| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ធម្មសង្គណី-អនុដីកា • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
ទុកនិទ្ទេសោ
Dukaniddeso
ឧបាទាភាជនីយវណ្ណនា
Upādābhājanīyavaṇṇanā
៥៩៦. សមន្តតោ សព្ពសោ ទស្សនដ្ឋេន ចក្ខុ សមន្តចក្ខូតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពសង្ខតាសង្ខតទស្សន’’ន្តិ វុត្តំ។ ឯវមាទិនាតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទោ ‘‘ទុក្ខំ បរិញ្ញេយ្យំ បរិញ្ញាត’’ន្តិ តីសុបិ បទេសុ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ។ ‘‘ឥទំ ទុក្ខន្តិ មេ, ភិក្ខវេ, បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ ចក្ខុំ ឧទបាទិ, ញាណំ ឧទបាទី’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៥; បដិ. ម. ២.៣០) ហិ បាឡិ បវត្តាតិ។ អាការេនាតិ ទ្វាទសវិធេន អាការេន។ តម្បិ កាមាវចរំ វិបស្សនាបច្ចវេក្ខណញាណភាវតោ។ ‘‘ញាណចក្ខុ សហអរិយមគ្គំ វិបស្សនាញាណន្តិបិ យុជ្ជតី’’តិ វទន្តិ។ អគ្គមគ្គេន បន សហ វិបស្សនា បច្ចវេក្ខណញាណន្តិ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ។
596. Samantato sabbaso dassanaṭṭhena cakkhu samantacakkhūti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘sabbasaṅkhatāsaṅkhatadassana’’nti vuttaṃ. Evamādināti ettha ādi-saddo ‘‘dukkhaṃ pariññeyyaṃ pariññāta’’nti tīsupi padesu paccekaṃ yojetabbo. ‘‘Idaṃ dukkhanti me, bhikkhave, pubbe ananussutesu dhammesu cakkhuṃ udapādi, ñāṇaṃ udapādī’’tiādinā (mahāva. 15; paṭi. ma. 2.30) hi pāḷi pavattāti. Ākārenāti dvādasavidhena ākārena. Tampi kāmāvacaraṃ vipassanāpaccavekkhaṇañāṇabhāvato. ‘‘Ñāṇacakkhu sahaariyamaggaṃ vipassanāñāṇantipi yujjatī’’ti vadanti. Aggamaggena pana saha vipassanā paccavekkhaṇañāṇanti yuttaṃ viya dissati.
យថាវុត្តេ មំសបិណ្ឌេ សសម្ភារេ ចក្ខុវោហារោ សន្តានវសេន បវត្តមានេ ចតុសមុដ្ឋានិករូបធម្មេ ឧបាទាយ បវត្តោតិ ‘‘ចតុ…បេ.… សម្ភារា’’តិ វុត្តំ។ សណ្ឋានន្តិ វណ្ណាយតនមេវាតិ តេន តេន អាការេន សន្និវិដ្ឋេសុ មហាភូតេសុ តំតំសណ្ឋានវសេន វណ្ណាយតនស្ស វិញ្ញាយមានត្តា វុត្តំ, ន វណ្ណាយតនស្សេវ សណ្ឋានបញ្ញត្តិយា ឧបាទានត្តា។ តថា ហិ អន្ធការេ ផុសិត្វាបិ សណ្ឋានំ វិញ្ញាយតីតិ។ តថា ច វក្ខតិ ‘‘ទីឃាទីនិ ផុសិត្វាបិ សក្កា ជានិតុ’’ន្តិ, (ធ. ស. អដ្ដ. ៦១៦) ‘‘ទីឃាទិសន្និវេសំ ភូតសមុទាយំ និស្សាយា’’តិ (ធ. ស. មូលដី. ៦១៦) ច។ តេសំ សម្ភវសណ្ឋានានំ អាបោធាតុវណ្ណាយតនេហិ អនត្ថន្តរភាវេបិ តេហិ វិសុំ វចនំ តថាភូតានំ សម្ភវភូតានំ សណ្ឋានភូតានញ្ច។ ឯតេន អាបោធាតុវណ្ណាយតនានំ វសេន វត្តមានអវត្ថាវិសេសោ សម្ភវោ សណ្ឋានញ្ចាតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ។ តត្ថ សម្ភវោ ចតុសមុដ្ឋានិកោ សោឡសវស្សកាលេ ឧប្បជ្ជតិ។ តស្ស រាគវសេន ឋានា វចនំ ហោតីតិ វទន្តិ។ អតថាភូតានំ តតោ អញ្ញថាភូតានំ។ យថាវុត្តេ សម្ភារវត្ថុសង្ខាតេ។ វិជ្ជមានត្តាតិ ភិយ្យោវុត្តិវសេន វុត្តំ។ តថា ហិ ខីណាសវានំ ព្រហ្មានញ្ច សម្ភវោ នត្ថីតិ។ អាបោធាតុវិសេសត្តា សម្ភវោ អាបោធាតុសម្ពន្ធី អាបោធាតុតន្និស្សយនិស្សិតោបិ ហោតីតិ តស្ស ចតុធាតុនិស្សិតតាយ អវិរោធោ វុត្តោ។
Yathāvutte maṃsapiṇḍe sasambhāre cakkhuvohāro santānavasena pavattamāne catusamuṭṭhānikarūpadhamme upādāya pavattoti ‘‘catu…pe… sambhārā’’ti vuttaṃ. Saṇṭhānanti vaṇṇāyatanamevāti tena tena ākārena sanniviṭṭhesu mahābhūtesu taṃtaṃsaṇṭhānavasena vaṇṇāyatanassa viññāyamānattā vuttaṃ, na vaṇṇāyatanasseva saṇṭhānapaññattiyā upādānattā. Tathā hi andhakāre phusitvāpi saṇṭhānaṃ viññāyatīti. Tathā ca vakkhati ‘‘dīghādīni phusitvāpi sakkā jānitu’’nti, (dha. sa. aṭṭa. 616) ‘‘dīghādisannivesaṃ bhūtasamudāyaṃ nissāyā’’ti (dha. sa. mūlaṭī. 616) ca. Tesaṃ sambhavasaṇṭhānānaṃ āpodhātuvaṇṇāyatanehi anatthantarabhāvepi tehi visuṃ vacanaṃ tathābhūtānaṃ sambhavabhūtānaṃ saṇṭhānabhūtānañca. Etena āpodhātuvaṇṇāyatanānaṃ vasena vattamānaavatthāviseso sambhavo saṇṭhānañcāti ayamattho dassito hoti. Tattha sambhavo catusamuṭṭhāniko soḷasavassakāle uppajjati. Tassa rāgavasena ṭhānā vacanaṃ hotīti vadanti. Atathābhūtānaṃ tato aññathābhūtānaṃ. Yathāvutte sambhāravatthusaṅkhāte. Vijjamānattāti bhiyyovuttivasena vuttaṃ. Tathā hi khīṇāsavānaṃ brahmānañca sambhavo natthīti. Āpodhātuvisesattā sambhavo āpodhātusambandhī āpodhātutannissayanissitopi hotīti tassa catudhātunissitatāya avirodho vutto.
ឧតុចិត្តាហារេហិ ឧបត្ថម្ភិយមានន្តិ ឯត្ថ ‘‘កលាបន្តរគតា ឧតុអាហារា អធិប្បេតា’’តិ វទន្តិ។ អនេកកលាបគតភាវំ ចក្ខុស្ស ទស្សេតិ យតោ ឧបទ្ទុតបដលេ និរាករណេបិ ចក្ខុ វិជ្ជតីតិ ។ បដិឃដ្ដនំ វិសយាភិមុខភាវោ និឃំសបច្ចយត្តា។ និឃំសោ និស្សយភាវាបត្តិ។ យតោ ចក្ខាទិនិស្សិតា សញ្ញា ‘‘បដិឃសញ្ញា’’តិ វុច្ចតិ។
Utucittāhārehi upatthambhiyamānanti ettha ‘‘kalāpantaragatā utuāhārā adhippetā’’ti vadanti. Anekakalāpagatabhāvaṃ cakkhussa dasseti yato upaddutapaṭale nirākaraṇepi cakkhu vijjatīti . Paṭighaṭṭanaṃ visayābhimukhabhāvo nighaṃsapaccayattā. Nighaṃso nissayabhāvāpatti. Yato cakkhādinissitā saññā ‘‘paṭighasaññā’’ti vuccati.
អនេកត្តាតិ ឥទំ អវចនស្ស ការណំ, ន ហេតុកិរិយាយ វិញ្ញាយមានភាវស្ស។ សោ បន អបេក្ខាសិទ្ធិតោ ឯវ វេទិតព្ពោ។ ហេតុកិរិយាបេក្ខា ហិ ផលកិរិយាតិ។ ចក្ខុំ សង្គណ្ហាតីតិ ចក្ខុវិញ្ញាណស្ស និស្សយភាវានុបគមនេបិ តំសភាវានតិវត្តនតោ តស្សា សមញ្ញាយ តត្ថ និរុឡ្ហភាវំ ទស្សេតិ។ ទស្សនបរិណាយកដ្ឋោ ចក្ខុស្ស ឥន្ទដ្ឋោយេវាតិ ‘‘យថា ហិ ឥស្សរោ’’តិអាទិនា ឥស្សរោបមា វុត្តា។ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ទស្សនកិច្ចេ បរិណាយន្តំ ចក្ខុ តំសហជាតេ ចក្ខុសម្ផស្សាទយោបិ តត្ថ បរិណាយតីតិ វុច្ចតីតិ ‘‘តេ ធម្មេ…បេ.… បរិណាយតី’’តិ វុត្តំ, ន បន ចក្ខុសម្ផស្សាទីនំ ទស្សនកិច្ចត្តា។ អថ វា ចក្ខុសម្ផស្សាទីនំ ឥន្ទ្រិយបច្ចយភាវេន ឧបការកំ ចក្ខុវិញ្ញាណំ ទស្សនកិច្ចេ បរិណាយន្តំ ចក្ខុ តត្ថ ចក្ខុសម្ផស្សាទយោបិ តទនុវត្តកេ បរិណាយតីតិ អត្ថាយំ បរិយាយោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តេ ធម្មេ…បេ.… ណាយតី’’តិ។ អនេកត្ថត្តា ធាតូនំ ចក្ខតីតិ ឥមស្ស ‘‘បរិណាយតិ បកាសេតី’’តិ ច អត្ថា វុត្តា។ សណ្ឋានម្បិ រូបាយតនមេវាតិ ‘‘សមវិសមានិ រូបានិ ចក្ខតីតិ ចក្ខូ’’តិ វុត្តំ។ តំទ្វារិកានំ ផស្សាទីនំ ឧបនិស្សយបច្ចយភាវោ ឯវ វឡញ្ជនត្ថោ។
Anekattāti idaṃ avacanassa kāraṇaṃ, na hetukiriyāya viññāyamānabhāvassa. So pana apekkhāsiddhito eva veditabbo. Hetukiriyāpekkhā hi phalakiriyāti. Cakkhuṃ saṅgaṇhātīti cakkhuviññāṇassa nissayabhāvānupagamanepi taṃsabhāvānativattanato tassā samaññāya tattha niruḷhabhāvaṃ dasseti. Dassanapariṇāyakaṭṭho cakkhussa indaṭṭhoyevāti ‘‘yathā hi issaro’’tiādinā issaropamā vuttā. Cakkhuviññāṇaṃ dassanakicce pariṇāyantaṃ cakkhu taṃsahajāte cakkhusamphassādayopi tattha pariṇāyatīti vuccatīti ‘‘te dhamme…pe… pariṇāyatī’’ti vuttaṃ, na pana cakkhusamphassādīnaṃ dassanakiccattā. Atha vā cakkhusamphassādīnaṃ indriyapaccayabhāvena upakārakaṃ cakkhuviññāṇaṃ dassanakicce pariṇāyantaṃ cakkhu tattha cakkhusamphassādayopi tadanuvattake pariṇāyatīti atthāyaṃ pariyāyoti dassento āha ‘‘te dhamme…pe… ṇāyatī’’ti. Anekatthattā dhātūnaṃ cakkhatīti imassa ‘‘pariṇāyati pakāsetī’’ti ca atthā vuttā. Saṇṭhānampi rūpāyatanamevāti ‘‘samavisamāni rūpāni cakkhatīti cakkhū’’ti vuttaṃ. Taṃdvārikānaṃ phassādīnaṃ upanissayapaccayabhāvo eva vaḷañjanattho.
៥៩៩. តំទ្វារិកា…បេ.… ឧប្បត្តិ វុត្តាតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេ ឧប្បន្នេ សម្បដិច្ឆនាទីនិ ពលវារម្មណេ ជវនំ ឯកន្តេន ឧប្បជ្ជតីតិ កត្វា វុត្តំ។ តថា ចេវ ហិ អន្តរា ចក្ខុវិញ្ញាណេ វា សម្បដិច្ឆនេ វា សន្តីរណេ វា ឋត្វា និវត្តិស្សតីតិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតីតិ និច្ឆិតំ។ តេន បច្ចយេនាតិ តំបការេន បច្ចយេន។ តំសទិសានន្តិ គរុំ កត្វា អស្សាទនាទិប្បវត្តិវិសេសរហិតតាយ ទស្សនសទិសានំ មនោធាតុសន្តីរណវោដ្ឋព្ពនានំ។ បញ្ចទ្វារិកជវនានំ អស្សាទនាទិតោ អញ្ញថា គរុំ កត្វា បវត្តិ នត្ថិ រូបធម្មវិសយត្តាតិ ‘‘អស្សាទនាភិនន្ទនភូតានី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ។ មនោទ្វារិកជវនបិដ្ឋិវដ្ដកានម្បិ ហិ បញ្ចទ្វារិកជវនានំ អស្សាទនាភិនន្ទនភាវេន រូបំ គរុំ កត្វា បវត្តិ នត្ថីតិ ន សក្កា វត្តុន្តិ។ រូបំ អារម្មណាធិបតិ អកុសលស្សេវ ហោតិ។ តថា ហិ បដ្ឋានេ ‘‘អព្យាកតោ ធម្មោ អកុសលស្ស ធម្មស្ស អធិបតិបច្ចយេន បច្ចយោ។ អារម្មណាធិបតិ ចក្ខុំ គរុំ កត្វា អស្សាទេតិ អភិនន្ទតី’’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ១.១.៤១៦) រូបធម្មោបិ អារម្មណាធិបតិ វិភត្តោ។ ‘‘អព្យាកតោ ធម្មោ អព្យាកតស្ស ធម្មស្ស អព្យាកតោ ធម្មោ កុសលស្សា’’តិ ឯត្ថ បន ផលនិព្ពានានេវ អារម្មណាធិបតិភាវេន វិភត្តានីតិ។ គណនាយ ច ‘‘អារម្មណអារម្មណាធិបតិឧបនិស្សយបុរេជាតអត្ថិអវិគតន្តិ ឯក’’ន្តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤៤៥) វុត្តំ។ យទិ កុសលស្សបិ សិយា, ទ្វេតិ វត្តព្ពំ សិយាតិ។ តានីតិ យថាវុត្តជវនានិ បដិនិទ្ទិដ្ឋានិ។ តំសម្បយុត្តានិ ចាតិ ជវនសម្បយុត្តានិ។ អញ្ញានិ ចក្ខុសម្ផស្សាទីនិ។ យទិ រូបស្ស អារម្មណបច្ចយភាវមត្តំ អធិប្បេតំ, ‘‘តំ រូបារម្មណេតិ ឯតេនេវ សិជ្ឈេយ្យា’’តិ ឯត្តកមេវ វទេយ្យ។ យស្មា បន រូបំ តំទ្វារិកជវនានំ បច្ចយវិសេសោបិ ហោតិ, តស្មា តស្ស វិសេសស្ស ទីបនត្ថំ ‘‘អារព្ភា’’តិ វចនំ វុត្តំ សិយាតិ អាហ ‘‘អារម្មណបច្ចយតោ អញ្ញបច្ចយភាវស្សបិ ទីបក’’ន្តិ។
599. Taṃdvārikā…pe… uppatti vuttāti cakkhuviññāṇe uppanne sampaṭicchanādīni balavārammaṇe javanaṃ ekantena uppajjatīti katvā vuttaṃ. Tathā ceva hi antarā cakkhuviññāṇe vā sampaṭicchane vā santīraṇe vā ṭhatvā nivattissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti nicchitaṃ. Tena paccayenāti taṃpakārena paccayena. Taṃsadisānanti garuṃ katvā assādanādippavattivisesarahitatāya dassanasadisānaṃ manodhātusantīraṇavoṭṭhabbanānaṃ. Pañcadvārikajavanānaṃ assādanādito aññathā garuṃ katvā pavatti natthi rūpadhammavisayattāti ‘‘assādanābhinandanabhūtānī’’ti ettakameva vuttaṃ. Manodvārikajavanapiṭṭhivaṭṭakānampi hi pañcadvārikajavanānaṃ assādanābhinandanabhāvena rūpaṃ garuṃ katvā pavatti natthīti na sakkā vattunti. Rūpaṃ ārammaṇādhipati akusalasseva hoti. Tathā hi paṭṭhāne ‘‘abyākato dhammo akusalassa dhammassa adhipatipaccayena paccayo. Ārammaṇādhipati cakkhuṃ garuṃ katvā assādeti abhinandatī’’tiādinā (paṭṭhā. 1.1.416) rūpadhammopi ārammaṇādhipati vibhatto. ‘‘Abyākato dhammo abyākatassa dhammassa abyākato dhammo kusalassā’’ti ettha pana phalanibbānāneva ārammaṇādhipatibhāvena vibhattānīti. Gaṇanāya ca ‘‘ārammaṇaārammaṇādhipatiupanissayapurejātaatthiavigatanti eka’’nti (paṭṭhā. 1.1.445) vuttaṃ. Yadi kusalassapi siyā, dveti vattabbaṃ siyāti. Tānīti yathāvuttajavanāni paṭiniddiṭṭhāni. Taṃsampayuttāni cāti javanasampayuttāni. Aññāni cakkhusamphassādīni. Yadi rūpassa ārammaṇapaccayabhāvamattaṃ adhippetaṃ, ‘‘taṃ rūpārammaṇeti eteneva sijjheyyā’’ti ettakameva vadeyya. Yasmā pana rūpaṃ taṃdvārikajavanānaṃ paccayavisesopi hoti, tasmā tassa visesassa dīpanatthaṃ ‘‘ārabbhā’’ti vacanaṃ vuttaṃ siyāti āha ‘‘ārammaṇapaccayato aññapaccayabhāvassapi dīpaka’’nti.
៦០០. សោតវិញ្ញាណប្បវត្តិយំ សវនកិរិយាវោហារោតិ សោតស្ស សវនកិរិយាយ កត្តុភាវោ សោតវិញ្ញាណស្ស បច្ចយភាវេនាតិ វុត្តំ ‘‘សោតវិញ្ញាណស្ស និស្សយភាវេន សុណាតី’’តិ។ ជីវិតនិមិត្តមាហាររសោ ជីវិតំ, តស្មិំ និន្នតាយ តំ អវ្ហាយតីតិ ជិវ្ហាតិ ឯវំ សិទ្ធេន ជិវ្ហា-សទ្ទេន បកាសិយមានា រសាវ្ហាយនសង្ខាតា សាយនកិរិយា លព្ភតីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘ជិវ្ហាសទ្ទេន វិញ្ញាយមានា កិរិយាសាយន’’ន្តិ។ តថា ច វក្ខតិ ‘‘ជីវិតមវ្ហាយតីតិ ជិវ្ហា’’តិ (វិភ. អដ្ឋ. ១៥៤)។ អាយោតិ ឧប្បត្តិទេសោ។ បសាទកាយស្ស កាយិកានំ ទុក្ខសុខានំ និស្សយភាវតោ ឥតរេសំ ឧបនិស្សយភាវតោ ‘‘ទុក្ខទុក្ខវិបរិណាមទុក្ខានំ អាយោ’’តិ វុត្តំ។ ព្យាបិតាយាតិ ព្យាបិភាវេ, ព្យាបិភាវេន វា។ កាយប្បសាទភាវោតិ កាយប្បសាទសព្ភាវោ។ អនុវិទ្ធត្តាតិ អនុយុត្តភាវតោ, សំសដ្ឋភាវតោតិ អត្ថោ។ តស្មាតិ យស្មា យាវតា ឥមស្មិំ កាយេ ឧបាទិន្នកបវត្តំ នាម អត្ថិ, សព្ពត្ថ កាយាយតនំ កប្បាសបដលេ ស្នេហោ វិយាតិ វុត្តំ, តស្មា។ បណ្ឌរសភាវា បសាទា អាបាថគតំ វិសយំ វិញ្ញាណុប្បត្តិហេតុភាវេន បកាសេន្តា វិយ ហោន្តីតិ តេសំ វិសយាវភាសនកិច្ចតា វុត្តា។ សមាននិស្សយានន្តិ ឯកនិស្សយានំ។ អវិនិព្ភុត្តេសុ ហិ រូបរសាទីសុ យំនិស្សយំ រូបំ, តំនិស្សយោ ឯវ រសាទីតិ។ អញ្ញមញ្ញសភាវានុបគមេនាតិ លក្ខណសង្ករាភាវមាហ។
600. Sotaviññāṇappavattiyaṃ savanakiriyāvohāroti sotassa savanakiriyāya kattubhāvo sotaviññāṇassa paccayabhāvenāti vuttaṃ ‘‘sotaviññāṇassa nissayabhāvena suṇātī’’ti. Jīvitanimittamāhāraraso jīvitaṃ, tasmiṃ ninnatāya taṃ avhāyatīti jivhāti evaṃ siddhena jivhā-saddena pakāsiyamānā rasāvhāyanasaṅkhātā sāyanakiriyā labbhatīti katvā vuttaṃ ‘‘jivhāsaddena viññāyamānā kiriyāsāyana’’nti. Tathā ca vakkhati ‘‘jīvitamavhāyatīti jivhā’’ti (vibha. aṭṭha. 154). Āyoti uppattideso. Pasādakāyassa kāyikānaṃ dukkhasukhānaṃ nissayabhāvato itaresaṃ upanissayabhāvato ‘‘dukkhadukkhavipariṇāmadukkhānaṃ āyo’’ti vuttaṃ. Byāpitāyāti byāpibhāve, byāpibhāvena vā. Kāyappasādabhāvoti kāyappasādasabbhāvo. Anuviddhattāti anuyuttabhāvato, saṃsaṭṭhabhāvatoti attho. Tasmāti yasmā yāvatā imasmiṃ kāye upādinnakapavattaṃ nāma atthi, sabbattha kāyāyatanaṃ kappāsapaṭale sneho viyāti vuttaṃ, tasmā. Paṇḍarasabhāvā pasādā āpāthagataṃ visayaṃ viññāṇuppattihetubhāvena pakāsentā viya hontīti tesaṃ visayāvabhāsanakiccatā vuttā. Samānanissayānanti ekanissayānaṃ. Avinibbhuttesu hi rūparasādīsu yaṃnissayaṃ rūpaṃ, taṃnissayo eva rasādīti. Aññamaññasabhāvānupagamenāti lakkhaṇasaṅkarābhāvamāha.
យស្មា បច្ចយន្តរសហិតោយេវ ចក្ខុប្បសាទោ រូបាភិហននវសេន បវត្តតិ, ន បច្ចយន្តររហិតោ, តស្មា រូបាភិឃាតោ ហោតុ វា មា វា ហោតុ, ឯវំសភាវោ សោ រូបធម្មោតិ ទស្សេតុំ ‘‘រូបាភិឃាតារហោ’’តិ វុត្តំ យថា ‘‘វិបាការហសភាវា កុសលាកុសលា’’តិ។ វិសយវិសយីនំ អញ្ញមញ្ញំ អភិមុខភាវោ អភិឃាតោ វិយាតិ អភិឃាតោ, សោ រូបេ ចក្ខុស្ស , ចក្ខុម្ហិ វា រូបស្ស ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘រូបេ, រូបស្ស វា អភិឃាតោ’’តិ។ តេនេវាហ ‘‘យម្ហិ ចក្ខុម្ហិ អនិទស្សនម្ហិ សប្បដិឃម្ហិ រូបំ សនិទស្សនំ សប្បដិឃំ បដិហញ្ញិ វា’’តិ (ធ. ស. ៥៩៧), ‘‘ចក្ខុ អនិទស្សនំ សប្បដិឃំ រូបម្ហិ សនិទស្សនម្ហិ សប្បដិឃម្ហិ បដិហញ្ញិ វា’’តិ (ធ. ស. ៥៩៨) ច អាទិ។ ឯត្ថ ច តំតំភវបត្ថនាវសេន ចក្ខាទីសុ អវិគតរាគស្ស អត្តភាវនិប្ផាទកសាធារណកម្មវសេន បុរិមំ ចក្ខុលក្ខណំ វុត្តំ, សុទូរសុខុមាទិភេទស្សបិ រូបស្ស គហណសមត្ថមេវ ចក្ខុ ហោតូតិ ឯវំ និព្ពត្តិតអាវេណិកកម្មវសេន ទុតិយំ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ អថ វា សតិបិ បញ្ចន្នំ បសាទភាវសាមញ្ញេ សវិសយាវភាសនសង្ខាតស្ស បសាទព្យាបារស្ស ទស្សនវសេន បុរិមំ វុត្តំ, បសាទការណស្ស សតិបិ កម្មភាវសាមញ្ញេ អត្តនោ ការណភេទេន ភេទទស្សនវសេន ទុតិយំ។
Yasmā paccayantarasahitoyeva cakkhuppasādo rūpābhihananavasena pavattati, na paccayantararahito, tasmā rūpābhighāto hotu vā mā vā hotu, evaṃsabhāvo so rūpadhammoti dassetuṃ ‘‘rūpābhighātāraho’’ti vuttaṃ yathā ‘‘vipākārahasabhāvā kusalākusalā’’ti. Visayavisayīnaṃ aññamaññaṃ abhimukhabhāvo abhighāto viyāti abhighāto, so rūpe cakkhussa , cakkhumhi vā rūpassa hotīti vuttaṃ ‘‘rūpe, rūpassa vā abhighāto’’ti. Tenevāha ‘‘yamhi cakkhumhi anidassanamhi sappaṭighamhi rūpaṃ sanidassanaṃ sappaṭighaṃ paṭihaññi vā’’ti (dha. sa. 597), ‘‘cakkhu anidassanaṃ sappaṭighaṃ rūpamhi sanidassanamhi sappaṭighamhi paṭihaññi vā’’ti (dha. sa. 598) ca ādi. Ettha ca taṃtaṃbhavapatthanāvasena cakkhādīsu avigatarāgassa attabhāvanipphādakasādhāraṇakammavasena purimaṃ cakkhulakkhaṇaṃ vuttaṃ, sudūrasukhumādibhedassapi rūpassa gahaṇasamatthameva cakkhu hotūti evaṃ nibbattitaāveṇikakammavasena dutiyaṃ. Esa nayo sesesupi. Atha vā satipi pañcannaṃ pasādabhāvasāmaññe savisayāvabhāsanasaṅkhātassa pasādabyāpārassa dassanavasena purimaṃ vuttaṃ, pasādakāraṇassa satipi kammabhāvasāmaññe attano kāraṇabhedena bhedadassanavasena dutiyaṃ.
កាមតណ្ហាតិ កាមភវេ តណ្ហា។ តថា រូបតណ្ហា ទដ្ឋព្ពា។ តស្ស តស្ស ភវស្ស មូលការណភូតា តណ្ហា តស្មិំ តស្មិំ ភវេ ឧប្បជ្ជនារហាយតនវិសយាបិ នាម ហោតីតិ កាមតណ្ហាទីនំ ទដ្ឋុកាមតាទិវោហារារហតា វុត្តា។ ទដ្ឋុកាមតាតិ ហិ ទដ្ឋុមិច្ឆា រូបតណ្ហាតិ អត្ថោ។ តថា សេសាសុបីតិ។ ឯត្ថ ច ទដ្ឋុកាមតាទីនំ តំតំអត្តភាវនិព្ពត្តកកម្មាយូហនក្ខណតោ សតិ បុរិមនិព្ពត្តិយំ វត្តព្ពំ នត្ថិ។ អសតិបិ តស្ស មគ្គេន អសមុគ្ឃាតិតភាវេនេវ ការណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ យតោ មគ្គេន អសមុច្ឆិន្នំ ការណលាភេ សតិ ឧប្បជ្ជិត្វា អត្តនោ ផលស្ស ការណភាវូបគមនតោ វិជ្ជមានមេវាតិ ឧប្បន្នអត្ថិតាបរិយាយេហិ វុច្ចតិ ‘‘អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ភាវេន្តោ អរិយំ អដ្ឋង្គិកំ មគ្គំ ពហុលីករោន្តោ ឧប្បន្នុប្បន្នេ បាបកេ អកុសលេ ធម្មេ អន្តរាយេវ អន្តរធាបេតិ’’ (សំ. និ. ៥.១៥៧), ‘‘សន្តំ វា អជ្ឈត្តំ កាមច្ឆន្ទំ អត្ថិ មេ អជ្ឈត្តំ កាមច្ឆន្ទោតិ បជានាតី’’តិ (ទី. និ. ២.៣៨២; ម. និ. ១.១១៥) ច ឯវមាទីសុ។
Kāmataṇhāti kāmabhave taṇhā. Tathā rūpataṇhā daṭṭhabbā. Tassa tassa bhavassa mūlakāraṇabhūtā taṇhā tasmiṃ tasmiṃ bhave uppajjanārahāyatanavisayāpi nāma hotīti kāmataṇhādīnaṃ daṭṭhukāmatādivohārārahatā vuttā. Daṭṭhukāmatāti hi daṭṭhumicchā rūpataṇhāti attho. Tathā sesāsupīti. Ettha ca daṭṭhukāmatādīnaṃ taṃtaṃattabhāvanibbattakakammāyūhanakkhaṇato sati purimanibbattiyaṃ vattabbaṃ natthi. Asatipi tassa maggena asamugghātitabhāveneva kāraṇanti daṭṭhabbaṃ. Yato maggena asamucchinnaṃ kāraṇalābhe sati uppajjitvā attano phalassa kāraṇabhāvūpagamanato vijjamānamevāti uppannaatthitāpariyāyehi vuccati ‘‘ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvento ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bahulīkaronto uppannuppanne pāpake akusale dhamme antarāyeva antaradhāpeti’’ (saṃ. ni. 5.157), ‘‘santaṃ vā ajjhattaṃ kāmacchandaṃ atthi me ajjhattaṃ kāmacchandoti pajānātī’’ti (dī. ni. 2.382; ma. ni. 1.115) ca evamādīsu.
ឯត្ថាហ – ចក្ខាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ កិំ ឯកកម្មុនា ឧប្បត្តិ, ឧទាហុ នានាកម្មុនាតិ? ឧភយថាបីតិ បោរាណា។ តត្ថ នានាកម្មុនា តាវ ឧប្បត្តិយំ ចក្ខាទីនំ វិសេសេ វត្តព្ពំ នត្ថិ ការណស្ស ភិន្នត្តា។ ឯកកម្មុនា បន ឧប្បត្តិយំ តេសំ កថំ វិសេសោតិ? ការណស្ស ភិន្នត្តាយេវ។ តំតំភវបត្ថនាភូតា ហិ តណ្ហា តំតំភវបរិយាបន្នាយតនាភិលាសតាយ សយំ វិចិត្តរូបា ឧបនិស្សយភាវេន តំតំភវនិព្ពត្តកកម្មស្ស វិចិត្តភេទតំ វិទហតិ។ យតោ តទាហិតវិសេសំ តំ តថារូបសមត្ថតាយោគេន អនេករូបាបន្នំ វិយ អនេកំ វិសិដ្ឋសភាវំ ផលំ និព្ពត្តេតិ។ តថា ច វក្ខតិ ‘‘កម្មមេវ នេសំ វិសេសការណ’’ន្តិ។ ន ចេត្ថ សមត្ថតាភាវតោ អញ្ញំ វេទិតព្ពំ ការណវិសេសេនាហិតវិសេសស្ស វិសិដ្ឋផលនិប្ផាទនយោគ្យតាភាវតោ។ តថា ហិ សតិ ឯកស្សបិ កម្មស្ស អនេកិន្ទ្រិយហេតុតាវិសេសយោគំ ឯកម្បិ កម្មន្តិអាទិនា យុត្តិតោ អាគមតោបិ បរតោ សយមេវ វក្ខតិ។ តថា ច ឯកស្សេវ កុសលចិត្តស្ស សោឡសាទិវិបាកចិត្តនិព្ពត្តិហេតុភាវោ វុច្ចតិ។ លោកេបិ ឯកស្សេវ សាលិពីជស្ស បរិបុណ្ណាបរិបុណ្ណតណ្ឌុលផលនិព្ពត្តិហេតុតា ទិស្សតិ។ កិំ វា ឯតាយ យុត្តិចិន្តាយ, ន ចិន្តិតព្ពមេវេតំ។ យតោ កម្មវិបាកោ ចក្ខាទីនិ កម្មវិបាកោ ច សព្ពាការតោ ពុទ្ធានំយេវ កម្មវិបាកញាណផលយុត្តានំ វិសយោ, ន អញ្ញេសំ អតក្កាវចរតាយ។ តេនេវ ច ភគវតា ‘‘កម្មវិបាកោ អចិន្តេយ្យោ ន ចិន្តេតព្ពោ, យោ ចិន្តេយ្យ ឧម្មាទស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្សា’’តិ (អ. និ. ៤.៧៧) អាទីនវំ ទស្សេត្វា បដិក្ខិត្តំ។ អាវិញ្ឆនំ បុគ្គលស្ស វិញ្ញាណស្ស វា តំនិន្នភាវប្បត្តិយា ហេតុភាវោ។
Etthāha – cakkhādīnaṃ indriyānaṃ kiṃ ekakammunā uppatti, udāhu nānākammunāti? Ubhayathāpīti porāṇā. Tattha nānākammunā tāva uppattiyaṃ cakkhādīnaṃ visese vattabbaṃ natthi kāraṇassa bhinnattā. Ekakammunā pana uppattiyaṃ tesaṃ kathaṃ visesoti? Kāraṇassa bhinnattāyeva. Taṃtaṃbhavapatthanābhūtā hi taṇhā taṃtaṃbhavapariyāpannāyatanābhilāsatāya sayaṃ vicittarūpā upanissayabhāvena taṃtaṃbhavanibbattakakammassa vicittabhedataṃ vidahati. Yato tadāhitavisesaṃ taṃ tathārūpasamatthatāyogena anekarūpāpannaṃ viya anekaṃ visiṭṭhasabhāvaṃ phalaṃ nibbatteti. Tathā ca vakkhati ‘‘kammameva nesaṃ visesakāraṇa’’nti. Na cettha samatthatābhāvato aññaṃ veditabbaṃ kāraṇavisesenāhitavisesassa visiṭṭhaphalanipphādanayogyatābhāvato. Tathā hi sati ekassapi kammassa anekindriyahetutāvisesayogaṃ ekampi kammantiādinā yuttito āgamatopi parato sayameva vakkhati. Tathā ca ekasseva kusalacittassa soḷasādivipākacittanibbattihetubhāvo vuccati. Lokepi ekasseva sālibījassa paripuṇṇāparipuṇṇataṇḍulaphalanibbattihetutā dissati. Kiṃ vā etāya yutticintāya, na cintitabbamevetaṃ. Yato kammavipāko cakkhādīni kammavipāko ca sabbākārato buddhānaṃyeva kammavipākañāṇaphalayuttānaṃ visayo, na aññesaṃ atakkāvacaratāya. Teneva ca bhagavatā ‘‘kammavipāko acinteyyo na cintetabbo, yo cinteyya ummādassa vighātassa bhāgī assā’’ti (a. ni. 4.77) ādīnavaṃ dassetvā paṭikkhittaṃ. Āviñchanaṃ puggalassa viññāṇassa vā taṃninnabhāvappattiyā hetubhāvo.
សព្ពេសន្តិ បទស្ស បករណតោ បារិសេសតោ វា លព្ភមានំ អត្ថវិសេសំ អជានន្តោ យថារុតវសេនេវ អត្ថំ គហេត្វា ‘‘កោ ឯត្ថ វិសេសោ’’តិអាទិនា ចោទេតិ។ ឥតរោ តេជាទីនំ បច្ចេកំ អធិកភាវេ វិយ ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ វា អធិកភាវេបិ យថាវុត្តាធិកភាវេនេវ ឯកកាទិវសេន លព្ភមានាយ ឱមត្តតាយបិ កាយប្បសាទោ ន ហោតីតិ វិញ្ញាយមានត្តា បករណតោ បារិសេសតោ វា ចតុន្នម្បិ ភូតានំ សមភាវេន កាយោ ហោតីតិ អយមត្ថោ សិទ្ធោតិ សព្ព-សទ្ទោ ឥធ សមភាវទីបកោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទំ បនា’’តិអាទិមាហ។ ឥមមត្ថំ ទីបេតីតិ ច យថាវុត្តេន ញាយេន ‘‘សព្ពេស’’ន្តិ វចនតោ អយមត្ថោ លព្ភតិ, ន តស្ស វាចកត្តាតិ ទស្សេតិ។ តេនេវាហ ‘‘អនុវត្ត…បេ.… វសេន វុត្តត្តា’’តិ។ ឯកទេសាធិកភាវនិវារណេនេវ ហិ ឯកទេសោមត្តតានិវារណម្បិ វិញ្ញាយតីតិ។ ឯកទេសោ អវយវោ។ ចតុធាតុសមុទាយនិស្សយស្ស ហិ បសាទស្ស តទេកធាតុអធិកតា អវយវាធិកតា ហោតីតិ។
Sabbesanti padassa pakaraṇato pārisesato vā labbhamānaṃ atthavisesaṃ ajānanto yathārutavaseneva atthaṃ gahetvā ‘‘ko ettha viseso’’tiādinā codeti. Itaro tejādīnaṃ paccekaṃ adhikabhāve viya dvinnaṃ tiṇṇaṃ vā adhikabhāvepi yathāvuttādhikabhāveneva ekakādivasena labbhamānāya omattatāyapi kāyappasādo na hotīti viññāyamānattā pakaraṇato pārisesato vā catunnampi bhūtānaṃ samabhāvena kāyo hotīti ayamattho siddhoti sabba-saddo idha samabhāvadīpakoti dassetuṃ ‘‘idaṃ panā’’tiādimāha. Imamatthaṃ dīpetīti ca yathāvuttena ñāyena ‘‘sabbesa’’nti vacanato ayamattho labbhati, na tassa vācakattāti dasseti. Tenevāha ‘‘anuvatta…pe… vasena vuttattā’’ti. Ekadesādhikabhāvanivāraṇeneva hi ekadesomattatānivāraṇampi viññāyatīti. Ekadeso avayavo. Catudhātusamudāyanissayassa hi pasādassa tadekadhātuadhikatā avayavādhikatā hotīti.
‘‘បុរិមា ចេត្ថ ទ្វេបិ វាទិនោ និកាយន្តរិយា’’តិ វទន្តិ។ អាលោកាទិសហការីការណសហិតានំយេវ ចក្ខាទីនំ រូបាទិអវភាសនសមត្ថតា វិវរស្ស ច សោតវិញ្ញាណុបនិស្សយភាវោ គុណោតិ តេសំ លទ្ធីតិ អធិប្បាយេន ‘‘តំតំភូតគុណេហី’’តិអាទិ វុត្តំ។ តេជាទីនំ វិយ វិវរស្ស ភូតភាវាភាវតោ ‘‘យថាយោគ’’ន្តិ វុត្តំ។ អថ វា រូបាទយោ វិយ វិវរម្បិ ភូតគុណោតិ បរាធិប្បាយំ ទស្សេន្តោ ‘‘តំតំភូតគុណេហី’’តិ អាហ។ តេជស្ស បន អាលោករូបេន, អាកាសសង្ខាតស្ស វិវរស្ស សទ្ទេន, វាយុស្ស គន្ធេន, ឧទកស្ស រសេន, បថវិយា ផោដ្ឋព្ពេនាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘យថាយោគំ តំតំភូតគុណេហី’’តិ វុត្តំ សិយា។ រូបាទិគ្គហណេតិ រូបាទិវិសយេ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិកេ និប្ផាទេតព្ពេតិ អត្ថោ។ ឧបករិតព្ពតោតិ សហការីការណភូតេហិ យថាវុត្តភូតគុណេហិ ចក្ខាទីនំ សកិច្ចករណេ ឧបករិតព្ពតោ។ សភាវេន សុយ្យមានស្សាតិ កេនចិ អនុច្ចារិយមានស្សេវ លព្ភមានត្តា វុត្តំ។ ឃដ្ដនំ បន វិនា វាយុសទ្ទោបិ នត្ថីតិ។ អថ វា វាយុម្ហិ សទ្ទោ សភាវេន សុយ្យតីតិ អាបេ រសោ មធុរោតិ ច តស្ស លទ្ធិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ។ ទុតិយវាទិស្សបិ និគ្គហោ ហោតិ តស្សបិ តេជាទិគុណា រូបាទយោតិ ឯវំលទ្ធិកត្តា។
‘‘Purimā cettha dvepi vādino nikāyantariyā’’ti vadanti. Ālokādisahakārīkāraṇasahitānaṃyeva cakkhādīnaṃ rūpādiavabhāsanasamatthatā vivarassa ca sotaviññāṇupanissayabhāvo guṇoti tesaṃ laddhīti adhippāyena ‘‘taṃtaṃbhūtaguṇehī’’tiādi vuttaṃ. Tejādīnaṃ viya vivarassa bhūtabhāvābhāvato ‘‘yathāyoga’’nti vuttaṃ. Atha vā rūpādayo viya vivarampi bhūtaguṇoti parādhippāyaṃ dassento ‘‘taṃtaṃbhūtaguṇehī’’ti āha. Tejassa pana ālokarūpena, ākāsasaṅkhātassa vivarassa saddena, vāyussa gandhena, udakassa rasena, pathaviyā phoṭṭhabbenāti imamatthaṃ sandhāya ‘‘yathāyogaṃ taṃtaṃbhūtaguṇehī’’ti vuttaṃ siyā. Rūpādiggahaṇeti rūpādivisaye cakkhuviññāṇādike nipphādetabbeti attho. Upakaritabbatoti sahakārīkāraṇabhūtehi yathāvuttabhūtaguṇehi cakkhādīnaṃ sakiccakaraṇe upakaritabbato. Sabhāvena suyyamānassāti kenaci anuccāriyamānasseva labbhamānattā vuttaṃ. Ghaṭṭanaṃ pana vinā vāyusaddopi natthīti. Atha vā vāyumhi saddo sabhāvena suyyatīti āpe raso madhuroti ca tassa laddhiyevāti daṭṭhabbaṃ. Dutiyavādissapi niggaho hoti tassapi tejādiguṇā rūpādayoti evaṃladdhikattā.
រូបាទិវិសេសគុណេហីតិ រូបាទិវិសេសគុណយុត្តេហិ។ តេជ…បេ.… វាយូហីតិ សហាកាសេហិ តេជាទិបរមាណូហិ។ កប្បាសតោ វិសទិសាយាតិ កប្បាសបថវិតោ វិសេសយុត្តាយ តតោ អធិកសាមត្ថិយយុត្តាយាតិ អធិប្បាយោ។ តស្សាយេវាតិ កប្បាសបថវិយាយេវ។ យស្មា សា វិជ្ជមានានិបិ អវិសេសភូតានិ អត្ថីតិ គហេតុំ អសក្កុណេយ្យភាវេន អភិភវិត្វា ឋិតា, តស្មា តស្សាយេវ គន្ធោ អធិកតរោ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ។ អយញ្ច សព្ពោ ឧត្តរោ ‘‘តស្ស តស្ស ភូតស្ស អធិកតាយា’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦០០) វុត្តត្តា តថាគតានំ វាទំ សម្បដិច្ឆិត្វា វទន្តស្ស កណាទស្ស វសេន វុត្តោ។ ‘‘អត្តនោ បន មតេន កណាទកបិលាទយោ កេវលំ បថវាទិទ្រព្យមេវាតិអាទិ លទ្ធិ។ កណាទសាសនាយ អធិមុត្តានំ សាសនេ អនវគាឡ្ហានំ កេសញ្ចិ អយំ វាទោ’’តិ ច វទន្តិ។ ឯតស្សុភយស្សាតិ អាសវគន្ធតោ កប្បាសគន្ធោ អធិកោ សីតុទកវណ្ណតោ ឧណ្ហោទកវណ្ណោ ច អធិកោតិ ឯតស្ស ឧភយស្ស។ តេជាទិអធិកេសុ ច សម្ភារេសុ រូបាទីនំ វិសេសស្ស អទស្សនតោ ន រូបាទយោ តេជាទីនំ វិសេសគុណោតិ សិទ្ធន្តិ អាហ ‘‘តទភា…បេ.… ត្តិតា’’តិ។ តេន ន រូបំ តេជស្ស វិសេសគុណោ ឯកន្តតោ តេជាទិកេ សម្ភារេ វិសេសេន អទស្សនតោ, យោ យស្ស វិសេសគុណោ, ន សោ តទធិកេ សម្ភារេ ឯកន្តតោ វិសេសេន ទិស្សតិ យថា បថវីអធិកេ សម្ភារេ អាបោធាតូតិ ទស្សេតិ។ ឯវំ សេសេសុបិ យថាយោគំ យោជេតព្ពំ។ កោ បន វាទោ នានាកលាបេតិ សភាវតោ នានត្តាភាវេបិ មូលការណនានត្តវសេន អត្ថិ កោចិ វិសេសោ អសង្ឃាតេតិ ទស្សេតិ, យតោ បរមរណាទិកិរិយាសមត្ថតា នេសំ កេសញ្ចិយេវ ទិស្សតីតិ។
Rūpādivisesaguṇehīti rūpādivisesaguṇayuttehi. Teja…pe… vāyūhīti sahākāsehi tejādiparamāṇūhi. Kappāsato visadisāyāti kappāsapathavito visesayuttāya tato adhikasāmatthiyayuttāyāti adhippāyo. Tassāyevāti kappāsapathaviyāyeva. Yasmā sā vijjamānānipi avisesabhūtāni atthīti gahetuṃ asakkuṇeyyabhāvena abhibhavitvā ṭhitā, tasmā tassāyeva gandho adhikataro bhaveyyāti attho. Ayañca sabbo uttaro ‘‘tassa tassa bhūtassa adhikatāyā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ (dha. sa. aṭṭha. 600) vuttattā tathāgatānaṃ vādaṃ sampaṭicchitvā vadantassa kaṇādassa vasena vutto. ‘‘Attano pana matena kaṇādakapilādayo kevalaṃ pathavādidrabyamevātiādi laddhi. Kaṇādasāsanāya adhimuttānaṃ sāsane anavagāḷhānaṃ kesañci ayaṃ vādo’’ti ca vadanti. Etassubhayassāti āsavagandhato kappāsagandho adhiko sītudakavaṇṇato uṇhodakavaṇṇo ca adhikoti etassa ubhayassa. Tejādiadhikesu ca sambhāresu rūpādīnaṃ visesassa adassanato na rūpādayo tejādīnaṃ visesaguṇoti siddhanti āha ‘‘tadabhā…pe… ttitā’’ti. Tena na rūpaṃ tejassa visesaguṇo ekantato tejādike sambhāre visesena adassanato, yo yassa visesaguṇo, na so tadadhike sambhāre ekantato visesena dissati yathā pathavīadhike sambhāre āpodhātūti dasseti. Evaṃ sesesupi yathāyogaṃ yojetabbaṃ. Ko pana vādo nānākalāpeti sabhāvato nānattābhāvepi mūlakāraṇanānattavasena atthi koci viseso asaṅghāteti dasseti, yato paramaraṇādikiriyāsamatthatā nesaṃ kesañciyeva dissatīti.
ឯកម្បីតិ បិ-សទ្ទេន អនេកស្មិំ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សេតិ។ បញ្ចាយតនិកត្តភាវេ បត្ថនា យា ទដ្ឋុកាមតាទិភាវេន វុត្តា, តាយ និប្ផន្នំ។ ឯតេន ការណវិសេសេន ផលវិសេសមាហ។ ន ហីតិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ សមត្ថយតិ។ តន្តិ កម្មំ។ វិសេសេនាតិ អត្តនោ ការណេន អាហិតាតិសយេន ។ តេនេវ សោតស្ស ន ហោតិ បច្ចយោ, តតោ អញ្ញេនេវ បន ហោតីតិ អធិប្បាយោ។ តេន អនេកសភាវេន ការណេន អាហិតវិសេសំ ឯកម្បិ កម្មំ អនេកសភាវំ ផលំ និប្ផាទេតុំ សមត្ថំ ហោតីតិ ទស្សេតិ។ ឥទានិ កម្មស្ស វុត្តប្បការវិសេសាភាវេ ទោសមាហ ‘‘ឥន្ទ្រិយន្តរាភាវប្បត្តិតោ’’តិ។ តស្សត្ថោ – ការណវិសេសាភាវេ ផលវិសេសស្ស អសម្ភវតោ យំ វិសេសយុត្តំ កម្មំ ចក្ខុស្ស ការណំ, តស្ស តតោ អញ្ញវិសេសាភាវេ តទញ្ញិន្ទ្រិយុប្បាទកតាបិ ន សិយាតិ សោតិន្ទ្រិយាទីនំ តតោ អនុប្បត្តិ ឯវ សិយា។ ឯវមិតរត្ថាបិ។ វិសេសោតិ ចេត្ថ កម្មស្ស តំតំឥន្ទ្រិយុប្បាទនសមត្ថតា អធិប្បេតា, សា ច បុព្ពេ ទស្សិតសភាវោវ។
Ekampīti pi-saddena anekasmiṃ vattabbameva natthīti dasseti. Pañcāyatanikattabhāve patthanā yā daṭṭhukāmatādibhāvena vuttā, tāya nipphannaṃ. Etena kāraṇavisesena phalavisesamāha. Na hītiādinā vuttamevatthaṃ samatthayati. Tanti kammaṃ. Visesenāti attano kāraṇena āhitātisayena . Teneva sotassa na hoti paccayo, tato aññeneva pana hotīti adhippāyo. Tena anekasabhāvena kāraṇena āhitavisesaṃ ekampi kammaṃ anekasabhāvaṃ phalaṃ nipphādetuṃ samatthaṃ hotīti dasseti. Idāni kammassa vuttappakāravisesābhāve dosamāha ‘‘indriyantarābhāvappattito’’ti. Tassattho – kāraṇavisesābhāve phalavisesassa asambhavato yaṃ visesayuttaṃ kammaṃ cakkhussa kāraṇaṃ, tassa tato aññavisesābhāve tadaññindriyuppādakatāpi na siyāti sotindriyādīnaṃ tato anuppatti eva siyā. Evamitaratthāpi. Visesoti cettha kammassa taṃtaṃindriyuppādanasamatthatā adhippetā, sā ca pubbe dassitasabhāvova.
អនេកាហិ មហគ្គតចេតនាហិ ឯកាយ វា បរិត្តចេតនាសហិតាយ បដិសន្ធិក្ខណេ កដត្តារូបានំ និព្ពត្តីតិ ន សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ ‘‘សព្ពេសំ…បេ.… វិញ្ញាយតី’’តិ វុត្តំ។ ឥទានិ តមេវ អសក្កុណេយ្យតំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘នានាចេតនាយា’’តិអាទិ វុត្តំ។ តស្សាយំ សង្ខេបត្ថោ – ‘‘បដិស…បេ.… បច្ចយោ’’តិ ឯត្ថ យទិ នានាកម្មវសេន ឥន្ទ្រិយានំ ឧប្បត្តិ អធិប្បេតា, ឯវំ សតិ មហគ្គតកម្មេន ច កាមាវចរកម្មេន ច តំតំបដិសន្ធិក្ខណេ កដត្តារូបំ ឧប្បន្នំ សិយា, ន ចេតំ យុត្តំ ‘‘មហគ្គតចេតនា កម្មបច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១២.៧៨) វុត្តត្តា។ នាបិ តំតំភវនិយតរូបិន្ទ្រិយេហិ វិកលិន្ទ្រិយតា គតិសម្បត្តិយា ឱបបាតិកយោនិយំ បដិសន្ធិក្ខណេ យុត្តា។ អថ មហគ្គតាហិ ឯវ នានាចេតនាហិ និព្ពត្តំ, ន ចេកា បដិសន្ធិ អនេកកម្មនិព្ពត្តា ហោតិ។ និច្ឆិតញ្ហេតំ សាកេតបញ្ហេនាតិ។ ឯវំ ឯកេន មហគ្គតកម្មុនា ចក្ខុន្ទ្រិយសោតិន្ទ្រិយហទយវត្ថូនំ ឧប្បត្តិញាបកេន ឥមិនា វចនេន បរិត្តកម្មុនាបិ ឯកេន យថារហំ អនេកេសំ ឥន្ទ្រិយានំ ឧប្បត្តិ សិទ្ធាវាតិ វុត្តំ ‘‘សិទ្ធមេកេន កម្មេន អនេកិន្ទ្រិយុប្បត្តិ ហោតី’’តិ។
Anekāhi mahaggatacetanāhi ekāya vā parittacetanāsahitāya paṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpānaṃ nibbattīti na sakkā viññātunti ‘‘sabbesaṃ…pe… viññāyatī’’ti vuttaṃ. Idāni tameva asakkuṇeyyataṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘nānācetanāyā’’tiādi vuttaṃ. Tassāyaṃ saṅkhepattho – ‘‘paṭisa…pe… paccayo’’ti ettha yadi nānākammavasena indriyānaṃ uppatti adhippetā, evaṃ sati mahaggatakammena ca kāmāvacarakammena ca taṃtaṃpaṭisandhikkhaṇe kaṭattārūpaṃ uppannaṃ siyā, na cetaṃ yuttaṃ ‘‘mahaggatacetanā kammapaccayo’’ti (paṭṭhā. 2.12.78) vuttattā. Nāpi taṃtaṃbhavaniyatarūpindriyehi vikalindriyatā gatisampattiyā opapātikayoniyaṃ paṭisandhikkhaṇe yuttā. Atha mahaggatāhi eva nānācetanāhi nibbattaṃ, na cekā paṭisandhi anekakammanibbattā hoti. Nicchitañhetaṃ sāketapañhenāti. Evaṃ ekena mahaggatakammunā cakkhundriyasotindriyahadayavatthūnaṃ uppattiñāpakena iminā vacanena parittakammunāpi ekena yathārahaṃ anekesaṃ indriyānaṃ uppatti siddhāvāti vuttaṃ ‘‘siddhamekena kammena anekindriyuppatti hotī’’ti.
សម្បត្តោយេវ នាម សម្បត្តិកិច្ចករណតោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘បដិ…បេ.… នកតោ’’តិ វុត្តំ។ អតិសុខុមភាវតោ មំសចក្ខុអគោចរេន រូបាយតនេន សមន្នាគតសង្ឃាតវុត្តិតាយ ច ‘‘វាយុ វិយា’’តិ វុត្តំ។ ចិត្តសមុដ្ឋានំ សទ្ទាយតនំ សោតវិញ្ញាណស្ស កទាចិបិ អារម្មណបច្ចយោ ន សិយា ធាតុបរម្បរាយ ឃដ្ដេន្តស្ស ឧតុសមុដ្ឋានត្តា។ តេនាហ ‘‘ន ហិ…បេ.… បជ្ជតី’’តិ។ បដ្ឋានេ (បដ្ឋា. ១.១.២) ច ‘‘សទ្ទាយតនំ សោតវិញ្ញាណស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ អវិសេសេន វុត្តំ។
Sampattoyeva nāma sampattikiccakaraṇatoti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘paṭi…pe… nakato’’ti vuttaṃ. Atisukhumabhāvato maṃsacakkhuagocarena rūpāyatanena samannāgatasaṅghātavuttitāya ca ‘‘vāyu viyā’’ti vuttaṃ. Cittasamuṭṭhānaṃ saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa kadācipi ārammaṇapaccayo na siyā dhātuparamparāya ghaṭṭentassa utusamuṭṭhānattā. Tenāha ‘‘na hi…pe… pajjatī’’ti. Paṭṭhāne (paṭṭhā. 1.1.2) ca ‘‘saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti avisesena vuttaṃ.
ននុ ចិរេន សុយ្យន្តីតិ ទូរេ ឋិតានំ លហុកំ សវនំ នត្ថិ, តេសម្បិ វា លហុកំ សវនេន ទូរាសន្នភាវានំ វិសេសោ ន សិយាតិ អធិប្បាយោ។ ន , ទូ…បេ.… តោតិ ន ទូរេ ឋិតេហិ រជកាទិសទ្ទា ចិរេន សោតវិញ្ញាណេន សុយ្យន្តិ, សចេ សវនូបចារេ សោ សទ្ទោ ទូរេ អាសន្នេ ច ឋិតានំ យថាភូតេ អាបាថគតេ សទ្ទេ មនោវិញ្ញាណសង្ខាតតោ គហណវិសេសតោ ចិរេន សុតោ សីឃំ សុតោតិ អភិមានោតិ អត្ថោ។ ឯតមេវត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិមាហ។ និច្ឆយ…បេ.… អភិមានោ ហោតិ, សោតវិញ្ញាណប្បវត្តិ បន ឧភយត្ថាបិ សមានា, យស្មា សោ បន សទ្ទោ…បេ.… អាគច្ឆតីតិ។ យទិ ធាតុបរម្បរាយ សទ្ទោ នប្បវត្តតិ, កថំ បដិឃោសាទីនំ ឧប្បត្តីតិ អាហ ‘‘ទូរេ…បេ.… បច្ចយោ ហោតី’’តិ។ ឧប្បត្តិវសេន អាគតានីតិ ឯតេន រូបធម្មាបិ យត្ថ ឧប្បជ្ជន្តិ, តត្ថេវ ភិជ្ជន្តិ, ន ទេសន្តរំ សង្កមន្តីតិ ទស្សេតិ។ ឃដ្ដនសភាវានេវាតិ តេសំ ភូតានំ សទ្ទសមុប្បត្តិហេតុភាវមាហ។ សោតបទេសស្សាតិ សោតទេសស្ស, សោតទេសេ ឋិតស្សាតិ អត្ថោ។
Nanu cirena suyyantīti dūre ṭhitānaṃ lahukaṃ savanaṃ natthi, tesampi vā lahukaṃ savanena dūrāsannabhāvānaṃ viseso na siyāti adhippāyo. Na, dū…pe… toti na dūre ṭhitehi rajakādisaddā cirena sotaviññāṇena suyyanti, sace savanūpacāre so saddo dūre āsanne ca ṭhitānaṃ yathābhūte āpāthagate sadde manoviññāṇasaṅkhātato gahaṇavisesato cirena suto sīghaṃ sutoti abhimānoti attho. Etamevatthaṃ vitthārato dassento ‘‘yathā hī’’tiādimāha. Nicchaya…pe… abhimāno hoti, sotaviññāṇappavatti pana ubhayatthāpi samānā, yasmā so pana saddo…pe… āgacchatīti. Yadi dhātuparamparāya saddo nappavattati, kathaṃ paṭighosādīnaṃ uppattīti āha ‘‘dūre…pe… paccayo hotī’’ti. Uppattivasena āgatānīti etena rūpadhammāpi yattha uppajjanti, tattheva bhijjanti, na desantaraṃ saṅkamantīti dasseti. Ghaṭṭanasabhāvānevāti tesaṃ bhūtānaṃ saddasamuppattihetubhāvamāha. Sotapadesassāti sotadesassa, sotadese ṭhitassāti attho.
ចក្ខុមតោ បុគ្គលស្ស អជ្ឈាសយវសេនាតិ ចិត្រវិចិត្ររូបាយតនេ យេភុយ្យេន សត្តានំ ចក្ខុទ្វារិកជវនស្ស អនុកឌ្ឍនវសេន បវត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ។ កណ្ណកូបច្ឆិទ្ទេយេវ បវត្តនតោតិ ឯតេន អធិដ្ឋានតោ ពហិទ្ធា ឥន្ទ្រិយំ បវត្តីតិ វាទំ បដិសេធេតិ។ អធិដ្ឋានទេសេ ឯវ ហិ ឥន្ទ្រិយំ វត្តតិ តត្ថ កិច្ចាទិប្បយោគទស្សនតោ។ សតិបិ បនស្ស ពហិទ្ធា វុត្តិយំ ន វិសយគ្គហណេ សមត្ថតា, អញ្ញថា អធិដ្ឋានបិទហនេបិ វិសយគ្គហណំ ភវេយ្យាតិ។ អារម្មណគ្គហណហេតុតោ ចាតិ កណ្ណកូបច្ឆិទ្ទេយេវ ឋត្វា អារម្មណករណស្ស វិញ្ញាណស្ស វា ហេតុភាវតោ។
Cakkhumato puggalassa ajjhāsayavasenāti citravicitrarūpāyatane yebhuyyena sattānaṃ cakkhudvārikajavanassa anukaḍḍhanavasena pavattiṃ sandhāya vuttaṃ. Kaṇṇakūpacchiddeyeva pavattanatoti etena adhiṭṭhānato bahiddhā indriyaṃ pavattīti vādaṃ paṭisedheti. Adhiṭṭhānadese eva hi indriyaṃ vattati tattha kiccādippayogadassanato. Satipi panassa bahiddhā vuttiyaṃ na visayaggahaṇe samatthatā, aññathā adhiṭṭhānapidahanepi visayaggahaṇaṃ bhaveyyāti. Ārammaṇaggahaṇahetuto cāti kaṇṇakūpacchiddeyeva ṭhatvā ārammaṇakaraṇassa viññāṇassa vā hetubhāvato.
តព្ពោហារេនាតិ គន្ធគន្ធគ្គហណស្ស សហចរិតាយ គន្ធោបិ តថា វុត្តោតិ អធិប្បាយោ។ គន្ធោ បច្ចយោតិ គន្ធោ សហការីបច្ចយោតិ អត្ថោ។ ខេឡាទិកោ បច្ចយោតិ យោជេតព្ពំ។ តថា បថវីតិ សហការីបច្ចយន្តរភូតា អជ្ឈត្តិកពាហិរា បថវី អារម្មណគ្គហណេ បច្ចយោតិ អត្ថោ។ អាធារភូតាតិ តេជោវាយោធាតូនំ អាធារភូតា។ និស្សយភូតានន្តិ និស្សយមហាភូតានំ អាបោតេជោវាយោធាតូនំ។ សព្ពទាតិ ឧប្បីឡនកាលេ ច អនុប្បីឡនកាលេ ច។ តត្ថាតិ ចតុរាសីតិបភេទេ ឧបរិមកាយសង្ខាតេ រូបសមូហេ។ វិនិព្ភុជ្ជិតុំ អសក្កុណេយ្យានន្តិ ឥទំ ចក្ខុទសកំ ឥទំ កាយទសកំ ឥទំ ភាវទសកន្តិ ឯវំ កលាបតោបិ វិនិព្ភុជ្ជិតុំ អសក្កុណេយ្យានំ។
Tabbohārenāti gandhagandhaggahaṇassa sahacaritāya gandhopi tathā vuttoti adhippāyo. Gandho paccayoti gandho sahakārīpaccayoti attho. Kheḷādiko paccayoti yojetabbaṃ. Tathā pathavīti sahakārīpaccayantarabhūtā ajjhattikabāhirā pathavī ārammaṇaggahaṇe paccayoti attho. Ādhārabhūtāti tejovāyodhātūnaṃ ādhārabhūtā. Nissayabhūtānanti nissayamahābhūtānaṃ āpotejovāyodhātūnaṃ. Sabbadāti uppīḷanakāle ca anuppīḷanakāle ca. Tatthāti caturāsītipabhede uparimakāyasaṅkhāte rūpasamūhe. Vinibbhujjituṃ asakkuṇeyyānanti idaṃ cakkhudasakaṃ idaṃ kāyadasakaṃ idaṃ bhāvadasakanti evaṃ kalāpatopi vinibbhujjituṃ asakkuṇeyyānaṃ.
៦១៦. ទីឃាទីនំ ផុសិត្វា ជានិតព្ពតោតិ ឥទំ ទីឃាទីនំ ន កាយវិញ្ញាណគោចរត្តា វុត្តំ, ទីឃាទិវោហាររូបាទីនំ បន ផោដ្ឋព្ពំ ផុសិត្វា កាយវិញ្ញាណវីថិយា បរតោ បវត្តេន មនោវិញ្ញាណេនបិ ជានិតព្ពត្តា វុត្តំ។ ទីឃាទិសន្និវេសន្តិ ទីឃាទិសន្និវេសវន្តំ។ ឯកស្មិំ ឥតរស្ស អភាវាតិ ឆាយាតបានំ អាលោកន្ធការានញ្ច អសហដ្ឋាយិតំ អាហ។ កថំ បន អាលោកោ អន្ធការំ វិធមតីតិ? ‘‘អាលោកប្បវត្តិសមានកាលំ អន្ធការសភាវេន បវត្តមានំ វណ្ណាយតនំ ភិជ្ជតិ។ អន្ធការស្ស និស្សយោ ហុត្វា បវត្តមានានិ ភូតានិ កមេន តថារូបស្ស វណ្ណាយតនស្ស និស្សយភាវំ គច្ឆន្តី’’តិ កេចិ។ សហ អន្ធការេន តន្និស្សយភូតានំ និរោធសមនន្តរំ តំសន្តតិយំ តាទិសេ បច្ចយសន្និបាតេ អាលោកនិស្សយភូតានំ ឧប្បត្តីតិ វេទិតព្ពំ។ ន ហិ និស្សយមហាភូតេហិ វិនា អាលោកប្បវត្តិ អត្ថិ, នាបិ អន្ធការសង្ខាតំ វណ្ណាយតនមេវ និរុជ្ឈតិ តំនិស្សយេហិ បយុជ្ជមានកឯកកលាបភូតោបាទារូបានំ សហេវ និរុជ្ឈនតោ។ បទីបសិខាមណិរំសិយោ វិយ បថវីបាការរុក្ខាទីនិ មុញ្ចិត្វាបិ អន្ធការោ បវត្តតីតិ វទន្តិ។ មន្ទំ បន បាការាទិអាធាររហិតំ ន សុដ្ឋុ បញ្ញាយតិ, ពហលំ អាធារំ និស្សាយ បវត្តតីតិ យុត្តន្តិ ច វទន្តិ។
616. Dīghādīnaṃphusitvā jānitabbatoti idaṃ dīghādīnaṃ na kāyaviññāṇagocarattā vuttaṃ, dīghādivohārarūpādīnaṃ pana phoṭṭhabbaṃ phusitvā kāyaviññāṇavīthiyā parato pavattena manoviññāṇenapi jānitabbattā vuttaṃ. Dīghādisannivesanti dīghādisannivesavantaṃ. Ekasmiṃ itarassa abhāvāti chāyātapānaṃ ālokandhakārānañca asahaṭṭhāyitaṃ āha. Kathaṃ pana āloko andhakāraṃ vidhamatīti? ‘‘Ālokappavattisamānakālaṃ andhakārasabhāvena pavattamānaṃ vaṇṇāyatanaṃ bhijjati. Andhakārassa nissayo hutvā pavattamānāni bhūtāni kamena tathārūpassa vaṇṇāyatanassa nissayabhāvaṃ gacchantī’’ti keci. Saha andhakārena tannissayabhūtānaṃ nirodhasamanantaraṃ taṃsantatiyaṃ tādise paccayasannipāte ālokanissayabhūtānaṃ uppattīti veditabbaṃ. Na hi nissayamahābhūtehi vinā ālokappavatti atthi, nāpi andhakārasaṅkhātaṃ vaṇṇāyatanameva nirujjhati taṃnissayehi payujjamānakaekakalāpabhūtopādārūpānaṃ saheva nirujjhanato. Padīpasikhāmaṇiraṃsiyo viya pathavīpākārarukkhādīni muñcitvāpi andhakāro pavattatīti vadanti. Mandaṃ pana pākārādiādhārarahitaṃ na suṭṭhu paññāyati, bahalaṃ ādhāraṃ nissāya pavattatīti yuttanti ca vadanti.
៦២០. ‘‘អមនុស្សសទ្ទោ’’តិ ឯត្ថ អ-ការោ ន មនុស្សតាមត្តនិវត្តិអត្ថោ សទិសភាវទីបនតាយ អនធិប្បេតត្តា, មនុស្សតោ បន អនញ្ញតានិវត្តិអត្ថោតិ ទស្សេតុំ ‘‘អមនុស្ស…បេ.… ដ្ឋាទយោបី’’តិ អាហ។ តថា កិត្តេតព្ពោតិ ‘‘វំសផាលនសទ្ទោ’’តិអាទិនា វត្ថុវសេន កិត្តេតព្ពោ។
620. ‘‘Amanussasaddo’’ti ettha a-kāro na manussatāmattanivattiattho sadisabhāvadīpanatāya anadhippetattā, manussato pana anaññatānivattiatthoti dassetuṃ ‘‘amanussa…pe… ṭṭhādayopī’’ti āha. Tathā kittetabboti ‘‘vaṃsaphālanasaddo’’tiādinā vatthuvasena kittetabbo.
៦៣២. កម្មចិត្តាទិនាតិ អាទិ-សទ្ទេន ឧតុអាហារេ សង្គណ្ហាតិ។ តំតទាការានីតិ ឥត្ថិលិង្គាទិអាការានិ។ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច សមុដ្ឋហន្តីតិ អញ្ញមញ្ញបច្ចយានិបិ ឥត្ថិលិង្គាទីនិ យេភុយ្យេន ឥត្ថិន្ទ្រិយសហិតេ ឯវ សន្តានេ សព្ភាវា ឥតរត្ថ ច អភាវា ឥន្ទ្រិយហេតុកានិ វុត្តានិ។ អញ្ញថាតិ ឥត្ថិលិង្គាទិអាការតោ អញ្ញថា, ឥត្ថិន្ទ្រិយាភាវេ វា។ ឥត្ថិគ្គហណស្ស ចាតិ ឥត្ថីតិ ចិត្តប្បវត្តិយា។ តេសំ រូបានន្តិ ឥត្ថិលិង្គាទិអាការរូបានំ។ យទិ ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ឥត្ថិលិង្គាទិអាការរូបានំ សហការីការណំ, អថ កស្មា តស្ស ឥន្ទ្រិយាទិបច្ចយភាវោ តេសំ ន វុត្តោតិ? នេវ តំ សហការីការណំ, អថ ខោ តេសំ តព្ភាវភាវិតាមត្តេន តំ ការណន្តិ វុច្ចតីតិ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ។
632. Kammacittādināti ādi-saddena utuāhāre saṅgaṇhāti. Taṃtadākārānīti itthiliṅgādiākārāni. Itthindriyaṃ paṭicca samuṭṭhahantīti aññamaññapaccayānipi itthiliṅgādīni yebhuyyena itthindriyasahite eva santāne sabbhāvā itarattha ca abhāvā indriyahetukāni vuttāni. Aññathāti itthiliṅgādiākārato aññathā, itthindriyābhāve vā. Itthiggahaṇassa cāti itthīti cittappavattiyā. Tesaṃ rūpānanti itthiliṅgādiākārarūpānaṃ. Yadi itthindriyaṃ itthiliṅgādiākārarūpānaṃ sahakārīkāraṇaṃ, atha kasmā tassa indriyādipaccayabhāvo tesaṃ na vuttoti? Neva taṃ sahakārīkāraṇaṃ, atha kho tesaṃ tabbhāvabhāvitāmattena taṃ kāraṇanti vuccatīti dassetuṃ āha ‘‘yasmā panā’’tiādi.
៦៣៣. លិង្គំ បរិវត្តមានំ បុរិមលិង្គាធារជាតិអនុរូបមេវ ហុត្វា បរិវត្តតីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘បដិសន្ធិយំ វិយ បវត្តេបី’’តិ។ យស្ស…បេ.… នោតិ អាទិវចនតោតិ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘យស្ស វា បន បុរិសិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតីតិ នោ’’តិ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១៨៨) សង្គណ្ហាតិ។
633. Liṅgaṃ parivattamānaṃ purimaliṅgādhārajātianurūpameva hutvā parivattatīti katvā vuttaṃ ‘‘paṭisandhiyaṃ viya pavattepī’’ti. Yassa…pe… noti ādivacanatoti ādi-saddena ‘‘yassa vā pana purisindriyaṃ uppajjati, tassa itthindriyaṃ uppajjatīti no’’ti (yama. 3.indriyayamaka.188) saṅgaṇhāti.
៦៣៥. ទ្វារភាវេន កុច្ឆិតានំ អាសវធម្មានំ បវត្តិដ្ឋានតាយ បសាទវិសេសេ វិយ វិញ្ញត្តិវិសេសេបិ កាយវោហារប្បវត្តិ ទដ្ឋព្ពា។ វិត្ថម្ភនសភាវតាយ វាយោធាតុយា ថម្ភនំ ‘‘វាយោធាតុកិច្ច’’ន្តិ វុត្តំ។ កិច្ចម្បិ ហិ ធម្មានំ សភាវោយេវាតិ។ បថវីធាតុយា អាការោ វចីវិញ្ញត្តីតិ វត្តុំ វដ្ដតីតិ យោជនា។
635. Dvārabhāvena kucchitānaṃ āsavadhammānaṃ pavattiṭṭhānatāya pasādavisese viya viññattivisesepi kāyavohārappavatti daṭṭhabbā. Vitthambhanasabhāvatāya vāyodhātuyā thambhanaṃ ‘‘vāyodhātukicca’’nti vuttaṃ. Kiccampi hi dhammānaṃ sabhāvoyevāti. Pathavīdhātuyā ākāro vacīviññattīti vattuṃ vaṭṭatīti yojanā.
៦៣៦. វិតក្ក…បេ.… គហិតាតិ យថាធិប្បេតត្ថាភិព្យញ្ជិកាយ វាចាយ សមុដ្ឋាបនាធិប្បាយប្បវត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ។ តទា ហិ សា តេហិ បរិគ្គហិតា នាម ហោតីតិ។ ឯកស្សបិ អក្ខរស្ស អនេកេហិ ជវនេហិ និព្ពត្តេតព្ពត្តា តថា និព្ពត្តិយមានតាយ អសមត្ថសភាវត្តា ន វិញ្ញាតវិសេសា ន ភិន្នា ឯវាតិ អាហ ‘‘សវ…បេ.… ភិន្នា’’តិ។ អព្ពោកិណ្ណេតិ អន្តរន្តរា ឧប្បជ្ជមានេហិ អសំសដ្ឋេ។ ‘‘បច្ឆិមចិត្ត’’ន្តិ អវិសេសេន ចុតិចិត្តំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយេន ‘‘អញ្ញេសម្បិ ចុតិចិត្តំ…បេ.… ញាយតី’’តិ វុត្តំ។
636. Vitakka…pe… gahitāti yathādhippetatthābhibyañjikāya vācāya samuṭṭhāpanādhippāyappavattiṃ sandhāya vuttaṃ. Tadā hi sā tehi pariggahitā nāma hotīti. Ekassapi akkharassa anekehi javanehi nibbattetabbattā tathā nibbattiyamānatāya asamatthasabhāvattā na viññātavisesā na bhinnā evāti āha ‘‘sava…pe… bhinnā’’ti. Abbokiṇṇeti antarantarā uppajjamānehi asaṃsaṭṭhe. ‘‘Pacchimacitta’’nti avisesena cuticittaṃ vuttanti adhippāyena ‘‘aññesampi cuticittaṃ…pe… ñāyatī’’ti vuttaṃ.
អថ វា ‘‘យេ ច រូបាវចរំ អរូបាវចរំ ឧបបជ្ជិត្វា បរិនិព្ពាយិស្សន្តិ, តេសំ ចវន្តានំ តេសំ វចីសង្ខារោ និរុជ្ឈិស្សតិ, នោ ច តេសំ កាយសង្ខារោ និរុជ្ឈិស្សតី’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.៨៨) រូបារូបភវូបបជ្ជនកានំ កាមាវចរចុតិចិត្តស្សបិ កាយសង្ខារាសមុដ្ឋាបនវចនេន ខីណាសវេហិ អញ្ញេសម្បិ…បេ.… ញាយតី’’តិ វុត្តំ។ យស្មា ច –
Atha vā ‘‘ye ca rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ upapajjitvā parinibbāyissanti, tesaṃ cavantānaṃ tesaṃ vacīsaṅkhāro nirujjhissati, no ca tesaṃ kāyasaṅkhāro nirujjhissatī’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.88) rūpārūpabhavūpapajjanakānaṃ kāmāvacaracuticittassapi kāyasaṅkhārāsamuṭṭhāpanavacanena khīṇāsavehi aññesampi…pe… ñāyatī’’ti vuttaṃ. Yasmā ca –
‘‘យស្ស កាយសង្ខារោ និរុជ្ឈតិ, តស្ស វចីសង្ខារោ និរុជ្ឈិស្សតីតិ អាមន្តា’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.១០៨),
‘‘Yassa kāyasaṅkhāro nirujjhati, tassa vacīsaṅkhāro nirujjhissatīti āmantā’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.108),
‘‘យស្ស កាយសង្ខារោ និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តសង្ខារោ និរុជ្ឈិស្សតីតិ អាមន្តា’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.១០៨) ច,
‘‘Yassa kāyasaṅkhāro nirujjhati, tassa cittasaṅkhāro nirujjhissatīti āmantā’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.108) ca,
‘‘បច្ឆិមចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ តេសំ កាយសង្ខារោ ច ន និរុជ្ឈតិ ចិត្តសង្ខារោ ច ន និរុជ្ឈិស្សតី’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.១១៣) –
‘‘Pacchimacittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ kāyasaṅkhāro ca na nirujjhati cittasaṅkhāro ca na nirujjhissatī’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.113) –
អាទិវចនតោ ច បច្ឆិមចិត្តស្ស បុរតោ សោឡសមេន ចិត្តេន តតោ ឱរិមេន វា សទ្ធិំ អស្សាសបស្សាសា ន ឧប្បជ្ជន្តីតិ សិទ្ធំ។ យទិ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, ‘‘បច្ឆិមចិត្តស្ស ភង្គក្ខណេ តេសំ កាយសង្ខារោ ន និរុជ្ឈតី’’តិ ន វទេយ្យ, វុត្តញ្ចេតំ, តស្មា ហេដ្ឋិមកោដិយា ចុតិតោ បុរិមេន សត្តរសមេន ឧប្បន្នា អស្សាសបស្សាសា ចុតិយា ហេដ្ឋា ទុតិយេន ចិត្តេន សទ្ធិំ និរុជ្ឈន្តិ។ តេន ‘‘យស្ស ចិត្តស្ស អនន្តរា កាមាវចរានំ បច្ឆិមចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតី’’តិ ចុតិចិត្តស្សានន្តរបច្ចយភូតស្សបិ ចិត្តស្ស កាយសង្ខារាសមុដ្ឋាបនតា វុត្តា។
Ādivacanato ca pacchimacittassa purato soḷasamena cittena tato orimena vā saddhiṃ assāsapassāsā na uppajjantīti siddhaṃ. Yadi uppajjeyyuṃ, ‘‘pacchimacittassa bhaṅgakkhaṇe tesaṃ kāyasaṅkhāro na nirujjhatī’’ti na vadeyya, vuttañcetaṃ, tasmā heṭṭhimakoṭiyā cutito purimena sattarasamena uppannā assāsapassāsā cutiyā heṭṭhā dutiyena cittena saddhiṃ nirujjhanti. Tena ‘‘yassa cittassa anantarā kāmāvacarānaṃ pacchimacittaṃ uppajjissatī’’ti cuticittassānantarapaccayabhūtassapi cittassa kāyasaṅkhārāsamuṭṭhāpanatā vuttā.
អថ វា យស្ស ចិត្តស្សាតិ យេន ចិត្តេន សព្ពបច្ឆិមោ កាយសង្ខារោ ឧប្បជ្ជតិ។ តំ ចិត្តំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ, ន បច្ឆិមចិត្តស្ស អនន្តរបច្ចយភូតំ។ អនន្តរាតិ ហិ កាយសង្ខារុប្បាទនំ អន្តរំ វិនា, យតោ បច្ឆា កាយសង្ខារុប្បាទនេន អនន្តរិតំ ហុត្វា បច្ឆិមចិត្តំ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ អត្ថោ។ កស្មា? ‘‘ឥតរេសំ វចីសង្ខារោ ច និរុជ្ឈិស្សតិ កាយសង្ខារោ ច និរុជ្ឈិស្សតី’’តិ (យម. ២.សង្ខារយមក.៨៨) វុត្តត្តា។ អញ្ញថាបច្ឆិមចិត្តតោ បុរិមតតិយចិត្តសមង្គីនំ កាយសង្ខារោ ឧប្បជ្ជតីតិ អាបជ្ជតីតិ។ ឯវំ សព្ពេសម្បិ ចុតិចិត្តស្ស រូបជនកតាភាវេ អាគមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យុត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘ន ហី’’តិអាទិមាហ។ តត្ថ គព្ភគមនាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ឧទកនិមុគ្គអសញ្ញីភូតកាលកតចតុត្ថជ្ឈានសមាបន្នរូបារូបភវសមង្គីនិរោធសមាបន្នភាវេ សង្គណ្ហាតិ។
Atha vā yassa cittassāti yena cittena sabbapacchimo kāyasaṅkhāro uppajjati. Taṃ cittaṃ vuttanti gahetabbaṃ, na pacchimacittassa anantarapaccayabhūtaṃ. Anantarāti hi kāyasaṅkhāruppādanaṃ antaraṃ vinā, yato pacchā kāyasaṅkhāruppādanena anantaritaṃ hutvā pacchimacittaṃ uppajjissatīti attho. Kasmā? ‘‘Itaresaṃ vacīsaṅkhāro ca nirujjhissati kāyasaṅkhāro ca nirujjhissatī’’ti (yama. 2.saṅkhārayamaka.88) vuttattā. Aññathāpacchimacittato purimatatiyacittasamaṅgīnaṃ kāyasaṅkhāro uppajjatīti āpajjatīti. Evaṃ sabbesampi cuticittassa rūpajanakatābhāve āgamaṃ dassetvā idāni yuttiṃ dassetuṃ ‘‘na hī’’tiādimāha. Tattha gabbhagamanādīti ādi-saddena udakanimuggaasaññībhūtakālakatacatutthajjhānasamāpannarūpārūpabhavasamaṅgīnirodhasamāpannabhāve saṅgaṇhāti.
៦៣៧. អនេកេសំ កលាបានំ ឯកតោ ហុត្វា ឯកឃនបិណ្ឌភាវេន បវត្តនតោ កលាបន្តរភូតានំ កលាបន្តរភូតេហិ សម្ផុដ្ឋភាវោ វុត្តោ។ យតោ តេសំ ទុវិញ្ញេយ្យនានត្តំ, ន បន អវិនិព្ភុត្តភាវតោ។ តំតំភូតវិវិត្តតាតិ តេសំ តេសំ ភូតានំ វិភត្តភាវោ កលាបន្តរភូតេហិ វិភត្តសភាវតា អសំកិណ្ណតាតិ អត្ថោ។ យស្មា បន យថាវុត្តា វិវិត្តតា រូបានំ ឱសានំ ហោតិ, តស្មា ‘‘រូបបរិយន្តោ’’តិ វុត្តំ។ អថ វា តំតំភូតសុញ្ញតា។ យេសញ្ហិ បរិច្ឆេទោ អាកាសោ, តេសំ បរិយន្តតាយ តេហិ សុញ្ញភាវោតិ លក្ខិតព្ពោ។ តតោយេវ ច សោ ភូតន្តរេហិ វិយ តេហិ អសម្ផុដ្ឋោតិ វុច្ចតីតិ។ អញ្ញថាតិ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពេហិ អសម្ផុដ្ឋភាវាភាវេ។
637. Anekesaṃ kalāpānaṃ ekato hutvā ekaghanapiṇḍabhāvena pavattanato kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtehi samphuṭṭhabhāvo vutto. Yato tesaṃ duviññeyyanānattaṃ, na pana avinibbhuttabhāvato. Taṃtaṃbhūtavivittatāti tesaṃ tesaṃ bhūtānaṃ vibhattabhāvo kalāpantarabhūtehi vibhattasabhāvatā asaṃkiṇṇatāti attho. Yasmā pana yathāvuttā vivittatā rūpānaṃ osānaṃ hoti, tasmā ‘‘rūpapariyanto’’ti vuttaṃ. Atha vā taṃtaṃbhūtasuññatā. Yesañhi paricchedo ākāso, tesaṃ pariyantatāya tehi suññabhāvoti lakkhitabbo. Tatoyeva ca so bhūtantarehi viya tehi asamphuṭṭhoti vuccatīti. Aññathāti paricchinditabbehi asamphuṭṭhabhāvābhāve.
៦៣៨. តំតំវិការាធិករូបេហីតិ ឯត្ថ កថំ ចម្មសុវណ្ណេសុ មុទុតាកម្មញ្ញតា លព្ភន្តិ, ននុ លហុតាទិវិការា ឯកន្តតោ ឥន្ទ្រិយពទ្ធរូបេ ឯវ បវត្តនតោ អនិន្ទ្រិយពទ្ធេ ន លព្ភន្តីតិ? សច្ចមេតំ, ឥធ បន តំសទិសេសុ តព្ពោហារវសេន វុត្តំ។ តថា ហិ តូលបិចុអាទីសុ គរុភាវាទិហេតូនំ ភូតានំ អធិកភាវាភាវតោ លហុអាទិវោហារោ។ និទ្ទិសិតព្ពធម្មនិស្សយរូបេ ឯវ វា សន្ធាយ ‘‘តំតំវិការាធិករូបេហី’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ។ សព្ពេ សព្ពេសំ បច្ចយា លហុតាទីនំ អញ្ញមញ្ញាវិជហនតោតិ អធិប្បាយោ។
638. Taṃtaṃvikārādhikarūpehīti ettha kathaṃ cammasuvaṇṇesu mudutākammaññatā labbhanti, nanu lahutādivikārā ekantato indriyabaddharūpe eva pavattanato anindriyabaddhe na labbhantīti? Saccametaṃ, idha pana taṃsadisesu tabbohāravasena vuttaṃ. Tathā hi tūlapicuādīsu garubhāvādihetūnaṃ bhūtānaṃ adhikabhāvābhāvato lahuādivohāro. Niddisitabbadhammanissayarūpe eva vā sandhāya ‘‘taṃtaṃvikārādhikarūpehī’’ti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Sabbe sabbesaṃ paccayā lahutādīnaṃ aññamaññāvijahanatoti adhippāyo.
៦៤១. អាចយសទ្ទេនេវាតិ និទ្ទេសេ វុត្តអាចយសទ្ទេនេវ។ យោ អាយតនានំ អាទិចយត្តា អាចយោ បុនប្បុនំ និព្ពត្តមានានំ, សោវ រូបស្ស ឧបរិចយត្តា ឧបចយោតិ អធិប្បេតំ អត្ថំ បាឡិយំ យោជេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘បាឡិយំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ។ ឧប-សទ្ទោ បឋមត្ថោ ‘‘ទានំ, ភិក្ខវេ, បណ្ឌិតុបញ្ញត្ត’’ន្តិអាទីសុ (អ. និ. ៣.៤៥) វិយ។ ឧបរិអត្ថោច ‘‘សម្មដ្ឋេ ឧបសិត្តេ ច, តេ និសីទិំសុ មណ្ឌបេ’’តិអាទីសុ វិយ។ អញ្ញថាតិ ឧប-សទ្ទស្ស ឧបរិអត្ថស្សេវ គហណេ។
641. Ācayasaddenevāti niddese vuttaācayasaddeneva. Yo āyatanānaṃ ādicayattā ācayo punappunaṃ nibbattamānānaṃ, sova rūpassa uparicayattā upacayoti adhippetaṃ atthaṃ pāḷiyaṃ yojetvā dassetuṃ ‘‘pāḷiyaṃ panā’’tiādi vuttaṃ. Upa-saddo paṭhamattho ‘‘dānaṃ, bhikkhave, paṇḍitupaññatta’’ntiādīsu (a. ni. 3.45) viya. Upariatthoca ‘‘sammaṭṭhe upasitte ca, te nisīdiṃsu maṇḍape’’tiādīsu viya. Aññathāti upa-saddassa upariatthasseva gahaṇe.
៦៤៣. ផលវិបច្ចនបកតិយាតិ ផលវិបច្ចនសភាវេន។ ផលមេវ វា បកតីតិ អាយុសំហានាទិនា ផលសភាវេន ជរានិទ្ទេសោតិ អត្ថោ។ តថា ហិ ‘‘ផលូបចារេន វុត្តា’’តិ វុត្តំ។ សុបរិណតរូបបរិបាកកាលេ ហានិទសកាទីសុ។
643. Phalavipaccanapakatiyāti phalavipaccanasabhāvena. Phalameva vā pakatīti āyusaṃhānādinā phalasabhāvena jarāniddesoti attho. Tathā hi ‘‘phalūpacārena vuttā’’ti vuttaṃ. Supariṇatarūpaparipākakāle hānidasakādīsu.
៦៤៥. កត្តព្ពសភាវតោតិ មូលផលាទីនំ ឥធាធិប្បេតអាហារវត្ថូនំ មុខេន អសនាទិកត្តព្ពសភាវតោ។ វិសភូតេ សង្ឃាតេ ឱជា មន្ទា ហោតីតិ សវិសត្តាភាវតោ សុខុមតា វុត្តា។ អង្គមង្គានុសារិនោ រសស្ស សារោតិ រសហរណីធមនិជាលានុសារេន សរីរាវយវេ អនុប្បវិដ្ឋស្ស អាហាររសស្ស អព្ភន្តរាហារបច្ចយោ ស្នេហោ, យោ លោកេ រសធាតូតិ វុច្ចតិ។
645. Kattabbasabhāvatoti mūlaphalādīnaṃ idhādhippetaāhāravatthūnaṃ mukhena asanādikattabbasabhāvato. Visabhūte saṅghāte ojā mandā hotīti savisattābhāvato sukhumatā vuttā. Aṅgamaṅgānusārino rasassa sāroti rasaharaṇīdhamanijālānusārena sarīrāvayave anuppaviṭṭhassa āhārarasassa abbhantarāhārapaccayo sneho, yo loke rasadhātūti vuccati.
ឧបាទាភាជនីយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / អភិធម្មបិដក • Abhidhammapiṭaka / ធម្មសង្គណីបាឡិ • Dhammasaṅgaṇīpāḷi / រូបវិភត្តិ • Rūpavibhatti
អដ្ឋកថា • Aṭṭhakathā / អភិធម្មបិដក (អដ្ឋកថា) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / ធម្មសង្គណិ-អដ្ឋកថា • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā / ឧបាទាភាជនីយកថា • Upādābhājanīyakathā
ដីកា • Tīkā / អភិធម្មបិដក (ដីកា) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ធម្មសង្គណី-មូលដីកា • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / ឧបាទាភាជនីយកថាវណ្ណនា • Upādābhājanīyakathāvaṇṇanā
