| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / खुद्दसिक्खा-मूलसिक्खा • Khuddasikkhā-mūlasikkhā |
१५. उपज्झाचरियवत्तनिद्देसवण्णना
15. Upajjhācariyavattaniddesavaṇṇanā
१४५. ‘‘इदं तया दुक्कतं, दुब्भासित’’न्तिआदीनि वत्वा चोदनतो, अत्तनो वज्जं अस्सरन्तस्स सतुप्पादवसेन सारणतो, सम्मा पटिपत्तियं सारणतो पवत्तापनतो वा वज्जावज्जं उपनिज्झायति भुसं चिन्तेतीति उपज्झा। उपज्झा एव उपज्झायो। ‘‘एवं तया बुद्धवचनं सज्झायितब्बं, एवं अतिक्कमितब्बं, एवं पटिक्कमितब्ब’’न्तिआदिना आचारसिक्खापने आचरति पवत्ततीति आचरियो। सो च निस्सयपब्बज्जाउपसम्पदाधम्माचरियवसेन चतुब्बिधो। उपज्झा च आचरियो च उपज्झाचरिया, ते। निस्साय वसमानोति इमिना निस्सयपब्बज्जाउपसम्पदाधम्मन्तेवासिकेसु यो निस्साय वसति, तं दस्सेति। चतूसु हि तेसु निस्सयन्तेवासिकेन याव आचरियं निस्साय वसति, तावसब्बं आचरियवत्तं कातब्बं, नेतरेहि। इतरेहि, निस्सयमुत्तकेहिपि याव चीवररजनं, ताव च अरतिविनोदनादिकञ्च वत्तं कातब्बं। अनापुच्छित्वा पत्तचीवरदानादिम्हि पन एतेसं अनापत्ति। सद्धिविहारिकस्स पन उपज्झायानं याव चीवररजनं, ताव च अरतिविनोदनादिकञ्च अकरोन्तस्स निस्सयमुत्तकस्सापि अमुत्तकस्सापि आपत्तियेव। एकच्चस्स पत्तदानादितो पट्ठाय अमुत्तनिस्सयस्सेव आपत्ति। तेसु मज्झे द्वे आचरियस्स यावजीवं भारा। इतरे पन याव समीपे वसन्ति, तावदेव, तस्मा आचरियेनापि तेसु सम्मा वत्तितब्बं, उपज्झायेन सद्धिविहारिकेसु वत्तब्बमेव नत्थि। सुपेसलोति पियं सीलमस्साति पेसलो, वुद्धि, य-लोपेन ई-कारस्स अत्तकरणेन, सुट्ठु पेसलो सुपेसलो, सिक्खाकामोति अत्थो। ‘‘दन्तकट्ठ’’न्तिआदि ‘‘ददे’’तिमस्स कम्मं। ददेति सम्मा आदरेन यथाधिप्पायं ददेय्याति अत्थो। कालेति तदनुरूपे काले।
145. ‘‘Idaṃ tayā dukkataṃ, dubbhāsita’’ntiādīni vatvā codanato, attano vajjaṃ assarantassa satuppādavasena sāraṇato, sammā paṭipattiyaṃ sāraṇato pavattāpanato vā vajjāvajjaṃ upanijjhāyati bhusaṃ cintetīti upajjhā. Upajjhā eva upajjhāyo. ‘‘Evaṃ tayā buddhavacanaṃ sajjhāyitabbaṃ, evaṃ atikkamitabbaṃ, evaṃ paṭikkamitabba’’ntiādinā ācārasikkhāpane ācarati pavattatīti ācariyo. So ca nissayapabbajjāupasampadādhammācariyavasena catubbidho. Upajjhā ca ācariyo ca upajjhācariyā, te. Nissāya vasamānoti iminā nissayapabbajjāupasampadādhammantevāsikesu yo nissāya vasati, taṃ dasseti. Catūsu hi tesu nissayantevāsikena yāva ācariyaṃ nissāya vasati, tāvasabbaṃ ācariyavattaṃ kātabbaṃ, netarehi. Itarehi, nissayamuttakehipi yāva cīvararajanaṃ, tāva ca arativinodanādikañca vattaṃ kātabbaṃ. Anāpucchitvā pattacīvaradānādimhi pana etesaṃ anāpatti. Saddhivihārikassa pana upajjhāyānaṃ yāva cīvararajanaṃ, tāva ca arativinodanādikañca akarontassa nissayamuttakassāpi amuttakassāpi āpattiyeva. Ekaccassa pattadānādito paṭṭhāya amuttanissayasseva āpatti. Tesu majjhe dve ācariyassa yāvajīvaṃ bhārā. Itare pana yāva samīpe vasanti, tāvadeva, tasmā ācariyenāpi tesu sammā vattitabbaṃ, upajjhāyena saddhivihārikesu vattabbameva natthi. Supesaloti piyaṃ sīlamassāti pesalo, vuddhi, ya-lopena ī-kārassa attakaraṇena, suṭṭhu pesalo supesalo, sikkhākāmoti attho. ‘‘Dantakaṭṭha’’ntiādi ‘‘dade’’timassa kammaṃ. Dadeti sammā ādarena yathādhippāyaṃ dadeyyāti attho. Kāleti tadanurūpe kāle.
१४६. पत्ते च…पे॰… चीवरे च वत्तं चरेति सम्बन्धो। चरेति करेय्य। तत्थ नीचं कत्वा साधुकं अपरिघंसन्तेन धोवनं, मुहुत्तं उण्हे ओतापनं, ठपनट्ठानं उपपरिक्खित्वा चम्मादिना केनचि अन्तरहिताय निक्खिपनं पत्ते वत्तं। गामं पविसन्तानं निवासनकायबन्धनसङ्घाटिदानं, धोवित्वा सोदकपत्तस्स दानं गामप्पवेसे वत्तं। यदि आकङ्खन्ति, परिमण्डलं निवासेत्वा च पारुपित्वा च नातिदूरनच्चासन्ने गमनं, पत्तपरियापन्नग्गहणञ्च गमने वत्तं। निवत्तेन्ते पन पठमतरं आगन्त्वा आसनपञ्ञापनं, पादोदकादिउपनिक्खिपनं, पत्तचीवरप्पटिग्गहणं आगमे आगमने वत्तं। भणन्तानं अन्तरा कथाअनोपातनं सब्बत्थ वत्तं। आसनपञ्ञापनं, उट्ठितेसु आसनउद्धरणं, पादपीठकथलानं उपनिक्खिपनं, पटिसामनञ्च आसने पादपीठे पादकथले च वत्तं। धोतपादट्ठपनकं पादपीठं। अञ्ञं कथलं। उपाहना च चीवरञ्चाति द्वन्दो, तस्मिं। सुक्खअल्लचोळेहि पुञ्छनं उपाहनाय वत्तं। सिन्नचीवरस्स मुहुत्तं ओतापनं, चतुरङ्गुलं कण्णं उस्सारेत्वा चीवरसंहरणञ्च चीवरे वत्तं।
146. Patte ca…pe… cīvare ca vattaṃ careti sambandho. Careti kareyya. Tattha nīcaṃ katvā sādhukaṃ aparighaṃsantena dhovanaṃ, muhuttaṃ uṇhe otāpanaṃ, ṭhapanaṭṭhānaṃ upaparikkhitvā cammādinā kenaci antarahitāya nikkhipanaṃ patte vattaṃ. Gāmaṃ pavisantānaṃ nivāsanakāyabandhanasaṅghāṭidānaṃ, dhovitvā sodakapattassa dānaṃ gāmappavese vattaṃ. Yadi ākaṅkhanti, parimaṇḍalaṃ nivāsetvā ca pārupitvā ca nātidūranaccāsanne gamanaṃ, pattapariyāpannaggahaṇañca gamane vattaṃ. Nivattente pana paṭhamataraṃ āgantvā āsanapaññāpanaṃ, pādodakādiupanikkhipanaṃ, pattacīvarappaṭiggahaṇaṃ āgame āgamane vattaṃ. Bhaṇantānaṃ antarā kathāanopātanaṃ sabbattha vattaṃ. Āsanapaññāpanaṃ, uṭṭhitesu āsanauddharaṇaṃ, pādapīṭhakathalānaṃ upanikkhipanaṃ, paṭisāmanañca āsane pādapīṭhe pādakathale ca vattaṃ. Dhotapādaṭṭhapanakaṃ pādapīṭhaṃ. Aññaṃ kathalaṃ. Upāhanā ca cīvarañcāti dvando, tasmiṃ. Sukkhaallacoḷehi puñchanaṃ upāhanāya vattaṃ. Sinnacīvarassa muhuttaṃ otāpanaṃ, caturaṅgulaṃ kaṇṇaṃ ussāretvā cīvarasaṃharaṇañca cīvare vattaṃ.
१४७. परिभोजनीय…पे॰… पस्सावट्ठानिसु च विहारसोधने च पुन पञ्ञापने च वत्तं तथाति सम्बन्धो। वच्चञ्च पस्सावो च वच्चपस्सावा। तिट्ठति एत्थाति ठानी, कुटि। वच्चपस्सावानं ठानीति तप्पुरिसो। अथ वा तिट्ठति एत्थाति ठानं, सोयेव समासो, वच्चपस्सावस्स च पतनट्ठानं, तं अस्स अत्थीति इट्ठगेहादि। परिभोजनीयञ्च पानीयञ्च वच्चपस्सावट्ठानी च परि…पे॰… ट्ठानी। तासु तेसु वा। पादोदकउण्हसीतनहानोदकप्पटियादापनं परिभोजनीये वत्तं। पातब्बपानीयेन पुच्छनं उपट्ठापनञ्च पानीये वत्तं। सम्मज्जनपानीयउपट्ठापनं वच्चपस्सावट्ठानीसु वत्तं। पठमं पत्तचीवरादीनि हरापेत्वा एकमन्ते निक्खिपनादि, उल्लोकतो पट्ठाय मक्कटसन्तानं ओहारेत्वा सम्मज्जनञ्च विहारसोधने वत्तं। ओतापेत्वा सोधेत्वा पप्फोटेत्वा अतिहरित्वा यथाठाने भूमत्थरणादिपञ्ञापनं पुन पञ्ञापने वत्तं। तथाति इमिना ‘‘चरे’’ति इदं अतिदिसति।
147. Paribhojanīya…pe… passāvaṭṭhānisu ca vihārasodhane ca puna paññāpane ca vattaṃ tathāti sambandho. Vaccañca passāvo ca vaccapassāvā. Tiṭṭhati etthāti ṭhānī, kuṭi. Vaccapassāvānaṃ ṭhānīti tappuriso. Atha vā tiṭṭhati etthāti ṭhānaṃ, soyeva samāso, vaccapassāvassa ca patanaṭṭhānaṃ, taṃ assa atthīti iṭṭhagehādi. Paribhojanīyañca pānīyañca vaccapassāvaṭṭhānī ca pari…pe… ṭṭhānī. Tāsu tesu vā. Pādodakauṇhasītanahānodakappaṭiyādāpanaṃ paribhojanīye vattaṃ. Pātabbapānīyena pucchanaṃ upaṭṭhāpanañca pānīye vattaṃ. Sammajjanapānīyaupaṭṭhāpanaṃ vaccapassāvaṭṭhānīsu vattaṃ. Paṭhamaṃ pattacīvarādīni harāpetvā ekamante nikkhipanādi, ullokato paṭṭhāya makkaṭasantānaṃ ohāretvā sammajjanañca vihārasodhane vattaṃ. Otāpetvā sodhetvā papphoṭetvā atiharitvā yathāṭhāne bhūmattharaṇādipaññāpanaṃ puna paññāpane vattaṃ. Tathāti iminā ‘‘care’’ti idaṃ atidisati.
१४८. विहारं सोधेन्तो भिक्खु पटिवाते वा सङ्गणे वा पानीयसामन्ता वा सयनासनं न पप्फोटेय्याति सम्बन्धो। पानीय-सद्देन परिभोजनीयञ्च सङ्गहितं। पटिवातेति उपरिवाते। सङ्गणेति बहूनं समोसरणे विवटप्पदेसे। सयनासनं नाम भूमत्थरणमञ्चादि।
148. Vihāraṃ sodhento bhikkhu paṭivāte vā saṅgaṇe vā pānīyasāmantā vā sayanāsanaṃ na papphoṭeyyāti sambandho. Pānīya-saddena paribhojanīyañca saṅgahitaṃ. Paṭivāteti uparivāte. Saṅgaṇeti bahūnaṃ samosaraṇe vivaṭappadese. Sayanāsanaṃ nāma bhūmattharaṇamañcādi.
१४९. न्हाने वत्तं चरे, न्हातस्स कातब्बे चरेति सम्बन्धस्स पुरिसाधीनताय सम्बन्धो वेदितब्बो । चीवरप्पटिग्गहणगत्तपरिकम्मकरणं नहाने वत्तं। कातब्बे चरेति गत्ततो उदकसम्मज्जननिवासनदानादिकिच्चे पवत्तेय्याति अत्थो। ‘‘वनप्पगुम्बे’’तिआदीसु विय सिस्स ए-कारादेसं रूपं, तस्मा कातब्बं वत्तं चरेय्याति योजेत्वा वेदितब्बं। बुधा पन ‘‘न्हाने न्हातस्स कातब्बे वत्तं चरे’’ति योजेत्वा अत्थं वदन्ति। एवं सति कातब्ब-सद्दस्स कम्मसाधनत्ता वत्तमेव कातब्बं नामाति ‘‘वत्ते वत्तं चरे’’ति वुत्तं विय होतीति विरुज्झति। ‘‘नहातेन नहातस्सा’’ति वा पाठो, उदके गत्तपरिकम्मेन थेरं पठमं नहापेत्वा सयम्पि नहातेनाति अत्थो। पाळियम्पि ‘‘नहातेन पठमतरं उत्तरित्वा’’ति (महाव॰ ६७) अत्थि। अथ रङ्गपाके धोवने सिब्बने च वत्तं चरेति सम्बन्धो, रजनपाके चीवरधोवने चीवरसिब्बने चाति अत्थो। रजन्तो चीवरे थेवे ठिते न वजेति सम्बन्धो। रजन्तोति चीवरं रजन्तो। थेवेति रजनबिन्दुम्हि।
149. Nhāne vattaṃ care, nhātassa kātabbe careti sambandhassa purisādhīnatāya sambandho veditabbo . Cīvarappaṭiggahaṇagattaparikammakaraṇaṃ nahāne vattaṃ. Kātabbe careti gattato udakasammajjananivāsanadānādikicce pavatteyyāti attho. ‘‘Vanappagumbe’’tiādīsu viya sissa e-kārādesaṃ rūpaṃ, tasmā kātabbaṃ vattaṃ careyyāti yojetvā veditabbaṃ. Budhā pana ‘‘nhāne nhātassa kātabbe vattaṃ care’’ti yojetvā atthaṃ vadanti. Evaṃ sati kātabba-saddassa kammasādhanattā vattameva kātabbaṃ nāmāti ‘‘vatte vattaṃ care’’ti vuttaṃ viya hotīti virujjhati. ‘‘Nahātena nahātassā’’ti vā pāṭho, udake gattaparikammena theraṃ paṭhamaṃ nahāpetvā sayampi nahātenāti attho. Pāḷiyampi ‘‘nahātena paṭhamataraṃ uttaritvā’’ti (mahāva. 67) atthi. Atha raṅgapāke dhovane sibbane ca vattaṃ careti sambandho, rajanapāke cīvaradhovane cīvarasibbane cāti attho. Rajanto cīvare theve ṭhite na vajeti sambandho. Rajantoti cīvaraṃ rajanto. Theveti rajanabindumhi.
१५०. एकच्चस्साति आचरियुपज्झायानं वेरिनो पुग्गलस्स पत्तं वा चीवरानि वा किञ्चनं परिक्खारं वा न ददेय्य न गण्हेय्य वाति सम्बन्धो। तत्थ न ददेय्य न गण्हेय्याति पटिसामनत्थायपि न ददेय्य, न गण्हेय्य वाति अत्थो। ‘‘आकिञ्चन’’न्तिआदीसु विय किञ्चन-सद्दो दट्ठब्बो, तस्स किञ्चीति अत्थो। किञ्चिनन्ति वा पाठो, किञ्चि नं परिक्खारन्ति योजना। पदसिद्धिवसेनेत्थ नन्ति त-सद्दप्पयोगो कतो।
150.Ekaccassāti ācariyupajjhāyānaṃ verino puggalassa pattaṃ vā cīvarāni vā kiñcanaṃ parikkhāraṃ vā na dadeyya na gaṇheyya vāti sambandho. Tattha na dadeyya na gaṇheyyāti paṭisāmanatthāyapi na dadeyya, na gaṇheyya vāti attho. ‘‘Ākiñcana’’ntiādīsu viya kiñcana-saddo daṭṭhabbo, tassa kiñcīti attho. Kiñcinanti vā pāṭho, kiñci naṃ parikkhāranti yojanā. Padasiddhivasenettha nanti ta-saddappayogo kato.
१५१-२. पच्छतो कातुन्ति पच्छासमणं कातुं। तस्साति एकच्चस्स। पच्छतोति पच्छासमणो हुत्वा। निन्नेतुन्ति एकच्चस्स नीहरितुं। सब्बत्थ अनापुच्छा न वट्टतीति योजेतब्बं। किच्चयं वाति वेय्यावच्चादि यं किञ्चि किच्चं वा। किच्चमेव किच्चयं, कस्स यो ‘‘सेनियो’’तिआदीसु विय। परिकम्मं वाति पिट्ठिपरिकम्मादिपरिकम्मं। अत्तनो कारापेतुं वाति एकच्चेन अत्तनो कारापेतुं वा। कातुं वाति तस्स अत्तना कातुं वा।
151-2.Pacchato kātunti pacchāsamaṇaṃ kātuṃ. Tassāti ekaccassa. Pacchatoti pacchāsamaṇo hutvā. Ninnetunti ekaccassa nīharituṃ. Sabbattha anāpucchā na vaṭṭatīti yojetabbaṃ. Kiccayaṃ vāti veyyāvaccādi yaṃ kiñci kiccaṃ vā. Kiccameva kiccayaṃ, kassa yo ‘‘seniyo’’tiādīsu viya. Parikammaṃ vāti piṭṭhiparikammādiparikammaṃ. Attano kārāpetuṃ vāti ekaccena attano kārāpetuṃ vā. Kātuṃ vāti tassa attanā kātuṃ vā.
१५३. सीमतो निग्गता बहिभूता निस्सीमा, तं। आचरियुपज्झायेसु अवत्वा दूरं भिक्खाचारं गतेसुपि अपस्सन्तेन गामो पविसितब्बो। दिट्ठट्ठानतो पट्ठाय पन आपुच्छितुंयेव वट्टति। अत्तनो किच्चयं वापीति अत्तनो सीमायपि पत्तपचनचीवररजनादिकं सकं करणीयं वापि कातुं।
153. Sīmato niggatā bahibhūtā nissīmā, taṃ. Ācariyupajjhāyesu avatvā dūraṃ bhikkhācāraṃ gatesupi apassantena gāmo pavisitabbo. Diṭṭhaṭṭhānato paṭṭhāya pana āpucchituṃyeva vaṭṭati. Attano kiccayaṃ vāpīti attano sīmāyapi pattapacanacīvararajanādikaṃ sakaṃ karaṇīyaṃ vāpi kātuṃ.
१५४. अरतिन्ति सासने अनभिरतिं। सङ्घायत्तेसु कम्मेसूति परिवासादितज्जनीयादीसु सङ्घप्पटिबद्धेसु कम्मेसु। उस्सुक्कं वापीति आचरियुपज्झायेसु गरुधम्मं अज्झापन्नेसु, कम्मारहेसु च ‘‘किन्ति नु खो सङ्घो परिवासं ददेय्या’’तिआदिना उस्साहं वापि।
154.Aratinti sāsane anabhiratiṃ. Saṅghāyattesu kammesūti parivāsāditajjanīyādīsu saṅghappaṭibaddhesu kammesu. Ussukkaṃ vāpīti ācariyupajjhāyesu garudhammaṃ ajjhāpannesu, kammārahesu ca ‘‘kinti nu kho saṅgho parivāsaṃ dadeyyā’’tiādinā ussāhaṃ vāpi.
१५५. गिलानेसु उपट्ठेय्याति ‘‘पञ्चहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागतो गिलानुपट्ठाको अलं गिलानं उपट्ठातुं, पटिबलो होति भेसज्जं संविधातुं, सप्पायासप्पायं जानाति, असप्पायं अपनामेति, सप्पायं उपनामेति, मेत्तचित्तो गिलानं उपट्ठाति नो आमिसन्तरो, अजेगुच्छी होति उच्चारं वा पस्सावं वा खेळं वा वन्तं वा नीहातुं, पटिबलो होति गिलानं कालेन कालं धम्मिया कथाय सन्दस्सेतुं समादपेतुं समुत्तेजेतुं सम्पहंसेतु’’न्ति (महाव॰ ३६६) एवं वुत्तपञ्चङ्गसमन्नागतेन हुत्वा गिलानेसु उपट्ठहेय्याति अत्थो। इमिना सब्बेहिपि आचरितब्बं गिलानवत्तं उपदिसति। वुट्ठानन्ति गेलञ्ञा वुट्ठितं। आगमेति आगमेय्य, ओलोकेय्याति अत्थो। उपज्झाचरियेहि च सद्धिविहारिकअन्तेवासिकेसु यदि ते गिलाना होन्ति, आदितो पट्ठाय चीवरे रजनपरियोसानञ्च अरतिविनोदनादिकञ्च वत्तं, अगिलानेसु पन उद्देसपरिपुच्छा ओवादानुसासनिया अनुग्गहोपत्तचीवरादिदानञ्चाति सब्बं कातब्बं। तेनेव हेट्ठा वुत्तं ‘‘तस्मा आचरियेनापि तेसु सम्मा वत्तितब्बं, उपज्झायेन सद्धिविहारिकेसु वत्तब्बमेव नत्थी’’ति।
155.Gilānesu upaṭṭheyyāti ‘‘pañcahi, bhikkhave, aṅgehi samannāgato gilānupaṭṭhāko alaṃ gilānaṃ upaṭṭhātuṃ, paṭibalo hoti bhesajjaṃ saṃvidhātuṃ, sappāyāsappāyaṃ jānāti, asappāyaṃ apanāmeti, sappāyaṃ upanāmeti, mettacitto gilānaṃ upaṭṭhāti no āmisantaro, ajegucchī hoti uccāraṃ vā passāvaṃ vā kheḷaṃ vā vantaṃ vā nīhātuṃ, paṭibalo hoti gilānaṃ kālena kālaṃ dhammiyā kathāya sandassetuṃ samādapetuṃ samuttejetuṃ sampahaṃsetu’’nti (mahāva. 366) evaṃ vuttapañcaṅgasamannāgatena hutvā gilānesu upaṭṭhaheyyāti attho. Iminā sabbehipi ācaritabbaṃ gilānavattaṃ upadisati. Vuṭṭhānanti gelaññā vuṭṭhitaṃ. Āgameti āgameyya, olokeyyāti attho. Upajjhācariyehi ca saddhivihārikaantevāsikesu yadi te gilānā honti, ādito paṭṭhāya cīvare rajanapariyosānañca arativinodanādikañca vattaṃ, agilānesu pana uddesaparipucchā ovādānusāsaniyā anuggahopattacīvarādidānañcāti sabbaṃ kātabbaṃ. Teneva heṭṭhā vuttaṃ ‘‘tasmā ācariyenāpi tesu sammā vattitabbaṃ, upajjhāyena saddhivihārikesu vattabbameva natthī’’ti.
उपज्झाचरियवत्तनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Upajjhācariyavattaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
