| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
ទុកនិទ្ទេសោ
Dukaniddeso
ឧបាទាភាជនីយកថាវណ្ណនា
Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā
៥៩៦. អប្បរជក្ខាទិសត្តសមូហទស្សនំ ពុទ្ធចក្ខុ, ឆសុ អសាធារណញាណេសុ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណំ ទដ្ឋព្ពំ។ សព្ពសង្ខតាសង្ខតទស្សនំ សមន្តចក្ខុ។ ‘‘ទុក្ខំ បរិញ្ញេយ្យំ បរិញ្ញាត’’ន្តិ (សំ. និ. ៥.១០៨១; មហាវ. ១៥) ឯវមាទិនា អាការេន បវត្តំ ញាណទស្សនំ ញាណចក្ខុ, តម្បិ បុរិមទ្វយមិវ កាមាវចរំ។ ចតុសច្ចធម្មទស្សនំ ធម្មចក្ខុ។ ឧបត្ថម្ភភូតា ចតុសមុដ្ឋានិករូបសន្តតិយោ សម្ភារា។ សហ សម្ភារេហិ សសម្ភារំ, សម្ភារវន្តំ។ សម្ភវោតិ អាបោធាតុមេវ សម្ភវសម្ភូតមាហ។ សណ្ឋានន្តិ វណ្ណាយតនមេវ បរិមណ្ឌលាទិសណ្ឋានភូតំ។ តេសំ បន វិសុំ វចនំ តថាភូតានំ អតថាភូតានញ្ច អាបោធាតុវណ្ណាយតនានំ យថាវុត្តេ មំសបិណ្ឌេ វិជ្ជមានត្តា។ ចុទ្ទសសម្ភារោ ហិ មំសបិណ្ឌោ។ សម្ភវស្ស ចតុធាតុនិស្សិតេហិ សហ វុត្តស្ស ធាតុត្តយនិស្សិតតា យោជេតព្ពា។ អាបោធាតុវណ្ណាយតនានមេវ វា សម្ភវសណ្ឋានាភាវា វិសុំ វុត្តាតិ ចតុធាតុនិស្សិតតា ច ន វិរុជ្ឈតិ។ យំ មំសបិណ្ឌំ សេតាទិនា សញ្ជានន្តោ ន បសាទចក្ខុំ សញ្ជានាតិ, បត្ថិណ្ណតាទិវិសេសំ វត្តុកាមោ ‘‘បថវីបិ អត្ថី’’តិអាទិ វុត្តម្បិ វទតិ។
596. Apparajakkhādisattasamūhadassanaṃ buddhacakkhu, chasu asādhāraṇañāṇesu indriyaparopariyattañāṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Sabbasaṅkhatāsaṅkhatadassanaṃ samantacakkhu. ‘‘Dukkhaṃ pariññeyyaṃ pariññāta’’nti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15) evamādinā ākārena pavattaṃ ñāṇadassanaṃ ñāṇacakkhu, tampi purimadvayamiva kāmāvacaraṃ. Catusaccadhammadassanaṃ dhammacakkhu. Upatthambhabhūtā catusamuṭṭhānikarūpasantatiyo sambhārā. Saha sambhārehi sasambhāraṃ, sambhāravantaṃ. Sambhavoti āpodhātumeva sambhavasambhūtamāha. Saṇṭhānanti vaṇṇāyatanameva parimaṇḍalādisaṇṭhānabhūtaṃ. Tesaṃ pana visuṃ vacanaṃ tathābhūtānaṃ atathābhūtānañca āpodhātuvaṇṇāyatanānaṃ yathāvutte maṃsapiṇḍe vijjamānattā. Cuddasasambhāro hi maṃsapiṇḍo. Sambhavassa catudhātunissitehi saha vuttassa dhātuttayanissitatā yojetabbā. Āpodhātuvaṇṇāyatanānameva vā sambhavasaṇṭhānābhāvā visuṃ vuttāti catudhātunissitatā ca na virujjhati. Yaṃ maṃsapiṇḍaṃ setādinā sañjānanto na pasādacakkhuṃ sañjānāti, patthiṇṇatādivisesaṃ vattukāmo ‘‘pathavīpi atthī’’tiādi vuttampi vadati.
សរីរសណ្ឋានុប្បត្តិទេសភូតេតិ ឯតេន អវសេសំ កណ្ហមណ្ឌលំ បដិក្ខិបតិ។ ស្នេហមិវ សត្តក្ខិបដលានិ ព្យាបេត្វា ឋិតាហេវ អត្តនោ និស្សយភូតាហិ ចតូហិ ធាតូហិ កតូបការំ តំនិស្សិតេហិ ឯវ អាយុវណ្ណាទីហិ អនុបាលិតបរិវារិតំ តិសន្តតិរូបសមុដ្ឋាបកេហិ ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានំ តិដ្ឋតិ។ សត្តក្ខិបដលានំ ព្យាបនវចនេន ច អនេកកលាបគតភាវំ ចក្ខុស្ស ទស្សេតិ។ បមាណតោ ឩកាសិរមត្តន្តិ ឩកាសិរមត្តេ បទេសេ បវត្តនតោ វុត្តំ។ រូបានិ មនុបស្សតីតិ ម-ការោ បទសន្ធិករោ។ អថ វា មនូតិ មច្ចោ។ ឧបការភូតេហិ សង្គហិតោ។ បរិយាយេនាតិ ចតុន្នំ បសាទោ តេសុ ឯកស្ស ទ្វិន្នញ្ចាតិបិ វត្តុំ យុត្តោ សមានធនានំ ធនំ វិយាតិ ឯតេន បរិយាយេន។ សរីរំ រូបក្ខន្ធោ ឯវ។ បដិឃដ្ដនមេវ និឃំសោ បដិឃដ្ដនានិឃំសោ។ រូបាភិមុខភាវេន ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស និស្សយភាវាបត្តិសង្ខាតោ បដិឃដ្ដនតោ ជាតោ វា និឃំសោ បដិឃដ្ដនានិឃំសោ។
Sarīrasaṇṭhānuppattidesabhūteti etena avasesaṃ kaṇhamaṇḍalaṃ paṭikkhipati. Snehamiva sattakkhipaṭalāni byāpetvā ṭhitāheva attano nissayabhūtāhi catūhi dhātūhi katūpakāraṃ taṃnissitehi eva āyuvaṇṇādīhi anupālitaparivāritaṃ tisantatirūpasamuṭṭhāpakehi utucittāhārehi upatthambhiyamānaṃ tiṭṭhati. Sattakkhipaṭalānaṃ byāpanavacanena ca anekakalāpagatabhāvaṃ cakkhussa dasseti. Pamāṇato ūkāsiramattanti ūkāsiramatte padese pavattanato vuttaṃ. Rūpāni manupassatīti ma-kāro padasandhikaro. Atha vā manūti macco. Upakārabhūtehi saṅgahito. Pariyāyenāti catunnaṃ pasādo tesu ekassa dvinnañcātipi vattuṃ yutto samānadhanānaṃ dhanaṃ viyāti etena pariyāyena. Sarīraṃ rūpakkhandho eva. Paṭighaṭṭanameva nighaṃso paṭighaṭṭanānighaṃso. Rūpābhimukhabhāvena cakkhuviññāṇassa nissayabhāvāpattisaṅkhāto paṭighaṭṭanato jāto vā nighaṃso paṭighaṭṭanānighaṃso.
បរិកប្បវចនំ ‘‘សចេ អាបាថំ អាគច្ឆេយ្យា’’តិ ហេតុកិរិយំ, ‘‘បស្សេយ្យា’’តិ ផលកិរិយញ្ច បរិកប្បេត្វា តេន បរិកប្បេន វចនំ។ ឯត្ថ ច ហេតុកិរិយា អនេកត្តា អវុត្តាបិ វិញ្ញាយតីតិ ទដ្ឋព្ពា។ ‘‘បស្សេ វា’’តិ ឥមិនា វចនេន តីសុបិ កាលេសុ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស និស្សយភាវំ អនុបគច្ឆន្តំ ចក្ខុំ សង្គណ្ហាតិ។ ទស្សនេ បរិណាយកភាវោ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋោ។ យថា ហិ ឥស្សរោ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ករោថា’’តិ វទន្តោ តស្មិំ តស្មិំ កិច្ចេ សបុរិសេ បរិណាយតិ បវត្តយតិ, ឯវមិទម្បិ ចក្ខុសម្ផស្សាទីនំ និស្សយភាវេន តេ ធម្មេ ទស្សនកិច្ចេ អាណាបេន្តំ វិយ បរិណាយតីតិ ចក្ខូតិ វុច្ចតិ។ ចក្ខតីតិ ហិ ចក្ខុ, យថាវុត្តេន នយេន អាចិក្ខតិ បរិណាយតីតិ អត្ថោ។ អថ វា សមវិសមានិ រូបានិ ចក្ខតិ អាចិក្ខតិ, បកាសេតីតិ វា ចក្ខុ។ សញ្ជាយន្តិ ឯត្ថាតិ សញ្ជាតិ។ កេ សញ្ជាយន្តិ? ផស្សាទីនិ ។ តថា សមោសរណំ។ ចក្ខុសម្ផស្សាទីនំ អត្តនោ តិក្ខមន្ទភាវានុបវត្តនេន ឥន្ទដ្ឋំ ការេតីតិ។ និច្ចំ ធុវំ អត្តាតិ គហិតស្សបិ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន។ វឡញ្ជន្តិ បវិសន្តិ ឯតេនាតិ វឡញ្ជនំ, តំទ្វារិកានំ ផស្សាទីនំ វឡញ្ជនដ្ឋេន។
Parikappavacanaṃ ‘‘sace āpāthaṃ āgaccheyyā’’ti hetukiriyaṃ, ‘‘passeyyā’’ti phalakiriyañca parikappetvā tena parikappena vacanaṃ. Ettha ca hetukiriyā anekattā avuttāpi viññāyatīti daṭṭhabbā. ‘‘Passe vā’’ti iminā vacanena tīsupi kālesu cakkhuviññāṇassa nissayabhāvaṃ anupagacchantaṃ cakkhuṃ saṅgaṇhāti. Dassane pariṇāyakabhāvo dassanapariṇāyakaṭṭho. Yathā hi issaro ‘‘idañcidañca karothā’’ti vadanto tasmiṃ tasmiṃ kicce sapurise pariṇāyati pavattayati, evamidampi cakkhusamphassādīnaṃ nissayabhāvena te dhamme dassanakicce āṇāpentaṃ viya pariṇāyatīti cakkhūti vuccati. Cakkhatīti hi cakkhu, yathāvuttena nayena ācikkhati pariṇāyatīti attho. Atha vā samavisamāni rūpāni cakkhati ācikkhati, pakāsetīti vā cakkhu. Sañjāyanti etthāti sañjāti. Ke sañjāyanti? Phassādīni . Tathā samosaraṇaṃ. Cakkhusamphassādīnaṃ attano tikkhamandabhāvānupavattanena indaṭṭhaṃ kāretīti. Niccaṃ dhuvaṃ attāti gahitassapi lujjanapalujjanaṭṭhena. Vaḷañjanti pavisanti etenāti vaḷañjanaṃ, taṃdvārikānaṃ phassādīnaṃ vaḷañjanaṭṭhena.
៥៩៧. បុព្ពេ វុត្តោ បរិកប្បោ ឯវ វិកប្បនត្ថោ។ ឃដ្ដយមានមេវាតិ បសាទស្ស អភិមុខភាវវិសេសំ គច្ឆន្តមេវ។
597. Pubbe vutto parikappo eva vikappanattho. Ghaṭṭayamānamevāti pasādassa abhimukhabhāvavisesaṃ gacchantameva.
៥៩៩. រូបំ អារព្ភ ចក្ខុសម្ផស្សាទីនំ ឧប្បត្តិវចនេនេវ តេសំ តំទ្វារិកានំ អញ្ញេសញ្ច រូបំ អារព្ភ ឧប្បត្តិ វុត្តា ហោតិ។ យថា ច តេសំ រូបំ បច្ចយោ ហោតិ, តេន បច្ចយេន ឧប្បត្តិ វុត្តា ហោតីតិ អធិប្បាយេន ‘‘ឥមិនា’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ ចក្ខុបសាទវត្ថុកានំ ផស្សាទីនន្តិ ឥមិនា វចនេន តទាលម្ពនរូបារម្មណតាយ តំសទិសានំ មនោធាតុអាទីនញ្ច បុរេជាតបច្ចយេន ឧប្បត្តិ ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពា។ យត្ថ បន វិសេសោ អត្ថិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ចក្ខុទ្វារជវនវីថិបរិយាបន្នាន’’ន្តិអាទិមាហ។ តានិ ហិ រូបំ គរុំ កត្វា បវត្តមានស្សាទនាភិនន្ទនភូតានិ តំសម្បយុត្តានិ ច អារម្មណាធិបតិអារម្មណូបនិស្សយេហិ ឧប្បជ្ជន្តិ, អញ្ញានិ អារម្មណបុរេជាតេនេវាតិ ឯវំ ‘‘អារព្ភា’’តិ វចនំ អារម្មណបច្ចយតោ អញ្ញបច្ចយភាវស្សបិ ទីបកំ, អារម្មណវចនំ អារម្មណបច្ចយភាវស្សេវាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ។
599. Rūpaṃ ārabbha cakkhusamphassādīnaṃ uppattivacaneneva tesaṃ taṃdvārikānaṃ aññesañca rūpaṃ ārabbha uppatti vuttā hoti. Yathā ca tesaṃ rūpaṃ paccayo hoti, tena paccayena uppatti vuttā hotīti adhippāyena ‘‘iminā’’tiādimāha. Tattha cakkhupasādavatthukānaṃ phassādīnanti iminā vacanena tadālambanarūpārammaṇatāya taṃsadisānaṃ manodhātuādīnañca purejātapaccayena uppatti dassitāti daṭṭhabbā. Yattha pana viseso atthi, taṃ dassetuṃ ‘‘cakkhudvārajavanavīthipariyāpannāna’’ntiādimāha. Tāni hi rūpaṃ garuṃ katvā pavattamānassādanābhinandanabhūtāni taṃsampayuttāni ca ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayehi uppajjanti, aññāni ārammaṇapurejātenevāti evaṃ ‘‘ārabbhā’’ti vacanaṃ ārammaṇapaccayato aññapaccayabhāvassapi dīpakaṃ, ārammaṇavacanaṃ ārammaṇapaccayabhāvassevāti ayametesaṃ viseso.
៦០០. សុណាតីតិ សោតវិញ្ញាណស្ស និស្សយភាវេន សុណាតិ។ ជិវ្ហាសទ្ទេន វិញ្ញាយមានា កិរិយា សាយនន្តិ កត្វា ‘‘សាយនដ្ឋេនា’’តិ អាហ។ កុច្ឆិតានំ ទុក្ខសម្បយុត្តផស្សាទីនំ អាយោតិ កាយោ, ទុក្ខទុក្ខវិបរិណាមទុក្ខានំ វា។ កាយាយតនស្ស ព្យាបិតាយ ចក្ខុបសាទេ កាយបសាទភាវោបិ អត្ថិ, តេន ចក្ខុបសាទស្ស អនុវិទ្ធត្តា នោ ព្យាបិតា ច ន សិយា, វុត្តា ច សា។ តស្មា ចក្ខុបសាទស្ស ផោដ្ឋព្ពាវភាសនំ កាយបសាទស្ស ច រូបាវភាសនំ អាបន្នន្តិ លក្ខណសម្មិស្សតំ ចោទេតិ។ ចក្ខុកាយានំ អញ្ញនិស្សយត្តា កលាបន្តរគតតាយ ‘‘អញ្ញស្ស អញ្ញត្ថ អភាវតោ’’តិ អាហ។ រូបរសាទិនិទស្សនំ សមាននិស្សយានញ្ច អញ្ញមញ្ញសភាវានុបគមេន អញ្ញមញ្ញស្មិំ អភាវោ, កោ បន វាទោ អសមាននិស្សយានន្តិ ទស្សេតុំ វុត្តំ។
600. Suṇātīti sotaviññāṇassa nissayabhāvena suṇāti. Jivhāsaddena viññāyamānā kiriyā sāyananti katvā ‘‘sāyanaṭṭhenā’’ti āha. Kucchitānaṃ dukkhasampayuttaphassādīnaṃ āyoti kāyo, dukkhadukkhavipariṇāmadukkhānaṃ vā. Kāyāyatanassa byāpitāya cakkhupasāde kāyapasādabhāvopi atthi, tena cakkhupasādassa anuviddhattā no byāpitā ca na siyā, vuttā ca sā. Tasmā cakkhupasādassa phoṭṭhabbāvabhāsanaṃ kāyapasādassa ca rūpāvabhāsanaṃ āpannanti lakkhaṇasammissataṃ codeti. Cakkhukāyānaṃ aññanissayattā kalāpantaragatatāya ‘‘aññassa aññattha abhāvato’’ti āha. Rūparasādinidassanaṃ samānanissayānañca aññamaññasabhāvānupagamena aññamaññasmiṃ abhāvo, ko pana vādo asamānanissayānanti dassetuṃ vuttaṃ.
រូបាភិឃាតារហោ ច សោ ភូតប្បសាទោ ចាតិ រូបាភិឃាតារហភូតប្បសាទោ។ ឯវំលក្ខណំ ចក្ខុ។ រូបាភិឃាតោតិ ច រូបេ, រូបស្ស វា អភិឃាតោតិ អត្ថោ។ បរិបុណ្ណាបរិបុណ្ណាយតនត្តភាវនិព្ពត្តកស្ស កម្មស្ស និទានភូតា កាមតណ្ហា រូបតណ្ហា ច តទាយតនិកភវបត្ថនាភាវតោ ទដ្ឋុកាមតាទិវោហារំ អរហតីតិ ទុតិយោ នយោ សព្ពត្ថ វុត្តោ។ តត្ថ ទដ្ឋុកាមតានិទានំ កម្មំ សមុដ្ឋានមេតេសន្តិ ទដ្ឋុកាមតានិទានកម្មសមុដ្ឋានានិ, ឯវំវិធានំ ភូតានំ បសាទលក្ខណំ ចក្ខុ, ឯវំវិធោ វា ភូតប្បសាទោ ទដ្ឋុកាមតានិ…បេ.… បសាទោ។ ឯវំលក្ខណំ ចក្ខុ។ រូបេសុ បុគ្គលស្ស វា វិញ្ញាណស្ស វា អាវិញ្ឆនរសំ។
Rūpābhighātāraho ca so bhūtappasādo cāti rūpābhighātārahabhūtappasādo. Evaṃlakkhaṇaṃ cakkhu. Rūpābhighātoti ca rūpe, rūpassa vā abhighātoti attho. Paripuṇṇāparipuṇṇāyatanattabhāvanibbattakassa kammassa nidānabhūtā kāmataṇhā rūpataṇhā ca tadāyatanikabhavapatthanābhāvato daṭṭhukāmatādivohāraṃ arahatīti dutiyo nayo sabbattha vutto. Tattha daṭṭhukāmatānidānaṃ kammaṃ samuṭṭhānametesanti daṭṭhukāmatānidānakammasamuṭṭhānāni, evaṃvidhānaṃ bhūtānaṃ pasādalakkhaṇaṃ cakkhu, evaṃvidho vā bhūtappasādo daṭṭhukāmatāni…pe… pasādo. Evaṃlakkhaṇaṃ cakkhu. Rūpesu puggalassa vā viññāṇassa vā āviñchanarasaṃ.
កាយោ សព្ពេសន្តិ កោ ឯត្ថ វិសេសោ, ននុ តេជាទិអធិកានញ្ច ភូតានំ បសាទា សព្ពេសំយេវាតិ? សច្ចមេតំ, ឥទំ បន ‘‘សព្ពេស’’ន្តិ វចនំ ‘‘សមានាន’’ន្តិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ អនុវត្តមានស្ស ឯកទេសាធិកភាវស្ស និវារណវសេន វុត្តត្តា។ តេជាទីនន្តិ បទីបសង្ខាតស្ស តេជស្ស ឱភាសេន វាយុស្ស សទ្ទេន បថវិយា គន្ធេន ខេឡសង្ខាតស្ស ឧទកស្ស រសេនាតិ បុរិមវាទេ បច្ឆិមវាទេ ច យថាយោគំ តំតំភូតគុណេហិ អនុគ្គយ្ហភាវតោ រូបាទិគ្គហណេ ឧបករិតព្ពតោតិ អត្ថោ។ រូបាទីនំ អធិកភាវទស្សនតោតិ អគ្គិម្ហិ រូបស្ស បភស្សរស្ស វាយុម្ហិ សទ្ទស្ស សភាវេន សុយ្យមានស្ស បថវិយា សុរភិអាទិនោ គន្ធស្ស អាបេ ច រសស្ស មធុរស្ស វិសេសយុត្តានំ ទស្សនតោ ‘‘រូបាទយោ តេសំ គុណា’’តិ បឋមវាទី អាហ។ តស្សេវ ច ‘‘ឥច្ឆេយ្យាមា’’តិអាទិនា ឧត្តរមាហ។ ឥមិនាវុបាយេន ទុតិយវាទិស្សបិ និគ្គហោ ហោតីតិ។
Kāyo sabbesanti ko ettha viseso, nanu tejādiadhikānañca bhūtānaṃ pasādā sabbesaṃyevāti? Saccametaṃ, idaṃ pana ‘‘sabbesa’’nti vacanaṃ ‘‘samānāna’’nti imamatthaṃ dīpeti anuvattamānassa ekadesādhikabhāvassa nivāraṇavasena vuttattā. Tejādīnanti padīpasaṅkhātassa tejassa obhāsena vāyussa saddena pathaviyā gandhena kheḷasaṅkhātassa udakassa rasenāti purimavāde pacchimavāde ca yathāyogaṃ taṃtaṃbhūtaguṇehi anuggayhabhāvato rūpādiggahaṇe upakaritabbatoti attho. Rūpādīnaṃ adhikabhāvadassanatoti aggimhi rūpassa pabhassarassa vāyumhi saddassa sabhāvena suyyamānassa pathaviyā surabhiādino gandhassa āpe ca rasassa madhurassa visesayuttānaṃ dassanato ‘‘rūpādayo tesaṃ guṇā’’ti paṭhamavādī āha. Tasseva ca ‘‘iccheyyāmā’’tiādinā uttaramāha. Imināvupāyena dutiyavādissapi niggaho hotīti.
អថ វា រូបាទិវិសេសគុណេហិ តេជអាកាសបថវីអាបវាយូហិ ចក្ខាទីនិ កតានីតិ វទន្តស្ស កណាទស្ស វាទំ តតិយំ ឧទ្ធរិត្វា តំ និគ្គហេតុំ ‘‘អថាបិ វទេយ្យុ’’ន្តិអាទិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ អាសវេ ឧបលព្ភមានោបិ គន្ធោ បថវិយា អាបោសំយុត្តាយ កប្បាសតោ វិសទិសាយាតិ ន កប្បាសគន្ធស្ស អធិកភាវាបត្តីតិ ចេ? ន, អនភិភូតត្តា។ អាសវេហិ ឧទកសំយុត្តា បថវី ឧទកេន អភិភូតា, ន កប្បាសបថវីតិ តស្សាយេវ អធិកេន គន្ធេន ភវិតព្ពន្តិ។ ឧណ្ហោទកសញ្ញុត្តោ ច អគ្គិ ឧបលព្ភនីយោ មហន្តោតិ កត្វា តស្ស ផស្សោ វិយ វណ្ណោបិ បភស្សរោ ឧបលព្ភិតព្ពោតិ ឧណ្ហោទកវណ្ណតោ អគ្គិនា អនភិសម្ពន្ធស្ស សីតុទកស្ស វណ្ណោ បរិហាយេថ។ តស្មាតិ ឯតស្សុភយស្ស អភាវា។ តទភាវេន ហិ រូបាទីនំ តេជាទិវិសេសគុណតា និវត្តិតា, តំនិវត្តនេន ‘‘តេជាទីនំ គុណេហិ រូបាទីហិ អនុគ្គយ្ហភាវតោ’’តិ ឥទំ ការណំ និវត្តិតន្តិ។ ឯវំ បរម្បរាយ ឧភយាភាវោ វិសេសកប្បនប្បហានស្ស ការណំ ហោតីតិ អាហ ‘‘តស្មា បហាយេថេត’’ន្តិអាទិ។ ឯកកលាបេបិ រូបរសាទយោ វិសទិសា, កោ បន វាទោ នានាកលាបេ ចក្ខាទយោ ភូតវិសេសាភាវេបីតិ ទស្សេតុំ រូបរសាទិនិទស្សនំ វុត្តំ។
Atha vā rūpādivisesaguṇehi tejaākāsapathavīāpavāyūhi cakkhādīni katānīti vadantassa kaṇādassa vādaṃ tatiyaṃ uddharitvā taṃ niggahetuṃ ‘‘athāpi vadeyyu’’ntiādi vuttanti daṭṭhabbaṃ. Āsave upalabbhamānopi gandho pathaviyā āposaṃyuttāya kappāsato visadisāyāti na kappāsagandhassa adhikabhāvāpattīti ce? Na, anabhibhūtattā. Āsavehi udakasaṃyuttā pathavī udakena abhibhūtā, na kappāsapathavīti tassāyeva adhikena gandhena bhavitabbanti. Uṇhodakasaññutto ca aggi upalabbhanīyo mahantoti katvā tassa phasso viya vaṇṇopi pabhassaro upalabbhitabboti uṇhodakavaṇṇato agginā anabhisambandhassa sītudakassa vaṇṇo parihāyetha. Tasmāti etassubhayassa abhāvā. Tadabhāvena hi rūpādīnaṃ tejādivisesaguṇatā nivattitā, taṃnivattanena ‘‘tejādīnaṃ guṇehi rūpādīhi anuggayhabhāvato’’ti idaṃ kāraṇaṃ nivattitanti. Evaṃ paramparāya ubhayābhāvo visesakappanappahānassa kāraṇaṃ hotīti āha ‘‘tasmā pahāyetheta’’ntiādi. Ekakalāpepi rūparasādayo visadisā, ko pana vādo nānākalāpe cakkhādayo bhūtavisesābhāvepīti dassetuṃ rūparasādinidassanaṃ vuttaṃ.
យទិ ភូតវិសេសោ នត្ថិ, កិំ បន ចក្ខាទិវិសេសស្ស ការណន្តិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘យំ អញ្ញមញ្ញស្សា’’តិអាទិមាហ។ ឯកម្បិ កម្មំ បញ្ចាយតនិកត្តភាវបត្ថនានិប្ផន្នំ ចក្ខាទីនំ វិសេសហេតុត្តា ‘‘អញ្ញមញ្ញស្ស អសាធារណ’’ន្តិ ច ‘‘កម្មវិសេសោ’’តិ ច វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ ន ហិ តំ យេន វិសេសេន ចក្ខុស្ស បច្ចយោ, តេនេវ សោតស្ស ហោតិ ឥន្ទ្រិយន្តរាភាវប្បត្តិតោ។ ‘‘បដិសន្ធិក្ខណេ មហគ្គតា ឯកា ចេតនា កដត្តារូបានំ កម្មបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១២.៧៨) វចនេន បដិសន្ធិក្ខណេ វិជ្ជមានានំ សព្ពេសំ កដត្តារូបានំ ឯកា ចេតនា កម្មបច្ចយោ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ។ នានាចេតនាយ ហិ តទា ឥន្ទ្រិយុប្បត្តិយំ សតិ បរិត្តេន ច មហគ្គតេន ច កម្មុនា និព្ពត្តិតំ កដត្តារូបំ អាបជ្ជេយ្យាតិ ន ចេកា បដិសន្ធិ អនេកកម្មនិព្ពត្តា ហោតីតិ សិទ្ធមេកេន កម្មេន អនេកិន្ទ្រិយុប្បត្តិ ហោតីតិ។ អនល្លីនោ និស្សយោ ឯតស្សាតិ អនល្លីននិស្សយោ, រូបសទ្ទសង្ខាតោ វិសយោ។ គន្ធរសានំ និស្សយា ឃានជិវ្ហានិស្សយេ អល្លីយន្តីតិ តេ និស្សយវសេន អល្លីនា, ផោដ្ឋព្ពំ សយំ កាយនិស្សយអល្លីនំ ភូតត្តយត្តា។ ទូរេ…បេ.… សម្បត្តោ ឯវ នាម បដិឃដ្ដននិឃំសជនកតោតិ អធិប្បាយោ។ សទ្ទោ បន ធាតុបរម្បរាយ វាយុ វិយ អាគន្ត្វា និស្សយវសេន សោតនិស្សយេ អល្លីយិត្វា សោតំ ឃដ្ដេត្វា វវត្ថានំ គច្ឆន្តោ សណិកំ វវត្ថានំ គច្ឆតីតិ វុត្តោ។ ឯវំ បន សតិចិត្តសមុដ្ឋានំ សទ្ទាយតនំ សោតវិញ្ញាណស្ស កទាចិបិ អារម្មណបច្ចយោ ន សិយា។ ន ហិ ពហិទ្ធា ចិត្តសមុដ្ឋានុប្បត្តិ ឧបបជ្ជតីតិ។
Yadi bhūtaviseso natthi, kiṃ pana cakkhādivisesassa kāraṇanti taṃ dassetuṃ ‘‘yaṃ aññamaññassā’’tiādimāha. Ekampi kammaṃ pañcāyatanikattabhāvapatthanānipphannaṃ cakkhādīnaṃ visesahetuttā ‘‘aññamaññassa asādhāraṇa’’nti ca ‘‘kammaviseso’’ti ca vuttanti daṭṭhabbaṃ. Na hi taṃ yena visesena cakkhussa paccayo, teneva sotassa hoti indriyantarābhāvappattito. ‘‘Paṭisandhikkhaṇe mahaggatā ekā cetanā kaṭattārūpānaṃ kammapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 2.12.78) vacanena paṭisandhikkhaṇe vijjamānānaṃ sabbesaṃ kaṭattārūpānaṃ ekā cetanā kammapaccayo hotīti viññāyati. Nānācetanāya hi tadā indriyuppattiyaṃ sati parittena ca mahaggatena ca kammunā nibbattitaṃ kaṭattārūpaṃ āpajjeyyāti na cekā paṭisandhi anekakammanibbattā hotīti siddhamekena kammena anekindriyuppatti hotīti. Anallīno nissayo etassāti anallīnanissayo, rūpasaddasaṅkhāto visayo. Gandharasānaṃ nissayā ghānajivhānissaye allīyantīti te nissayavasena allīnā, phoṭṭhabbaṃ sayaṃ kāyanissayaallīnaṃ bhūtattayattā. Dūre…pe… sampatto eva nāma paṭighaṭṭananighaṃsajanakatoti adhippāyo. Saddo pana dhātuparamparāya vāyu viya āgantvā nissayavasena sotanissaye allīyitvā sotaṃ ghaṭṭetvā vavatthānaṃ gacchanto saṇikaṃ vavatthānaṃ gacchatīti vutto. Evaṃ pana saticittasamuṭṭhānaṃ saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa kadācipi ārammaṇapaccayo na siyā. Na hi bahiddhā cittasamuṭṭhānuppatti upapajjatīti.
ចិរេន សុយ្យេយ្យាតិ កស្មា ឯតំ វុត្តំ, ននុ ទូរេ ឋិតេហិ រជកាទិសទ្ទា ចិរេន សុយ្យន្តីតិ? ន, ទូរាសន្នានំ យថាបាកដេ សទ្ទេ គហណវិសេសតោ។ យថា ហិ ទូរាសន្នានំ វចនសទ្ទេ យថា បាកដីភូតេ គហណវិសេសតោ អាការវិសេសានំ អគ្គហណំ គហណញ្ច ហោតិ, ឯវំ រជកាទិសទ្ទេបិ អាសន្នស្ស អាទិតោ បភុតិ យាវាវសានា កមេន បាកដីភូតេ ទូរស្ស ចាវសានេ មជ្ឈេ វា បិណ្ឌវសេន បវត្តិបាកដីភូតេ និច្ឆយគហណានំ សោតវិញ្ញាណវីថិយា បរតោ បវត្តានំ វិសេសតោ លហុកំ សុតោ ចិរេន សុតោតិ អភិមានោ ហោតិ។ សោ បន សទ្ទោ យត្ថ ឧប្បន្នោ, តំ និស្សិតោវ អត្តនោ វិជ្ជមានក្ខណេ សោតស្ស អាបាថមាគច្ឆតិ។ ទូរេ ឋិតោ បន សទ្ទោ អញ្ញត្ថ បដិឃោសុប្បត្តិយា ភាជនាទិចលនស្ស ច អយោកន្តោ វិយ អយោចលនស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ។ យថា វា ឃណ្ដាភិឃាតានុជានិ ភូតានិ អនុរវស្ស និស្សយភូតានិ ឃដ្ដនសភាវានិ, ឯវំ ឃដ្ដនានុជានិ យាវ សោតប្បសាទា ឧប្បត្តិវសេន អាគតានិ ភូតានិ ឃដ្ដនសភាវានេវាតិ តំនិស្សិតោ សទ្ទោ និស្សយវសេន ធាតុបរម្បរាយ ឃដ្ដេត្វា សណិកំ វវត្ថានំ គច្ឆតីតិ វុត្តោ។ អសុកទិសាយ នាមាតិ ន បញ្ញាយេយ្យ។ កស្មា? សោតប្បទេសស្សេវ សទ្ទស្ស គហណតោ។
Cirena suyyeyyāti kasmā etaṃ vuttaṃ, nanu dūre ṭhitehi rajakādisaddā cirena suyyantīti? Na, dūrāsannānaṃ yathāpākaṭe sadde gahaṇavisesato. Yathā hi dūrāsannānaṃ vacanasadde yathā pākaṭībhūte gahaṇavisesato ākāravisesānaṃ aggahaṇaṃ gahaṇañca hoti, evaṃ rajakādisaddepi āsannassa ādito pabhuti yāvāvasānā kamena pākaṭībhūte dūrassa cāvasāne majjhe vā piṇḍavasena pavattipākaṭībhūte nicchayagahaṇānaṃ sotaviññāṇavīthiyā parato pavattānaṃ visesato lahukaṃ suto cirena sutoti abhimāno hoti. So pana saddo yattha uppanno, taṃ nissitova attano vijjamānakkhaṇe sotassa āpāthamāgacchati. Dūre ṭhito pana saddo aññattha paṭighosuppattiyā bhājanādicalanassa ca ayokanto viya ayocalanassa paccayo hotīti daṭṭhabbo. Yathā vā ghaṇṭābhighātānujāni bhūtāni anuravassa nissayabhūtāni ghaṭṭanasabhāvāni, evaṃ ghaṭṭanānujāni yāva sotappasādā uppattivasena āgatāni bhūtāni ghaṭṭanasabhāvānevāti taṃnissito saddo nissayavasena dhātuparamparāya ghaṭṭetvā saṇikaṃ vavatthānaṃ gacchatīti vutto. Asukadisāya nāmāti na paññāyeyya. Kasmā? Sotappadesasseva saddassa gahaṇato.
វិសមេ អជ្ឈាសយោ ឯតស្សាតិ វិសមជ្ឈាសយោ, អជ្ឈាសយរហិតម្បិ ចក្ខុ វិសមនិន្នត្តា វិសមជ្ឈាសយំ វិយ ហោតីតិ ‘‘វិសមជ្ឈាសយ’’ន្តិ វុត្តំ។ ចក្ខុមតោ វា បុគ្គលស្ស អជ្ឈាសយវសេន ចក្ខុ ‘‘វិសមជ្ឈាសយ’’ន្តិ វុត្តំ។
Visame ajjhāsayo etassāti visamajjhāsayo, ajjhāsayarahitampi cakkhu visamaninnattā visamajjhāsayaṃ viya hotīti ‘‘visamajjhāsaya’’nti vuttaṃ. Cakkhumato vā puggalassa ajjhāsayavasena cakkhu ‘‘visamajjhāsaya’’nti vuttaṃ.
កណ្ណកូបឆិទ្ទេយេវ បវត្តនតោ អារម្មណគ្គហណហេតុតោ ច តត្ថេវ ‘‘អជ្ឈាសយំ ករោតី’’តិ វុត្តំ។ តស្ស សោតស្ស សោតវិញ្ញាណនិស្សយភាវេន សទ្ទសវនេ។ អជដាកាសោបិ វដ្ដតីតិ ឯតស្ស អដ្ឋកថាធិប្បាយេន អត្ថំ វទន្តោ ‘‘អន្តោលេណស្មិ’’ន្តិអាទិមាហ។ អត្តនោ អធិប្បាយេន វទន្តោ ‘‘កិំ ឯតាយ ធម្មតាយា’’តិអាទិមវោច។
Kaṇṇakūpachiddeyeva pavattanato ārammaṇaggahaṇahetuto ca tattheva ‘‘ajjhāsayaṃ karotī’’ti vuttaṃ. Tassa sotassa sotaviññāṇanissayabhāvena saddasavane. Ajaṭākāsopi vaṭṭatīti etassa aṭṭhakathādhippāyena atthaṃ vadanto ‘‘antoleṇasmi’’ntiādimāha. Attano adhippāyena vadanto ‘‘kiṃ etāya dhammatāyā’’tiādimavoca.
វាតូបនិស្សយោ គន្ធោ គោចរោ ឯតស្សាតិ វាតូបនិស្សយគន្ធគោចរំ។ ឯត្ថ ច គន្ធគ្គហណស្ស វាតោ ឧបនិស្សយោ, តព្ពោហារេន បន គន្ធោ ‘‘វាតូបនិស្សយោ’’តិ វុត្តោ។ អថ វា វាតោ ឯវ ឧបនិស្សយោ វាតូបនិស្សយោ។ កស្សាតិ? ឃានវិញ្ញាណស្ស។ សោ សហការីបច្ចយន្តរភូតោ ឯតស្ស អត្ថីតិ វាតូបនិស្សយោ, គន្ធោ បច្ចយោ។
Vātūpanissayo gandho gocaro etassāti vātūpanissayagandhagocaraṃ. Ettha ca gandhaggahaṇassa vāto upanissayo, tabbohārena pana gandho ‘‘vātūpanissayo’’ti vutto. Atha vā vāto eva upanissayo vātūpanissayo. Kassāti? Ghānaviññāṇassa. So sahakārīpaccayantarabhūto etassa atthīti vātūpanissayo, gandho paccayo.
អាបោ ច សហការីបច្ចយន្តរភូតោ ខេឡាទិកោ។ តថា បថវី។ គហេតព្ពស្ស ហិ ផោដ្ឋព្ពស្ស ឧប្បីឡិយមានស្ស អាធារភូតា បថវី កាយស្ស ច ផោដ្ឋព្ពេន ឧប្បីឡិយមានស្ស និស្សយភូតានំ អាធារភូតា សព្ពទា ផោដ្ឋព្ពគហណស្ស ឧបនិស្សយោតិ។ ឧប្បីឡនេន បន វិនា ផោដ្ឋព្ពគហណេ កាយាយតនស្ស និស្សយភូតា បថវី ឧបនិស្សយោតិ ទដ្ឋព្ពា។ សព្ពទាបិ ច តស្សា ឧបនិស្សយភាវោ យុត្តោ ឯវ។
Āpo ca sahakārīpaccayantarabhūto kheḷādiko. Tathā pathavī. Gahetabbassa hi phoṭṭhabbassa uppīḷiyamānassa ādhārabhūtā pathavī kāyassa ca phoṭṭhabbena uppīḷiyamānassa nissayabhūtānaṃ ādhārabhūtā sabbadā phoṭṭhabbagahaṇassa upanissayoti. Uppīḷanena pana vinā phoṭṭhabbagahaṇe kāyāyatanassa nissayabhūtā pathavī upanissayoti daṭṭhabbā. Sabbadāpi ca tassā upanissayabhāvo yutto eva.
បញ្ចវណ្ណានន្តិ វចនំ តទាធារានំ សុត្តានំ នានត្តទស្សនត្ថំ។ បញ្ចប្បការា បញ្ចវណ្ណា។ ឯកន្តតោតិ ឥទំ សព្ពទា ឧប្បីឡនេន វិនិព្ភុជ្ជិតុំ អសក្កុណេយ្យានំ កលាបន្តររូបានំ សព្ភាវា តេសំ និវត្តនត្ថំ វុត្តំ។ ន ហិ តានិ ឯកន្តេន អវិនិភុត្តានិ កលាបន្តរគតត្តាតិ។
Pañcavaṇṇānanti vacanaṃ tadādhārānaṃ suttānaṃ nānattadassanatthaṃ. Pañcappakārā pañcavaṇṇā. Ekantatoti idaṃ sabbadā uppīḷanena vinibbhujjituṃ asakkuṇeyyānaṃ kalāpantararūpānaṃ sabbhāvā tesaṃ nivattanatthaṃ vuttaṃ. Na hi tāni ekantena avinibhuttāni kalāpantaragatattāti.
៦១៦. វណ្ណនិភាតិ រូបាយតនមេវ និទ្ទិដ្ឋន្តិ តទេវ អបេក្ខិត្វា ‘‘សនិទស្សន’’ន្តិ នបុំសកនិទ្ទេសោ កតោ។ តស្មាតិ និប្បរិយាយរូបានំ នីលាទីនំ ផុសិត្វា អជានិតព្ពតោ ទីឃាទីនញ្ច ផុសិត្វា ជានិតព្ពតោ ន និប្បរិយាយេន ទីឃំ រូបាយតនំ។ តំ តំ និស្សាយាតិ ទីឃាទិសន្និវេសំ ភូតសមុទាយំ និស្សាយ។ តថា តថា ឋិតន្តិ ទីឃាទិសន្និវេសេន ឋិតំ វណ្ណសមុទាយភូតំ រូបាយតនមេវ ទីឃាទិវោហារេន ភាសិតំ។ អញ្ញមញ្ញបរិច្ឆិន្នំ ឯកស្មិំ ឥតរស្ស អភាវា។ វិសយគោចរានំ វិសេសោ អនញ្ញត្ថភាវោ តព្ពហុលចារិតា ច ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស។
616. Vaṇṇanibhāti rūpāyatanameva niddiṭṭhanti tadeva apekkhitvā ‘‘sanidassana’’nti napuṃsakaniddeso kato. Tasmāti nippariyāyarūpānaṃ nīlādīnaṃ phusitvā ajānitabbato dīghādīnañca phusitvā jānitabbato na nippariyāyena dīghaṃ rūpāyatanaṃ. Taṃ taṃ nissāyāti dīghādisannivesaṃ bhūtasamudāyaṃ nissāya. Tathā tathā ṭhitanti dīghādisannivesena ṭhitaṃ vaṇṇasamudāyabhūtaṃ rūpāyatanameva dīghādivohārena bhāsitaṃ. Aññamaññaparicchinnaṃ ekasmiṃ itarassa abhāvā. Visayagocarānaṃ viseso anaññatthabhāvo tabbahulacāritā ca cakkhuviññāṇassa.
៦២០. ភេរិសទ្ទាទីនញ្ច វាទិតសទ្ទត្តា ‘‘វុត្តាវសេសាន’’ន្តិ អាហ។ អមនុស្សវចនេន ន មនុស្សេហិ អញ្ញេ បាណិនោ ឯវ គហិតា, អថ ខោ កដ្ឋាទយោបីតិ អធិប្បាយេន ‘‘សេសោ សព្ពោបី’’តិ អាហ។ ឯវំ សន្តេបិ វត្ថុវិសេសកិត្តនវសេន បាឡិយំ អនាគតោ តថា កិត្តេតព្ពោ យេ វា បនាតិ វុត្តោតិ អធិប្បាយោ។
620. Bherisaddādīnañca vāditasaddattā ‘‘vuttāvasesāna’’nti āha. Amanussavacanena na manussehi aññe pāṇino eva gahitā, atha kho kaṭṭhādayopīti adhippāyena ‘‘seso sabbopī’’ti āha. Evaṃ santepi vatthuvisesakittanavasena pāḷiyaṃ anāgato tathā kittetabbo ye vā panāti vuttoti adhippāyo.
៦២៤. វិស្សគន្ធោតិ វិរូបោ មំសាទិគន្ធោ។ លម្ពិលន្តិ មធុរម្ពិលំ។
624. Vissagandhoti virūpo maṃsādigandho. Lambilanti madhurambilaṃ.
៦៣២. សញ្ជានន្តិ ឯតេនាតិ សញ្ជាននំ, ឧបលក្ខណំ។ សកេន សកេន កម្មចិត្តាទិនា បច្ចយេន សមុដ្ឋិតានិបិ ឥត្ថិលិង្គាទីនិ ឥន្ទ្រិយសហិតេ សរីរេ ឧប្បជ្ជមានានិ តំតទាការានិ ហុត្វា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ‘‘ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច សមុដ្ឋហន្តី’’តិ វុត្តានិ។ ឥត្ថិលិង្គាទីសុ ឯវ ច អធិបតិភាវា ឯតស្ស ឥន្ទ្រិយតា វុត្តា, ឥន្ទ្រិយសហិតេ សន្តានេ ឥត្ថិលិង្គាទិអាការរូបបច្ចយានំ អញ្ញថា អនុប្បាទនតោ ឥត្ថិគ្គហណស្ស ច តេសំ រូបានំ បច្ចយភាវតោ។ យស្មា បន ភាវទសកេបិ រូបានំ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ន ជនកំ, នាបិ អនុបាលកំ ឧបត្ថម្ភកំ វា, ន ច អញ្ញកលាបរូបានំ, តស្មា តំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ វិយ សកលាបរូបានំ អាហារោ វិយ វា កលាបន្តររូបានញ្ច ឥន្ទ្រិយអត្ថិអវិគតបច្ចយោតិ ន វុត្តំ។ ឯស នយោ បុរិសិន្ទ្រិយេបិ។ លិង្គាទិអាការេសុ រូបេសុ រូបាយតនស្ស ចក្ខុវិញ្ញេយ្យត្តា លិង្គាទីនំ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យតា វុត្តា។
632. Sañjānanti etenāti sañjānanaṃ, upalakkhaṇaṃ. Sakena sakena kammacittādinā paccayena samuṭṭhitānipi itthiliṅgādīni indriyasahite sarīre uppajjamānāni taṃtadākārāni hutvā uppajjantīti ‘‘itthindriyaṃ paṭicca samuṭṭhahantī’’ti vuttāni. Itthiliṅgādīsu eva ca adhipatibhāvā etassa indriyatā vuttā, indriyasahite santāne itthiliṅgādiākārarūpapaccayānaṃ aññathā anuppādanato itthiggahaṇassa ca tesaṃ rūpānaṃ paccayabhāvato. Yasmā pana bhāvadasakepi rūpānaṃ itthindriyaṃ na janakaṃ, nāpi anupālakaṃ upatthambhakaṃ vā, na ca aññakalāparūpānaṃ, tasmā taṃ jīvitindriyaṃ viya sakalāparūpānaṃ āhāro viya vā kalāpantararūpānañca indriyaatthiavigatapaccayoti na vuttaṃ. Esa nayo purisindriyepi. Liṅgādiākāresu rūpesu rūpāyatanassa cakkhuviññeyyattā liṅgādīnaṃ cakkhuviññeyyatā vuttā.
៦៣៣. ឧភយម្បិ…បេ.… កុសលេន បតិដ្ឋាតីតិ សុគតិំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ។ ទុគ្គតិយញ្ហិ បដិសន្ធិ អកុសលេនេវាតិ តទា ឧប្បជ្ជមានោ ភាវោបិ អកុសលេនេវ ភវេយ្យ, បដិសន្ធិយំ វិយ បវត្តេបីតិ។ តយិទំ ទ្វយំ យស្មា សន្តានេ សហ ន បវត្តតិ ‘‘យស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស បុរិសិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតីតិ? នោ’’តិអាទិវចនតោ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១៨៨), តស្មា ឧភតោព្យញ្ជនកស្សបិ ឯកមេវិន្ទ្រិយំ ហោតីតិ វុត្តំ។
633. Ubhayampi…pe… kusalena patiṭṭhātīti sugatiṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Duggatiyañhi paṭisandhi akusalenevāti tadā uppajjamāno bhāvopi akusaleneva bhaveyya, paṭisandhiyaṃ viya pavattepīti. Tayidaṃ dvayaṃ yasmā santāne saha na pavattati ‘‘yassa itthindriyaṃ uppajjati, tassa purisindriyaṃ uppajjatīti? No’’tiādivacanato (yama. 3.indriyayamaka.188), tasmā ubhatobyañjanakassapi ekamevindriyaṃ hotīti vuttaṃ.
៦៣៥. ឯកន្តំ កាយវិញ្ញត្តិយំ កាយវោហារស្ស បវត្តិទស្សនត្ថំ ‘‘កាយេន សំវរោ សាធូ’’តិ (ធ. ប. ៣៦១; សំ. និ. ១.១១៦) សាធកសុត្តំ អាហដំ។ ភាវស្ស គមនំ បកាសនំ ចោបនំ។ ថម្ភនាតិ វាយោធាតុអធិកានំ ភូតានំ ថម្ភនាការោ វិញ្ញត្តីតិ អត្ថោ។ ឧទ្ធង្គមវាតាទយោ វិយ ហិ យោ វាតាធិកោ កលាបោ, តត្ថ ភូតានំ វិញ្ញត្តិអាការតា ហោតីតិ។ តេនេវ ‘‘កាយំ ថម្ភេត្វា ថទ្ធំ ករោតីតិ ថម្ភនា’’តិ វាយោធាតុកិច្ចវសេន វិញ្ញត្តិ វុត្តា។ តតោ ឯវ ច ‘‘វាយោធាតុយា អាការោ កាយវិញ្ញត្តី’’តិ ច វត្តុំ វដ្ដតិ, តថា ‘‘បថវីធាតុយា វចីវិញ្ញត្តី’’តិ បថវីធាតុអធិកភូតវិការតោ។
635. Ekantaṃ kāyaviññattiyaṃ kāyavohārassa pavattidassanatthaṃ ‘‘kāyena saṃvaro sādhū’’ti (dha. pa. 361; saṃ. ni. 1.116) sādhakasuttaṃ āhaṭaṃ. Bhāvassa gamanaṃ pakāsanaṃ copanaṃ. Thambhanāti vāyodhātuadhikānaṃ bhūtānaṃ thambhanākāro viññattīti attho. Uddhaṅgamavātādayo viya hi yo vātādhiko kalāpo, tattha bhūtānaṃ viññattiākāratā hotīti. Teneva ‘‘kāyaṃ thambhetvā thaddhaṃ karotīti thambhanā’’ti vāyodhātukiccavasena viññatti vuttā. Tato eva ca ‘‘vāyodhātuyā ākāro kāyaviññattī’’ti ca vattuṃ vaṭṭati, tathā ‘‘pathavīdhātuyā vacīviññattī’’ti pathavīdhātuadhikabhūtavikārato.
៦៣៦. បភេទគតា វាចា ឯវាតិ តិស្ស ផុស្សាតិ បភេទគតា។ អថ វា វចីសង្ខារេហិ វិតក្កវិចារេហិ បរិគ្គហិតា សវនវិសយភាវំ អនុបនីតតាយ អភិន្នា តព្ភាវំ នីយមានា វាចា ‘‘វចីភេទោ’’តិ វុច្ចតិ។ ឥរិយាបថម្បិ ឧបត្ថម្ភេន្តីតិ យថាបវត្តំ ឥរិយាបថំ ឧបត្ថម្ភេន្តិ។ យថា ហិ អព្ពោកិណ្ណេ ភវង្គេ វត្តមានេ អង្គានិ ឱសីទន្តិ បវិដ្ឋានិ វិយ ហោន្តិ, ន ឯវំ ‘‘ទ្វត្តិំស ឆព្ពីសា’’តិ វុត្តេសុ ជាគរណចិត្តេសុ វត្តមានេសុ។ តេសុ បន វត្តមានេសុ អង្គានិ ឧបត្ថទ្ធានិ យថាបវត្តិរិយាបថភាវេនេវ បវត្តន្តីតិ។ ខីណាសវានំ ចុតិចិត្តន្តិ វិសេសេត្វា វុត្តំ, ‘‘កាមាវចរានំ បច្ឆិមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ យស្ស ចិត្តស្ស អនន្តរា កាមាវចរានំ បច្ឆិមចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, រូបាវចរេ អរូបាវចរេ បច្ឆិមភវិកានំ, យេ ច រូបាវចរំ អរូបាវចរំ ឧបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិស្សន្តិ, តេសំ ចវន្តានំ តេសំ វចីសង្ខារោ និរុជ្ឈិស្សតិ, នោ ច តេសំ កាយសង្ខារោ និរុជ្ឈិស្សតី’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.៨៨) បន វចនតោ អញ្ញេសម្បិ ចុតិចិត្តំ រូបំ ន សមុដ្ឋាបេតីតិ វិញ្ញាយតិ។ ន ហិ រូបសមុដ្ឋាបកចិត្តស្ស គព្ភគមនាទិវិនិពទ្ធាភាវេន កាយសង្ខារាសមុដ្ឋាបនំ អត្ថិ, ន ច យុត្តំ ‘‘ចុតោ ច ចិត្តសមុដ្ឋានញ្ចស្ស បវត្តតី’’តិ, នាបិ ‘‘ចុតិចិត្តំ រូបំ សមុដ្ឋាបេតី’’តិ បាឡិ អត្ថីតិ។
636. Pabhedagatā vācā evāti tissa phussāti pabhedagatā. Atha vā vacīsaṅkhārehi vitakkavicārehi pariggahitā savanavisayabhāvaṃ anupanītatāya abhinnā tabbhāvaṃ nīyamānā vācā ‘‘vacībhedo’’ti vuccati. Iriyāpathampi upatthambhentīti yathāpavattaṃ iriyāpathaṃ upatthambhenti. Yathā hi abbokiṇṇe bhavaṅge vattamāne aṅgāni osīdanti paviṭṭhāni viya honti, na evaṃ ‘‘dvattiṃsa chabbīsā’’ti vuttesu jāgaraṇacittesu vattamānesu. Tesu pana vattamānesu aṅgāni upatthaddhāni yathāpavattiriyāpathabhāveneva pavattantīti. Khīṇāsavānaṃ cuticittanti visesetvā vuttaṃ, ‘‘kāmāvacarānaṃ pacchimacittassa uppādakkhaṇe yassa cittassa anantarā kāmāvacarānaṃ pacchimacittaṃ uppajjissati, rūpāvacare arūpāvacare pacchimabhavikānaṃ, ye ca rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ upapajjitvā parinibbāyissanti, tesaṃ cavantānaṃ tesaṃ vacīsaṅkhāro nirujjhissati, no ca tesaṃ kāyasaṅkhāro nirujjhissatī’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.88) pana vacanato aññesampi cuticittaṃ rūpaṃ na samuṭṭhāpetīti viññāyati. Na hi rūpasamuṭṭhāpakacittassa gabbhagamanādivinibaddhābhāvena kāyasaṅkhārāsamuṭṭhāpanaṃ atthi, na ca yuttaṃ ‘‘cuto ca cittasamuṭṭhānañcassa pavattatī’’ti, nāpi ‘‘cuticittaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpetī’’ti pāḷi atthīti.
៦៣៧. ន កស្សតីតិ ន វិលេខិយតិ។ គតន្តិ វិញ្ញាតំ។ អសម្ផុដ្ឋំ ចតូហិ មហាភូតេហីតិ យស្មិំ កលាបេ ភូតានំ បរិច្ឆេទោ, តេហេវ អសម្ផុដ្ឋំ។ វិជ្ជមានេបិ ហិ កលាបន្តរភូតានំ កលាបន្តរភូតសម្ផុដ្ឋភាវេ តំតំភូតវិវិត្តតា រូបបរិយន្តោ អាកាសោតិ យេសំ យោ បរិច្ឆេទោ, តេហិ សោ អសម្ផុដ្ឋោវ, អញ្ញថា បរិច្ឆិន្នភាវោ ន សិយា តេសំ ភូតានំ ព្យាបិតភាវាបត្តិតោ។ អព្យាបិតា ហិ អសម្ផុដ្ឋតាតិ។
637. Na kassatīti na vilekhiyati. Gatanti viññātaṃ. Asamphuṭṭhaṃ catūhi mahābhūtehīti yasmiṃ kalāpe bhūtānaṃ paricchedo, teheva asamphuṭṭhaṃ. Vijjamānepi hi kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtasamphuṭṭhabhāve taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ yo paricchedo, tehi so asamphuṭṭhova, aññathā paricchinnabhāvo na siyā tesaṃ bhūtānaṃ byāpitabhāvāpattito. Abyāpitā hi asamphuṭṭhatāti.
៦៣៨. លហុតាទីនំ អញ្ញមញ្ញាវិជហនេន ទុព្ពិញ្ញេយ្យនានត្តតា វុត្តាតិ តំតំវិការាធិករូបេហិ តំតំនានត្តប្បកាសនត្ថំ ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិអាទិមាហ។ យថាវុត្តា ច បច្ចយា តំតំវិការស្ស វិសេសបច្ចយភាវតោ វុត្តា, អវិសេសេន បន សព្ពេ សព្ពេសំ បច្ចយាតិ។
638. Lahutādīnaṃ aññamaññāvijahanena dubbiññeyyanānattatā vuttāti taṃtaṃvikārādhikarūpehi taṃtaṃnānattappakāsanatthaṃ ‘‘evaṃ santepī’’tiādimāha. Yathāvuttā ca paccayā taṃtaṃvikārassa visesapaccayabhāvato vuttā, avisesena pana sabbe sabbesaṃ paccayāti.
៦៤១. អាទិតោ ចយោ អាចយោ, បឋមុប្បត្តិ។ ឧបរិ ចយោ ឧបចយោ។ បពន្ធោ សន្តតិ។ តត្ថ ឧទ្ទេសេ អវុត្តោបិ អាចយោ ឧបចយសទ្ទេនេវ វិញ្ញាយតីតិ ‘‘យោ អាយតនានំ អាចយោ បុនប្បុនំ និព្ពត្តមានានំ, សោវ រូបស្ស ឧបចយោ’’តិ អាហ។ បាឡិយំ បន ឧប-សទ្ទោ បឋមត្ថោ ឧបរិអត្ថោ ច ហោតីតិ ‘‘អាទិចយោ ឧបចយោ, ឧបរិចយោ សន្តតី’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតីតិ។ អញ្ញថា ហិ អាចយសង្ខាតស្ស បឋមុប្បាទស្ស អវុត្តតា អាបជ្ជេយ្យ។
641. Ādito cayo ācayo, paṭhamuppatti. Upari cayo upacayo. Pabandho santati. Tattha uddese avuttopi ācayo upacayasaddeneva viññāyatīti ‘‘yo āyatanānaṃ ācayo punappunaṃ nibbattamānānaṃ, sova rūpassa upacayo’’ti āha. Pāḷiyaṃ pana upa-saddo paṭhamattho upariattho ca hotīti ‘‘ādicayo upacayo, uparicayo santatī’’ti ayamattho viññāyatīti. Aññathā hi ācayasaṅkhātassa paṭhamuppādassa avuttatā āpajjeyya.
ឯវន្តិ ‘‘យោ អាយតនានំ អាចយោ’’តិអាទិនិទ្ទេសេន កិំ កថិតំ ហោតិ? អាយតនេន អាចយោ កថិតោ។ អាចយូបចយសន្តតិយោ ហិ និព្ពត្តិភាវេន អាចយោ ឯវាតិ អាយតនេហិ អាចយាទីនំ បកាសិតត្តា តេហិ អាចយោ កថិតោ។ អាយតនានំ អាចយាទិវចនេនេវ អាចយសភាវានិ ឧប្បាទធម្មានិ អាយតនានីតិ អាចយេន តំបកតិកានិ អាយតនានិ កថិតានិ។ លក្ខណញ្ហិ ឧប្បាទោ, ន រូបរូបន្តិ។ តេនេវាធិប្បាយេនាហ ‘‘អាយតនមេវ កថិត’’ន្តិ។ អាចយញ្ហិ លក្ខណំ កថយន្តេន តំលក្ខណានិ អាយតនានេវ កថិតានិ ហោន្តីតិ។ ឯវម្បិ កិំ កថិតំ ហោតីតិ អាយតនាចយេហិ អាចយាយតនេហិ អាចយមេវ អាយតនមេវ កថេន្តេន ឧទ្ទេសេ និទ្ទេសេ ច អាចយោតិ ឥទមេវ អវត្វា ឧបចយសន្តតិយោ ឧទ្ទិសិត្វា តេសំ វិភជនវសេន អាយតនេន អាចយកថនាទិនា កិំ កថិតំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ។ អាចយោតិ ឧបចយមាហ, ឧបចយោតិ ច សន្តតិំ។ តទេវុភយំ យថាក្កមំ វិវរន្តោ ‘‘និព្ពត្តិ វឌ្ឍិ កថិតា’’តិ អាហ។ ឧបចយសន្តតិយោ ហិ អត្ថតោ ឯកត្តា អាចយោវាតិ តទុទ្ទេសវិភជនវសេន អាយតនេន អាចយកថនាទិនា និព្ពត្តិវឌ្ឍិអាការនានត្តំ អាចយស្ស កថិតន្តិ អត្ថោ។ ឥមមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘អត្ថតោ ហី’’តិអាទិមាហ។ យស្មា ច ឧភយម្បិ ឯតំ ជាតិរូបស្សេវាធិវចនំ, តស្មា ជាតិរូបស្ស លក្ខណាទិវិសេសេសុ អាចយាទីសុ បវត្តិអាទីសុ ច អាចយាទិលក្ខណាទិកោ ឧបចយោ, បវត្តិអាទិលក្ខណាទិកា សន្តតីតិ វេទិតព្ពាតិ អត្ថោ។
Evanti ‘‘yo āyatanānaṃ ācayo’’tiādiniddesena kiṃ kathitaṃ hoti? Āyatanena ācayo kathito. Ācayūpacayasantatiyo hi nibbattibhāvena ācayo evāti āyatanehi ācayādīnaṃ pakāsitattā tehi ācayo kathito. Āyatanānaṃ ācayādivacaneneva ācayasabhāvāni uppādadhammāni āyatanānīti ācayena taṃpakatikāni āyatanāni kathitāni. Lakkhaṇañhi uppādo, na rūparūpanti. Tenevādhippāyenāha ‘‘āyatanameva kathita’’nti. Ācayañhi lakkhaṇaṃ kathayantena taṃlakkhaṇāni āyatanāneva kathitāni hontīti. Evampi kiṃ kathitaṃ hotīti āyatanācayehi ācayāyatanehi ācayameva āyatanameva kathentena uddese niddese ca ācayoti idameva avatvā upacayasantatiyo uddisitvā tesaṃ vibhajanavasena āyatanena ācayakathanādinā kiṃ kathitaṃ hotīti adhippāyo. Ācayoti upacayamāha, upacayoti ca santatiṃ. Tadevubhayaṃ yathākkamaṃ vivaranto ‘‘nibbatti vaḍḍhi kathitā’’ti āha. Upacayasantatiyo hi atthato ekattā ācayovāti taduddesavibhajanavasena āyatanena ācayakathanādinā nibbattivaḍḍhiākāranānattaṃ ācayassa kathitanti attho. Imamevatthaṃ vibhāvetuṃ ‘‘atthato hī’’tiādimāha. Yasmā ca ubhayampi etaṃ jātirūpassevādhivacanaṃ, tasmā jātirūpassa lakkhaṇādivisesesu ācayādīsu pavattiādīsu ca ācayādilakkhaṇādiko upacayo, pavattiādilakkhaṇādikā santatīti veditabbāti attho.
៦៤៣. បកតិនិទ្ទេសាតិ ផលវិបច្ចនបកតិយា និទ្ទេសា, ជរាយ បាបុណិតព្ពំ ផលមេវ វា បកតិ។ ន ច ខណ្ឌិច្ចាទីនេវ ជរាតិ កលលកាលតោ បភុតិ បុរិមរូបានំ ជរាបត្តក្ខណេ ឧប្បជ្ជមានានិ បច្ឆិមរូបានិ បរិបក្ករូបានុរូបានិ បរិណតបរិណតានិ ឧប្បជ្ជន្តីតិ អនុក្កមេន សុបរិណតរូបបរិបាកកាលេ ឧប្បជ្ជមានានិ ខណ្ឌិច្ចាទិសភាវានិ ឧប្បជ្ជន្តិ។ តានិ ឧទកាទិមគ្គេសុ តិណរុក្ខសំភគ្គតាទយោ វិយ បរិបាកគតមគ្គសង្ខាតេសុ បរិបក្ករូបេសុ ឧប្បន្នានិ ជរាយ គតមគ្គោឥច្ចេវ វុត្តានិ, ន ជរាតិ។ អវិញ្ញាយមានន្តរជរា អវីចិជរា។ មរណេ ឧបនយនរសា។
643. Pakatiniddesāti phalavipaccanapakatiyā niddesā, jarāya pāpuṇitabbaṃ phalameva vā pakati. Na ca khaṇḍiccādīneva jarāti kalalakālato pabhuti purimarūpānaṃ jarāpattakkhaṇe uppajjamānāni pacchimarūpāni paripakkarūpānurūpāni pariṇatapariṇatāni uppajjantīti anukkamena supariṇatarūpaparipākakāle uppajjamānāni khaṇḍiccādisabhāvāni uppajjanti. Tāni udakādimaggesu tiṇarukkhasaṃbhaggatādayo viya paripākagatamaggasaṅkhātesu paripakkarūpesu uppannāni jarāya gatamaggoicceva vuttāni, na jarāti. Aviññāyamānantarajarā avīcijarā. Maraṇe upanayanarasā.
៦៤៤. តំ បត្វាតិ តំ អត្តនោ ឯវ ខយវយសង្ខាតំ សភាវំ បត្វា រូបំ ខីយតិ វេតិ ភិជ្ជតិ។ បោថេត្វា បាតិតស្ស ទុព្ពលតា បរាធីនតា សយនបរាយណតា ច ហោតិ, តថា ជរាភិភូតស្សាតិ បោថកសទិសី ជរា។
644. Taṃ patvāti taṃ attano eva khayavayasaṅkhātaṃ sabhāvaṃ patvā rūpaṃ khīyati veti bhijjati. Pothetvā pātitassa dubbalatā parādhīnatā sayanaparāyaṇatā ca hoti, tathā jarābhibhūtassāti pothakasadisī jarā.
៦៤៥. កត្តព្ពតោតិ កត្តព្ពសភាវតោ។ វិសាណាទីនំ តរច្ឆខេឡតេមិតានំ បាសាណានំ វិយ ថទ្ធភាវាភាវតោ អហិវិច្ឆិកានំ វិយ សវិសត្តាភាវតោ ច សុខុមតា វុត្តា។ ឱជាលក្ខណោតិ ឯត្ថ អង្គមង្គានុសារិនោ រសស្ស សារោ ឧបត្ថម្ភពលការោ ភូតនិស្សិតោ ឯកោ វិសេសោ ឱជាតិ។
645. Kattabbatoti kattabbasabhāvato. Visāṇādīnaṃ taracchakheḷatemitānaṃ pāsāṇānaṃ viya thaddhabhāvābhāvato ahivicchikānaṃ viya savisattābhāvato ca sukhumatā vuttā. Ojālakkhaṇoti ettha aṅgamaṅgānusārino rasassa sāro upatthambhabalakāro bhūtanissito eko viseso ojāti.
ឧបាទាភាជនីយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / រូបវិភត្តិ • Rūpavibhatti
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ឧបាទាភាជនីយកថា • Upādābhājanīyakathā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / ឧបាទាភាជនីយវណ្ណនា • Upādābhājanīyavaṇṇanā
