| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
१५. उपज्झायवत्तकथा
15. Upajjhāyavattakathā
६४. अनुपज्झायकाति एत्थ वज्जावज्जं उपगन्त्वा झायतीति उपज्झायो, सो नत्थि एतेसन्ति अनुपज्झायकाति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘वज्जावज्ज’’न्तिआदि। ‘‘पिण्डाय चरणकपत्त’’न्ति इमिना पिण्डाय उद्दिस्स, उट्ठहित्वा वा तिट्ठति अनेनाति उत्तिट्ठो, सोयेव पत्तो उत्तिट्ठपत्तोति अत्थं दस्सेति। ‘‘उत्तिट्ठे न पमज्जेय्या’’तिआदीसु (ध॰ प॰ १६८) पन पिण्डाय चरणं ‘‘उत्तिट्ठ’’न्ति वुच्चति। तस्मा तत्थ पिण्डाय उद्दिस्स, उट्ठहित्वा वा तिट्ठनं उत्तिट्ठन्ति वचनत्थो कातब्बो। ‘‘पिण्डाय चरणपत्त’’न्ति इदं वचनं ‘‘तस्मिञ्हि मनुस्सा उच्छिट्ठसञ्ञिनो’’तिपदं लङ्घित्वा ‘‘तस्मा उत्तिट्ठपत्तन्ति वुत्त’’न्तिपदेन योजेतब्बं, तस्मा पिण्डाय चरणकपत्तत्ता उत्तिट्ठपत्तन्ति वुत्तन्ति वुत्तं होति। तस्मिं मनुस्सा किंसञ्ञिनोति आह ‘‘तस्मिञ्हि मनुस्सा उच्छिट्ठसञ्ञिनो’’ति। तस्मिञ्हि तस्मिं एव उत्तिट्ठपत्ते पब्बजितानं परिभोगभावेन मनुस्सेहि अवसज्जितब्बत्ता, अवछड्डेतब्बत्ता वा मनुस्सा उच्छिट्ठसञ्ञिनो होन्तीति योजना। पब्बजितानं पिण्डाय चरणकपत्तत्ता उत्तिट्ठपत्तन्ति वुत्तं, मनुस्सानं पन अवसज्जितपत्तत्ता उच्छिट्ठपत्तन्ति वुत्तन्ति अधिप्पायो। उत्तिट्ठ पत्तन्तिपदं वाक्यमेव, न समासोतिपि दस्सेन्तो आह ‘‘अथ वा’’तिआदि। ‘‘उट्ठहित्वा’’ति इमिना उत्तिट्ठाति एत्थ त्वालोपोति दस्सेति। ‘‘गहेतु’’न्ति इमिना पाठसेसं दस्सेति। गेहसितपेमवसेनाति गेहे निस्सितपेमवसेन, मेत्तापुब्बङ्गमपेमवसेनाति अत्थो। सगारवा हुत्वा सप्पतिस्सा हुत्वा विहरन्ताति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘उपट्ठपेत्वा’’ति। ‘‘सभागजीविका’’ति इमिना सभागवुत्तिकाति एत्थ वुत्तिसद्दो जीविकत्थोयेव, न विवरणाद्यत्थोति दस्सेति। उपज्झायभावं सम्पटिच्छति एतेहीति उपज्झायभावसम्पटिच्छनानि, तानियेव वेवचनानि उपज्झायभावसम्पटिच्छनवेवचनानि। तिक्खत्तुन्ति उक्कट्ठवसेन वुत्तं, सकिम्पि वट्टतियेव। पदस्स वसेन विञ्ञापेतीति सम्बन्धो। हीति सच्चं। एत्थाति उपज्झायगहणट्ठाने। यदिदं वाचाय वा सावनं, यदिदं कायेन वा अत्थविञ्ञापनं अत्थि, इदमेव सावनअत्थविञ्ञापनमेव उपज्झायगहणन्ति योजना। साधूति सम्पटिच्छनन्ति उपज्झायेन पञ्चसु पदेसु यस्मिं किस्मिंचि वुत्ते सद्धिविहारिकस्स ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छनं। तन्ति केसञ्चि वचनं। हीति सच्चं, यस्मा वा। एत्थाति उपज्झायगहणे। ‘‘न सम्पटिच्छनं अङ्ग’’न्ति इमिना आयाचनदानानियेव अङ्गानि नामाति दस्सेति। सद्धिविहारिकेनापि ञातुन्ति सम्बन्धो। इमिना पदेनाति ‘‘साधू’’ति इमिना पदेन।
64.Anupajjhāyakāti ettha vajjāvajjaṃ upagantvā jhāyatīti upajjhāyo, so natthi etesanti anupajjhāyakāti atthaṃ dassento āha ‘‘vajjāvajja’’ntiādi. ‘‘Piṇḍāya caraṇakapatta’’nti iminā piṇḍāya uddissa, uṭṭhahitvā vā tiṭṭhati anenāti uttiṭṭho, soyeva patto uttiṭṭhapattoti atthaṃ dasseti. ‘‘Uttiṭṭhe na pamajjeyyā’’tiādīsu (dha. pa. 168) pana piṇḍāya caraṇaṃ ‘‘uttiṭṭha’’nti vuccati. Tasmā tattha piṇḍāya uddissa, uṭṭhahitvā vā tiṭṭhanaṃ uttiṭṭhanti vacanattho kātabbo. ‘‘Piṇḍāya caraṇapatta’’nti idaṃ vacanaṃ ‘‘tasmiñhi manussā ucchiṭṭhasaññino’’tipadaṃ laṅghitvā ‘‘tasmā uttiṭṭhapattanti vutta’’ntipadena yojetabbaṃ, tasmā piṇḍāya caraṇakapattattā uttiṭṭhapattanti vuttanti vuttaṃ hoti. Tasmiṃ manussā kiṃsaññinoti āha ‘‘tasmiñhi manussā ucchiṭṭhasaññino’’ti. Tasmiñhi tasmiṃ eva uttiṭṭhapatte pabbajitānaṃ paribhogabhāvena manussehi avasajjitabbattā, avachaḍḍetabbattā vā manussā ucchiṭṭhasaññino hontīti yojanā. Pabbajitānaṃ piṇḍāya caraṇakapattattā uttiṭṭhapattanti vuttaṃ, manussānaṃ pana avasajjitapattattā ucchiṭṭhapattanti vuttanti adhippāyo. Uttiṭṭha pattantipadaṃ vākyameva, na samāsotipi dassento āha ‘‘atha vā’’tiādi. ‘‘Uṭṭhahitvā’’ti iminā uttiṭṭhāti ettha tvālopoti dasseti. ‘‘Gahetu’’nti iminā pāṭhasesaṃ dasseti. Gehasitapemavasenāti gehe nissitapemavasena, mettāpubbaṅgamapemavasenāti attho. Sagāravā hutvā sappatissā hutvā viharantāti atthaṃ dassento āha ‘‘upaṭṭhapetvā’’ti. ‘‘Sabhāgajīvikā’’ti iminā sabhāgavuttikāti ettha vuttisaddo jīvikatthoyeva, na vivaraṇādyatthoti dasseti. Upajjhāyabhāvaṃ sampaṭicchati etehīti upajjhāyabhāvasampaṭicchanāni, tāniyeva vevacanāni upajjhāyabhāvasampaṭicchanavevacanāni. Tikkhattunti ukkaṭṭhavasena vuttaṃ, sakimpi vaṭṭatiyeva. Padassa vasena viññāpetīti sambandho. Hīti saccaṃ. Etthāti upajjhāyagahaṇaṭṭhāne. Yadidaṃ vācāya vā sāvanaṃ, yadidaṃ kāyena vā atthaviññāpanaṃ atthi, idameva sāvanaatthaviññāpanameva upajjhāyagahaṇanti yojanā. Sādhūti sampaṭicchananti upajjhāyena pañcasu padesu yasmiṃ kismiṃci vutte saddhivihārikassa ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchanaṃ. Tanti kesañci vacanaṃ. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Etthāti upajjhāyagahaṇe. ‘‘Na sampaṭicchanaṃ aṅga’’nti iminā āyācanadānāniyeva aṅgāni nāmāti dasseti. Saddhivihārikenāpi ñātunti sambandho. Iminā padenāti ‘‘sādhū’’ti iminā padena.
तत्रायं सम्मावत्तनाति एत्थ तसद्दस्स विसयं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘यं वुत्तं सम्मा वत्तितब्ब’’न्ति। इमिना किरियाविसयभावमेव दीपेति, न दब्बविसयभावं। अयन्ति वुच्चमाना। अस्साति सद्धिविहारिकस्स। धोतपादपरिहरणत्थायाति धोतस्स पादस्स पंसुमक्खनादीनं परिहरणत्थाय। ताति उपाहनायो। कालस्सेवाति पच्चूसकालतोयेव, निस्सक्कत्थे चेतं सामिवचनं। ततोति तेहि तीहि दन्तकट्ठेहि, विभत्तअपादानमेतं। तेसु वा तीसु दन्तकट्ठेसु। यन्ति यं दन्तकट्ठं। अथाति तस्मिं गहणे।
Tatrāyaṃ sammāvattanāti ettha tasaddassa visayaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘yaṃ vuttaṃ sammā vattitabba’’nti. Iminā kiriyāvisayabhāvameva dīpeti, na dabbavisayabhāvaṃ. Ayanti vuccamānā. Assāti saddhivihārikassa. Dhotapādapariharaṇatthāyāti dhotassa pādassa paṃsumakkhanādīnaṃ pariharaṇatthāya. Tāti upāhanāyo. Kālassevāti paccūsakālatoyeva, nissakkatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Tatoti tehi tīhi dantakaṭṭhehi, vibhattaapādānametaṃ. Tesu vā tīsu dantakaṭṭhesu. Yanti yaṃ dantakaṭṭhaṃ. Athāti tasmiṃ gahaṇe.
ततोति सीतुण्होदकेहि, सीतुण्होदकेसु वा। वळञ्जेतीति परिभुञ्जति। उदकन्ति मुखधोवनोदकं। ‘‘वच्चकुटितो’’ति इमिना पस्सावकुटीपि गहेतब्बा। एवन्ति सम्मज्जियमाने। असुञ्ञन्ति जनसद्दतो अतुच्छं। आसनन्ति थेरस्स आसनं। तस्मिन्ति आसने। निसिन्नस्स थेरस्स वत्तं कातब्बन्ति सम्बन्धो। उक्लापो अस्मिं देसे अत्थीति उक्लापोति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘केनचि कचवरेन संकिण्णो’’ति। एत्थ च सङ्कारो उच्छिट्ठो कलापो समूहो उक्लापोति वचनत्थेन उक्लापोति वुच्चति। कचीयति बन्धीयति अस्मिं देसेति कचो, सो वरीयति इच्छीयति अनेनाति कचवरोति वचनत्थेन कचवरोति वुच्चति। हत्थेनपीति एत्थ पिसद्दो पिलोतिकेनपीतिआदिं सङ्गण्हाति।
Tatoti sītuṇhodakehi, sītuṇhodakesu vā. Vaḷañjetīti paribhuñjati. Udakanti mukhadhovanodakaṃ. ‘‘Vaccakuṭito’’ti iminā passāvakuṭīpi gahetabbā. Evanti sammajjiyamāne. Asuññanti janasaddato atucchaṃ. Āsananti therassa āsanaṃ. Tasminti āsane. Nisinnassa therassa vattaṃ kātabbanti sambandho. Uklāpo asmiṃ dese atthīti uklāpoti atthaṃ dassento āha ‘‘kenaci kacavarena saṃkiṇṇo’’ti. Ettha ca saṅkāro ucchiṭṭho kalāpo samūho uklāpoti vacanatthena uklāpoti vuccati. Kacīyati bandhīyati asmiṃ deseti kaco, so varīyati icchīyati anenāti kacavaroti vacanatthena kacavaroti vuccati. Hatthenapīti ettha pisaddo pilotikenapītiādiṃ saṅgaṇhāti.
एकतो कत्वाति एकतो समानपटलं कत्वा। कस्मा सङ्घाटीति आह ‘‘सब्बं ही’’तिआदि। ‘‘सङ्घटितत्ता’’ति इमिना संहरितब्बाति सङ्घाटीति वचनत्थं दस्सेति। निवत्तित्वा ओलोकेन्तं उपज्झायं संपापुणातीति योजना। एकेन वा पदवीतिहारेनाति सम्बन्धो। पत्तोयेव उण्हभारिकेसु परियापन्नोति पत्तपरियापन्नो, पत्ते परियापन्नो यागुआदिको पत्तपरियापन्नोतिपि युज्जतियेव। भिक्खाचारेति भिक्खाचारट्ठाने। यागुया वा लद्धायाति सम्बन्धो। तस्साति उपज्झायस्स। सो पत्तोति उण्हादीसु परियापन्नो सो पत्तो। अञ्ञत्र वाति आरामादीसु वा। तस्साति उपज्झायस्स। वचने अनिट्ठितेति सम्बन्धो। इतो पट्ठायाति ‘‘न उपज्झायस्स भणमानस्सा’’ति एत्थ वुत्तनकारतो पट्ठाय। इमिना हेट्ठा वुत्तेसु ‘‘नातिदूरे गन्तब्ब’’न्तिआदीसु नकारपटिसिद्धेसु आपत्ति नत्थीति दस्सेति। यत्थ कत्थचीति ‘‘न च उण्हे चीवरं निदहितब्ब’’न्तिआदीसु येसु केसुचि। अयन्ति दुक्कटापत्ति। हीति सच्चं। आपत्तिसामन्ताति एत्थ आपत्तिया सामन्ता आपत्तिसामन्ताति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘आपत्तिया आसन्न’’न्ति। ‘‘आसन्न’’न्ति इमिना सामन्तासद्दस्स आसन्नवेवचनतञ्च उपयोगत्थे निस्सक्कवचनतञ्च दस्सेति। ईदिसं वचनं भन्ते वत्तुं वट्टति नामाति योजना।
Ekato katvāti ekato samānapaṭalaṃ katvā. Kasmā saṅghāṭīti āha ‘‘sabbaṃ hī’’tiādi. ‘‘Saṅghaṭitattā’’ti iminā saṃharitabbāti saṅghāṭīti vacanatthaṃ dasseti. Nivattitvā olokentaṃ upajjhāyaṃ saṃpāpuṇātīti yojanā. Ekena vā padavītihārenāti sambandho. Pattoyeva uṇhabhārikesu pariyāpannoti pattapariyāpanno, patte pariyāpanno yāguādiko pattapariyāpannotipi yujjatiyeva. Bhikkhācāreti bhikkhācāraṭṭhāne. Yāguyā vā laddhāyāti sambandho. Tassāti upajjhāyassa. So pattoti uṇhādīsu pariyāpanno so patto. Aññatra vāti ārāmādīsu vā. Tassāti upajjhāyassa. Vacane aniṭṭhiteti sambandho. Ito paṭṭhāyāti ‘‘na upajjhāyassa bhaṇamānassā’’ti ettha vuttanakārato paṭṭhāya. Iminā heṭṭhā vuttesu ‘‘nātidūre gantabba’’ntiādīsu nakārapaṭisiddhesu āpatti natthīti dasseti. Yattha katthacīti ‘‘na ca uṇhe cīvaraṃ nidahitabba’’ntiādīsu yesu kesuci. Ayanti dukkaṭāpatti. Hīti saccaṃ. Āpattisāmantāti ettha āpattiyā sāmantā āpattisāmantāti atthaṃ dassento āha ‘‘āpattiyā āsanna’’nti. ‘‘Āsanna’’nti iminā sāmantāsaddassa āsannavevacanatañca upayogatthe nissakkavacanatañca dasseti. Īdisaṃ vacanaṃ bhante vattuṃ vaṭṭati nāmāti yojanā.
गामतो पठमतरन्ति गामतो उपज्झायस्स पठमतरं। तेनेवाति उपज्झायेनेव। निवत्तन्तेन सद्धिविहारिकेनाति सम्बन्धो। ‘‘तिन्त’’न्ति वत्वा तमेवत्थं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘सेदग्गहित’’न्ति। इमिना सेदेन सीदतीति सिन्नन्ति अत्थं दस्सेति। ‘‘अतिरेकं कत्वा’’ति इमिना उस्सारेत्वातिपदस्स अधिप्पायत्थं दस्सेति, उद्धं उद्धं सारेत्वाति वुत्तं होति। पच्छिमवाक्यस्स पुब्बवाक्यकारणभावं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘किं कारणा’’ति। मज्झे भङ्गस्स दोसं आविकरोन्तो आह ‘‘समं कत्वा’’तिआदि। ततोति समं कत्वा संहरणतो, निच्चं भिज्जमानन्ति सम्बन्धो। मज्झे भङ्गतो वा, दुब्बलन्ति सम्बन्धो। एतन्ति ‘‘चतुरङ्गुलं कण्णं उस्सारेत्वा’’ति एतं वचनं। यथाति येनाकारेन संहरियमानेति सम्बन्धो। चीवरभोगस्स ओरो अन्तो ओभोगोति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘कायबन्धन’’न्तिआदि।
Gāmatopaṭhamataranti gāmato upajjhāyassa paṭhamataraṃ. Tenevāti upajjhāyeneva. Nivattantena saddhivihārikenāti sambandho. ‘‘Tinta’’nti vatvā tamevatthaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘sedaggahita’’nti. Iminā sedena sīdatīti sinnanti atthaṃ dasseti. ‘‘Atirekaṃ katvā’’ti iminā ussāretvātipadassa adhippāyatthaṃ dasseti, uddhaṃ uddhaṃ sāretvāti vuttaṃ hoti. Pacchimavākyassa pubbavākyakāraṇabhāvaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘kiṃ kāraṇā’’ti. Majjhe bhaṅgassa dosaṃ āvikaronto āha ‘‘samaṃ katvā’’tiādi. Tatoti samaṃ katvā saṃharaṇato, niccaṃ bhijjamānanti sambandho. Majjhe bhaṅgato vā, dubbalanti sambandho. Etanti ‘‘caturaṅgulaṃ kaṇṇaṃ ussāretvā’’ti etaṃ vacanaṃ. Yathāti yenākārena saṃhariyamāneti sambandho. Cīvarabhogassa oro anto obhogoti atthaṃ dassento āha ‘‘kāyabandhana’’ntiādi.
योति उपज्झायो। ‘‘गामेयेवा’’ति वत्वा तमेवत्थं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘अन्तरघरे वा पटिक्कमने वा’’ति। पटिक्कमने वाति भोजनसालायं वा। तस्साति उपज्झायस्स। लद्धा भिक्खा येनाति लद्धभिक्खो, तस्स वा। पिण्डपातो होतीति योजना। तस्साति उपज्झायस्स। पिण्डपातो न होतीति सम्बन्धो। अत्तना लद्धोपीति पिसद्दो उपज्झायेन लद्धोपीति अत्थं सम्पिण्डेति। आहरियतूति एत्थ तुविभत्ति पुच्छायं होति, आहरियतु किन्ति अत्थो। कालोति भोजनकालो। भुञ्जित्थाति भुत्तो, तस्मिं सतीति सम्बन्धो। उपकट्ठोति मज्झन्हिकस्स आसन्नो।
Yoti upajjhāyo. ‘‘Gāmeyevā’’ti vatvā tamevatthaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘antaraghare vā paṭikkamane vā’’ti. Paṭikkamane vāti bhojanasālāyaṃ vā. Tassāti upajjhāyassa. Laddhā bhikkhā yenāti laddhabhikkho, tassa vā. Piṇḍapāto hotīti yojanā. Tassāti upajjhāyassa. Piṇḍapāto na hotīti sambandho. Attanā laddhopīti pisaddo upajjhāyena laddhopīti atthaṃ sampiṇḍeti. Āhariyatūti ettha tuvibhatti pucchāyaṃ hoti, āhariyatu kinti attho. Kāloti bhojanakālo. Bhuñjitthāti bhutto, tasmiṃ satīti sambandho. Upakaṭṭhoti majjhanhikassa āsanno.
अनन्तरहितायाति एत्थ अन्तरधायतीति अन्तरहितो, तट्टिकचम्मखण्डादि, नत्थि अन्तरहितो एतस्मिं पत्तभूमीनमन्तरेति अनन्तरहितोति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अनत्थताया’’ति। काळवण्णकता वा सुधाबद्धा वा निरजमत्तिका होतीति योजना। तन्ति पत्तं। धोतवालिकायपीति सुद्धवालिकायपि। तत्थाति पंसुरजसक्खरादीसु। पुन तत्थाति पण्णाधारकेसु। इदं वचनं वुत्तन्ति सम्बन्धो। अभिमुखेनाति अत्तनो अभिमुखेन। सणिकन्ति सिन्नं । अन्ते पनाति चीवरस्स कोटियं पन। निक्खिपन्तस्स सद्धिविहारिकस्स चीवरस्स भोगोति योजना।
Anantarahitāyāti ettha antaradhāyatīti antarahito, taṭṭikacammakhaṇḍādi, natthi antarahito etasmiṃ pattabhūmīnamantareti anantarahitoti atthaṃ dassento āha ‘‘anatthatāyā’’ti. Kāḷavaṇṇakatā vā sudhābaddhā vā nirajamattikā hotīti yojanā. Tanti pattaṃ. Dhotavālikāyapīti suddhavālikāyapi. Tatthāti paṃsurajasakkharādīsu. Puna tatthāti paṇṇādhārakesu. Idaṃ vacanaṃ vuttanti sambandho. Abhimukhenāti attano abhimukhena. Saṇikanti sinnaṃ . Ante panāti cīvarassa koṭiyaṃ pana. Nikkhipantassa saddhivihārikassa cīvarassa bhogoti yojanā.
चुण्णं सन्नेतब्बन्ति एत्थ चुण्णसमोधानेन नेतब्बन्ति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘पिण्डि कातब्बा’’ति। ‘‘एकस्मिं निद्धूमे ठाने’’ति इमिना एकमन्तन्ति एत्थ एकस्मिं अन्ते ठानेति अत्थं दस्सेति। जन्ताघरेति अग्गिसालायं। सा हि जलति दिब्बति अग्गि एत्थाति जन्ता, जनेति सरीरसेदमेत्थाति वा जन्ता, सा एव घरं जन्ताघरन्ति वुच्चति, तस्मिं। परिपूजावसेन करीयतीति परिकम्मन्ति अत्थेन अङ्गारदानादिकं परिकम्मं नामाति दस्सेन्तो आह ‘‘परिकम्मं नामा’’तिआदि।
Cuṇṇaṃsannetabbanti ettha cuṇṇasamodhānena netabbanti atthaṃ dassento āha ‘‘piṇḍi kātabbā’’ti. ‘‘Ekasmiṃ niddhūme ṭhāne’’ti iminā ekamantanti ettha ekasmiṃ ante ṭhāneti atthaṃ dasseti. Jantāghareti aggisālāyaṃ. Sā hi jalati dibbati aggi etthāti jantā, janeti sarīrasedametthāti vā jantā, sā eva gharaṃ jantāgharanti vuccati, tasmiṃ. Paripūjāvasena karīyatīti parikammanti atthena aṅgāradānādikaṃ parikammaṃ nāmāti dassento āha ‘‘parikammaṃ nāmā’’tiādi.
‘‘न केनचि गेलञ्ञेना’’तिआदिना उस्सहनस्स कारणं दस्सेति। हीति सच्चं। अगिलानेन सट्ठिवस्सेन सद्धिविहारिकेनापि कातब्बन्ति योजना। अनादरेनाति वत्तकरणस्स अनादरेन। नकारपटिसंयुत्तेसूति पटिसेधवाचकेन नकारेन पटिसंयुत्तेसु। पदेसूति ‘‘न उपज्झायस्स भणमानस्स अन्तरन्तरा कथा ओपातेतब्बा’’तिआदीसु वाक्येसु। भूमियन्ति उपलक्खणवसेन वुत्तं भित्तियम्पि अपटिघंसितब्बत्ता। ‘‘पिठसङ्घाटञ्चा’’ति इमिना कवाटपीळन्ति एत्थ पीठसद्देन पिठसङ्घाटं वुच्चति उत्तरपदलोपवसेन वा एकदेसवोहारवसेन वाति दस्सेति। ‘‘अच्छुपन्तेना’’ति इमिना अप्पटिघंसन्तेनाति एत्थ घंसधातुया अत्थं दस्सेति। सम्मा तायति अत्तानञ्च परञ्च अनेनाति सन्तानं, तमेव सन्तानकन्ति अत्थेन कीटकुलावकमक्कटकसुत्तादि सन्तानकं नामाति दस्सेन्तो आह ‘‘सन्तानक’’न्तिआदि। उल्लोकतोति वितानतो। तञ्हि उद्धं लुचीयते बन्धीयतेति उल्लोकन्ति वुच्चति, चकारस्स ककारमकत्वा ‘‘उल्लोच’’न्तिपि वुच्चति। तोसद्देन आकारस्स स्मावचनस्स कारियभावं दस्सेति। अपहरितब्बन्ति अपनेतब्बं। ‘‘अवहरितब्ब’’न्तिपि पाठो, हेट्ठा हरितब्बं पातेतब्बन्ति अत्थो।
‘‘Na kenaci gelaññenā’’tiādinā ussahanassa kāraṇaṃ dasseti. Hīti saccaṃ. Agilānena saṭṭhivassena saddhivihārikenāpi kātabbanti yojanā. Anādarenāti vattakaraṇassa anādarena. Nakārapaṭisaṃyuttesūti paṭisedhavācakena nakārena paṭisaṃyuttesu. Padesūti ‘‘na upajjhāyassa bhaṇamānassa antarantarā kathā opātetabbā’’tiādīsu vākyesu. Bhūmiyanti upalakkhaṇavasena vuttaṃ bhittiyampi apaṭighaṃsitabbattā. ‘‘Piṭhasaṅghāṭañcā’’ti iminā kavāṭapīḷanti ettha pīṭhasaddena piṭhasaṅghāṭaṃ vuccati uttarapadalopavasena vā ekadesavohāravasena vāti dasseti. ‘‘Acchupantenā’’ti iminā appaṭighaṃsantenāti ettha ghaṃsadhātuyā atthaṃ dasseti. Sammā tāyati attānañca parañca anenāti santānaṃ, tameva santānakanti atthena kīṭakulāvakamakkaṭakasuttādi santānakaṃ nāmāti dassento āha ‘‘santānaka’’ntiādi. Ullokatoti vitānato. Tañhi uddhaṃ lucīyate bandhīyateti ullokanti vuccati, cakārassa kakāramakatvā ‘‘ulloca’’ntipi vuccati. Tosaddena ākārassa smāvacanassa kāriyabhāvaṃ dasseti. Apaharitabbanti apanetabbaṃ. ‘‘Avaharitabba’’ntipi pāṭho, heṭṭhā haritabbaṃ pātetabbanti attho.
आलोकसन्धिभागाति एत्थ भागसद्दस्स द्वन्दतो परत्ता पुब्बपदेसुपि पच्चेकं योजेतब्बोति आह ‘‘आलोकसन्धिभागा च कण्णभागा चा’’ति। तस्स अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अन्तरबाहिरा’’तिआदि। ‘‘वातपानकवाटकानी’’ति इमिना आलोकसन्धिसद्दस्स वातपानकवाटकपरियायभावं दस्सेति। ‘‘कोणा’’ति इमिना कण्णसद्दस्स कोणवेवचनभावं दस्सेति।
Ālokasandhibhāgāti ettha bhāgasaddassa dvandato parattā pubbapadesupi paccekaṃ yojetabboti āha ‘‘ālokasandhibhāgā ca kaṇṇabhāgā cā’’ti. Tassa atthaṃ dassento āha ‘‘antarabāhirā’’tiādi. ‘‘Vātapānakavāṭakānī’’ti iminā ālokasandhisaddassa vātapānakavāṭakapariyāyabhāvaṃ dasseti. ‘‘Koṇā’’ti iminā kaṇṇasaddassa koṇavevacanabhāvaṃ dasseti.
‘‘यथा पठम’’न्तिआदिना पठमपञ्ञत्तमेव पञ्ञपेतब्बं, न अञ्ञथाति दस्सेति। इदं पतिरूपं पठमपञ्ञत्तं सन्धाय वुत्तं। पठमपञ्ञत्ते अपतिरूपे अञ्ञथापि पञ्ञपेतब्बं। एतदत्थमेवाति यथापञ्ञत्तं पञ्ञपेतब्बस्स अत्थाय एव। सचे पञ्ञत्तं अहोसि, एवं सतीति योजना। इदन्ति भित्तिं मोचेत्वा पञ्ञापनं। कटेसु किळञ्जेसु सारत्ता उत्तमत्ता कटसारकोति वुच्चति। निवत्तेत्वाति संहरित्वा। पुरत्थिमाति एत्थ यकारलोपेन निद्देसोति आह ‘‘पुरत्थिमाया’’ति।
‘‘Yathā paṭhama’’ntiādinā paṭhamapaññattameva paññapetabbaṃ, na aññathāti dasseti. Idaṃ patirūpaṃ paṭhamapaññattaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭhamapaññatte apatirūpe aññathāpi paññapetabbaṃ. Etadatthamevāti yathāpaññattaṃ paññapetabbassa atthāya eva. Sace paññattaṃ ahosi, evaṃ satīti yojanā. Idanti bhittiṃ mocetvā paññāpanaṃ. Kaṭesu kiḷañjesu sārattā uttamattā kaṭasārakoti vuccati. Nivattetvāti saṃharitvā. Puratthimāti ettha yakāralopena niddesoti āha ‘‘puratthimāyā’’ti.
वूपकासेतब्बोति एत्थ कसधातु गत्यत्थोति आह ‘‘अञ्ञत्थ नेतब्बो’’ति। उपज्झायं गहेत्वा अञ्ञत्थ गन्तब्बोति अत्थो। अञ्ञत्थाति अञ्ञं ठानं। विवेचेतब्बन्ति एत्थ दिट्ठिगततो उपज्झायं विवेचेतब्बन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘विस्सज्जापेतब्ब’’न्ति। ‘‘अञ्ञो वत्तब्बो’’ति वत्वा तस्स आकारं दस्सेति ‘‘थेर’’न्तिआदिना। सो सो भिक्खु याचितब्बोति सम्बन्धो। अञ्ञेन दापेतब्बोति अत्तना अञ्ञेन भिक्खुना उपज्झायस्स परिवासो दापेतब्बोति अत्थो। किन्ति नु खोति केन एव उपायेन ददेय्य नुखोति अत्थो। इतिसद्दो हि अवधारणत्थो। अट्ठकथायपि इममेव नयं दस्सेति ‘‘केन नु खो उपायेना’’ति इमिना। सब्बत्थाति सब्बेसु ‘‘किन्ति नु खो पटिकस्सेय्या’’तिआदिवाक्येसु। सत्तसु कम्मेसु तिविधस्स उक्खेपनीयकम्मस्स गरुकत्ता वुत्तं ‘‘उक्खेपनीयं अकत्वा’’ति। तमेवत्थं वित्थारेन्तो आह ‘‘तेन ही’’तिआदि।
Vūpakāsetabboti ettha kasadhātu gatyatthoti āha ‘‘aññattha netabbo’’ti. Upajjhāyaṃ gahetvā aññattha gantabboti attho. Aññatthāti aññaṃ ṭhānaṃ. Vivecetabbanti ettha diṭṭhigatato upajjhāyaṃ vivecetabbanti dassento āha ‘‘vissajjāpetabba’’nti. ‘‘Añño vattabbo’’ti vatvā tassa ākāraṃ dasseti ‘‘thera’’ntiādinā. So so bhikkhu yācitabboti sambandho. Aññena dāpetabboti attanā aññena bhikkhunā upajjhāyassa parivāso dāpetabboti attho. Kinti nu khoti kena eva upāyena dadeyya nukhoti attho. Itisaddo hi avadhāraṇattho. Aṭṭhakathāyapi imameva nayaṃ dasseti ‘‘kena nu kho upāyenā’’ti iminā. Sabbatthāti sabbesu ‘‘kinti nu kho paṭikasseyyā’’tiādivākyesu. Sattasu kammesu tividhassa ukkhepanīyakammassa garukattā vuttaṃ ‘‘ukkhepanīyaṃ akatvā’’ti. Tamevatthaṃ vitthārento āha ‘‘tena hī’’tiādi.
तेन सद्धिविहारिकेन याचितब्बाति सम्बन्धो। सचे करोन्तियेवाति भिक्खू सचे कम्मं करोन्तियेव। पुन सचे करोन्तियेवाति भिक्खू सचे उक्खेपनीयकम्मं करोन्तियेव। अथाति तस्मिं कम्मे कते। इतीति एवं याचनेन। नन्ति तं उपज्झायं।
Tena saddhivihārikena yācitabbāti sambandho. Sace karontiyevāti bhikkhū sace kammaṃ karontiyeva. Puna sace karontiyevāti bhikkhū sace ukkhepanīyakammaṃ karontiyeva. Athāti tasmiṃ kamme kate. Itīti evaṃ yācanena. Nanti taṃ upajjhāyaṃ.
सम्परिवत्तकन्ति एत्थ ‘‘पिण्डुक्खेपक’’न्तिआदीसु (पाचि॰ ६२०) विय सम्परिवत्तकन्तिपदं किरियाविसेसनं, कपच्चयो च विच्छत्थोति आह ‘‘सम्परिवत्तेत्वा सम्परिवत्तेत्वा’’ति। यदीति याव। यदिसद्दो हि यावपरियायो, तेन वुत्तं ‘‘न ताव पक्कमितब्ब’’न्ति। याव अप्पमत्तकम्पि रजनं गलति, न ताव पक्कमितब्बन्ति योजना। विसभागपुग्गलेनाति विसभागेन पुग्गलेन करणभूतेन। न उपज्झायं अनापुच्छा गामो पविसितब्बोति एत्थ न अञ्ञेनेव करणीयेन पविसितब्बो। पिण्डाय पन पविसितब्बोति आसङ्का भवेय्याति आह ‘‘पिण्डाय वा’’तिआदि। ‘‘अनापुच्छित्वा’’ति इमिना अनापुच्छाति एत्थ आकारो त्वापच्चयस्स कारियोति दस्सेति। भिक्खाचारन्ति भिक्खाय चरणट्ठानं, उपज्झायेन गन्तब्बन्ति योजना। परिवेणन्ति उपज्झायस्स परिवेणं। पस्सतीति उपज्झायं पस्सति।
Samparivattakanti ettha ‘‘piṇḍukkhepaka’’ntiādīsu (pāci. 620) viya samparivattakantipadaṃ kiriyāvisesanaṃ, kapaccayo ca vicchatthoti āha ‘‘samparivattetvā samparivattetvā’’ti. Yadīti yāva. Yadisaddo hi yāvapariyāyo, tena vuttaṃ ‘‘na tāva pakkamitabba’’nti. Yāva appamattakampi rajanaṃ galati, na tāva pakkamitabbanti yojanā. Visabhāgapuggalenāti visabhāgena puggalena karaṇabhūtena. Na upajjhāyaṃ anāpucchā gāmo pavisitabboti ettha na aññeneva karaṇīyena pavisitabbo. Piṇḍāya pana pavisitabboti āsaṅkā bhaveyyāti āha ‘‘piṇḍāya vā’’tiādi. ‘‘Anāpucchitvā’’ti iminā anāpucchāti ettha ākāro tvāpaccayassa kāriyoti dasseti. Bhikkhācāranti bhikkhāya caraṇaṭṭhānaṃ, upajjhāyena gantabbanti yojanā. Pariveṇanti upajjhāyassa pariveṇaṃ. Passatīti upajjhāyaṃ passati.
दस्सनत्थाय वाति असुभदस्सनत्थाय वा। इमिनापि वासत्थाय एव न गन्तब्बन्ति आसङ्कं निवत्तेति। कम्मन्ति पक्कमनस्स कारणं कम्मं। अननुजाननं सन्धाय वुत्तं ‘‘यावततिय’’न्ति। तन्ति उपज्झायं। अस्साति सद्धिविहारिकस्स। ‘‘न सम्पज्जती’’ति इमिना सचे सम्पज्जति, न पक्कमितब्बाति दस्सेति। केवलन्ति विना उद्देसादिसम्पज्जनेहि। एवरूपे उपज्झाये निवारेन्तेपीति योजना। ‘‘गेलञ्ञतो’’ति इमिना वुट्ठानसद्दस्स अवधिअपेक्खतं दस्सेति। अस्साति उपज्झायस्स। अञ्ञोति अत्तना अञ्ञो। तस्साति अञ्ञस्स भिक्खुस्स।
Dassanatthāya vāti asubhadassanatthāya vā. Imināpi vāsatthāya eva na gantabbanti āsaṅkaṃ nivatteti. Kammanti pakkamanassa kāraṇaṃ kammaṃ. Ananujānanaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘yāvatatiya’’nti. Tanti upajjhāyaṃ. Assāti saddhivihārikassa. ‘‘Na sampajjatī’’ti iminā sace sampajjati, na pakkamitabbāti dasseti. Kevalanti vinā uddesādisampajjanehi. Evarūpe upajjhāye nivārentepīti yojanā. ‘‘Gelaññato’’ti iminā vuṭṭhānasaddassa avadhiapekkhataṃ dasseti. Assāti upajjhāyassa. Aññoti attanā añño. Tassāti aññassa bhikkhussa.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / १५. उपज्झायवत्तकथा • 15. Upajjhāyavattakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / उपज्झायवत्तकथा • Upajjhāyavattakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / उपज्झायवत्तकथावण्णना • Upajjhāyavattakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / उपज्झायवत्तकथावण्णना • Upajjhāyavattakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / उपज्झायवत्तकथावण्णना • Upajjhāyavattakathāvaṇṇanā
