| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
९. उपाहनवग्गो
9. Upāhanavaggo
[२३१] १. उपाहनजातकवण्णना
[231] 1. Upāhanajātakavaṇṇanā
यथापि कीताति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो देवदत्तं आरब्भ कथेसि। धम्मसभायञ्हि भिक्खू कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, देवदत्तो आचरियं पच्चक्खाय तथागतस्स पटिपक्खो पटिसत्तु हुत्वा महाविनासं पापुणी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, देवदत्तो इदानेव आचरियं पच्चक्खाय मम पटिपक्खो हुत्वा महाविनासं पत्तो, पुब्बेपि पत्तोयेवा’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yathāpikītāti idaṃ satthā jetavane viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi. Dhammasabhāyañhi bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, devadatto ācariyaṃ paccakkhāya tathāgatassa paṭipakkho paṭisattu hutvā mahāvināsaṃ pāpuṇī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva ācariyaṃ paccakkhāya mama paṭipakkho hutvā mahāvināsaṃ patto, pubbepi pattoyevā’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो हत्थाचरियकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो हत्थिसिप्पे निप्फत्तिं पापुणि। अथेको कासिगामको माणवको आगन्त्वा तस्स सन्तिके सिप्पं उग्गण्हि। बोधिसत्ता नाम सिप्पं वाचेन्ता आचरियमुट्ठिं न करोन्ति, अत्तनो जानननियामेन निरवसेसं सिक्खापेन्ति। तस्मा सो माणवो बोधिसत्तस्स जाननसिप्पं निरवसेसमुग्गण्हित्वा बोधिसत्तं आह – ‘‘आचरिय , अहं राजानं उपट्ठहिस्सामी’’ति। बोधिसत्तो ‘‘साधु, ताता’’ति गन्त्वा रञ्ञो आरोचेसि – ‘‘महाराज, मम अन्तेवासिको तुम्हे उपट्ठातुं इच्छती’’ति। ‘‘साधु, उपट्ठातू’’ति। ‘‘तेन हिस्स परिब्बयं जानाथा’’ति? ‘‘तुम्हाकं अन्तेवासिको तुम्हेहि समकं न लच्छति, तुम्हेसु सतं लभन्तेसु पण्णासं लच्छति, द्वे लभन्तेसु एकं लच्छती’’ति। सो गेहं गन्त्वा तं पवत्तिं अन्तेवासिकस्स आरोचेसि। अन्तेवासिको ‘‘अहं, आचरिय, तुम्हेहि समं सिप्पं जानामि। सचे समकञ्ञेव परिब्बयं लभिस्सामि, उपट्ठहिस्सामि। नो चे, न उपट्ठहिस्सामी’’ति आह। बोधिसत्तो तं पवत्तिं रञ्ञो आरोचेसि। राजा ‘‘सचे सो तुम्हेहि समप्पकारो, तुम्हेहि समकञ्ञेव सिप्पं दस्सेतुं सक्कोन्तो समकं लभिस्सती’’ति आह। बोधिसत्तो तं पवत्तिं तस्स आरोचेत्वा तेन ‘‘साधु दस्सेस्सामी’’ति वुत्ते रञ्ञो आरोचेसि। राजा ‘‘तेन हि स्वे सिप्पं दस्सेथा’’ति। ‘‘साधु, दस्सेस्साम, नगरे भेरिं चरापेथा’’ति। राजा ‘‘स्वे किर आचरियो च अन्तेवासिको च उभो हत्थिसिप्पं दस्सेस्सन्ति, राजङ्गणे सन्निपतित्वा दट्ठुकामा पस्सन्तू’’ति भेरिं चरापेसि।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto hatthācariyakule nibbattitvā vayappatto hatthisippe nipphattiṃ pāpuṇi. Atheko kāsigāmako māṇavako āgantvā tassa santike sippaṃ uggaṇhi. Bodhisattā nāma sippaṃ vācentā ācariyamuṭṭhiṃ na karonti, attano jānananiyāmena niravasesaṃ sikkhāpenti. Tasmā so māṇavo bodhisattassa jānanasippaṃ niravasesamuggaṇhitvā bodhisattaṃ āha – ‘‘ācariya , ahaṃ rājānaṃ upaṭṭhahissāmī’’ti. Bodhisatto ‘‘sādhu, tātā’’ti gantvā rañño ārocesi – ‘‘mahārāja, mama antevāsiko tumhe upaṭṭhātuṃ icchatī’’ti. ‘‘Sādhu, upaṭṭhātū’’ti. ‘‘Tena hissa paribbayaṃ jānāthā’’ti? ‘‘Tumhākaṃ antevāsiko tumhehi samakaṃ na lacchati, tumhesu sataṃ labhantesu paṇṇāsaṃ lacchati, dve labhantesu ekaṃ lacchatī’’ti. So gehaṃ gantvā taṃ pavattiṃ antevāsikassa ārocesi. Antevāsiko ‘‘ahaṃ, ācariya, tumhehi samaṃ sippaṃ jānāmi. Sace samakaññeva paribbayaṃ labhissāmi, upaṭṭhahissāmi. No ce, na upaṭṭhahissāmī’’ti āha. Bodhisatto taṃ pavattiṃ rañño ārocesi. Rājā ‘‘sace so tumhehi samappakāro, tumhehi samakaññeva sippaṃ dassetuṃ sakkonto samakaṃ labhissatī’’ti āha. Bodhisatto taṃ pavattiṃ tassa ārocetvā tena ‘‘sādhu dassessāmī’’ti vutte rañño ārocesi. Rājā ‘‘tena hi sve sippaṃ dassethā’’ti. ‘‘Sādhu, dassessāma, nagare bheriṃ carāpethā’’ti. Rājā ‘‘sve kira ācariyo ca antevāsiko ca ubho hatthisippaṃ dassessanti, rājaṅgaṇe sannipatitvā daṭṭhukāmā passantū’’ti bheriṃ carāpesi.
आचरियो ‘‘न मे अन्तेवासिको उपायकोसल्लं जानाती’’ति एकं हत्थिं गहेत्वा एकरत्तेनेव विलोमं सिक्खापेसि। सो तं ‘‘गच्छा’’ति वुत्ते ओसक्कितुं, ‘‘ओसक्का’’ति वुत्ते गन्तुं, ‘‘तिट्ठा’’ति वुत्ते निपज्जितुं, ‘‘निपज्जा’’ति वुत्ते ठातुं, ‘‘गण्हा’’ति वुत्ते ठपेतुं, ‘‘ठपेही’’ति वुत्ते गण्हितुं सिक्खापेत्वा पुनदिवसे तं हत्थिं अभिरुहित्वा राजङ्गणं अगमासि। अन्तेवासिकोपि एकं मनापं हत्थिं अभिरुहि। महाजनो सन्निपति। उभोपि समकं सिप्पं दस्सेसुं। पुन बोधिसत्तो अत्तनो हत्थिं विलोमं कारेसि, सो ‘‘गच्छा’’ति वुत्ते ओसक्कि, ‘‘ओसक्का’’ति वुत्ते पुरतो धावि, ‘‘तिट्ठा’’ति वुत्ते निपज्जि, ‘‘निपज्जा’’ति वुत्ते अट्ठासि, ‘‘गण्हा’’ति वुत्ते निक्खिपि, ‘‘निक्खिपा’’ति वुत्ते गण्हि। महाजनो ‘‘अरे दुट्ठअन्तेवासिक, त्वं आचरियेन सद्धिं सारम्भं करोसि, अत्तनो पमाणं न जानासि, ‘आचरियेन समकं जानामी’ति एवंसञ्ञी होसी’’ति लेड्डुदण्डादीहि पहरित्वा तत्थेव जीवितक्खयं पापेसि।
Ācariyo ‘‘na me antevāsiko upāyakosallaṃ jānātī’’ti ekaṃ hatthiṃ gahetvā ekaratteneva vilomaṃ sikkhāpesi. So taṃ ‘‘gacchā’’ti vutte osakkituṃ, ‘‘osakkā’’ti vutte gantuṃ, ‘‘tiṭṭhā’’ti vutte nipajjituṃ, ‘‘nipajjā’’ti vutte ṭhātuṃ, ‘‘gaṇhā’’ti vutte ṭhapetuṃ, ‘‘ṭhapehī’’ti vutte gaṇhituṃ sikkhāpetvā punadivase taṃ hatthiṃ abhiruhitvā rājaṅgaṇaṃ agamāsi. Antevāsikopi ekaṃ manāpaṃ hatthiṃ abhiruhi. Mahājano sannipati. Ubhopi samakaṃ sippaṃ dassesuṃ. Puna bodhisatto attano hatthiṃ vilomaṃ kāresi, so ‘‘gacchā’’ti vutte osakki, ‘‘osakkā’’ti vutte purato dhāvi, ‘‘tiṭṭhā’’ti vutte nipajji, ‘‘nipajjā’’ti vutte aṭṭhāsi, ‘‘gaṇhā’’ti vutte nikkhipi, ‘‘nikkhipā’’ti vutte gaṇhi. Mahājano ‘‘are duṭṭhaantevāsika, tvaṃ ācariyena saddhiṃ sārambhaṃ karosi, attano pamāṇaṃ na jānāsi, ‘ācariyena samakaṃ jānāmī’ti evaṃsaññī hosī’’ti leḍḍudaṇḍādīhi paharitvā tattheva jīvitakkhayaṃ pāpesi.
बोधिसत्तो हत्थिम्हा ओरुय्ह राजानं उपसङ्कमित्वा ‘‘महाराज, सिप्पं नाम अत्तनो सुखत्थाय गण्हन्ति, एकच्चस्स पन गहितसिप्पं दुक्कटउपाहना विय विनासमेव आवहती’’ति वत्वा इदं गाथाद्वयमाह –
Bodhisatto hatthimhā oruyha rājānaṃ upasaṅkamitvā ‘‘mahārāja, sippaṃ nāma attano sukhatthāya gaṇhanti, ekaccassa pana gahitasippaṃ dukkaṭaupāhanā viya vināsameva āvahatī’’ti vatvā idaṃ gāthādvayamāha –
१६१.
161.
‘‘यथापि कीता पुरिसस्सुपाहना, सुखस्स अत्थाय दुखं उदब्बहे।
‘‘Yathāpi kītā purisassupāhanā, sukhassa atthāya dukhaṃ udabbahe;
घम्माभितत्ता तलसा पपीळिता, तस्सेव पादे पुरिसस्स खादरे॥
Ghammābhitattā talasā papīḷitā, tasseva pāde purisassa khādare.
१६२.
162.
‘‘एवमेव यो दुक्कुलीनो अनरियो, तम्माक विज्जञ्च सुतञ्च आदिय।
‘‘Evameva yo dukkulīno anariyo, tammāka vijjañca sutañca ādiya;
तमेव सो तत्थ सुतेन खादति, अनरियो वुच्चति पानदूपमो’’ति॥
Tameva so tattha sutena khādati, anariyo vuccati pānadūpamo’’ti.
तत्थ उदब्बहेति उदब्बहेय्य। घम्माभितत्ता तलसा पपीळिताति घम्मेन अभितत्ता पादतलेन च पीळिता। तस्सेवाति येन ता सुखत्थाय किणित्वा पादेसु पटिमुक्का दुक्कटूपाहना, तस्सेव। खादरेति वणं करोन्ता पादे खादन्ति।
Tattha udabbaheti udabbaheyya. Ghammābhitattā talasā papīḷitāti ghammena abhitattā pādatalena ca pīḷitā. Tassevāti yena tā sukhatthāya kiṇitvā pādesu paṭimukkā dukkaṭūpāhanā, tasseva. Khādareti vaṇaṃ karontā pāde khādanti.
दुक्कुलीनोति दुज्जातिको अकुलपुत्तो। अनरियोति हिरोत्तप्पवज्जितो असप्पुरिसो। तम्माक विज्जञ्च सुतञ्च आदियाति एत्थ तं तं मनतीति ‘‘तम्मो’’ति वत्तब्बे तम्माको, तं तं सिप्पं आसेवति परिवत्तेतीति अत्थो, आचरियस्सेतं नामं। तस्मा तम्माका, गाथाबन्धसुखत्थं पनस्स रस्सभावो कतो। विज्जन्ति अट्ठारससु विज्जाट्ठानेसु यंकिञ्चि। सुतन्ति यंकिञ्चि सुतपरियत्ति। आदियातिआदियित्वा। तमेव सो तत्थ सुतेन खादतीति तमेवाति अत्तानमेव। सोति यो दुक्कुलीनो अनरियो आचरियम्हा विज्जञ्च सुतञ्च आदियति, सो। तत्थ सुतेन खादतीति तस्स सन्तिके सुतेन सो अत्तानमेव खादतीति अत्थो। अट्ठकथायं पन ‘‘तेनेव सो तत्थ सुतेन खादती’’तिपि पाठो। तस्सापि सो तेन तत्थ सुतेन अत्तानमेव खादतीति अयमेव अत्थो। अनरियो वुच्चति पानदूपमोति इति अनरियो दुपाहनूपमो दुक्कटूपाहनूपमो वुच्चति। यथा हि दुक्कटूपाहना पुरिसं खादन्ति, एवमेस सुतेन खादन्तो अत्तनाव अत्तानं खादति। अथ वा पानाय दुतोति पानदु, उपाहनूपतापितस्स उपाहनाय खादितपादस्सेतं नामं। तस्मा यो सो अत्तानं सुतेन खादति, सो तेन सुतेन खादितत्ता ‘‘अनरियो’’ति वुच्चति पानदूपमो, उपाहनूपतापितपादसदिसोति वुच्चतीति अयमेत्थ अत्थो। राजा तुट्ठो बोधिसत्तस्स महन्तं यसं अदासि।
Dukkulīnoti dujjātiko akulaputto. Anariyoti hirottappavajjito asappuriso. Tammāka vijjañca sutañca ādiyāti ettha taṃ taṃ manatīti ‘‘tammo’’ti vattabbe tammāko, taṃ taṃ sippaṃ āsevati parivattetīti attho, ācariyassetaṃ nāmaṃ. Tasmā tammākā, gāthābandhasukhatthaṃ panassa rassabhāvo kato. Vijjanti aṭṭhārasasu vijjāṭṭhānesu yaṃkiñci. Sutanti yaṃkiñci sutapariyatti. Ādiyātiādiyitvā. Tameva so tattha sutena khādatīti tamevāti attānameva. Soti yo dukkulīno anariyo ācariyamhā vijjañca sutañca ādiyati, so. Tattha sutena khādatīti tassa santike sutena so attānameva khādatīti attho. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘teneva so tattha sutena khādatī’’tipi pāṭho. Tassāpi so tena tattha sutena attānameva khādatīti ayameva attho. Anariyo vuccati pānadūpamoti iti anariyo dupāhanūpamo dukkaṭūpāhanūpamo vuccati. Yathā hi dukkaṭūpāhanā purisaṃ khādanti, evamesa sutena khādanto attanāva attānaṃ khādati. Atha vā pānāya dutoti pānadu, upāhanūpatāpitassa upāhanāya khāditapādassetaṃ nāmaṃ. Tasmā yo so attānaṃ sutena khādati, so tena sutena khāditattā ‘‘anariyo’’ti vuccati pānadūpamo, upāhanūpatāpitapādasadisoti vuccatīti ayamettha attho. Rājā tuṭṭho bodhisattassa mahantaṃ yasaṃ adāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा अन्तेवासिको देवदत्तो अहोसि, आचरियो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā antevāsiko devadatto ahosi, ācariyo pana ahameva ahosi’’nti.
उपाहनजातकवण्णना पठमा।
Upāhanajātakavaṇṇanā paṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २३१. उपाहनजातकं • 231. Upāhanajātakaṃ
