| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
दुकनिद्देसो
Dukaniddeso
उपादाभाजनीयकथावण्णना
Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā
५९६. अप्परजक्खादिसत्तसमूहदस्सनं बुद्धचक्खु, छसु असाधारणञाणेसु इन्द्रियपरोपरियत्तञाणं दट्ठब्बं। सब्बसङ्खतासङ्खतदस्सनं समन्तचक्खु। ‘‘दुक्खं परिञ्ञेय्यं परिञ्ञात’’न्ति (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १५) एवमादिना आकारेन पवत्तं ञाणदस्सनं ञाणचक्खु, तम्पि पुरिमद्वयमिव कामावचरं। चतुसच्चधम्मदस्सनं धम्मचक्खु। उपत्थम्भभूता चतुसमुट्ठानिकरूपसन्ततियो सम्भारा। सह सम्भारेहि ससम्भारं, सम्भारवन्तं। सम्भवोति आपोधातुमेव सम्भवसम्भूतमाह। सण्ठानन्ति वण्णायतनमेव परिमण्डलादिसण्ठानभूतं। तेसं पन विसुं वचनं तथाभूतानं अतथाभूतानञ्च आपोधातुवण्णायतनानं यथावुत्ते मंसपिण्डे विज्जमानत्ता। चुद्दससम्भारो हि मंसपिण्डो। सम्भवस्स चतुधातुनिस्सितेहि सह वुत्तस्स धातुत्तयनिस्सितता योजेतब्बा। आपोधातुवण्णायतनानमेव वा सम्भवसण्ठानाभावा विसुं वुत्ताति चतुधातुनिस्सितता च न विरुज्झति। यं मंसपिण्डं सेतादिना सञ्जानन्तो न पसादचक्खुं सञ्जानाति, पत्थिण्णतादिविसेसं वत्तुकामो ‘‘पथवीपि अत्थी’’तिआदि वुत्तम्पि वदति।
596. Apparajakkhādisattasamūhadassanaṃ buddhacakkhu, chasu asādhāraṇañāṇesu indriyaparopariyattañāṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Sabbasaṅkhatāsaṅkhatadassanaṃ samantacakkhu. ‘‘Dukkhaṃ pariññeyyaṃ pariññāta’’nti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) evamādinā ākārena pavattaṃ ñāṇadassanaṃ ñāṇacakkhu, tampi purimadvayamiva kāmāvacaraṃ. Catusaccadhammadassanaṃ dhammacakkhu. Upatthambhabhūtā catusamuṭṭhānikarūpasantatiyo sambhārā. Saha sambhārehi sasambhāraṃ, sambhāravantaṃ. Sambhavoti āpodhātumeva sambhavasambhūtamāha. Saṇṭhānanti vaṇṇāyatanameva parimaṇḍalādisaṇṭhānabhūtaṃ. Tesaṃ pana visuṃ vacanaṃ tathābhūtānaṃ atathābhūtānañca āpodhātuvaṇṇāyatanānaṃ yathāvutte maṃsapiṇḍe vijjamānattā. Cuddasasambhāro hi maṃsapiṇḍo. Sambhavassa catudhātunissitehi saha vuttassa dhātuttayanissitatā yojetabbā. Āpodhātuvaṇṇāyatanānameva vā sambhavasaṇṭhānābhāvā visuṃ vuttāti catudhātunissitatā ca na virujjhati. Yaṃ maṃsapiṇḍaṃ setādinā sañjānanto na pasādacakkhuṃ sañjānāti, patthiṇṇatādivisesaṃ vattukāmo ‘‘pathavīpi atthī’’tiādi vuttampi vadati.
सरीरसण्ठानुप्पत्तिदेसभूतेति एतेन अवसेसं कण्हमण्डलं पटिक्खिपति। स्नेहमिव सत्तक्खिपटलानि ब्यापेत्वा ठिताहेव अत्तनो निस्सयभूताहि चतूहि धातूहि कतूपकारं तंनिस्सितेहि एव आयुवण्णादीहि अनुपालितपरिवारितं तिसन्ततिरूपसमुट्ठापकेहि उतुचित्ताहारेहि उपत्थम्भियमानं तिट्ठति। सत्तक्खिपटलानं ब्यापनवचनेन च अनेककलापगतभावं चक्खुस्स दस्सेति। पमाणतो ऊकासिरमत्तन्ति ऊकासिरमत्ते पदेसे पवत्तनतो वुत्तं। रूपानि मनुपस्सतीति म-कारो पदसन्धिकरो। अथ वा मनूति मच्चो। उपकारभूतेहि सङ्गहितो। परियायेनाति चतुन्नं पसादो तेसु एकस्स द्विन्नञ्चातिपि वत्तुं युत्तो समानधनानं धनं वियाति एतेन परियायेन। सरीरं रूपक्खन्धो एव। पटिघट्टनमेव निघंसो पटिघट्टनानिघंसो। रूपाभिमुखभावेन चक्खुविञ्ञाणस्स निस्सयभावापत्तिसङ्खातो पटिघट्टनतो जातो वा निघंसो पटिघट्टनानिघंसो।
Sarīrasaṇṭhānuppattidesabhūteti etena avasesaṃ kaṇhamaṇḍalaṃ paṭikkhipati. Snehamiva sattakkhipaṭalāni byāpetvā ṭhitāheva attano nissayabhūtāhi catūhi dhātūhi katūpakāraṃ taṃnissitehi eva āyuvaṇṇādīhi anupālitaparivāritaṃ tisantatirūpasamuṭṭhāpakehi utucittāhārehi upatthambhiyamānaṃ tiṭṭhati. Sattakkhipaṭalānaṃ byāpanavacanena ca anekakalāpagatabhāvaṃ cakkhussa dasseti. Pamāṇato ūkāsiramattanti ūkāsiramatte padese pavattanato vuttaṃ. Rūpāni manupassatīti ma-kāro padasandhikaro. Atha vā manūti macco. Upakārabhūtehi saṅgahito. Pariyāyenāti catunnaṃ pasādo tesu ekassa dvinnañcātipi vattuṃ yutto samānadhanānaṃ dhanaṃ viyāti etena pariyāyena. Sarīraṃ rūpakkhandho eva. Paṭighaṭṭanameva nighaṃso paṭighaṭṭanānighaṃso. Rūpābhimukhabhāvena cakkhuviññāṇassa nissayabhāvāpattisaṅkhāto paṭighaṭṭanato jāto vā nighaṃso paṭighaṭṭanānighaṃso.
परिकप्पवचनं ‘‘सचे आपाथं आगच्छेय्या’’ति हेतुकिरियं, ‘‘पस्सेय्या’’ति फलकिरियञ्च परिकप्पेत्वा तेन परिकप्पेन वचनं। एत्थ च हेतुकिरिया अनेकत्ता अवुत्तापि विञ्ञायतीति दट्ठब्बा। ‘‘पस्से वा’’ति इमिना वचनेन तीसुपि कालेसु चक्खुविञ्ञाणस्स निस्सयभावं अनुपगच्छन्तं चक्खुं सङ्गण्हाति। दस्सने परिणायकभावो दस्सनपरिणायकट्ठो। यथा हि इस्सरो ‘‘इदञ्चिदञ्च करोथा’’ति वदन्तो तस्मिं तस्मिं किच्चे सपुरिसे परिणायति पवत्तयति, एवमिदम्पि चक्खुसम्फस्सादीनं निस्सयभावेन ते धम्मे दस्सनकिच्चे आणापेन्तं विय परिणायतीति चक्खूति वुच्चति। चक्खतीति हि चक्खु, यथावुत्तेन नयेन आचिक्खति परिणायतीति अत्थो। अथ वा समविसमानि रूपानि चक्खति आचिक्खति, पकासेतीति वा चक्खु। सञ्जायन्ति एत्थाति सञ्जाति। के सञ्जायन्ति? फस्सादीनि । तथा समोसरणं। चक्खुसम्फस्सादीनं अत्तनो तिक्खमन्दभावानुपवत्तनेन इन्दट्ठं कारेतीति। निच्चं धुवं अत्ताति गहितस्सपि लुज्जनपलुज्जनट्ठेन। वळञ्जन्ति पविसन्ति एतेनाति वळञ्जनं, तंद्वारिकानं फस्सादीनं वळञ्जनट्ठेन।
Parikappavacanaṃ ‘‘sace āpāthaṃ āgaccheyyā’’ti hetukiriyaṃ, ‘‘passeyyā’’ti phalakiriyañca parikappetvā tena parikappena vacanaṃ. Ettha ca hetukiriyā anekattā avuttāpi viññāyatīti daṭṭhabbā. ‘‘Passe vā’’ti iminā vacanena tīsupi kālesu cakkhuviññāṇassa nissayabhāvaṃ anupagacchantaṃ cakkhuṃ saṅgaṇhāti. Dassane pariṇāyakabhāvo dassanapariṇāyakaṭṭho. Yathā hi issaro ‘‘idañcidañca karothā’’ti vadanto tasmiṃ tasmiṃ kicce sapurise pariṇāyati pavattayati, evamidampi cakkhusamphassādīnaṃ nissayabhāvena te dhamme dassanakicce āṇāpentaṃ viya pariṇāyatīti cakkhūti vuccati. Cakkhatīti hi cakkhu, yathāvuttena nayena ācikkhati pariṇāyatīti attho. Atha vā samavisamāni rūpāni cakkhati ācikkhati, pakāsetīti vā cakkhu. Sañjāyanti etthāti sañjāti. Ke sañjāyanti? Phassādīni . Tathā samosaraṇaṃ. Cakkhusamphassādīnaṃ attano tikkhamandabhāvānupavattanena indaṭṭhaṃ kāretīti. Niccaṃ dhuvaṃ attāti gahitassapi lujjanapalujjanaṭṭhena. Vaḷañjanti pavisanti etenāti vaḷañjanaṃ, taṃdvārikānaṃ phassādīnaṃ vaḷañjanaṭṭhena.
५९७. पुब्बे वुत्तो परिकप्पो एव विकप्पनत्थो। घट्टयमानमेवाति पसादस्स अभिमुखभावविसेसं गच्छन्तमेव।
597. Pubbe vutto parikappo eva vikappanattho. Ghaṭṭayamānamevāti pasādassa abhimukhabhāvavisesaṃ gacchantameva.
५९९. रूपं आरब्भ चक्खुसम्फस्सादीनं उप्पत्तिवचनेनेव तेसं तंद्वारिकानं अञ्ञेसञ्च रूपं आरब्भ उप्पत्ति वुत्ता होति। यथा च तेसं रूपं पच्चयो होति, तेन पच्चयेन उप्पत्ति वुत्ता होतीति अधिप्पायेन ‘‘इमिना’’तिआदिमाह। तत्थ चक्खुपसादवत्थुकानं फस्सादीनन्ति इमिना वचनेन तदालम्बनरूपारम्मणताय तंसदिसानं मनोधातुआदीनञ्च पुरेजातपच्चयेन उप्पत्ति दस्सिताति दट्ठब्बा। यत्थ पन विसेसो अत्थि, तं दस्सेतुं ‘‘चक्खुद्वारजवनवीथिपरियापन्नान’’न्तिआदिमाह। तानि हि रूपं गरुं कत्वा पवत्तमानस्सादनाभिनन्दनभूतानि तंसम्पयुत्तानि च आरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सयेहि उप्पज्जन्ति, अञ्ञानि आरम्मणपुरेजातेनेवाति एवं ‘‘आरब्भा’’ति वचनं आरम्मणपच्चयतो अञ्ञपच्चयभावस्सपि दीपकं, आरम्मणवचनं आरम्मणपच्चयभावस्सेवाति अयमेतेसं विसेसो।
599. Rūpaṃ ārabbha cakkhusamphassādīnaṃ uppattivacaneneva tesaṃ taṃdvārikānaṃ aññesañca rūpaṃ ārabbha uppatti vuttā hoti. Yathā ca tesaṃ rūpaṃ paccayo hoti, tena paccayena uppatti vuttā hotīti adhippāyena ‘‘iminā’’tiādimāha. Tattha cakkhupasādavatthukānaṃ phassādīnanti iminā vacanena tadālambanarūpārammaṇatāya taṃsadisānaṃ manodhātuādīnañca purejātapaccayena uppatti dassitāti daṭṭhabbā. Yattha pana viseso atthi, taṃ dassetuṃ ‘‘cakkhudvārajavanavīthipariyāpannāna’’ntiādimāha. Tāni hi rūpaṃ garuṃ katvā pavattamānassādanābhinandanabhūtāni taṃsampayuttāni ca ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayehi uppajjanti, aññāni ārammaṇapurejātenevāti evaṃ ‘‘ārabbhā’’ti vacanaṃ ārammaṇapaccayato aññapaccayabhāvassapi dīpakaṃ, ārammaṇavacanaṃ ārammaṇapaccayabhāvassevāti ayametesaṃ viseso.
६००. सुणातीति सोतविञ्ञाणस्स निस्सयभावेन सुणाति। जिव्हासद्देन विञ्ञायमाना किरिया सायनन्ति कत्वा ‘‘सायनट्ठेना’’ति आह। कुच्छितानं दुक्खसम्पयुत्तफस्सादीनं आयोति कायो, दुक्खदुक्खविपरिणामदुक्खानं वा। कायायतनस्स ब्यापिताय चक्खुपसादे कायपसादभावोपि अत्थि, तेन चक्खुपसादस्स अनुविद्धत्ता नो ब्यापिता च न सिया, वुत्ता च सा। तस्मा चक्खुपसादस्स फोट्ठब्बावभासनं कायपसादस्स च रूपावभासनं आपन्नन्ति लक्खणसम्मिस्सतं चोदेति। चक्खुकायानं अञ्ञनिस्सयत्ता कलापन्तरगतताय ‘‘अञ्ञस्स अञ्ञत्थ अभावतो’’ति आह। रूपरसादिनिदस्सनं समाननिस्सयानञ्च अञ्ञमञ्ञसभावानुपगमेन अञ्ञमञ्ञस्मिं अभावो, को पन वादो असमाननिस्सयानन्ति दस्सेतुं वुत्तं।
600. Suṇātīti sotaviññāṇassa nissayabhāvena suṇāti. Jivhāsaddena viññāyamānā kiriyā sāyananti katvā ‘‘sāyanaṭṭhenā’’ti āha. Kucchitānaṃ dukkhasampayuttaphassādīnaṃ āyoti kāyo, dukkhadukkhavipariṇāmadukkhānaṃ vā. Kāyāyatanassa byāpitāya cakkhupasāde kāyapasādabhāvopi atthi, tena cakkhupasādassa anuviddhattā no byāpitā ca na siyā, vuttā ca sā. Tasmā cakkhupasādassa phoṭṭhabbāvabhāsanaṃ kāyapasādassa ca rūpāvabhāsanaṃ āpannanti lakkhaṇasammissataṃ codeti. Cakkhukāyānaṃ aññanissayattā kalāpantaragatatāya ‘‘aññassa aññattha abhāvato’’ti āha. Rūparasādinidassanaṃ samānanissayānañca aññamaññasabhāvānupagamena aññamaññasmiṃ abhāvo, ko pana vādo asamānanissayānanti dassetuṃ vuttaṃ.
रूपाभिघातारहो च सो भूतप्पसादो चाति रूपाभिघातारहभूतप्पसादो। एवंलक्खणं चक्खु। रूपाभिघातोति च रूपे, रूपस्स वा अभिघातोति अत्थो। परिपुण्णापरिपुण्णायतनत्तभावनिब्बत्तकस्स कम्मस्स निदानभूता कामतण्हा रूपतण्हा च तदायतनिकभवपत्थनाभावतो दट्ठुकामतादिवोहारं अरहतीति दुतियो नयो सब्बत्थ वुत्तो। तत्थ दट्ठुकामतानिदानं कम्मं समुट्ठानमेतेसन्ति दट्ठुकामतानिदानकम्मसमुट्ठानानि, एवंविधानं भूतानं पसादलक्खणं चक्खु, एवंविधो वा भूतप्पसादो दट्ठुकामतानि…पे॰… पसादो। एवंलक्खणं चक्खु। रूपेसु पुग्गलस्स वा विञ्ञाणस्स वा आविञ्छनरसं।
Rūpābhighātāraho ca so bhūtappasādo cāti rūpābhighātārahabhūtappasādo. Evaṃlakkhaṇaṃ cakkhu. Rūpābhighātoti ca rūpe, rūpassa vā abhighātoti attho. Paripuṇṇāparipuṇṇāyatanattabhāvanibbattakassa kammassa nidānabhūtā kāmataṇhā rūpataṇhā ca tadāyatanikabhavapatthanābhāvato daṭṭhukāmatādivohāraṃ arahatīti dutiyo nayo sabbattha vutto. Tattha daṭṭhukāmatānidānaṃ kammaṃ samuṭṭhānametesanti daṭṭhukāmatānidānakammasamuṭṭhānāni, evaṃvidhānaṃ bhūtānaṃ pasādalakkhaṇaṃ cakkhu, evaṃvidho vā bhūtappasādo daṭṭhukāmatāni…pe… pasādo. Evaṃlakkhaṇaṃ cakkhu. Rūpesu puggalassa vā viññāṇassa vā āviñchanarasaṃ.
कायो सब्बेसन्ति को एत्थ विसेसो, ननु तेजादिअधिकानञ्च भूतानं पसादा सब्बेसंयेवाति? सच्चमेतं, इदं पन ‘‘सब्बेस’’न्ति वचनं ‘‘समानान’’न्ति इममत्थं दीपेति अनुवत्तमानस्स एकदेसाधिकभावस्स निवारणवसेन वुत्तत्ता। तेजादीनन्ति पदीपसङ्खातस्स तेजस्स ओभासेन वायुस्स सद्देन पथविया गन्धेन खेळसङ्खातस्स उदकस्स रसेनाति पुरिमवादे पच्छिमवादे च यथायोगं तंतंभूतगुणेहि अनुग्गय्हभावतो रूपादिग्गहणे उपकरितब्बतोति अत्थो। रूपादीनं अधिकभावदस्सनतोति अग्गिम्हि रूपस्स पभस्सरस्स वायुम्हि सद्दस्स सभावेन सुय्यमानस्स पथविया सुरभिआदिनो गन्धस्स आपे च रसस्स मधुरस्स विसेसयुत्तानं दस्सनतो ‘‘रूपादयो तेसं गुणा’’ति पठमवादी आह। तस्सेव च ‘‘इच्छेय्यामा’’तिआदिना उत्तरमाह। इमिनावुपायेन दुतियवादिस्सपि निग्गहो होतीति।
Kāyo sabbesanti ko ettha viseso, nanu tejādiadhikānañca bhūtānaṃ pasādā sabbesaṃyevāti? Saccametaṃ, idaṃ pana ‘‘sabbesa’’nti vacanaṃ ‘‘samānāna’’nti imamatthaṃ dīpeti anuvattamānassa ekadesādhikabhāvassa nivāraṇavasena vuttattā. Tejādīnanti padīpasaṅkhātassa tejassa obhāsena vāyussa saddena pathaviyā gandhena kheḷasaṅkhātassa udakassa rasenāti purimavāde pacchimavāde ca yathāyogaṃ taṃtaṃbhūtaguṇehi anuggayhabhāvato rūpādiggahaṇe upakaritabbatoti attho. Rūpādīnaṃ adhikabhāvadassanatoti aggimhi rūpassa pabhassarassa vāyumhi saddassa sabhāvena suyyamānassa pathaviyā surabhiādino gandhassa āpe ca rasassa madhurassa visesayuttānaṃ dassanato ‘‘rūpādayo tesaṃ guṇā’’ti paṭhamavādī āha. Tasseva ca ‘‘iccheyyāmā’’tiādinā uttaramāha. Imināvupāyena dutiyavādissapi niggaho hotīti.
अथ वा रूपादिविसेसगुणेहि तेजआकासपथवीआपवायूहि चक्खादीनि कतानीति वदन्तस्स कणादस्स वादं ततियं उद्धरित्वा तं निग्गहेतुं ‘‘अथापि वदेय्यु’’न्तिआदि वुत्तन्ति दट्ठब्बं। आसवे उपलब्भमानोपि गन्धो पथविया आपोसंयुत्ताय कप्पासतो विसदिसायाति न कप्पासगन्धस्स अधिकभावापत्तीति चे? न, अनभिभूतत्ता। आसवेहि उदकसंयुत्ता पथवी उदकेन अभिभूता, न कप्पासपथवीति तस्सायेव अधिकेन गन्धेन भवितब्बन्ति। उण्होदकसञ्ञुत्तो च अग्गि उपलब्भनीयो महन्तोति कत्वा तस्स फस्सो विय वण्णोपि पभस्सरो उपलब्भितब्बोति उण्होदकवण्णतो अग्गिना अनभिसम्बन्धस्स सीतुदकस्स वण्णो परिहायेथ। तस्माति एतस्सुभयस्स अभावा। तदभावेन हि रूपादीनं तेजादिविसेसगुणता निवत्तिता, तंनिवत्तनेन ‘‘तेजादीनं गुणेहि रूपादीहि अनुग्गय्हभावतो’’ति इदं कारणं निवत्तितन्ति। एवं परम्पराय उभयाभावो विसेसकप्पनप्पहानस्स कारणं होतीति आह ‘‘तस्मा पहायेथेत’’न्तिआदि। एककलापेपि रूपरसादयो विसदिसा, को पन वादो नानाकलापे चक्खादयो भूतविसेसाभावेपीति दस्सेतुं रूपरसादिनिदस्सनं वुत्तं।
Atha vā rūpādivisesaguṇehi tejaākāsapathavīāpavāyūhi cakkhādīni katānīti vadantassa kaṇādassa vādaṃ tatiyaṃ uddharitvā taṃ niggahetuṃ ‘‘athāpi vadeyyu’’ntiādi vuttanti daṭṭhabbaṃ. Āsave upalabbhamānopi gandho pathaviyā āposaṃyuttāya kappāsato visadisāyāti na kappāsagandhassa adhikabhāvāpattīti ce? Na, anabhibhūtattā. Āsavehi udakasaṃyuttā pathavī udakena abhibhūtā, na kappāsapathavīti tassāyeva adhikena gandhena bhavitabbanti. Uṇhodakasaññutto ca aggi upalabbhanīyo mahantoti katvā tassa phasso viya vaṇṇopi pabhassaro upalabbhitabboti uṇhodakavaṇṇato agginā anabhisambandhassa sītudakassa vaṇṇo parihāyetha. Tasmāti etassubhayassa abhāvā. Tadabhāvena hi rūpādīnaṃ tejādivisesaguṇatā nivattitā, taṃnivattanena ‘‘tejādīnaṃ guṇehi rūpādīhi anuggayhabhāvato’’ti idaṃ kāraṇaṃ nivattitanti. Evaṃ paramparāya ubhayābhāvo visesakappanappahānassa kāraṇaṃ hotīti āha ‘‘tasmā pahāyetheta’’ntiādi. Ekakalāpepi rūparasādayo visadisā, ko pana vādo nānākalāpe cakkhādayo bhūtavisesābhāvepīti dassetuṃ rūparasādinidassanaṃ vuttaṃ.
यदि भूतविसेसो नत्थि, किं पन चक्खादिविसेसस्स कारणन्ति तं दस्सेतुं ‘‘यं अञ्ञमञ्ञस्सा’’तिआदिमाह। एकम्पि कम्मं पञ्चायतनिकत्तभावपत्थनानिप्फन्नं चक्खादीनं विसेसहेतुत्ता ‘‘अञ्ञमञ्ञस्स असाधारण’’न्ति च ‘‘कम्मविसेसो’’ति च वुत्तन्ति दट्ठब्बं। न हि तं येन विसेसेन चक्खुस्स पच्चयो, तेनेव सोतस्स होति इन्द्रियन्तराभावप्पत्तितो। ‘‘पटिसन्धिक्खणे महग्गता एका चेतना कटत्तारूपानं कम्मपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ २.१२.७८) वचनेन पटिसन्धिक्खणे विज्जमानानं सब्बेसं कटत्तारूपानं एका चेतना कम्मपच्चयो होतीति विञ्ञायति। नानाचेतनाय हि तदा इन्द्रियुप्पत्तियं सति परित्तेन च महग्गतेन च कम्मुना निब्बत्तितं कटत्तारूपं आपज्जेय्याति न चेका पटिसन्धि अनेककम्मनिब्बत्ता होतीति सिद्धमेकेन कम्मेन अनेकिन्द्रियुप्पत्ति होतीति। अनल्लीनो निस्सयो एतस्साति अनल्लीननिस्सयो, रूपसद्दसङ्खातो विसयो। गन्धरसानं निस्सया घानजिव्हानिस्सये अल्लीयन्तीति ते निस्सयवसेन अल्लीना, फोट्ठब्बं सयं कायनिस्सयअल्लीनं भूतत्तयत्ता। दूरे…पे॰… सम्पत्तो एव नाम पटिघट्टननिघंसजनकतोति अधिप्पायो। सद्दो पन धातुपरम्पराय वायु विय आगन्त्वा निस्सयवसेन सोतनिस्सये अल्लीयित्वा सोतं घट्टेत्वा ववत्थानं गच्छन्तो सणिकं ववत्थानं गच्छतीति वुत्तो। एवं पन सतिचित्तसमुट्ठानं सद्दायतनं सोतविञ्ञाणस्स कदाचिपि आरम्मणपच्चयो न सिया। न हि बहिद्धा चित्तसमुट्ठानुप्पत्ति उपपज्जतीति।
Yadi bhūtaviseso natthi, kiṃ pana cakkhādivisesassa kāraṇanti taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ aññamaññassā’’tiādimāha. Ekampi kammaṃ pañcāyatanikattabhāvapatthanānipphannaṃ cakkhādīnaṃ visesahetuttā ‘‘aññamaññassa asādhāraṇa’’nti ca ‘‘kammaviseso’’ti ca vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi taṃ yena visesena cakkhussa paccayo, teneva sotassa hoti indriyantarābhāvappattito. ‘‘Paṭisandhikkhaṇe mahaggatā ekā cetanā kaṭattārūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.12.78) vacanena paṭisandhikkhaṇe vijjamānānaṃ sabbesaṃ kaṭattārūpānaṃ ekā cetanā kammapaccayo hotīti viññāyati. Nānācetanāya hi tadā indriyuppattiyaṃ sati parittena ca mahaggatena ca kammunā nibbattitaṃ kaṭattārūpaṃ āpajjeyyāti na cekā paṭisandhi anekakammanibbattā hotīti siddhamekena kammena anekindriyuppatti hotīti. Anallīno nissayo etassāti anallīnanissayo, rūpasaddasaṅkhāto visayo. Gandharasānaṃ nissayā ghānajivhānissaye allīyantīti te nissayavasena allīnā, phoṭṭhabbaṃ sayaṃ kāyanissayaallīnaṃ bhūtattayattā. Dūre…pe… sampatto eva nāma paṭighaṭṭananighaṃsajanakatoti adhippāyo. Saddo pana dhātuparamparāya vāyu viya āgantvā nissayavasena sotanissaye allīyitvā sotaṃ ghaṭṭetvā vavatthānaṃ gacchanto saṇikaṃ vavatthānaṃ gacchatīti vutto. Evaṃ pana saticittasamuṭṭhānaṃ saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa kadācipi ārammaṇapaccayo na siyā. Na hi bahiddhā cittasamuṭṭhānuppatti upapajjatīti.
चिरेन सुय्येय्याति कस्मा एतं वुत्तं, ननु दूरे ठितेहि रजकादिसद्दा चिरेन सुय्यन्तीति? न, दूरासन्नानं यथापाकटे सद्दे गहणविसेसतो। यथा हि दूरासन्नानं वचनसद्दे यथा पाकटीभूते गहणविसेसतो आकारविसेसानं अग्गहणं गहणञ्च होति, एवं रजकादिसद्देपि आसन्नस्स आदितो पभुति यावावसाना कमेन पाकटीभूते दूरस्स चावसाने मज्झे वा पिण्डवसेन पवत्तिपाकटीभूते निच्छयगहणानं सोतविञ्ञाणवीथिया परतो पवत्तानं विसेसतो लहुकं सुतो चिरेन सुतोति अभिमानो होति। सो पन सद्दो यत्थ उप्पन्नो, तं निस्सितोव अत्तनो विज्जमानक्खणे सोतस्स आपाथमागच्छति। दूरे ठितो पन सद्दो अञ्ञत्थ पटिघोसुप्पत्तिया भाजनादिचलनस्स च अयोकन्तो विय अयोचलनस्स पच्चयो होतीति दट्ठब्बो। यथा वा घण्टाभिघातानुजानि भूतानि अनुरवस्स निस्सयभूतानि घट्टनसभावानि, एवं घट्टनानुजानि याव सोतप्पसादा उप्पत्तिवसेन आगतानि भूतानि घट्टनसभावानेवाति तंनिस्सितो सद्दो निस्सयवसेन धातुपरम्पराय घट्टेत्वा सणिकं ववत्थानं गच्छतीति वुत्तो। असुकदिसाय नामाति न पञ्ञायेय्य। कस्मा? सोतप्पदेसस्सेव सद्दस्स गहणतो।
Cirena suyyeyyāti kasmā etaṃ vuttaṃ, nanu dūre ṭhitehi rajakādisaddā cirena suyyantīti? Na, dūrāsannānaṃ yathāpākaṭe sadde gahaṇavisesato. Yathā hi dūrāsannānaṃ vacanasadde yathā pākaṭībhūte gahaṇavisesato ākāravisesānaṃ aggahaṇaṃ gahaṇañca hoti, evaṃ rajakādisaddepi āsannassa ādito pabhuti yāvāvasānā kamena pākaṭībhūte dūrassa cāvasāne majjhe vā piṇḍavasena pavattipākaṭībhūte nicchayagahaṇānaṃ sotaviññāṇavīthiyā parato pavattānaṃ visesato lahukaṃ suto cirena sutoti abhimāno hoti. So pana saddo yattha uppanno, taṃ nissitova attano vijjamānakkhaṇe sotassa āpāthamāgacchati. Dūre ṭhito pana saddo aññattha paṭighosuppattiyā bhājanādicalanassa ca ayokanto viya ayocalanassa paccayo hotīti daṭṭhabbo. Yathā vā ghaṇṭābhighātānujāni bhūtāni anuravassa nissayabhūtāni ghaṭṭanasabhāvāni, evaṃ ghaṭṭanānujāni yāva sotappasādā uppattivasena āgatāni bhūtāni ghaṭṭanasabhāvānevāti taṃnissito saddo nissayavasena dhātuparamparāya ghaṭṭetvā saṇikaṃ vavatthānaṃ gacchatīti vutto. Asukadisāya nāmāti na paññāyeyya. Kasmā? Sotappadesasseva saddassa gahaṇato.
विसमे अज्झासयो एतस्साति विसमज्झासयो, अज्झासयरहितम्पि चक्खु विसमनिन्नत्ता विसमज्झासयं विय होतीति ‘‘विसमज्झासय’’न्ति वुत्तं। चक्खुमतो वा पुग्गलस्स अज्झासयवसेन चक्खु ‘‘विसमज्झासय’’न्ति वुत्तं।
Visame ajjhāsayo etassāti visamajjhāsayo, ajjhāsayarahitampi cakkhu visamaninnattā visamajjhāsayaṃ viya hotīti ‘‘visamajjhāsaya’’nti vuttaṃ. Cakkhumato vā puggalassa ajjhāsayavasena cakkhu ‘‘visamajjhāsaya’’nti vuttaṃ.
कण्णकूपछिद्देयेव पवत्तनतो आरम्मणग्गहणहेतुतो च तत्थेव ‘‘अज्झासयं करोती’’ति वुत्तं। तस्स सोतस्स सोतविञ्ञाणनिस्सयभावेन सद्दसवने। अजटाकासोपि वट्टतीति एतस्स अट्ठकथाधिप्पायेन अत्थं वदन्तो ‘‘अन्तोलेणस्मि’’न्तिआदिमाह। अत्तनो अधिप्पायेन वदन्तो ‘‘किं एताय धम्मताया’’तिआदिमवोच।
Kaṇṇakūpachiddeyeva pavattanato ārammaṇaggahaṇahetuto ca tattheva ‘‘ajjhāsayaṃ karotī’’ti vuttaṃ. Tassa sotassa sotaviññāṇanissayabhāvena saddasavane. Ajaṭākāsopi vaṭṭatīti etassa aṭṭhakathādhippāyena atthaṃ vadanto ‘‘antoleṇasmi’’ntiādimāha. Attano adhippāyena vadanto ‘‘kiṃ etāya dhammatāyā’’tiādimavoca.
वातूपनिस्सयो गन्धो गोचरो एतस्साति वातूपनिस्सयगन्धगोचरं। एत्थ च गन्धग्गहणस्स वातो उपनिस्सयो, तब्बोहारेन पन गन्धो ‘‘वातूपनिस्सयो’’ति वुत्तो। अथ वा वातो एव उपनिस्सयो वातूपनिस्सयो। कस्साति? घानविञ्ञाणस्स। सो सहकारीपच्चयन्तरभूतो एतस्स अत्थीति वातूपनिस्सयो, गन्धो पच्चयो।
Vātūpanissayo gandho gocaro etassāti vātūpanissayagandhagocaraṃ. Ettha ca gandhaggahaṇassa vāto upanissayo, tabbohārena pana gandho ‘‘vātūpanissayo’’ti vutto. Atha vā vāto eva upanissayo vātūpanissayo. Kassāti? Ghānaviññāṇassa. So sahakārīpaccayantarabhūto etassa atthīti vātūpanissayo, gandho paccayo.
आपो च सहकारीपच्चयन्तरभूतो खेळादिको। तथा पथवी। गहेतब्बस्स हि फोट्ठब्बस्स उप्पीळियमानस्स आधारभूता पथवी कायस्स च फोट्ठब्बेन उप्पीळियमानस्स निस्सयभूतानं आधारभूता सब्बदा फोट्ठब्बगहणस्स उपनिस्सयोति। उप्पीळनेन पन विना फोट्ठब्बगहणे कायायतनस्स निस्सयभूता पथवी उपनिस्सयोति दट्ठब्बा। सब्बदापि च तस्सा उपनिस्सयभावो युत्तो एव।
Āpo ca sahakārīpaccayantarabhūto kheḷādiko. Tathā pathavī. Gahetabbassa hi phoṭṭhabbassa uppīḷiyamānassa ādhārabhūtā pathavī kāyassa ca phoṭṭhabbena uppīḷiyamānassa nissayabhūtānaṃ ādhārabhūtā sabbadā phoṭṭhabbagahaṇassa upanissayoti. Uppīḷanena pana vinā phoṭṭhabbagahaṇe kāyāyatanassa nissayabhūtā pathavī upanissayoti daṭṭhabbā. Sabbadāpi ca tassā upanissayabhāvo yutto eva.
पञ्चवण्णानन्ति वचनं तदाधारानं सुत्तानं नानत्तदस्सनत्थं। पञ्चप्पकारा पञ्चवण्णा। एकन्ततोति इदं सब्बदा उप्पीळनेन विनिब्भुज्जितुं असक्कुणेय्यानं कलापन्तररूपानं सब्भावा तेसं निवत्तनत्थं वुत्तं। न हि तानि एकन्तेन अविनिभुत्तानि कलापन्तरगतत्ताति।
Pañcavaṇṇānanti vacanaṃ tadādhārānaṃ suttānaṃ nānattadassanatthaṃ. Pañcappakārā pañcavaṇṇā. Ekantatoti idaṃ sabbadā uppīḷanena vinibbhujjituṃ asakkuṇeyyānaṃ kalāpantararūpānaṃ sabbhāvā tesaṃ nivattanatthaṃ vuttaṃ. Na hi tāni ekantena avinibhuttāni kalāpantaragatattāti.
६१६. वण्णनिभाति रूपायतनमेव निद्दिट्ठन्ति तदेव अपेक्खित्वा ‘‘सनिदस्सन’’न्ति नपुंसकनिद्देसो कतो। तस्माति निप्परियायरूपानं नीलादीनं फुसित्वा अजानितब्बतो दीघादीनञ्च फुसित्वा जानितब्बतो न निप्परियायेन दीघं रूपायतनं। तं तं निस्सायाति दीघादिसन्निवेसं भूतसमुदायं निस्साय। तथा तथा ठितन्ति दीघादिसन्निवेसेन ठितं वण्णसमुदायभूतं रूपायतनमेव दीघादिवोहारेन भासितं। अञ्ञमञ्ञपरिच्छिन्नं एकस्मिं इतरस्स अभावा। विसयगोचरानं विसेसो अनञ्ञत्थभावो तब्बहुलचारिता च चक्खुविञ्ञाणस्स।
616. Vaṇṇanibhāti rūpāyatanameva niddiṭṭhanti tadeva apekkhitvā ‘‘sanidassana’’nti napuṃsakaniddeso kato. Tasmāti nippariyāyarūpānaṃ nīlādīnaṃ phusitvā ajānitabbato dīghādīnañca phusitvā jānitabbato na nippariyāyena dīghaṃ rūpāyatanaṃ. Taṃ taṃ nissāyāti dīghādisannivesaṃ bhūtasamudāyaṃ nissāya. Tathā tathā ṭhitanti dīghādisannivesena ṭhitaṃ vaṇṇasamudāyabhūtaṃ rūpāyatanameva dīghādivohārena bhāsitaṃ. Aññamaññaparicchinnaṃ ekasmiṃ itarassa abhāvā. Visayagocarānaṃ viseso anaññatthabhāvo tabbahulacāritā ca cakkhuviññāṇassa.
६२०. भेरिसद्दादीनञ्च वादितसद्दत्ता ‘‘वुत्तावसेसान’’न्ति आह। अमनुस्सवचनेन न मनुस्सेहि अञ्ञे पाणिनो एव गहिता, अथ खो कट्ठादयोपीति अधिप्पायेन ‘‘सेसो सब्बोपी’’ति आह। एवं सन्तेपि वत्थुविसेसकित्तनवसेन पाळियं अनागतो तथा कित्तेतब्बो ये वा पनाति वुत्तोति अधिप्पायो।
620. Bherisaddādīnañca vāditasaddattā ‘‘vuttāvasesāna’’nti āha. Amanussavacanena na manussehi aññe pāṇino eva gahitā, atha kho kaṭṭhādayopīti adhippāyena ‘‘seso sabbopī’’ti āha. Evaṃ santepi vatthuvisesakittanavasena pāḷiyaṃ anāgato tathā kittetabbo ye vā panāti vuttoti adhippāyo.
६२४. विस्सगन्धोति विरूपो मंसादिगन्धो। लम्बिलन्ति मधुरम्बिलं।
624. Vissagandhoti virūpo maṃsādigandho. Lambilanti madhurambilaṃ.
६३२. सञ्जानन्ति एतेनाति सञ्जाननं, उपलक्खणं। सकेन सकेन कम्मचित्तादिना पच्चयेन समुट्ठितानिपि इत्थिलिङ्गादीनि इन्द्रियसहिते सरीरे उप्पज्जमानानि तंतदाकारानि हुत्वा उप्पज्जन्तीति ‘‘इत्थिन्द्रियं पटिच्च समुट्ठहन्ती’’ति वुत्तानि। इत्थिलिङ्गादीसु एव च अधिपतिभावा एतस्स इन्द्रियता वुत्ता, इन्द्रियसहिते सन्ताने इत्थिलिङ्गादिआकाररूपपच्चयानं अञ्ञथा अनुप्पादनतो इत्थिग्गहणस्स च तेसं रूपानं पच्चयभावतो। यस्मा पन भावदसकेपि रूपानं इत्थिन्द्रियं न जनकं, नापि अनुपालकं उपत्थम्भकं वा, न च अञ्ञकलापरूपानं, तस्मा तं जीवितिन्द्रियं विय सकलापरूपानं आहारो विय वा कलापन्तररूपानञ्च इन्द्रियअत्थिअविगतपच्चयोति न वुत्तं। एस नयो पुरिसिन्द्रियेपि। लिङ्गादिआकारेसु रूपेसु रूपायतनस्स चक्खुविञ्ञेय्यत्ता लिङ्गादीनं चक्खुविञ्ञेय्यता वुत्ता।
632. Sañjānanti etenāti sañjānanaṃ, upalakkhaṇaṃ. Sakena sakena kammacittādinā paccayena samuṭṭhitānipi itthiliṅgādīni indriyasahite sarīre uppajjamānāni taṃtadākārāni hutvā uppajjantīti ‘‘itthindriyaṃ paṭicca samuṭṭhahantī’’ti vuttāni. Itthiliṅgādīsu eva ca adhipatibhāvā etassa indriyatā vuttā, indriyasahite santāne itthiliṅgādiākārarūpapaccayānaṃ aññathā anuppādanato itthiggahaṇassa ca tesaṃ rūpānaṃ paccayabhāvato. Yasmā pana bhāvadasakepi rūpānaṃ itthindriyaṃ na janakaṃ, nāpi anupālakaṃ upatthambhakaṃ vā, na ca aññakalāparūpānaṃ, tasmā taṃ jīvitindriyaṃ viya sakalāparūpānaṃ āhāro viya vā kalāpantararūpānañca indriyaatthiavigatapaccayoti na vuttaṃ. Esa nayo purisindriyepi. Liṅgādiākāresu rūpesu rūpāyatanassa cakkhuviññeyyattā liṅgādīnaṃ cakkhuviññeyyatā vuttā.
६३३. उभयम्पि…पे॰… कुसलेन पतिट्ठातीति सुगतिं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं। दुग्गतियञ्हि पटिसन्धि अकुसलेनेवाति तदा उप्पज्जमानो भावोपि अकुसलेनेव भवेय्य, पटिसन्धियं विय पवत्तेपीति। तयिदं द्वयं यस्मा सन्ताने सह न पवत्तति ‘‘यस्स इत्थिन्द्रियं उप्पज्जति, तस्स पुरिसिन्द्रियं उप्पज्जतीति? नो’’तिआदिवचनतो (यम॰ ३.इन्द्रिययमक.१८८), तस्मा उभतोब्यञ्जनकस्सपि एकमेविन्द्रियं होतीति वुत्तं।
633. Ubhayampi…pe… kusalena patiṭṭhātīti sugatiṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Duggatiyañhi paṭisandhi akusalenevāti tadā uppajjamāno bhāvopi akusaleneva bhaveyya, paṭisandhiyaṃ viya pavattepīti. Tayidaṃ dvayaṃ yasmā santāne saha na pavattati ‘‘yassa itthindriyaṃ uppajjati, tassa purisindriyaṃ uppajjatīti? No’’tiādivacanato (yama. 3.indriyayamaka.188), tasmā ubhatobyañjanakassapi ekamevindriyaṃ hotīti vuttaṃ.
६३५. एकन्तं कायविञ्ञत्तियं कायवोहारस्स पवत्तिदस्सनत्थं ‘‘कायेन संवरो साधू’’ति (ध॰ प॰ ३६१; सं॰ नि॰ १.११६) साधकसुत्तं आहटं। भावस्स गमनं पकासनं चोपनं। थम्भनाति वायोधातुअधिकानं भूतानं थम्भनाकारो विञ्ञत्तीति अत्थो। उद्धङ्गमवातादयो विय हि यो वाताधिको कलापो, तत्थ भूतानं विञ्ञत्तिआकारता होतीति। तेनेव ‘‘कायं थम्भेत्वा थद्धं करोतीति थम्भना’’ति वायोधातुकिच्चवसेन विञ्ञत्ति वुत्ता। ततो एव च ‘‘वायोधातुया आकारो कायविञ्ञत्ती’’ति च वत्तुं वट्टति, तथा ‘‘पथवीधातुया वचीविञ्ञत्ती’’ति पथवीधातुअधिकभूतविकारतो।
635. Ekantaṃ kāyaviññattiyaṃ kāyavohārassa pavattidassanatthaṃ ‘‘kāyena saṃvaro sādhū’’ti (dha. pa. 361; saṃ. ni. 1.116) sādhakasuttaṃ āhaṭaṃ. Bhāvassa gamanaṃ pakāsanaṃ copanaṃ. Thambhanāti vāyodhātuadhikānaṃ bhūtānaṃ thambhanākāro viññattīti attho. Uddhaṅgamavātādayo viya hi yo vātādhiko kalāpo, tattha bhūtānaṃ viññattiākāratā hotīti. Teneva ‘‘kāyaṃ thambhetvā thaddhaṃ karotīti thambhanā’’ti vāyodhātukiccavasena viññatti vuttā. Tato eva ca ‘‘vāyodhātuyā ākāro kāyaviññattī’’ti ca vattuṃ vaṭṭati, tathā ‘‘pathavīdhātuyā vacīviññattī’’ti pathavīdhātuadhikabhūtavikārato.
६३६. पभेदगता वाचा एवाति तिस्स फुस्साति पभेदगता। अथ वा वचीसङ्खारेहि वितक्कविचारेहि परिग्गहिता सवनविसयभावं अनुपनीतताय अभिन्ना तब्भावं नीयमाना वाचा ‘‘वचीभेदो’’ति वुच्चति। इरियापथम्पि उपत्थम्भेन्तीति यथापवत्तं इरियापथं उपत्थम्भेन्ति। यथा हि अब्बोकिण्णे भवङ्गे वत्तमाने अङ्गानि ओसीदन्ति पविट्ठानि विय होन्ति, न एवं ‘‘द्वत्तिंस छब्बीसा’’ति वुत्तेसु जागरणचित्तेसु वत्तमानेसु। तेसु पन वत्तमानेसु अङ्गानि उपत्थद्धानि यथापवत्तिरियापथभावेनेव पवत्तन्तीति। खीणासवानं चुतिचित्तन्ति विसेसेत्वा वुत्तं, ‘‘कामावचरानं पच्छिमचित्तस्स उप्पादक्खणे यस्स चित्तस्स अनन्तरा कामावचरानं पच्छिमचित्तं उप्पज्जिस्सति, रूपावचरे अरूपावचरे पच्छिमभविकानं, ये च रूपावचरं अरूपावचरं उपपज्जित्वा परिनिब्बायिस्सन्ति, तेसं चवन्तानं तेसं वचीसङ्खारो निरुज्झिस्सति, नो च तेसं कायसङ्खारो निरुज्झिस्सती’’ति (यम॰ २.सङ्खारयमक.८८) पन वचनतो अञ्ञेसम्पि चुतिचित्तं रूपं न समुट्ठापेतीति विञ्ञायति। न हि रूपसमुट्ठापकचित्तस्स गब्भगमनादिविनिबद्धाभावेन कायसङ्खारासमुट्ठापनं अत्थि, न च युत्तं ‘‘चुतो च चित्तसमुट्ठानञ्चस्स पवत्तती’’ति, नापि ‘‘चुतिचित्तं रूपं समुट्ठापेती’’ति पाळि अत्थीति।
636. Pabhedagatā vācā evāti tissa phussāti pabhedagatā. Atha vā vacīsaṅkhārehi vitakkavicārehi pariggahitā savanavisayabhāvaṃ anupanītatāya abhinnā tabbhāvaṃ nīyamānā vācā ‘‘vacībhedo’’ti vuccati. Iriyāpathampi upatthambhentīti yathāpavattaṃ iriyāpathaṃ upatthambhenti. Yathā hi abbokiṇṇe bhavaṅge vattamāne aṅgāni osīdanti paviṭṭhāni viya honti, na evaṃ ‘‘dvattiṃsa chabbīsā’’ti vuttesu jāgaraṇacittesu vattamānesu. Tesu pana vattamānesu aṅgāni upatthaddhāni yathāpavattiriyāpathabhāveneva pavattantīti. Khīṇāsavānaṃ cuticittanti visesetvā vuttaṃ, ‘‘kāmāvacarānaṃ pacchimacittassa uppādakkhaṇe yassa cittassa anantarā kāmāvacarānaṃ pacchimacittaṃ uppajjissati, rūpāvacare arūpāvacare pacchimabhavikānaṃ, ye ca rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ upapajjitvā parinibbāyissanti, tesaṃ cavantānaṃ tesaṃ vacīsaṅkhāro nirujjhissati, no ca tesaṃ kāyasaṅkhāro nirujjhissatī’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.88) pana vacanato aññesampi cuticittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpetīti viññāyati. Na hi rūpasamuṭṭhāpakacittassa gabbhagamanādivinibaddhābhāvena kāyasaṅkhārāsamuṭṭhāpanaṃ atthi, na ca yuttaṃ ‘‘cuto ca cittasamuṭṭhānañcassa pavattatī’’ti, nāpi ‘‘cuticittaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpetī’’ti pāḷi atthīti.
६३७. न कस्सतीति न विलेखियति। गतन्ति विञ्ञातं। असम्फुट्ठं चतूहि महाभूतेहीति यस्मिं कलापे भूतानं परिच्छेदो, तेहेव असम्फुट्ठं। विज्जमानेपि हि कलापन्तरभूतानं कलापन्तरभूतसम्फुट्ठभावे तंतंभूतविवित्तता रूपपरियन्तो आकासोति येसं यो परिच्छेदो, तेहि सो असम्फुट्ठोव, अञ्ञथा परिच्छिन्नभावो न सिया तेसं भूतानं ब्यापितभावापत्तितो। अब्यापिता हि असम्फुट्ठताति।
637. Na kassatīti na vilekhiyati. Gatanti viññātaṃ. Asamphuṭṭhaṃ catūhi mahābhūtehīti yasmiṃ kalāpe bhūtānaṃ paricchedo, teheva asamphuṭṭhaṃ. Vijjamānepi hi kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtasamphuṭṭhabhāve taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ yo paricchedo, tehi so asamphuṭṭhova, aññathā paricchinnabhāvo na siyā tesaṃ bhūtānaṃ byāpitabhāvāpattito. Abyāpitā hi asamphuṭṭhatāti.
६३८. लहुतादीनं अञ्ञमञ्ञाविजहनेन दुब्बिञ्ञेय्यनानत्तता वुत्ताति तंतंविकाराधिकरूपेहि तंतंनानत्तप्पकासनत्थं ‘‘एवं सन्तेपी’’तिआदिमाह। यथावुत्ता च पच्चया तंतंविकारस्स विसेसपच्चयभावतो वुत्ता, अविसेसेन पन सब्बे सब्बेसं पच्चयाति।
638. Lahutādīnaṃ aññamaññāvijahanena dubbiññeyyanānattatā vuttāti taṃtaṃvikārādhikarūpehi taṃtaṃnānattappakāsanatthaṃ ‘‘evaṃ santepī’’tiādimāha. Yathāvuttā ca paccayā taṃtaṃvikārassa visesapaccayabhāvato vuttā, avisesena pana sabbe sabbesaṃ paccayāti.
६४१. आदितो चयो आचयो, पठमुप्पत्ति। उपरि चयो उपचयो। पबन्धो सन्तति। तत्थ उद्देसे अवुत्तोपि आचयो उपचयसद्देनेव विञ्ञायतीति ‘‘यो आयतनानं आचयो पुनप्पुनं निब्बत्तमानानं, सोव रूपस्स उपचयो’’ति आह। पाळियं पन उप-सद्दो पठमत्थो उपरिअत्थो च होतीति ‘‘आदिचयो उपचयो, उपरिचयो सन्तती’’ति अयमत्थो विञ्ञायतीति। अञ्ञथा हि आचयसङ्खातस्स पठमुप्पादस्स अवुत्तता आपज्जेय्य।
641. Ādito cayo ācayo, paṭhamuppatti. Upari cayo upacayo. Pabandho santati. Tattha uddese avuttopi ācayo upacayasaddeneva viññāyatīti ‘‘yo āyatanānaṃ ācayo punappunaṃ nibbattamānānaṃ, sova rūpassa upacayo’’ti āha. Pāḷiyaṃ pana upa-saddo paṭhamattho upariattho ca hotīti ‘‘ādicayo upacayo, uparicayo santatī’’ti ayamattho viññāyatīti. Aññathā hi ācayasaṅkhātassa paṭhamuppādassa avuttatā āpajjeyya.
एवन्ति ‘‘यो आयतनानं आचयो’’तिआदिनिद्देसेन किं कथितं होति? आयतनेन आचयो कथितो। आचयूपचयसन्ततियो हि निब्बत्तिभावेन आचयो एवाति आयतनेहि आचयादीनं पकासितत्ता तेहि आचयो कथितो। आयतनानं आचयादिवचनेनेव आचयसभावानि उप्पादधम्मानि आयतनानीति आचयेन तंपकतिकानि आयतनानि कथितानि। लक्खणञ्हि उप्पादो, न रूपरूपन्ति। तेनेवाधिप्पायेनाह ‘‘आयतनमेव कथित’’न्ति। आचयञ्हि लक्खणं कथयन्तेन तंलक्खणानि आयतनानेव कथितानि होन्तीति। एवम्पि किं कथितं होतीति आयतनाचयेहि आचयायतनेहि आचयमेव आयतनमेव कथेन्तेन उद्देसे निद्देसे च आचयोति इदमेव अवत्वा उपचयसन्ततियो उद्दिसित्वा तेसं विभजनवसेन आयतनेन आचयकथनादिना किं कथितं होतीति अधिप्पायो। आचयोति उपचयमाह, उपचयोति च सन्ततिं। तदेवुभयं यथाक्कमं विवरन्तो ‘‘निब्बत्ति वड्ढि कथिता’’ति आह। उपचयसन्ततियो हि अत्थतो एकत्ता आचयोवाति तदुद्देसविभजनवसेन आयतनेन आचयकथनादिना निब्बत्तिवड्ढिआकारनानत्तं आचयस्स कथितन्ति अत्थो। इममेवत्थं विभावेतुं ‘‘अत्थतो ही’’तिआदिमाह। यस्मा च उभयम्पि एतं जातिरूपस्सेवाधिवचनं, तस्मा जातिरूपस्स लक्खणादिविसेसेसु आचयादीसु पवत्तिआदीसु च आचयादिलक्खणादिको उपचयो, पवत्तिआदिलक्खणादिका सन्ततीति वेदितब्बाति अत्थो।
Evanti ‘‘yo āyatanānaṃ ācayo’’tiādiniddesena kiṃ kathitaṃ hoti? Āyatanena ācayo kathito. Ācayūpacayasantatiyo hi nibbattibhāvena ācayo evāti āyatanehi ācayādīnaṃ pakāsitattā tehi ācayo kathito. Āyatanānaṃ ācayādivacaneneva ācayasabhāvāni uppādadhammāni āyatanānīti ācayena taṃpakatikāni āyatanāni kathitāni. Lakkhaṇañhi uppādo, na rūparūpanti. Tenevādhippāyenāha ‘‘āyatanameva kathita’’nti. Ācayañhi lakkhaṇaṃ kathayantena taṃlakkhaṇāni āyatanāneva kathitāni hontīti. Evampi kiṃ kathitaṃ hotīti āyatanācayehi ācayāyatanehi ācayameva āyatanameva kathentena uddese niddese ca ācayoti idameva avatvā upacayasantatiyo uddisitvā tesaṃ vibhajanavasena āyatanena ācayakathanādinā kiṃ kathitaṃ hotīti adhippāyo. Ācayoti upacayamāha, upacayoti ca santatiṃ. Tadevubhayaṃ yathākkamaṃ vivaranto ‘‘nibbatti vaḍḍhi kathitā’’ti āha. Upacayasantatiyo hi atthato ekattā ācayovāti taduddesavibhajanavasena āyatanena ācayakathanādinā nibbattivaḍḍhiākāranānattaṃ ācayassa kathitanti attho. Imamevatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘atthato hī’’tiādimāha. Yasmā ca ubhayampi etaṃ jātirūpassevādhivacanaṃ, tasmā jātirūpassa lakkhaṇādivisesesu ācayādīsu pavattiādīsu ca ācayādilakkhaṇādiko upacayo, pavattiādilakkhaṇādikā santatīti veditabbāti attho.
६४३. पकतिनिद्देसाति फलविपच्चनपकतिया निद्देसा, जराय पापुणितब्बं फलमेव वा पकति। न च खण्डिच्चादीनेव जराति कललकालतो पभुति पुरिमरूपानं जरापत्तक्खणे उप्पज्जमानानि पच्छिमरूपानि परिपक्करूपानुरूपानि परिणतपरिणतानि उप्पज्जन्तीति अनुक्कमेन सुपरिणतरूपपरिपाककाले उप्पज्जमानानि खण्डिच्चादिसभावानि उप्पज्जन्ति। तानि उदकादिमग्गेसु तिणरुक्खसंभग्गतादयो विय परिपाकगतमग्गसङ्खातेसु परिपक्करूपेसु उप्पन्नानि जराय गतमग्गोइच्चेव वुत्तानि, न जराति। अविञ्ञायमानन्तरजरा अवीचिजरा। मरणे उपनयनरसा।
643. Pakatiniddesāti phalavipaccanapakatiyā niddesā, jarāya pāpuṇitabbaṃ phalameva vā pakati. Na ca khaṇḍiccādīneva jarāti kalalakālato pabhuti purimarūpānaṃ jarāpattakkhaṇe uppajjamānāni pacchimarūpāni paripakkarūpānurūpāni pariṇatapariṇatāni uppajjantīti anukkamena supariṇatarūpaparipākakāle uppajjamānāni khaṇḍiccādisabhāvāni uppajjanti. Tāni udakādimaggesu tiṇarukkhasaṃbhaggatādayo viya paripākagatamaggasaṅkhātesu paripakkarūpesu uppannāni jarāya gatamaggoicceva vuttāni, na jarāti. Aviññāyamānantarajarā avīcijarā. Maraṇe upanayanarasā.
६४४. तं पत्वाति तं अत्तनो एव खयवयसङ्खातं सभावं पत्वा रूपं खीयति वेति भिज्जति। पोथेत्वा पातितस्स दुब्बलता पराधीनता सयनपरायणता च होति, तथा जराभिभूतस्साति पोथकसदिसी जरा।
644. Taṃ patvāti taṃ attano eva khayavayasaṅkhātaṃ sabhāvaṃ patvā rūpaṃ khīyati veti bhijjati. Pothetvā pātitassa dubbalatā parādhīnatā sayanaparāyaṇatā ca hoti, tathā jarābhibhūtassāti pothakasadisī jarā.
६४५. कत्तब्बतोति कत्तब्बसभावतो। विसाणादीनं तरच्छखेळतेमितानं पासाणानं विय थद्धभावाभावतो अहिविच्छिकानं विय सविसत्ताभावतो च सुखुमता वुत्ता। ओजालक्खणोति एत्थ अङ्गमङ्गानुसारिनो रसस्स सारो उपत्थम्भबलकारो भूतनिस्सितो एको विसेसो ओजाति।
645. Kattabbatoti kattabbasabhāvato. Visāṇādīnaṃ taracchakheḷatemitānaṃ pāsāṇānaṃ viya thaddhabhāvābhāvato ahivicchikānaṃ viya savisattābhāvato ca sukhumatā vuttā. Ojālakkhaṇoti ettha aṅgamaṅgānusārino rasassa sāro upatthambhabalakāro bhūtanissito eko viseso ojāti.
उपादाभाजनीयकथावण्णना निट्ठिता।
Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धम्मसङ्गणीपाळि • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / रूपविभत्ति • Rūpavibhatti
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / धम्मसङ्गणि-अट्ठकथा • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / उपादाभाजनीयकथा • Upādābhājanīyakathā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / उपादाभाजनीयवण्णना • Upādābhājanīyavaṇṇanā
