනං ගච්‌ඡති. න කෙවලඤ්‌ච රූපමෙව, සබ්‌බෙපි පඤ්‌චක්‌ඛන්‌ධා. තස්‌මා පඤ්‌චන්‌නම්‌පි ඛන්‌ධානං අනිච්‌චතාය ඉදමෙව ලක්‌ඛණන්‌ති වෙදිතබ්‌බං. ලක්‌ඛණාදිතො පන පරිභෙදලක්‌ඛණා රූපස්‌ස අනිච්‌චතා, සංසීදනරසා, ඛයවයපච්‌චුපට්‌ඨානා, පරිභිජ්‌ජමානරූපපදට්‌ඨානාති වෙදිතබ්‌බා.
644. Aniccatāniddese khayagamanavasena khayo, vayagamanavasena vayo, bhijjanavasena bhedo. Atha vā, yasmā taṃ patvā rūpaṃ khīyati, veti, bhijjati ca, tasmā khīyati etasminti ‘khayo’, veti etasminti ‘vayo’, bhijjati etasminti ‘bhedo’. Upasaggavasena padaṃ vaḍḍhetvā bhedova paribhedo. Hutvā abhāvaṭṭhena, na niccanti aniccaṃ. Tassa bhāvo aniccatā. Antaradhāyati etthāti antaradhānaṃ. Maraṇañhi patvā rūpaṃ antaradhāyati, adassanaṃ gacchati. Na kevalañca rūpameva, sabbepi pañcakkhandhā. Tasmā pañcannampi khandhānaṃ aniccatāya idameva lakkhaṇanti veditabbaṃ. Lakkhaṇādito pana paribhedalakkhaṇā rūpassa aniccatā, saṃsīdanarasā, khayavayapaccupaṭṭhānā, paribhijjamānarūpapadaṭṭhānāti veditabbā.
හෙට්‌ඨා ජාති ගහිතා ජරා ගහිතා, ඉමස්‌මිං ඨානෙ මරණං ගහිතං. ඉමෙ තයො ධම්‌මා ඉමෙසං සත්‌තානං උක්‌ඛිත්‌තාසිකපච්‌චාමිත්‌තසදිසා. යථා හි පුරිසස්‌ස තයො පච්‌චාමිත්‌තා ඔතාරං ගවෙසමානා විචරෙය්‍යුං. තෙසු එකො එවං වදෙය්‍ය – ‘එතං නීහරිත්‌වා අටවිපවෙසනං මය්‌හං භාරො හොතූ’ති. දුතියො ‘අටවිගතකාලෙ පොථෙත්‌වා පථවියං පාතනං මය්‌හං භාරො’ති. තතියො ‘පථවිගතකාලතො පට්‌ඨාය අසිනා සීසච්‌ඡෙදනං මය්‌හං භාරො’ති. එවරූපා ඉමෙ ජාති ආදයො. නීහරිත්‌වා අටවිපවෙසනපච්‌චාමිත්‌තසදිසා හෙත්‌ථ ජාති, තස්‌මිං තස්‌මිං ඨානෙ නිබ්‌බත්‌තාපනතො. අටවිගතං පොථෙත්‌වා පථවියං පාතනපච්‌චාමිත්‌තසදිසා ජරා , නිබ්‌බත්‌තක්‌ඛන්‌ධානං දුබ්‌බලපරාධීනමඤ්‌චපරායණභාවකරණතො. පථවිගතස්‌ස අසිනා සීසච්‌ඡෙදකපච්‌චාමිත්‌තසදිසං මරණං, ජරාප්‌පත්‌තානං ඛන්‌ධානං ජීවිතක්‌ඛයපාපනතොති.
Heṭṭhā jāti gahitā jarā gahitā, imasmiṃ ṭhāne maraṇaṃ gahitaṃ. Ime tayo dhammā imesaṃ sattānaṃ ukkhittāsikapaccāmittasadisā. Yathā hi purisassa tayo paccāmittā otāraṃ gavesamānā vicareyyuṃ. Tesu eko evaṃ vadeyya – ‘etaṃ nīharitvā aṭavipavesanaṃ mayhaṃ bhāro hotū’ti. Dutiyo ‘aṭavigatakāle pothetvā pathaviyaṃ pātanaṃ mayhaṃ bhāro’ti. Tatiyo ‘pathavigatakālato paṭṭhāya asinā sīsacchedanaṃ mayhaṃ bhāro’ti. Evarūpā ime jāti ādayo. Nīharitvā aṭavipavesanapaccāmittasadisā hettha jāti, tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne nibbattāpanato. Aṭavigataṃ pothetvā pathaviyaṃ pātanapaccāmittasadisā jarā , nibbattakkhandhānaṃ dubbalaparādhīnamañcaparāyaṇabhāvakaraṇato. Pathavigatassa asinā sīsacchedakapaccāmittasadisaṃ maraṇaṃ, jarāppattānaṃ khandhānaṃ jīvitakkhayapāpanatoti.
645. කබළීකාරාහාරනිද්‌දෙසෙ කබළං කරීයතීති කබළීකාරො. ආහරීයතීති ආහාරො. කබළං කත්‌වා අජ්‌ඣොහරීයතීති අත්‌ථො. රූපං වා ආහරතීතිපි ‘ආහාරො’. එවං වත්‌ථුවසෙන නාමං උද්‌ධරිත්‌වා පුන වත්‌ථුවසෙනෙවෙතං පභෙදතො දස්‌සෙතුං ඔදනො කුම්‌මාසොතිආදි වුත්‌තං. ඔදනාදීනි හි ඵාණිතපරියන්‌තානි ද්‌වාදස ඉධාධිප්‌පෙතස්‌ස ආහාරස්‌ස වත්‌ථූනි. පාළියං අනාගතානි මූලඵලාදීනි යෙවාපනකං පවිට්‌ඨානි.
645. Kabaḷīkārāhāraniddese kabaḷaṃ karīyatīti kabaḷīkāro. Āharīyatīti āhāro. Kabaḷaṃ katvā ajjhoharīyatīti attho. Rūpaṃ vā āharatītipi ‘āhāro’. Evaṃ vatthuvasena nāmaṃ uddharitvā puna vatthuvasenevetaṃ pabhedato dassetuṃ odano kummāsotiādi vuttaṃ. Odanādīni hi phāṇitapariyantāni dvādasa idhādhippetassa āhārassa vatthūni. Pāḷiyaṃ anāgatāni mūlaphalādīni yevāpanakaṃ paviṭṭhāni.
ඉදානි තානි මූලඵලාදීනි කත්‌තබ්‌බතො දස්‌සෙතුං යම්‌හි යම්‌හි ජනපදෙතිආදිමාහ. තත්‌ථ මුඛෙන අසිතබ්‌බං භුඤ්‌ජිතබ්‌බන්‌ති මුඛාසියං. දන්‌තෙහි විඛාදිතබ්‌බන්‌ති දන්‌තවිඛාදනං. ගලෙන අජ්‌ඣොහරිතබ්‌බන්‌ති ගලජ්‌ඣොහරණීයං. ඉදානි තං කිච්‌චවසෙන දස්‌සෙතුං කුච්‌ඡිවිත්‌ථම්‌භනන්‌ති ආහ. තඤ්‌හි මූලඵලාදි ඔදනකුම්‌මාසාදි වා අජ්‌ඣොහටං කුච්‌ඡිං විත්‌ථම්‌භෙති. ඉදමස්‌ස කිච්‌චං. යාය ඔජාය සත්‌තා යාපෙන්‌තීති හෙට්‌ඨා සබ්‌බපදෙහි සවත්‌ථුකං ආහාරං දස්‌සෙත්‌වා ඉදානි නිබ්‌බට්‌ටිතඔජමෙව දස්‌සෙතුං ඉදං වුත්‌තං.
Idāni tāni mūlaphalādīni kattabbato dassetuṃ yamhi yamhi janapadetiādimāha. Tattha mukhena asitabbaṃ bhuñjitabbanti mukhāsiyaṃ. Dantehi vikhāditabbanti dantavikhādanaṃ. Galena ajjhoharitabbanti galajjhoharaṇīyaṃ. Idāni taṃ kiccavasena dassetuṃ kucchivitthambhananti āha. Tañhi mūlaphalādi odanakummāsādi vā ajjhohaṭaṃ kucchiṃ vitthambheti. Idamassa kiccaṃ. Yāya ojāya sattā yāpentīti heṭṭhā sabbapadehi savatthukaṃ āhāraṃ dassetvā idāni nibbaṭṭitaojameva dassetuṃ idaṃ vuttaṃ.
කිං පනෙත්‌ථ වත්‌ථුස්‌ස කිච්‌චං? කිං ඔජාය? පරිස්‌සයහරණපාලනානි. වත්‌ථුහි පරිස්‌සයං හරති පාලෙතුං න සක්‌කොති, ඔජා පාලෙති පරිස්‌සයං හරිතුං න සක්‌කොති. ද්‌වෙපි එකතො හුත්‌වා පාලෙතුම්‌පි සක්‌කොන්‌ති පරිස්‌සයම්‌පි හරිතුං. කො පනෙස පරිස්‌සයො නාම? කම්‌මජතෙජො. අන්‌තොකුච්‌ඡියඤ්‌හි ඔදනාදිවත්‌ථුස්‌මිං අසති, කම්‌මජතෙජො උට්‌ඨහිත්‌වා උදරපටලං ගණ්‌හාති, ‘ඡාතොම්‌හි, ආහාරං මෙ දෙථා’ති වදාපෙති. භුත්‌තකාලෙ උදරපටලං මුඤ්‌චිත්‌වා වත්‌ථුං ගණ්‌හාති. අථ සත්‌තො එකග්‌ගො හොති.
Kiṃ panettha vatthussa kiccaṃ? Kiṃ ojāya? Parissayaharaṇapālanāni. Vatthuhi parissayaṃ harati pāletuṃ na sakkoti, ojā pāleti parissayaṃ harituṃ na sakkoti. Dvepi ekato hutvā pāletumpi sakkonti parissayampi harituṃ. Ko panesa parissayo nāma? Kammajatejo. Antokucchiyañhi odanādivatthusmiṃ asati, kammajatejo uṭṭhahitvā udarapaṭalaṃ gaṇhāti, ‘chātomhi, āhāraṃ me dethā’ti vadāpeti. Bhuttakāle udarapaṭalaṃ muñcitvā vatthuṃ gaṇhāti. Atha satto ekaggo hoti.
යථා හි ඡායාරක්‌ඛසො ඡායං පවිට්‌ඨං ගහෙත්‌වා දෙවසඞ්‌ඛලිකාය බන්‌ධිත්‌වා අත්‌තනො භවනෙ මොදන්‌තො ඡාතකාලෙ ආගන්‌ත්‌වා සීසෙ ඩංසති. සො ඩට්‌ඨත්‌තා විරවති. තං විරවං සුත්‌වා ‘දුක්‌ඛප්‌පත්‌තො එත්‌ථ අත්‌ථී’ති තතො තතො මනුස්‌සා ආගච්‌ඡන්‌ති. සො ආගතාගතෙ ගහෙත්‌වා ඛාදිත්‌වා භවනෙ මොදති. එවංසම්‌පදමිදං වෙදිතබ්‌බං. ඡායාරක්‌ඛසො විය හි කම්‌මජතෙජො, දෙවසඞ්‌ඛලිකාය බන්‌ධිත්‌වා ඨපිතසත්‌තො විය උදරපටලං, පුන ආගතමනුස්‌සා විය ඔදනාදිවත්‌ථු, ඔතරිත්‌වා සීසෙ ඩංසනං විය කම්‌මජතෙජස්‌ස වත්‌ථුතො මුත්‌තස්‌ස උදරපටලග්‌ගහණං, ඩට්‌ඨස්‌ස විරවනකාලො විය ‘ආහාරං දෙථා’ති වචනකාලො, තාය සඤ්‌ඤාය ආගතාගතෙ ගහෙත්‌වා ඛාදිත්‌වා භවනෙ මොදනකාලො විය කම්‌මජතෙජෙන උදරපටලං මුඤ්‌චිත්‌වා වත්‌ථුස්‌මිං ගහිතෙ එකග්‌ගචිත්‌තතා.
Yathā hi chāyārakkhaso chāyaṃ paviṭṭhaṃ gahetvā devasaṅkhalikāya bandhitvā attano bhavane modanto chātakāle āgantvā sīse ḍaṃsati. So ḍaṭṭhattā viravati. Taṃ viravaṃ sutvā ‘dukkhappatto ettha atthī’ti tato tato manussā āgacchanti. So āgatāgate gahetvā khāditvā bhavane modati. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Chāyārakkhaso viya hi kammajatejo, devasaṅkhalikāya bandhitvā ṭhapitasatto viya udarapaṭalaṃ, puna āgatamanussā viya odanādivatthu, otaritvā sīse ḍaṃsanaṃ viya kammajatejassa vatthuto muttassa udarapaṭalaggahaṇaṃ, ḍaṭṭhassa viravanakālo viya ‘āhāraṃ dethā’ti vacanakālo, tāya saññāya āgatāgate gahetvā khāditvā bhavane modanakālo viya kammajatejena udarapaṭalaṃ muñcitvā vatthusmiṃ gahite ekaggacittatā.
තත්‌ථ ඔළාරිකෙ වත්‌ථුස්‌මිං ඔජා මන්‌දා හොති. සුඛුමෙ බලවතී. කුද්‍රූසකභත්‌තාදීනි හි භුඤ්‌ජිත්‌වා මුහුත්‌තෙනෙව ඡාතො හොති. සප්‌පිආදීනි පිවිත්‌වා ඨිතස්‌ස දිවසම්‌පි භත්‌තං න රුච්‌චති. එත්‌ථ ච උපාදායුපාදාය ඔළාරිකසුඛුමතා වෙදිතබ්‌බා. කුම්‌භීලානඤ්‌හි ආහාරං උපාදාය මොරානං ආහාරො සුඛුමො. කුම්‌භීලා කිර පාසාණෙ ගිලන්‌ති. තෙ ච නෙසං කුච්‌ඡිප්‌පත්‌තා විලීයන්‌ති. මොරා සප්‌පවිච්‌ඡිකාදිපාණෙ ඛාදන්‌ති. මොරානං පන ආහාරං උපාදාය තරච්‌ඡානං ආහාරො සුඛුමො. තෙ කිර තිවස්‌සඡඩ්‌ඩිතානි විසාණානි චෙව අට්‌ඨීනි ච ඛාදන්‌ති. තානි ච නෙසං ඛෙළෙන තෙමිතමත්‌තානෙව කන්‌දමූලං විය මුදුකානි හොන්‌ති. තරච්‌ඡානම්‌පි ආහාරමුපාදාය හත්‌ථීනං ආහාරො සුඛුමො. තෙ හි නානාරුක්‌ඛසාඛාදයො ඛාදන්‌ති. හත්‌ථීනං ආහාරතො ගවයගොකණ්‌ණමිගාදීනං ආහාරො සුඛුමො. තෙ කිර නිස්‌සාරානි නානාරුක්‌ඛපණ්‌ණාදීනි ඛාදන්‌ති. තෙසම්‌පි ආහාරතො ගුන්‌නං ආහාරො සුඛුමො. තෙ අල්‌ලසුක්‌ඛතිණානි ඛාදන්‌ති. තෙසම්‌පි ආහාරතො සසානං ආහාරො සුඛුමො. සසානං ආහාරතො සකුණානං ආහාරො සුඛුමො. සකුණානං ආහාරතො පච්‌චන්‌තවාසීනං ආහාරො සුඛුමො. පච්‌චන්‌තවාසීනං ආහාරතො ගාමභොජකානං ආහාරො සුඛුමො. ගාමභොජකානං ආහාරතො රාජරාජමහාමත්‌තානං ආහාරො සුඛුමො. තෙසම්‌පි ආහාරතො චක්‌කවත්‌තිනො ආහාරො සුඛුමො. චක්‌කවත්‌තිනො ආහාරතො භුම්‌මදෙවානං ආහාරො සුඛුමො. භුම්‌මදෙවානං ආහාරතො චාතුමහාරාජිකානං ආහාරො සුඛුමො. එවං යාව පරනිම්‌මිතවසවත්‌තීනං ආහාරො විත්‌ථාරෙතබ්‌බො. තෙසං පනාහාරො සුඛුමොත්‌වෙව නිට්‌ඨං පත්‌තො.
Tattha oḷārike vatthusmiṃ ojā mandā hoti. Sukhume balavatī. Kudrūsakabhattādīni hi bhuñjitvā muhutteneva chāto hoti. Sappiādīni pivitvā ṭhitassa divasampi bhattaṃ na ruccati. Ettha ca upādāyupādāya oḷārikasukhumatā veditabbā. Kumbhīlānañhi āhāraṃ upādāya morānaṃ āhāro sukhumo. Kumbhīlā kira pāsāṇe gilanti. Te ca nesaṃ kucchippattā vilīyanti. Morā sappavicchikādipāṇe khādanti. Morānaṃ pana āhāraṃ upādāya taracchānaṃ āhāro sukhumo. Te kira tivassachaḍḍitāni visāṇāni ceva aṭṭhīni ca khādanti. Tāni ca nesaṃ kheḷena temitamattāneva kandamūlaṃ viya mudukāni honti. Taracchānampi āhāramupādāya hatthīnaṃ āhāro sukhumo. Te hi nānārukkhasākhādayo khādanti. Hatthīnaṃ āhārato gavayagokaṇṇamigādīnaṃ āhāro sukhumo. Te kira nissārāni nānārukkhapaṇṇādīni khādanti. Tesampi āhārato gunnaṃ āhāro sukhumo. Te allasukkhatiṇāni khādanti. Tesampi āhārato sasānaṃ āhāro sukhumo. Sasānaṃ āhārato sakuṇānaṃ āhāro sukhumo. Sakuṇānaṃ āhārato paccantavāsīnaṃ āhāro sukhumo. Paccantavāsīnaṃ āhārato gāmabhojakānaṃ āhāro sukhumo. Gāmabhojakānaṃ āhārato rājarājamahāmattānaṃ āhāro sukhumo. Tesampi āhārato cakkavattino āhāro sukhumo. Cakkavattino āhārato bhummadevānaṃ āhāro sukhumo. Bhummadevānaṃ āhārato cātumahārājikānaṃ āhāro sukhumo. Evaṃ yāva paranimmitavasavattīnaṃ āhāro vitthāretabbo. Tesaṃ panāhāro sukhumotveva niṭṭhaṃ patto.
ලක්‌ඛණාදිතොපි ඔජාලක්‌ඛණො කබළීකාරො ආහාරො, රූපාහරණරසො, උපත්‌ථම්‌භනපච්‌චුපට්‌ඨානො, කබළං කත්‌වා ආහරිතබ්‌බවත්‌ථුපදට්‌ඨානොති වෙදිතබ්‌බො.
Lakkhaṇāditopi ojālakkhaṇo kabaḷīkāro āhāro, rūpāharaṇaraso, upatthambhanapaccupaṭṭhāno, kabaḷaṃ katvā āharitabbavatthupadaṭṭhānoti veditabbo.
646. නොඋපාදානිද්‌දෙසෙ යථා උපාදාරූපං උපාදියතෙව, න අඤ්‌ඤෙන උපාදියති, එවමෙතං න උපාදියතෙවාති නොඋපාදා.
646. Noupādāniddese yathā upādārūpaṃ upādiyateva, na aññena upādiyati, evametaṃ na upādiyatevāti noupādā.
647. ඵුසිතබ්‌බන්‌ති ඵොට්‌ඨබ්‌බං. ඵුසිත්‌වා ජානිතබ්‌බන්‌ති අත්‌ථො. ඵොට්‌ඨබ්‌බඤ්‌ච තං ආයතනඤ්‌චාති ඵොට්‌ඨබ්‌බායතනං. ආපො ච තං නිස්‌සත්‌තසුඤ්‌ඤතසභාවට්‌ඨෙන ධාතු චාති ආපොධාතු. ඉදානි යස්‌මා තීණි රූපානි ඵුසිත්‌වා ජානිතබ්‌බානි තස්‌මා තානි භාජෙත්‌වා දස්‌සෙතුං කතමං තං රූපං ඵොට්‌ඨබ්‌බායතනං? පථවීධාතූතිආදිමාහ. තත්‌ථ කක්‌ඛළත්‌තලක්‌ඛණා පථවීධාතු, පතිට්‌ඨානරසා, සම්‌පටිච්‌ඡනපච්‌චුපට්‌ඨානා. තෙජොධාතු උණ්‌හත්‌තලක්‌ඛණා, පරිපාචනරසා, මද්‌දවානුප්‌පදානපච්‌චුපට්‌ඨානා. වායොධාතු විත්‌ථම්‌භනලක්‌ඛණා, සමුදීරණරසා, අභිනීහාරපච්‌චුපට්‌ඨානා. පුරිමා පන ‘ආපොධාතු’ පග්‌ඝරණලක්‌ඛණා, බ්‍රූහනරසා, සඞ්‌ගහපච්‌චුපට්‌ඨානා. එකෙකා චෙත්‌ථ සෙසත්‌තයපදට්‌ඨානාති වෙදිතබ්‌බා.
647. Phusitabbanti phoṭṭhabbaṃ. Phusitvā jānitabbanti attho. Phoṭṭhabbañca taṃ āyatanañcāti phoṭṭhabbāyatanaṃ. Āpo ca taṃ nissattasuññatasabhāvaṭṭhena dhātu cāti āpodhātu. Idāni yasmā tīṇi rūpāni phusitvā jānitabbāni tasmā tāni bhājetvā dassetuṃ katamaṃ taṃ rūpaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ? Pathavīdhātūtiādimāha. Tattha kakkhaḷattalakkhaṇā pathavīdhātu, patiṭṭhānarasā, sampaṭicchanapaccupaṭṭhānā. Tejodhātu uṇhattalakkhaṇā, paripācanarasā, maddavānuppadānapaccupaṭṭhānā. Vāyodhātu vitthambhanalakkhaṇā, samudīraṇarasā, abhinīhārapaccupaṭṭhānā. Purimā pana ‘āpodhātu’ paggharaṇalakkhaṇā, brūhanarasā, saṅgahapaccupaṭṭhānā. Ekekā cettha sesattayapadaṭṭhānāti veditabbā.
කක්‌ඛළන්‌ති ථද්‌ධං. මුදුකන්‌ති අථද්‌ධං. සණ්‌හන්‌ති මට්‌ඨං. ඵරුසන්‌ති ඛරං. සුඛසම්‌ඵස්‌සන්‌ති සුඛවෙදනාපච්‌චයං ඉට්‌ඨඵොට්‌ඨබ්‌බං. දුක්‌ඛසම්‌ඵස්‌සන්‌ති දුක්‌ඛවෙදනාපච්‌චයං අනිට්‌ඨඵොට්‌ඨබ්‌බං. ගරුකන්‌ති භාරියං. ලහුකන්‌ති අභාරියං, සල්‌ලහුකන්‌ති අත්‌ථො. එත්‌ථ ච ‘කක්‌ඛළං මුදුකං සණ්‌හං ඵරුසං ගරුකං ලහුක’න්‌ති පදෙහි පථවීධාතු එව භාජිතා. ‘‘යදායං කායො ආයුසහගතො ච හොති උස්‌මාසහගතො ච විඤ්‌ඤාණසහගතො ච තදා ලහුතරො ච හොති මුදුතරො ච කම්‌මඤ්‌ඤතරො චා’’ති (දී. නි. 2.424) සුත්‌තෙපි ලහුමුදුභූතං පථවීධාතුමෙව සන්‌ධාය වුත්‌තං.
Kakkhaḷanti thaddhaṃ. Mudukanti athaddhaṃ. Saṇhanti maṭṭhaṃ. Pharusanti kharaṃ. Sukhasamphassanti sukhavedanāpaccayaṃ iṭṭhaphoṭṭhabbaṃ. Dukkhasamphassanti dukkhavedanāpaccayaṃ aniṭṭhaphoṭṭhabbaṃ. Garukanti bhāriyaṃ. Lahukanti abhāriyaṃ, sallahukanti attho. Ettha ca ‘kakkhaḷaṃ mudukaṃ saṇhaṃ pharusaṃ garukaṃ lahuka’nti padehi pathavīdhātu eva bhājitā. ‘‘Yadāyaṃ kāyo āyusahagato ca hoti usmāsahagato ca viññāṇasahagato ca tadā lahutaro ca hoti mudutaro ca kammaññataro cā’’ti (dī. ni. 2.424) suttepi lahumudubhūtaṃ pathavīdhātumeva sandhāya vuttaṃ.
‘සුඛසම්‌ඵස්‌සං දුක්‌ඛසම්‌ඵස්‌ස’න්‌ති පදද්‌වයෙන පන තීණිපි මහාභූතානි භාජිතානි. පථවීධාතු හි සුඛසම්‌ඵස්‌සාපි අත්‌ථි දුක්‌ඛසම්‌ඵස්‌සාපි. තථා තෙජොධාතුවායොධාතුයො. තත්‌ථ සුඛසම්‌ඵස්‌සා පථවීධාතු මුදුතලුණහත්‌ථෙ දහරෙ පාදෙ සම්‌බාහන්‌තෙ අස්‌සාදෙත්‌වා අස්‌සාදෙත්‌වා ‘සම්‌බාහ තාත, සම්‌බාහ තාතා’ති වදාපනාකාරං කරොති. සුඛසම්‌ඵස්‌සා තෙජොධාතු සීතසමයෙ අඞ්‌ගාරකපල්‌ලං ආහරිත්‌වා ගත්‌තං සෙදෙන්‌තෙ අස්‌සාදෙත්‌වා අස්‌සාදෙත්‌වා ‘සෙදෙහි තාත, සෙදෙහි තාතා’ති වදාපනාකාරං කරොති. සුඛසම්‌ඵස්‌සා වායොධාතු උණ්‌හසමයෙ වත්‌තසම්‌පන්‌නෙ දහරෙ බීජනෙන බීජන්‌තෙ අස්‌සාදෙත්‌වා අස්‌සාදෙත්‌වා ‘බීජ තාත, බීජ තාතා’ති වදාපනාකාරං කරොති. ථද්‌ධහත්‌ථෙ පන දහරෙ පාදෙ සම්‌බාහන්‌තෙ අට්‌ඨීනං භිජ්‌ජනකාලො විය හොති. සොපි ‘අපෙහී’ති වත්‌තබ්‌බතං ආපජ්‌ජති. උණ්‌හසමයෙ අඞ්‌ගාරකපල්‌ලෙ ආභතෙ ‘අපනෙහි න’න්‌ති වත්‌තබ්‌බං හොති. සීතසමයෙ බීජනෙන බීජන්‌තෙ ‘අපෙහි, මා බීජා’ති වත්‌තබ්‌බං හොති. එවමෙතාසං සුඛසම්‌ඵස්‌සතා දුක්‌ඛසම්‌ඵස්‌සතා ච වෙදිතබ්‌බා.
‘Sukhasamphassaṃ dukkhasamphassa’nti padadvayena pana tīṇipi mahābhūtāni bhājitāni. Pathavīdhātu hi sukhasamphassāpi atthi dukkhasamphassāpi. Tathā tejodhātuvāyodhātuyo. Tattha sukhasamphassā pathavīdhātu mudutaluṇahatthe dahare pāde sambāhante assādetvā assādetvā ‘sambāha tāta, sambāha tātā’ti vadāpanākāraṃ karoti. Sukhasamphassā tejodhātu sītasamaye aṅgārakapallaṃ āharitvā gattaṃ sedente assādetvā assādetvā ‘sedehi tāta, sedehi tātā’ti vadāpanākāraṃ karoti. Sukhasamphassā vāyodhātu uṇhasamaye vattasampanne dahare bījanena bījante assādetvā assādetvā ‘bīja tāta, bīja tātā’ti vadāpanākāraṃ karoti. Thaddhahatthe pana dahare pāde sambāhante aṭṭhīnaṃ bhijjanakālo viya hoti. Sopi ‘apehī’ti vattabbataṃ āpajjati. Uṇhasamaye aṅgārakapalle ābhate ‘apanehi na’nti vattabbaṃ hoti. Sītasamaye bījanena bījante ‘apehi, mā bījā’ti vattabbaṃ hoti. Evametāsaṃ sukhasamphassatā dukkhasamphassatā ca veditabbā.
යං ඵොට්‌ඨබ්‌බං අනිදස්‌සනං සප්‌පටිඝන්‌තිආදිනා නයෙන වුත්‌තා පන චතූහි චතූහි නයෙහි පටිමණ්‌ඩිතා තෙරස වාරා හෙට්‌ඨා රූපායතනාදීසු වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බා.
Yaṃ phoṭṭhabbaṃ anidassanaṃ sappaṭighantiādinā nayena vuttā pana catūhi catūhi nayehi paṭimaṇḍitā terasa vārā heṭṭhā rūpāyatanādīsu vuttanayeneva veditabbā.
කිං පනෙතානි තීණි මහාභූතානි එකප්‌පහාරෙනෙව ආපාථං ආගච්‌ඡන්‌ති උදාහු නොති? ආගච්‌ඡන්‌ති. එවං ආගතානි කායපසාදං ඝට්‌ටෙන්‌ති න ඝට්‌ටෙන්‌තීති? ඝට්‌ටෙන්‌ති. එකප්‌පහාරෙනෙව තානි ආරම්‌මණං කත්‌වා කායවිඤ්‌ඤාණං උප්‌පජ්‌ජති නුප්‌පජ්‌ජතීති? නුප්‌පජ්‌ජති. ආභුජිතවසෙන වා හි උස්‌සදවසෙන වා ආරම්‌මණකරණං හොති.
Kiṃ panetāni tīṇi mahābhūtāni ekappahāreneva āpāthaṃ āgacchanti udāhu noti? Āgacchanti. Evaṃ āgatāni kāyapasādaṃ ghaṭṭenti na ghaṭṭentīti? Ghaṭṭenti. Ekappahāreneva tāni ārammaṇaṃ katvā kāyaviññāṇaṃ uppajjati nuppajjatīti? Nuppajjati. Ābhujitavasena vā hi ussadavasena vā ārammaṇakaraṇaṃ hoti.
තත්‌ථ ආභුජිතවසෙන තාව, පත්‌තස්‌මිඤ්‌හි ඔදනෙන පූරෙත්‌වා ආභතෙ එකං සිත්‌ථං ගහෙත්‌වා ථද්‌ධං වා මුදුකං වාති වීමංසන්‌තො කිඤ්‌චාපි තත්‌ථ තෙජොපි අත්‌ථි වායොපි අත්‌ථි, පථවීධාතුමෙව පන ආභුජති. උණ්‌හොදකෙ හත්‌ථං ඔතාරෙත්‌වා වීමංසන්‌තො කිඤ්‌චාපි තත්‌ථ පථවීපි අත්‌ථි වායොපි අත්‌ථි, තෙජොධාතුමෙව පන ආභුජති. උණ්‌හසමයෙ වාතපානං විවරිත්‌වා වාතෙන සරීරං පහරාපෙන්‌තො ඨිතො මන්‌දමන්‌දෙ වාතෙ පහරන්‌තෙ කිඤ්‌චාපි තත්‌ථ පථවීපි අත්‌ථි තෙජොපි අත්‌ථි, වායොධාතුමෙව පන ආභුජති. එවං ආභුජිතවසෙන ආරම්‌මණං කරොති නාම.
Tattha ābhujitavasena tāva, pattasmiñhi odanena pūretvā ābhate ekaṃ sitthaṃ gahetvā thaddhaṃ vā mudukaṃ vāti vīmaṃsanto kiñcāpi tattha tejopi atthi vāyopi atthi, pathavīdhātumeva pana ābhujati. Uṇhodake hatthaṃ otāretvā vīmaṃsanto kiñcāpi tattha pathavīpi atthi vāyopi atthi, tejodhātumeva pana ābhujati. Uṇhasamaye vātapānaṃ vivaritvā vātena sarīraṃ paharāpento ṭhito mandamande vāte paharante kiñcāpi tattha pathavīpi atthi tejopi atthi, vāyodhātumeva pana ābhujati. Evaṃ ābhujitavasena ārammaṇaṃ karoti nāma.
යො පන උපක්‌ඛලති වා සීසෙන වා රුක්‌ඛං පහරති භුඤ්‌ජන්‌තො වා සක්‌ඛරං ඩංසති, සො කිඤ්‌චාපි තත්‌ථ තෙජොපි අත්‌ථි වායොපි අත්‌ථි, උස්‌සදවසෙන පන පථවීධාතුමෙව ආරම්‌මණං කරොති. අග්‌ගිං අක්‌කමන්‌තොපි කිඤ්‌චාපි තත්‌ථ පථවීපි අත්‌ථි වායොපි අත්‌ථි, උස්‌සදවසෙන පන තෙජොධාතුමෙව ආරම්‌මණං කරොති. බලවවාතෙ කණ්‌ණසක්‌ඛලිං පහරිත්‌වා බධිරභාවං කරොන්‌තෙ. කිඤ්‌චාපි තත්‌ථ පථවීපි අත්‌ථි තෙජොපි අත්‌ථි, උස්‌සදවසෙන පන වායොධාතුමෙව ආරම්‌මණං කරොති.
Yo pana upakkhalati vā sīsena vā rukkhaṃ paharati bhuñjanto vā sakkharaṃ ḍaṃsati, so kiñcāpi tattha tejopi atthi vāyopi atthi, ussadavasena pana pathavīdhātumeva ārammaṇaṃ karoti. Aggiṃ akkamantopi kiñcāpi tattha pathavīpi atthi vāyopi atthi, ussadavasena pana tejodhātumeva ārammaṇaṃ karoti. Balavavāte kaṇṇasakkhaliṃ paharitvā badhirabhāvaṃ karonte. Kiñcāpi tattha pathavīpi atthi tejopi atthi, ussadavasena pana vāyodhātumeva ārammaṇaṃ karoti.
යංකිඤ්‌චි ධාතුං ආරම්‌මණං කරොන්‌තස්‌ස කායවිඤ්‌ඤාණම්‌පි එකප්‌පහාරෙන නුප්‌පජ්‌ජති. සූචිකලාපෙන විද්‌ධස්‌ස එකප්‌පහාරෙන කායො ඝට්‌ටියති. යස්‌මිං යස්‌මිං පන ඨානෙ කායපසාදො උස්‌සන්‌නො හොති, තත්‌ථ තත්‌ථ කායවිඤ්‌ඤාණං උප්‌පජ්‌ජති. යත්‌ථ යත්‌ථාපි පටිඝට්‌ටනනිඝංසො බලවා හොති තත්‌ථ තත්‌ථ පඨමං උප්‌පජ්‌ජති. කුක්‌කුටපත්‌තෙන වණෙ ධොවියමානෙ අංසුඅංසු කායපසාදං ඝට්‌ටෙති. යත්‌ථ යත්‌ථ පන පසාදො උස්‌සන්‌නො හොති, තත්‌ථ තත්‌ථෙව කායවිඤ්‌ඤාණං උප්‌පජ්‌ජති. එවං උස්‌සදවසෙන ආරම්‌මණං කරොති. උස්‌සදවසෙනෙව ච කායවිඤ්‌ඤාණං උප්‌පජ්‌ජති නාම.
Yaṃkiñci dhātuṃ ārammaṇaṃ karontassa kāyaviññāṇampi ekappahārena nuppajjati. Sūcikalāpena viddhassa ekappahārena kāyo ghaṭṭiyati. Yasmiṃ yasmiṃ pana ṭhāne kāyapasādo ussanno hoti, tattha tattha kāyaviññāṇaṃ uppajjati. Yattha yatthāpi paṭighaṭṭananighaṃso balavā hoti tattha tattha paṭhamaṃ uppajjati. Kukkuṭapattena vaṇe dhoviyamāne aṃsuaṃsu kāyapasādaṃ ghaṭṭeti. Yattha yattha pana pasādo ussanno hoti, tattha tattheva kāyaviññāṇaṃ uppajjati. Evaṃ ussadavasena ārammaṇaṃ karoti. Ussadavaseneva ca kāyaviññāṇaṃ uppajjati nāma.
කථං පන චිත්‌තස්‌ස ආරම්‌මණතො සඞ්‌කන්‌ති හොතීති? ද්‌වීහාකාරෙහි හොති – අජ්‌ඣාසයතො වා විසයාධිමත්‌තතො වා. විහාරපූජාදීසු හි ‘තානි තානි චෙතියානි චෙව පටිමායො ච වන්‌දිස්‌සාමි, පොත්‌ථකම්‌මචිත්‌තකම්‌මානි ච ඔලොකෙස්‌සාමී’ති අජ්‌ඣාසයෙන ගතො එකං වන්‌දිත්‌වා වා පස්‌සිත්‌වා වා ඉතරස්‌ස වන්‌දනත්‌ථාය වා දස්‌සනත්‌ථාය වා මනං කත්‌වා වන්‌දිතුම්‌පි පස්‌සිතුම්‌පි ගච්‌ඡතියෙව, එවං අජ්‌ඣාසයතො සඞ්‌කමති නාම.
Kathaṃ pana cittassa ārammaṇato saṅkanti hotīti? Dvīhākārehi hoti – ajjhāsayato vā visayādhimattato vā. Vihārapūjādīsu hi ‘tāni tāni cetiyāni ceva paṭimāyo ca vandissāmi, potthakammacittakammāni ca olokessāmī’ti ajjhāsayena gato ekaṃ vanditvā vā passitvā vā itarassa vandanatthāya vā dassanatthāya vā manaṃ katvā vanditumpi passitumpi gacchatiyeva, evaṃ ajjhāsayato saṅkamati nāma.
කෙලාසකූටපටිභාගං පන මහාචෙතියං ඔලොකෙන්‌තො ඨිතොපි අපරභාගෙ සබ්‌බතූරියෙසු පග්‌ගහිතෙසු රූපාරම්‌මණං විස්‌සජ්‌ජෙත්‌වා සද්‌දාරම්‌මණං සඞ්‌කමති. මනුඤ්‌ඤගන්‌ධෙසු පුප්‌ඵෙසු වා ගන්‌ධෙසු වා ආභතෙසු සද්‌දාරම්‌මණං විස්‌සජ්‌ජෙත්‌වා ගන්‌ධාරම්‌මණං සඞ්‌කමති. එවං විසයාධිමත්‌තතො සඞ්‌කමති නාම.
Kelāsakūṭapaṭibhāgaṃ pana mahācetiyaṃ olokento ṭhitopi aparabhāge sabbatūriyesu paggahitesu rūpārammaṇaṃ vissajjetvā saddārammaṇaṃ saṅkamati. Manuññagandhesu pupphesu vā gandhesu vā ābhatesu saddārammaṇaṃ vissajjetvā gandhārammaṇaṃ saṅkamati. Evaṃ visayādhimattato saṅkamati nāma.
651. ආපොධාතුනිද්‌දෙසෙ ආපොති සභාවනිද්‌දෙසො. ආපොව ආපොගතං. සිනෙහවසෙන සිනෙහො, සිනෙහොව සිනෙහගතං. බන්‌ධනත්‌තං රූපස්‌සාති පථවීධාතුආදිකස්‌ස භූතරූපස්‌ස බන්‌ධනභාවො. අයොපිණ්‌ඩිආදීනි හි ආපොධාතු ආබන්‌ධිත්‌වා බද්‌ධානි කරොති. තාය ආබද්‌ධත්‌තා තානි බද්‌ධානි නාම හොන්‌ති. පාසාණපබ්‌බතතාලට්‌ඨිහත්‌ථිදන්‌තගොසිඞ්‌ගාදීසුපි එසෙව නයො . සබ්‌බානි හෙතානි ආපොධාතු එව ආබන්‌ධිත්‌වා බද්‌ධානි කරොති. ආපොධාතුයා ආබද්‌ධත්‌තාව බද්‌ධානි හොන්‌ති.
651. Āpodhātuniddese āpoti sabhāvaniddeso. Āpova āpogataṃ. Sinehavasena sineho, sinehova sinehagataṃ. Bandhanattaṃrūpassāti pathavīdhātuādikassa bhūtarūpassa bandhanabhāvo. Ayopiṇḍiādīni hi āpodhātu ābandhitvā baddhāni karoti. Tāya ābaddhattā tāni baddhāni nāma honti. Pāsāṇapabbatatālaṭṭhihatthidantagosiṅgādīsupi eseva nayo . Sabbāni hetāni āpodhātu eva ābandhitvā baddhāni karoti. Āpodhātuyā ābaddhattāva baddhāni honti.
කිං පන පථවීධාතු සෙසධාතූනං පතිට්‌ඨා හොති න හොතීති හොති ඵුසිත්‌වා හොති උදාහු අඵුසිත්‌වා? ආපොධාතු වා සෙසා ආබන්‌ධමානා ඵුසිත්‌වා ආබන්‌ධති උදාහු අඵුසිත්‌වාති? පථවීධාතු තාව ආපොධාතුයා අඵුසිත්‌වාව පතිට්‌ඨා හොති, තෙජොධාතුයා ච වායොධාතුයා ච ඵුසිත්‌වා. ආපොධාතු පන පථවීධාතුම්‌පි තෙජොවායොධාතුයොපි අඵුසිත්‌වාව ආබන්‌ධති. යදි ඵුසිත්‌වා ආබන්‌ධෙය්‍ය ඵොට්‌ඨබ්‌බායතනං නාම භවෙය්‍ය.
Kiṃ pana pathavīdhātu sesadhātūnaṃ patiṭṭhā hoti na hotīti hoti phusitvā hoti udāhu aphusitvā? Āpodhātu vā sesā ābandhamānā phusitvā ābandhati udāhu aphusitvāti? Pathavīdhātu tāva āpodhātuyā aphusitvāva patiṭṭhā hoti, tejodhātuyā ca vāyodhātuyā ca phusitvā. Āpodhātu pana pathavīdhātumpi tejovāyodhātuyopi aphusitvāva ābandhati. Yadi phusitvā ābandheyya phoṭṭhabbāyatanaṃ nāma bhaveyya.
තෙජොධාතුවායොධාතූනම්‌පි සෙසධාතූසු සකසකකිච්‌චකරණෙ එසෙව නයො. තෙජොධාතු හි පථවීධාතුං ඵුසිත්‌වා ඣාපෙති. සා පන න උණ්‌හා හුත්‌වා ඣායති. යදි උණ්‌හා හුත්‌වා ඣායෙය්‍ය උණ්‌හත්‌තලක්‌ඛණා නාම භවෙය්‍ය. ආපොධාතුං පන අඵුසිත්‌වාව තාපෙති. සාපි තපමානා න උණ්‌හා හුත්‌වා තපති. යදි උණ්‌හා හුත්‌වා තපෙය්‍ය උණ්‌හත්‌තලක්‌ඛණා නාම භවෙය්‍ය. වායොධාතුං පන ඵුසිත්‌වාව තාපෙති. සාපි තපමානා න උණ්‌හා හුත්‌වා තපති. යදි උණ්‌හා හුත්‌වා තපෙය්‍ය උණ්‌හත්‌තලක්‌ඛණා නාම භවෙය්‍ය. වායොධාතු පථවීධාතුං ඵුසිත්‌වා විත්‌ථම්‌භෙති, තථා තෙජොධාතුං ආපොධාතුං පන අඵුසිත්‌වාව විත්‌ථම්‌භෙති.
Tejodhātuvāyodhātūnampi sesadhātūsu sakasakakiccakaraṇe eseva nayo. Tejodhātu hi pathavīdhātuṃ phusitvā jhāpeti. Sā pana na uṇhā hutvā jhāyati. Yadi uṇhā hutvā jhāyeyya uṇhattalakkhaṇā nāma bhaveyya. Āpodhātuṃ pana aphusitvāva tāpeti. Sāpi tapamānā na uṇhā hutvā tapati. Yadi uṇhā hutvā tapeyya uṇhattalakkhaṇā nāma bhaveyya. Vāyodhātuṃ pana phusitvāva tāpeti. Sāpi tapamānā na uṇhā hutvā tapati. Yadi uṇhā hutvā tapeyya uṇhattalakkhaṇā nāma bhaveyya. Vāyodhātu pathavīdhātuṃ phusitvā vitthambheti, tathā tejodhātuṃ āpodhātuṃ pana aphusitvāva vitthambheti.
උච්‌ඡුරසං පචිත්‌වා ඵාණිතපිණ්‌ඩෙ කරියමානෙ ආපොධාතු ථද්‌ධා හොති න හොතීති? න හොති. සා හි පග්‌ඝරණලක්‌ඛණා. පථවීධාතු කක්‌ඛළලක්‌ඛණා. ඔමත්‌තං පන ආපො අධිමත්‌තපථවීගතිකං ජාතං. සා හි රසාකාරෙන ඨිතභාවං විජහති, ලක්‌ඛණං න විජහති. ඵාණිතපිණ්‌ඩෙ විලීයමානෙපි පථවීධාතු න විලීයති. කක්‌ඛළලක්‌ඛණා හි පථවීධාතු පග්‌ඝරණලක්‌ඛණා ආපොධාතු. ඔමත්‌තා පන පථවී අධිමත්‌තආපගතිකා හොති. සා පිණ්‌ඩාකාරෙන ඨිතභාවං විජහති, ලක්‌ඛණං න විජහති. චතුන්‌නඤ්‌හි මහාභූතානං භාවඤ්‌ඤථත්‌තමෙව හොති, ලක්‌ඛණඤ්‌ඤථත්‌තං නාම නත්‌ථි. තස්‌ස අභාවො අට්‌ඨානපරිකප්‌පසුත්‌තෙන දීපිතො. වුත්‌තඤ්‌හෙතං –
Ucchurasaṃ pacitvā phāṇitapiṇḍe kariyamāne āpodhātu thaddhā hoti na hotīti? Na hoti. Sā hi paggharaṇalakkhaṇā. Pathavīdhātu kakkhaḷalakkhaṇā. Omattaṃ pana āpo adhimattapathavīgatikaṃ jātaṃ. Sā hi rasākārena ṭhitabhāvaṃ vijahati, lakkhaṇaṃ na vijahati. Phāṇitapiṇḍe vilīyamānepi pathavīdhātu na vilīyati. Kakkhaḷalakkhaṇā hi pathavīdhātu paggharaṇalakkhaṇā āpodhātu. Omattā pana pathavī adhimattaāpagatikā hoti. Sā piṇḍākārena ṭhitabhāvaṃ vijahati, lakkhaṇaṃ na vijahati. Catunnañhi mahābhūtānaṃ bhāvaññathattameva hoti, lakkhaṇaññathattaṃ nāma natthi. Tassa abhāvo aṭṭhānaparikappasuttena dīpito. Vuttañhetaṃ –
‘‘සියා, ආනන්‌ද, චතුන්‌නං මහාභූතානං අඤ්‌ඤථත්‌තං, පථවීධාතුයා…පෙ.… වායොධාතුයා ; න ත්‌වෙව බුද්‌ධෙ අවෙච්‌චප්‌පසාදෙන සමන්‌නාගතස්‌ස අරියසාවකස්‌ස සියා අඤ්‌ඤථත්‌ත’’න්‌ති (අ. නි. 3.76).
‘‘Siyā, ānanda, catunnaṃ mahābhūtānaṃ aññathattaṃ, pathavīdhātuyā…pe… vāyodhātuyā ; na tveva buddhe aveccappasādena samannāgatassa ariyasāvakassa siyā aññathatta’’nti (a. ni. 3.76).
අයඤ්‌හෙත්‌ථ අත්‌ථො – ආනන්‌ද, කක්‌ඛළත්‌තලක්‌ඛණා පථවීධාතු පරිවත්‌තිත්‌වා පග්‌ඝරණලක්‌ඛණා ආපොධාතු නාම භවෙය්‍ය, අරියසාවකස්‌ස පන අඤ්‌ඤථත්‌තං නාම නත්‌ථීති. එවමෙත්‌ථ අට්‌ඨානපරිකප්‌පො ආගතො.
Ayañhettha attho – ānanda, kakkhaḷattalakkhaṇā pathavīdhātu parivattitvā paggharaṇalakkhaṇā āpodhātu nāma bhaveyya, ariyasāvakassa pana aññathattaṃ nāma natthīti. Evamettha aṭṭhānaparikappo āgato.
652. ඉතො පරෙසු උපාදිණ්‌ණරූපාදිනිද්‌දෙසෙසු උපාදිණ්‌ණපදාදීනං අත්‌ථො මාතිකාකථායං වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බො. චක්‌ඛායතනාදීනි හෙට්‌ඨා විත්‌ථාරිතානෙව. තත්‌ථ තත්‌ථ පන විසෙසමත්‌තමෙව වක්‌ඛාම.
652. Ito paresu upādiṇṇarūpādiniddesesu upādiṇṇapadādīnaṃ attho mātikākathāyaṃ vuttanayeneva veditabbo. Cakkhāyatanādīni heṭṭhā vitthāritāneva. Tattha tattha pana visesamattameva vakkhāma.
උපාදිණ්‌ණනිද්‌දෙසෙ තාව චක්‌ඛායතනාදීනි එකන්‌තඋපාදිණ්‌ණත්‌තා වුත්‌තානි. යස්‌මා පන රූපායතනාදීනි උපාදිණ්‌ණානිපි අත්‌ථි අනුපාදිණ්‌ණානිපි, තස්‌මා තානි යං වා පනාති සඞ්‌ඛෙපතො දස්‌සෙත්‌වා පුන කම්‌මස්‌ස කතත්‌තා රූපායතනන්‌තිආදිනා නයෙන විත්‌ථාරිතානි. ඉමිනා උපායෙන සබ්‌බයෙවාපනකෙසු අත්‌ථො වෙදිතබ්‌බො.
Upādiṇṇaniddese tāva cakkhāyatanādīni ekantaupādiṇṇattā vuttāni. Yasmā pana rūpāyatanādīni upādiṇṇānipi atthi anupādiṇṇānipi, tasmā tāni yaṃ vā panāti saṅkhepato dassetvā puna kammassa katattā rūpāyatanantiādinā nayena vitthāritāni. Iminā upāyena sabbayevāpanakesu attho veditabbo.
කස්‌මා පන ‘කම්‌මස්‌ස කතත්‌තා’ති ච ‘න කම්‌මස්‌ස කතත්‌තා’ති ච උභින්‌නම්‌පි නිද්‌දෙසෙ ‘ජරතා ච අනිච්‌චතා ච’ න ගහිතා, අනුපාදිණ්‌ණාදීනංයෙව නිද්‌දෙසෙසු ගහිතාති? න කම්‌මස්‌ස කතත්‌තාති එත්‌ථ තාව කම්‌මතො අඤ්‌ඤපච්‌චයසමුට්‌ඨානං සඞ්‌ගහිතං. ‘කම්‌මස්‌ස කතත්‌තා’ති එත්‌ථ කම්‌මසමුට්‌ඨානමෙව. ඉමානි ච ද්‌වෙ රූපානි නෙව කම්‌මතො න අඤ්‌ඤස්‌මා රූපජනකපච්‌චයා උප්‌පජ්‌ජන්‌ති, තස්‌මා න ගහිතානි. සා ච නෙසං අනුප්‌පත්‌ති පරතො ආවි භවිස්‌සති. අනුපාදිණ්‌ණන්‌තිආදීසු පන කෙවලං අනුපාදිණ්‌ණාදිග්‌ගහණෙන කම්‌මාදිසමුට්‌ඨානතා පටික්‌ඛිත්‌තා, නඅඤ්‌ඤපච්‌චයසමුට්‌ඨානතා අනුඤ්‌ඤාතා. තස්‌මා තත්‌ථ ගහිතානීති වෙදිතබ්‌බානි.
Kasmā pana ‘kammassa katattā’ti ca ‘na kammassa katattā’ti ca ubhinnampi niddese ‘jaratā ca aniccatā ca’ na gahitā, anupādiṇṇādīnaṃyeva niddesesu gahitāti? Na kammassa katattāti ettha tāva kammato aññapaccayasamuṭṭhānaṃ saṅgahitaṃ. ‘Kammassa katattā’ti ettha kammasamuṭṭhānameva. Imāni ca dve rūpāni neva kammato na aññasmā rūpajanakapaccayā uppajjanti, tasmā na gahitāni. Sā ca nesaṃ anuppatti parato āvi bhavissati. Anupādiṇṇantiādīsu pana kevalaṃ anupādiṇṇādiggahaṇena kammādisamuṭṭhānatā paṭikkhittā, naaññapaccayasamuṭṭhānatā anuññātā. Tasmā tattha gahitānīti veditabbāni.
666. චිත්‌තසමුට්‌ඨානනිද්‌දෙසෙ කායවිඤ්‌ඤත්‌ති වචීවිඤ්‌ඤත්‌තීති ඉදං ද්‌වයං යස්‌මා එකන්‌තචිත්‌තසමුට්‌ඨානානි භූතානි උපාදාය පඤ්‌ඤායති, තස්‌මා වුත්‌තං. පරමත්‌ථතො පන තස්‌ස නිස්‌සයභූතානි භූතානෙව චිත්‌තසමුට්‌ඨානානි, තංනිස්‌සිතත්‌තා. යථා අනිච්‌චස්‌ස රූපස්‌ස ජරාමරණං අනිච්‌චං නාම හොති, එවමිදම්‌පි චිත්‌තසමුට්‌ඨානං නාම ජාතං.
666. Cittasamuṭṭhānaniddese kāyaviññatti vacīviññattīti idaṃ dvayaṃ yasmā ekantacittasamuṭṭhānāni bhūtāni upādāya paññāyati, tasmā vuttaṃ. Paramatthato pana tassa nissayabhūtāni bhūtāneva cittasamuṭṭhānāni, taṃnissitattā. Yathā aniccassa rūpassa jarāmaraṇaṃ aniccaṃ nāma hoti, evamidampi cittasamuṭṭhānaṃ nāma jātaṃ.
668. චිත්‌තසහභුනිද්‌දෙසෙපි එසෙව නයො. යාව චිත්‌තං තාව පඤ්‌ඤායනතො ඉදමෙව ද්‌වයං වුත්‌තං. න පනෙතං චිත්‌තෙන සහ භූතානි විය, චෙතනාදයො විය ච උප්‌පජ්‌ජති.
668. Cittasahabhuniddesepi eseva nayo. Yāva cittaṃ tāva paññāyanato idameva dvayaṃ vuttaṃ. Na panetaṃ cittena saha bhūtāni viya, cetanādayo viya ca uppajjati.
670. චිත්‌තානුපරිවත්‌තිතායපි එසෙව නයො. යාව චිත්‌තං තාව පඤ්‌ඤායනතො එව හෙතං ද්‌වයං චිත්‌තානුපරිවත්‌තීති වුත්‌තං.
670. Cittānuparivattitāyapi eseva nayo. Yāva cittaṃ tāva paññāyanato eva hetaṃ dvayaṃ cittānuparivattīti vuttaṃ.
674. ඔළාරිකන්‌ති වත්‌ථාරම්‌මණභූතත්‌තා සංඞ්‌ඝට්‌ටනවසෙන ගහෙතබ්‌බතො ථූලං. වුත්‌තවිපල්‌ලාසතො සුඛුමං වෙදිතබ්‌බං.
674. Oḷārikanti vatthārammaṇabhūtattā saṃṅghaṭṭanavasena gahetabbato thūlaṃ. Vuttavipallāsato sukhumaṃ veditabbaṃ.
676. දූරෙති ඝට්‌ටනවසෙන අග්‌ගහෙතබ්‌බත්‌තා දුබ්‌බිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවෙන සමීපෙ ඨිතම්‌පි දූරෙ. ඉතරං පන ඝට්‌ටනවසෙන ගහෙතබ්‌බත්‌තා සුවිඤ්‌ඤෙය්‍යභාවෙන දූරෙ ඨිතම්‌පි සන්‌තිකෙ. චක්‌ඛායතනාදිනිද්‌දෙසා හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙනෙව විත්‌ථාරතො වෙදිතබ්‌බා. ඉදං තාව දුවිධෙන රූපසඞ්‌ගහෙ විසෙසමත්‌තං. තිවිධසඞ්‌ගහො උත්‌තානත්‌ථොව.
676. Dūreti ghaṭṭanavasena aggahetabbattā dubbiññeyyabhāvena samīpe ṭhitampi dūre. Itaraṃ pana ghaṭṭanavasena gahetabbattā suviññeyyabhāvena dūre ṭhitampi santike. Cakkhāyatanādiniddesā heṭṭhā vuttanayeneva vitthārato veditabbā. Idaṃ tāva duvidhena rūpasaṅgahe visesamattaṃ. Tividhasaṅgaho uttānatthova.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / අභිධම්‌මපිටක • Abhidhammapiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණීපාළි • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / රූපවිභත්‌ති • Rūpavibhatti
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-මූලටීකා • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā
උපාදාභාජනීයකථාවණ්‌ණනා • Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā
නොඋපාදාභාජනීයකථාවණ්‌ණනා • Noupādābhājanīyakathāvaṇṇanā
ටීකා • Tīkā / අභිධම්‌මපිටක (ටීකා) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ධම්‌මසඞ්‌ගණී-අනුටීකා • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā
උපාදාභාජනීයවණ්‌ණනා • Upādābhājanīyavaṇṇanā
නොඋපාදාභාජනීයකථාවණ්‌ණනා • Noupādābhājanīyakathāvaṇṇanā
