| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปาจิตฺยาทิโยชนาปาฬิ • Pācityādiyojanāpāḷi |
๑๕. อุปชฺฌายวตฺตกถา
15. Upajjhāyavattakathā
๖๔. อนุปชฺฌายกาติ เอตฺถ วชฺชาวชฺชํ อุปคนฺตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌาโย, โส นตฺถิ เอเตสนฺติ อนุปชฺฌายกาติ อตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘วชฺชาวชฺช’’นฺติอาทิฯ ‘‘ปิณฺฑาย จรณกปตฺต’’นฺติ อิมินา ปิณฺฑาย อุทฺทิสฺส, อุฎฺฐหิตฺวา วา ติฎฺฐติ อเนนาติ อุตฺติโฎฺฐ, โสเยว ปโตฺต อุตฺติฎฺฐปโตฺตติ อตฺถํ ทเสฺสติฯ ‘‘อุตฺติเฎฺฐ น ปมเชฺชยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๖๘) ปน ปิณฺฑาย จรณํ ‘‘อุตฺติฎฺฐ’’นฺติ วุจฺจติฯ ตสฺมา ตตฺถ ปิณฺฑาย อุทฺทิสฺส, อุฎฺฐหิตฺวา วา ติฎฺฐนํ อุตฺติฎฺฐนฺติ วจนโตฺถ กาตโพฺพฯ ‘‘ปิณฺฑาย จรณปตฺต’’นฺติ อิทํ วจนํ ‘‘ตสฺมิญฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฎฺฐสญฺญิโน’’ติปทํ ลงฺฆิตฺวา ‘‘ตสฺมา อุตฺติฎฺฐปตฺตนฺติ วุตฺต’’นฺติปเทน โยเชตพฺพํ, ตสฺมา ปิณฺฑาย จรณกปตฺตตฺตา อุตฺติฎฺฐปตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ตสฺมิํ มนุสฺสา กิํสญฺญิโนติ อาห ‘‘ตสฺมิญฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฎฺฐสญฺญิโน’’ติฯ ตสฺมิญฺหิ ตสฺมิํ เอว อุตฺติฎฺฐปเตฺต ปพฺพชิตานํ ปริโภคภาเวน มนุเสฺสหิ อวสชฺชิตพฺพตฺตา, อวฉเฑฺฑตพฺพตฺตา วา มนุสฺสา อุจฺฉิฎฺฐสญฺญิโน โหนฺตีติ โยชนาฯ ปพฺพชิตานํ ปิณฺฑาย จรณกปตฺตตฺตา อุตฺติฎฺฐปตฺตนฺติ วุตฺตํ, มนุสฺสานํ ปน อวสชฺชิตปตฺตตฺตา อุจฺฉิฎฺฐปตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ อุตฺติฎฺฐ ปตฺตนฺติปทํ วากฺยเมว, น สมาโสติปิ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิฯ ‘‘อุฎฺฐหิตฺวา’’ติ อิมินา อุตฺติฎฺฐาติ เอตฺถ ตฺวาโลโปติ ทเสฺสติฯ ‘‘คเหตุ’’นฺติ อิมินา ปาฐเสสํ ทเสฺสติฯ เคหสิตเปมวเสนาติ เคเห นิสฺสิตเปมวเสน, เมตฺตาปุพฺพงฺคมเปมวเสนาติ อโตฺถฯ สคารวา หุตฺวา สปฺปติสฺสา หุตฺวา วิหรนฺตาติ อตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘อุปฎฺฐเปตฺวา’’ติฯ ‘‘สภาคชีวิกา’’ติ อิมินา สภาควุตฺติกาติ เอตฺถ วุตฺติสโทฺท ชีวิกโตฺถเยว, น วิวรณาทฺยโตฺถติ ทเสฺสติฯ อุปชฺฌายภาวํ สมฺปฎิจฺฉติ เอเตหีติ อุปชฺฌายภาวสมฺปฎิจฺฉนานิ, ตานิเยว เววจนานิ อุปชฺฌายภาวสมฺปฎิจฺฉนเววจนานิฯ ติกฺขตฺตุนฺติ อุกฺกฎฺฐวเสน วุตฺตํ, สกิมฺปิ วฎฺฎติเยวฯ ปทสฺส วเสน วิญฺญาเปตีติ สมฺพโนฺธฯ หีติ สจฺจํฯ เอตฺถาติ อุปชฺฌายคหณฎฺฐาเนฯ ยทิทํ วาจาย วา สาวนํ, ยทิทํ กาเยน วา อตฺถวิญฺญาปนํ อตฺถิ, อิทเมว สาวนอตฺถวิญฺญาปนเมว อุปชฺฌายคหณนฺติ โยชนาฯ สาธูติ สมฺปฎิจฺฉนนฺติ อุปชฺฌาเยน ปญฺจสุ ปเทสุ ยสฺมิํ กิสฺมิํจิ วุเตฺต สทฺธิวิหาริกสฺส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฎิจฺฉนํฯ ตนฺติ เกสญฺจิ วจนํฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ เอตฺถาติ อุปชฺฌายคหเณฯ ‘‘น สมฺปฎิจฺฉนํ องฺค’’นฺติ อิมินา อายาจนทานานิเยว องฺคานิ นามาติ ทเสฺสติฯ สทฺธิวิหาริเกนาปิ ญาตุนฺติ สมฺพโนฺธฯ อิมินา ปเทนาติ ‘‘สาธู’’ติ อิมินา ปเทนฯ
64.Anupajjhāyakāti ettha vajjāvajjaṃ upagantvā jhāyatīti upajjhāyo, so natthi etesanti anupajjhāyakāti atthaṃ dassento āha ‘‘vajjāvajja’’ntiādi. ‘‘Piṇḍāya caraṇakapatta’’nti iminā piṇḍāya uddissa, uṭṭhahitvā vā tiṭṭhati anenāti uttiṭṭho, soyeva patto uttiṭṭhapattoti atthaṃ dasseti. ‘‘Uttiṭṭhe na pamajjeyyā’’tiādīsu (dha. pa. 168) pana piṇḍāya caraṇaṃ ‘‘uttiṭṭha’’nti vuccati. Tasmā tattha piṇḍāya uddissa, uṭṭhahitvā vā tiṭṭhanaṃ uttiṭṭhanti vacanattho kātabbo. ‘‘Piṇḍāya caraṇapatta’’nti idaṃ vacanaṃ ‘‘tasmiñhi manussā ucchiṭṭhasaññino’’tipadaṃ laṅghitvā ‘‘tasmā uttiṭṭhapattanti vutta’’ntipadena yojetabbaṃ, tasmā piṇḍāya caraṇakapattattā uttiṭṭhapattanti vuttanti vuttaṃ hoti. Tasmiṃ manussā kiṃsaññinoti āha ‘‘tasmiñhi manussā ucchiṭṭhasaññino’’ti. Tasmiñhi tasmiṃ eva uttiṭṭhapatte pabbajitānaṃ paribhogabhāvena manussehi avasajjitabbattā, avachaḍḍetabbattā vā manussā ucchiṭṭhasaññino hontīti yojanā. Pabbajitānaṃ piṇḍāya caraṇakapattattā uttiṭṭhapattanti vuttaṃ, manussānaṃ pana avasajjitapattattā ucchiṭṭhapattanti vuttanti adhippāyo. Uttiṭṭha pattantipadaṃ vākyameva, na samāsotipi dassento āha ‘‘atha vā’’tiādi. ‘‘Uṭṭhahitvā’’ti iminā uttiṭṭhāti ettha tvālopoti dasseti. ‘‘Gahetu’’nti iminā pāṭhasesaṃ dasseti. Gehasitapemavasenāti gehe nissitapemavasena, mettāpubbaṅgamapemavasenāti attho. Sagāravā hutvā sappatissā hutvā viharantāti atthaṃ dassento āha ‘‘upaṭṭhapetvā’’ti. ‘‘Sabhāgajīvikā’’ti iminā sabhāgavuttikāti ettha vuttisaddo jīvikatthoyeva, na vivaraṇādyatthoti dasseti. Upajjhāyabhāvaṃ sampaṭicchati etehīti upajjhāyabhāvasampaṭicchanāni, tāniyeva vevacanāni upajjhāyabhāvasampaṭicchanavevacanāni. Tikkhattunti ukkaṭṭhavasena vuttaṃ, sakimpi vaṭṭatiyeva. Padassa vasena viññāpetīti sambandho. Hīti saccaṃ. Etthāti upajjhāyagahaṇaṭṭhāne. Yadidaṃ vācāya vā sāvanaṃ, yadidaṃ kāyena vā atthaviññāpanaṃ atthi, idameva sāvanaatthaviññāpanameva upajjhāyagahaṇanti yojanā. Sādhūti sampaṭicchananti upajjhāyena pañcasu padesu yasmiṃ kismiṃci vutte saddhivihārikassa ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchanaṃ. Tanti kesañci vacanaṃ. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Etthāti upajjhāyagahaṇe. ‘‘Na sampaṭicchanaṃ aṅga’’nti iminā āyācanadānāniyeva aṅgāni nāmāti dasseti. Saddhivihārikenāpi ñātunti sambandho. Iminā padenāti ‘‘sādhū’’ti iminā padena.
ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทเสฺสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยํ วุตฺตํ สมฺมา วตฺติตพฺพ’’นฺติฯ อิมินา กิริยาวิสยภาวเมว ทีเปติ, น ทพฺพวิสยภาวํฯ อยนฺติ วุจฺจมานาฯ อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺสฯ โธตปาทปริหรณตฺถายาติ โธตสฺส ปาทสฺส ปํสุมกฺขนาทีนํ ปริหรณตฺถายฯ ตาติ อุปาหนาโยฯ กาลเสฺสวาติ ปจฺจูสกาลโตเยว, นิสฺสกฺกเตฺถ เจตํ สามิวจนํฯ ตโตติ เตหิ ตีหิ ทนฺตกเฎฺฐหิ, วิภตฺตอปาทานเมตํฯ เตสุ วา ตีสุ ทนฺตกเฎฺฐสุฯ ยนฺติ ยํ ทนฺตกฎฺฐํฯ อถาติ ตสฺมิํ คหเณฯ
Tatrāyaṃ sammāvattanāti ettha tasaddassa visayaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘yaṃ vuttaṃ sammā vattitabba’’nti. Iminā kiriyāvisayabhāvameva dīpeti, na dabbavisayabhāvaṃ. Ayanti vuccamānā. Assāti saddhivihārikassa. Dhotapādapariharaṇatthāyāti dhotassa pādassa paṃsumakkhanādīnaṃ pariharaṇatthāya. Tāti upāhanāyo. Kālassevāti paccūsakālatoyeva, nissakkatthe cetaṃ sāmivacanaṃ. Tatoti tehi tīhi dantakaṭṭhehi, vibhattaapādānametaṃ. Tesu vā tīsu dantakaṭṭhesu. Yanti yaṃ dantakaṭṭhaṃ. Athāti tasmiṃ gahaṇe.
ตโตติ สีตุโณฺหทเกหิ, สีตุโณฺหทเกสุ วาฯ วฬเญฺชตีติ ปริภุญฺชติฯ อุทกนฺติ มุขโธวโนทกํฯ ‘‘วจฺจกุฎิโต’’ติ อิมินา ปสฺสาวกุฎีปิ คเหตพฺพาฯ เอวนฺติ สมฺมชฺชิยมาเนฯ อสุญฺญนฺติ ชนสทฺทโต อตุจฺฉํฯ อาสนนฺติ เถรสฺส อาสนํฯ ตสฺมินฺติ อาสเนฯ นิสินฺนสฺส เถรสฺส วตฺตํ กาตพฺพนฺติ สมฺพโนฺธฯ อุกฺลาโป อสฺมิํ เทเส อตฺถีติ อุกฺลาโปติ อตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘เกนจิ กจวเรน สํกิโณฺณ’’ติฯ เอตฺถ จ สงฺกาโร อุจฺฉิโฎฺฐ กลาโป สมูโห อุกฺลาโปติ วจนเตฺถน อุกฺลาโปติ วุจฺจติฯ กจียติ พนฺธียติ อสฺมิํ เทเสติ กโจ, โส วรียติ อิจฺฉียติ อเนนาติ กจวโรติ วจนเตฺถน กจวโรติ วุจฺจติฯ หเตฺถนปีติ เอตฺถ ปิสโทฺท ปิโลติเกนปีติอาทิํ สงฺคณฺหาติฯ
Tatoti sītuṇhodakehi, sītuṇhodakesu vā. Vaḷañjetīti paribhuñjati. Udakanti mukhadhovanodakaṃ. ‘‘Vaccakuṭito’’ti iminā passāvakuṭīpi gahetabbā. Evanti sammajjiyamāne. Asuññanti janasaddato atucchaṃ. Āsananti therassa āsanaṃ. Tasminti āsane. Nisinnassa therassa vattaṃ kātabbanti sambandho. Uklāpo asmiṃ dese atthīti uklāpoti atthaṃ dassento āha ‘‘kenaci kacavarena saṃkiṇṇo’’ti. Ettha ca saṅkāro ucchiṭṭho kalāpo samūho uklāpoti vacanatthena uklāpoti vuccati. Kacīyati bandhīyati asmiṃ deseti kaco, so varīyati icchīyati anenāti kacavaroti vacanatthena kacavaroti vuccati. Hatthenapīti ettha pisaddo pilotikenapītiādiṃ saṅgaṇhāti.
เอกโต กตฺวาติ เอกโต สมานปฎลํ กตฺวาฯ กสฺมา สงฺฆาฎีติ อาห ‘‘สพฺพํ หี’’ติอาทิฯ ‘‘สงฺฆฎิตตฺตา’’ติ อิมินา สํหริตพฺพาติ สงฺฆาฎีติ วจนตฺถํ ทเสฺสติฯ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตํ อุปชฺฌายํ สํปาปุณาตีติ โยชนาฯ เอเกน วา ปทวีติหาเรนาติ สมฺพโนฺธฯ ปโตฺตเยว อุณฺหภาริเกสุ ปริยาปโนฺนติ ปตฺตปริยาปโนฺน, ปเตฺต ปริยาปโนฺน ยาคุอาทิโก ปตฺตปริยาปโนฺนติปิ ยุชฺชติเยวฯ ภิกฺขาจาเรติ ภิกฺขาจารฎฺฐาเนฯ ยาคุยา วา ลทฺธายาติ สมฺพโนฺธฯ ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺสฯ โส ปโตฺตติ อุณฺหาทีสุ ปริยาปโนฺน โส ปโตฺตฯ อญฺญตฺร วาติ อารามาทีสุ วาฯ ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺสฯ วจเน อนิฎฺฐิเตติ สมฺพโนฺธฯ อิโต ปฎฺฐายาติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺสา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนการโต ปฎฺฐายฯ อิมินา เหฎฺฐา วุเตฺตสุ ‘‘นาติทูเร คนฺตพฺพ’’นฺติอาทีสุ นการปฎิสิเทฺธสุ อาปตฺติ นตฺถีติ ทเสฺสติฯ ยตฺถ กตฺถจีติ ‘‘น จ อุเณฺห จีวรํ นิทหิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ เยสุ เกสุจิฯ อยนฺติ ทุกฺกฎาปตฺติฯ หีติ สจฺจํฯ อาปตฺติสามนฺตาติ เอตฺถ อาปตฺติยา สามนฺตา อาปตฺติสามนฺตาติ อตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘อาปตฺติยา อาสนฺน’’นฺติฯ ‘‘อาสนฺน’’นฺติ อิมินา สามนฺตาสทฺทสฺส อาสนฺนเววจนตญฺจ อุปโยคเตฺถ นิสฺสกฺกวจนตญฺจ ทเสฺสติฯ อีทิสํ วจนํ ภเนฺต วตฺตุํ วฎฺฎติ นามาติ โยชนาฯ
Ekato katvāti ekato samānapaṭalaṃ katvā. Kasmā saṅghāṭīti āha ‘‘sabbaṃ hī’’tiādi. ‘‘Saṅghaṭitattā’’ti iminā saṃharitabbāti saṅghāṭīti vacanatthaṃ dasseti. Nivattitvā olokentaṃ upajjhāyaṃ saṃpāpuṇātīti yojanā. Ekena vā padavītihārenāti sambandho. Pattoyeva uṇhabhārikesu pariyāpannoti pattapariyāpanno, patte pariyāpanno yāguādiko pattapariyāpannotipi yujjatiyeva. Bhikkhācāreti bhikkhācāraṭṭhāne. Yāguyā vā laddhāyāti sambandho. Tassāti upajjhāyassa. So pattoti uṇhādīsu pariyāpanno so patto. Aññatra vāti ārāmādīsu vā. Tassāti upajjhāyassa. Vacane aniṭṭhiteti sambandho. Ito paṭṭhāyāti ‘‘na upajjhāyassa bhaṇamānassā’’ti ettha vuttanakārato paṭṭhāya. Iminā heṭṭhā vuttesu ‘‘nātidūre gantabba’’ntiādīsu nakārapaṭisiddhesu āpatti natthīti dasseti. Yattha katthacīti ‘‘na ca uṇhe cīvaraṃ nidahitabba’’ntiādīsu yesu kesuci. Ayanti dukkaṭāpatti. Hīti saccaṃ. Āpattisāmantāti ettha āpattiyā sāmantā āpattisāmantāti atthaṃ dassento āha ‘‘āpattiyā āsanna’’nti. ‘‘Āsanna’’nti iminā sāmantāsaddassa āsannavevacanatañca upayogatthe nissakkavacanatañca dasseti. Īdisaṃ vacanaṃ bhante vattuṃ vaṭṭati nāmāti yojanā.
คามโต ปฐมตรนฺติ คามโต อุปชฺฌายสฺส ปฐมตรํฯ เตเนวาติ อุปชฺฌาเยเนวฯ นิวตฺตเนฺตน สทฺธิวิหาริเกนาติ สมฺพโนฺธฯ ‘‘ตินฺต’’นฺติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทเสฺสตุํ วุตฺตํ ‘‘เสทคฺคหิต’’นฺติฯ อิมินา เสเทน สีทตีติ สินฺนนฺติ อตฺถํ ทเสฺสติฯ ‘‘อติเรกํ กตฺวา’’ติ อิมินา อุสฺสาเรตฺวาติปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทเสฺสติ, อุทฺธํ อุทฺธํ สาเรตฺวาติ วุตฺตํ โหติฯ ปจฺฉิมวากฺยสฺส ปุพฺพวากฺยการณภาวํ ทเสฺสตุํ วุตฺตํ ‘‘กิํ การณา’’ติฯ มเชฺฌ ภงฺคสฺส โทสํ อาวิกโรโนฺต อาห ‘‘สมํ กตฺวา’’ติอาทิฯ ตโตติ สมํ กตฺวา สํหรณโต, นิจฺจํ ภิชฺชมานนฺติ สมฺพโนฺธฯ มเชฺฌ ภงฺคโต วา, ทุพฺพลนฺติ สมฺพโนฺธฯ เอตนฺติ ‘‘จตุรงฺคุลํ กณฺณํ อุสฺสาเรตฺวา’’ติ เอตํ วจนํฯ ยถาติ เยนากาเรน สํหริยมาเนติ สมฺพโนฺธฯ จีวรโภคสฺส โอโร อโนฺต โอโภโคติ อตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘กายพนฺธน’’นฺติอาทิฯ
Gāmatopaṭhamataranti gāmato upajjhāyassa paṭhamataraṃ. Tenevāti upajjhāyeneva. Nivattantena saddhivihārikenāti sambandho. ‘‘Tinta’’nti vatvā tamevatthaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘sedaggahita’’nti. Iminā sedena sīdatīti sinnanti atthaṃ dasseti. ‘‘Atirekaṃ katvā’’ti iminā ussāretvātipadassa adhippāyatthaṃ dasseti, uddhaṃ uddhaṃ sāretvāti vuttaṃ hoti. Pacchimavākyassa pubbavākyakāraṇabhāvaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘kiṃ kāraṇā’’ti. Majjhe bhaṅgassa dosaṃ āvikaronto āha ‘‘samaṃ katvā’’tiādi. Tatoti samaṃ katvā saṃharaṇato, niccaṃ bhijjamānanti sambandho. Majjhe bhaṅgato vā, dubbalanti sambandho. Etanti ‘‘caturaṅgulaṃ kaṇṇaṃ ussāretvā’’ti etaṃ vacanaṃ. Yathāti yenākārena saṃhariyamāneti sambandho. Cīvarabhogassa oro anto obhogoti atthaṃ dassento āha ‘‘kāyabandhana’’ntiādi.
โยติ อุปชฺฌาโยฯ ‘‘คาเมเยวา’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทเสฺสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนฺตรฆเร วา ปฎิกฺกมเน วา’’ติฯ ปฎิกฺกมเน วาติ โภชนสาลายํ วาฯ ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺสฯ ลทฺธา ภิกฺขา เยนาติ ลทฺธภิโกฺข, ตสฺส วาฯ ปิณฺฑปาโต โหตีติ โยชนาฯ ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺสฯ ปิณฺฑปาโต น โหตีติ สมฺพโนฺธฯ อตฺตนา ลโทฺธปีติ ปิสโทฺท อุปชฺฌาเยน ลโทฺธปีติ อตฺถํ สมฺปิเณฺฑติฯ อาหริยตูติ เอตฺถ ตุวิภตฺติ ปุจฺฉายํ โหติ, อาหริยตุ กินฺติ อโตฺถฯ กาโลติ โภชนกาโลฯ ภุญฺชิตฺถาติ ภุโตฺต, ตสฺมิํ สตีติ สมฺพโนฺธฯ อุปกโฎฺฐติ มชฺฌนฺหิกสฺส อาสโนฺนฯ
Yoti upajjhāyo. ‘‘Gāmeyevā’’ti vatvā tamevatthaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘antaraghare vā paṭikkamane vā’’ti. Paṭikkamane vāti bhojanasālāyaṃ vā. Tassāti upajjhāyassa. Laddhā bhikkhā yenāti laddhabhikkho, tassa vā. Piṇḍapāto hotīti yojanā. Tassāti upajjhāyassa. Piṇḍapāto na hotīti sambandho. Attanā laddhopīti pisaddo upajjhāyena laddhopīti atthaṃ sampiṇḍeti. Āhariyatūti ettha tuvibhatti pucchāyaṃ hoti, āhariyatu kinti attho. Kāloti bhojanakālo. Bhuñjitthāti bhutto, tasmiṃ satīti sambandho. Upakaṭṭhoti majjhanhikassa āsanno.
อนนฺตรหิตายาติ เอตฺถ อนฺตรธายตีติ อนฺตรหิโต, ตฎฺฎิกจมฺมขณฺฑาทิ, นตฺถิ อนฺตรหิโต เอตสฺมิํ ปตฺตภูมีนมนฺตเรติ อนนฺตรหิโตติ อตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘อนตฺถตายา’’ติฯ กาฬวณฺณกตา วา สุธาพทฺธา วา นิรชมตฺติกา โหตีติ โยชนาฯ ตนฺติ ปตฺตํฯ โธตวาลิกายปีติ สุทฺธวาลิกายปิฯ ตตฺถาติ ปํสุรชสกฺขราทีสุฯ ปุน ตตฺถาติ ปณฺณาธารเกสุฯ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพโนฺธฯ อภิมุเขนาติ อตฺตโน อภิมุเขนฯ สณิกนฺติ สินฺนํ ฯ อเนฺต ปนาติ จีวรสฺส โกฎิยํ ปนฯ นิกฺขิปนฺตสฺส สทฺธิวิหาริกสฺส จีวรสฺส โภโคติ โยชนาฯ
Anantarahitāyāti ettha antaradhāyatīti antarahito, taṭṭikacammakhaṇḍādi, natthi antarahito etasmiṃ pattabhūmīnamantareti anantarahitoti atthaṃ dassento āha ‘‘anatthatāyā’’ti. Kāḷavaṇṇakatā vā sudhābaddhā vā nirajamattikā hotīti yojanā. Tanti pattaṃ. Dhotavālikāyapīti suddhavālikāyapi. Tatthāti paṃsurajasakkharādīsu. Puna tatthāti paṇṇādhārakesu. Idaṃ vacanaṃ vuttanti sambandho. Abhimukhenāti attano abhimukhena. Saṇikanti sinnaṃ . Ante panāti cīvarassa koṭiyaṃ pana. Nikkhipantassa saddhivihārikassa cīvarassa bhogoti yojanā.
จุณฺณํ สเนฺนตพฺพนฺติ เอตฺถ จุณฺณสโมธาเนน เนตพฺพนฺติ อตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘ปิณฺฑิ กาตพฺพา’’ติฯ ‘‘เอกสฺมิํ นิทฺธูเม ฐาเน’’ติ อิมินา เอกมนฺตนฺติ เอตฺถ เอกสฺมิํ อเนฺต ฐาเนติ อตฺถํ ทเสฺสติฯ ชนฺตาฆเรติ อคฺคิสาลายํฯ สา หิ ชลติ ทิพฺพติ อคฺคิ เอตฺถาติ ชนฺตา, ชเนติ สรีรเสทเมตฺถาติ วา ชนฺตา, สา เอว ฆรํ ชนฺตาฆรนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมิํฯ ปริปูชาวเสน กรียตีติ ปริกมฺมนฺติ อเตฺถน องฺคารทานาทิกํ ปริกมฺมํ นามาติ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘ปริกมฺมํ นามา’’ติอาทิฯ
Cuṇṇaṃsannetabbanti ettha cuṇṇasamodhānena netabbanti atthaṃ dassento āha ‘‘piṇḍi kātabbā’’ti. ‘‘Ekasmiṃ niddhūme ṭhāne’’ti iminā ekamantanti ettha ekasmiṃ ante ṭhāneti atthaṃ dasseti. Jantāghareti aggisālāyaṃ. Sā hi jalati dibbati aggi etthāti jantā, janeti sarīrasedametthāti vā jantā, sā eva gharaṃ jantāgharanti vuccati, tasmiṃ. Paripūjāvasena karīyatīti parikammanti atthena aṅgāradānādikaṃ parikammaṃ nāmāti dassento āha ‘‘parikammaṃ nāmā’’tiādi.
‘‘น เกนจิ เคลเญฺญนา’’ติอาทินา อุสฺสหนสฺส การณํ ทเสฺสติฯ หีติ สจฺจํฯ อคิลาเนน สฎฺฐิวเสฺสน สทฺธิวิหาริเกนาปิ กาตพฺพนฺติ โยชนาฯ อนาทเรนาติ วตฺตกรณสฺส อนาทเรนฯ นการปฎิสํยุเตฺตสูติ ปฎิเสธวาจเกน นกาเรน ปฎิสํยุเตฺตสุฯ ปเทสูติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺส อนฺตรนฺตรา กถา โอปาเตตพฺพา’’ติอาทีสุ วาเกฺยสุฯ ภูมิยนฺติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ ภิตฺติยมฺปิ อปฎิฆํสิตพฺพตฺตาฯ ‘‘ปิฐสงฺฆาฎญฺจา’’ติ อิมินา กวาฎปีฬนฺติ เอตฺถ ปีฐสเทฺทน ปิฐสงฺฆาฎํ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลปวเสน วา เอกเทสโวหารวเสน วาติ ทเสฺสติฯ ‘‘อจฺฉุปเนฺตนา’’ติ อิมินา อปฺปฎิฆํสเนฺตนาติ เอตฺถ ฆํสธาตุยา อตฺถํ ทเสฺสติฯ สมฺมา ตายติ อตฺตานญฺจ ปรญฺจ อเนนาติ สนฺตานํ, ตเมว สนฺตานกนฺติ อเตฺถน กีฎกุลาวกมกฺกฎกสุตฺตาทิ สนฺตานกํ นามาติ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘สนฺตานก’’นฺติอาทิฯ อุโลฺลกโตติ วิตานโตฯ ตญฺหิ อุทฺธํ ลุจียเต พนฺธียเตติ อุโลฺลกนฺติ วุจฺจติ, จการสฺส กการมกตฺวา ‘‘อุโลฺลจ’’นฺติปิ วุจฺจติฯ โตสเทฺทน อาการสฺส สฺมาวจนสฺส การิยภาวํ ทเสฺสติฯ อปหริตพฺพนฺติ อปเนตพฺพํฯ ‘‘อวหริตพฺพ’’นฺติปิ ปาโฐ, เหฎฺฐา หริตพฺพํ ปาเตตพฺพนฺติ อโตฺถฯ
‘‘Na kenaci gelaññenā’’tiādinā ussahanassa kāraṇaṃ dasseti. Hīti saccaṃ. Agilānena saṭṭhivassena saddhivihārikenāpi kātabbanti yojanā. Anādarenāti vattakaraṇassa anādarena. Nakārapaṭisaṃyuttesūti paṭisedhavācakena nakārena paṭisaṃyuttesu. Padesūti ‘‘na upajjhāyassa bhaṇamānassa antarantarā kathā opātetabbā’’tiādīsu vākyesu. Bhūmiyanti upalakkhaṇavasena vuttaṃ bhittiyampi apaṭighaṃsitabbattā. ‘‘Piṭhasaṅghāṭañcā’’ti iminā kavāṭapīḷanti ettha pīṭhasaddena piṭhasaṅghāṭaṃ vuccati uttarapadalopavasena vā ekadesavohāravasena vāti dasseti. ‘‘Acchupantenā’’ti iminā appaṭighaṃsantenāti ettha ghaṃsadhātuyā atthaṃ dasseti. Sammā tāyati attānañca parañca anenāti santānaṃ, tameva santānakanti atthena kīṭakulāvakamakkaṭakasuttādi santānakaṃ nāmāti dassento āha ‘‘santānaka’’ntiādi. Ullokatoti vitānato. Tañhi uddhaṃ lucīyate bandhīyateti ullokanti vuccati, cakārassa kakāramakatvā ‘‘ulloca’’ntipi vuccati. Tosaddena ākārassa smāvacanassa kāriyabhāvaṃ dasseti. Apaharitabbanti apanetabbaṃ. ‘‘Avaharitabba’’ntipi pāṭho, heṭṭhā haritabbaṃ pātetabbanti attho.
อาโลกสนฺธิภาคาติ เอตฺถ ภาคสทฺทสฺส ทฺวนฺทโต ปรตฺตา ปุพฺพปเทสุปิ ปเจฺจกํ โยเชตโพฺพติ อาห ‘‘อาโลกสนฺธิภาคา จ กณฺณภาคา จา’’ติฯ ตสฺส อตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘อนฺตรพาหิรา’’ติอาทิฯ ‘‘วาตปานกวาฎกานี’’ติ อิมินา อาโลกสนฺธิสทฺทสฺส วาตปานกวาฎกปริยายภาวํ ทเสฺสติฯ ‘‘โกณา’’ติ อิมินา กณฺณสทฺทสฺส โกณเววจนภาวํ ทเสฺสติฯ
Ālokasandhibhāgāti ettha bhāgasaddassa dvandato parattā pubbapadesupi paccekaṃ yojetabboti āha ‘‘ālokasandhibhāgā ca kaṇṇabhāgā cā’’ti. Tassa atthaṃ dassento āha ‘‘antarabāhirā’’tiādi. ‘‘Vātapānakavāṭakānī’’ti iminā ālokasandhisaddassa vātapānakavāṭakapariyāyabhāvaṃ dasseti. ‘‘Koṇā’’ti iminā kaṇṇasaddassa koṇavevacanabhāvaṃ dasseti.
‘‘ยถา ปฐม’’นฺติอาทินา ปฐมปญฺญตฺตเมว ปญฺญเปตพฺพํ, น อญฺญถาติ ทเสฺสติฯ อิทํ ปติรูปํ ปฐมปญฺญตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปฐมปญฺญเตฺต อปติรูเป อญฺญถาปิ ปญฺญเปตพฺพํฯ เอตทตฺถเมวาติ ยถาปญฺญตฺตํ ปญฺญเปตพฺพสฺส อตฺถาย เอวฯ สเจ ปญฺญตฺตํ อโหสิ, เอวํ สตีติ โยชนาฯ อิทนฺติ ภิตฺติํ โมเจตฺวา ปญฺญาปนํฯ กเฎสุ กิฬเญฺชสุ สารตฺตา อุตฺตมตฺตา กฎสารโกติ วุจฺจติฯ นิวเตฺตตฺวาติ สํหริตฺวาฯ ปุรตฺถิมาติ เอตฺถ ยการโลเปน นิเทฺทโสติ อาห ‘‘ปุรตฺถิมายา’’ติฯ
‘‘Yathā paṭhama’’ntiādinā paṭhamapaññattameva paññapetabbaṃ, na aññathāti dasseti. Idaṃ patirūpaṃ paṭhamapaññattaṃ sandhāya vuttaṃ. Paṭhamapaññatte apatirūpe aññathāpi paññapetabbaṃ. Etadatthamevāti yathāpaññattaṃ paññapetabbassa atthāya eva. Sace paññattaṃ ahosi, evaṃ satīti yojanā. Idanti bhittiṃ mocetvā paññāpanaṃ. Kaṭesu kiḷañjesu sārattā uttamattā kaṭasārakoti vuccati. Nivattetvāti saṃharitvā. Puratthimāti ettha yakāralopena niddesoti āha ‘‘puratthimāyā’’ti.
วูปกาเสตโพฺพติ เอตฺถ กสธาตุ คตฺยโตฺถติ อาห ‘‘อญฺญตฺถ เนตโพฺพ’’ติฯ อุปชฺฌายํ คเหตฺวา อญฺญตฺถ คนฺตโพฺพติ อโตฺถฯ อญฺญตฺถาติ อญฺญํ ฐานํฯ วิเวเจตพฺพนฺติ เอตฺถ ทิฎฺฐิคตโต อุปชฺฌายํ วิเวเจตพฺพนฺติ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘วิสฺสชฺชาเปตพฺพ’’นฺติฯ ‘‘อโญฺญ วตฺตโพฺพ’’ติ วตฺวา ตสฺส อาการํ ทเสฺสติ ‘‘เถร’’นฺติอาทินาฯ โส โส ภิกฺขุ ยาจิตโพฺพติ สมฺพโนฺธฯ อเญฺญน ทาเปตโพฺพติ อตฺตนา อเญฺญน ภิกฺขุนา อุปชฺฌายสฺส ปริวาโส ทาเปตโพฺพติ อโตฺถฯ กินฺติ นุ โขติ เกน เอว อุปาเยน ทเทยฺย นุโขติ อโตฺถฯ อิติสโทฺท หิ อวธารณโตฺถฯ อฎฺฐกถายปิ อิมเมว นยํ ทเสฺสติ ‘‘เกน นุ โข อุปาเยนา’’ติ อิมินาฯ สพฺพตฺถาติ สเพฺพสุ ‘‘กินฺติ นุ โข ปฎิกเสฺสยฺยา’’ติอาทิวาเกฺยสุฯ สตฺตสุ กเมฺมสุ ติวิธสฺส อุเกฺขปนียกมฺมสฺส ครุกตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุเกฺขปนียํ อกตฺวา’’ติฯ ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรโนฺต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิฯ
Vūpakāsetabboti ettha kasadhātu gatyatthoti āha ‘‘aññattha netabbo’’ti. Upajjhāyaṃ gahetvā aññattha gantabboti attho. Aññatthāti aññaṃ ṭhānaṃ. Vivecetabbanti ettha diṭṭhigatato upajjhāyaṃ vivecetabbanti dassento āha ‘‘vissajjāpetabba’’nti. ‘‘Añño vattabbo’’ti vatvā tassa ākāraṃ dasseti ‘‘thera’’ntiādinā. So so bhikkhu yācitabboti sambandho. Aññena dāpetabboti attanā aññena bhikkhunā upajjhāyassa parivāso dāpetabboti attho. Kinti nu khoti kena eva upāyena dadeyya nukhoti attho. Itisaddo hi avadhāraṇattho. Aṭṭhakathāyapi imameva nayaṃ dasseti ‘‘kena nu kho upāyenā’’ti iminā. Sabbatthāti sabbesu ‘‘kinti nu kho paṭikasseyyā’’tiādivākyesu. Sattasu kammesu tividhassa ukkhepanīyakammassa garukattā vuttaṃ ‘‘ukkhepanīyaṃ akatvā’’ti. Tamevatthaṃ vitthārento āha ‘‘tena hī’’tiādi.
เตน สทฺธิวิหาริเกน ยาจิตพฺพาติ สมฺพโนฺธฯ สเจ กโรนฺติเยวาติ ภิกฺขู สเจ กมฺมํ กโรนฺติเยวฯ ปุน สเจ กโรนฺติเยวาติ ภิกฺขู สเจ อุเกฺขปนียกมฺมํ กโรนฺติเยวฯ อถาติ ตสฺมิํ กเมฺม กเตฯ อิตีติ เอวํ ยาจเนนฯ นนฺติ ตํ อุปชฺฌายํฯ
Tena saddhivihārikena yācitabbāti sambandho. Sace karontiyevāti bhikkhū sace kammaṃ karontiyeva. Puna sace karontiyevāti bhikkhū sace ukkhepanīyakammaṃ karontiyeva. Athāti tasmiṃ kamme kate. Itīti evaṃ yācanena. Nanti taṃ upajjhāyaṃ.
สมฺปริวตฺตกนฺติ เอตฺถ ‘‘ปิณฺฑุเกฺขปก’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๒๐) วิย สมฺปริวตฺตกนฺติปทํ กิริยาวิเสสนํ, กปจฺจโย จ วิจฺฉโตฺถติ อาห ‘‘สมฺปริวเตฺตตฺวา สมฺปริวเตฺตตฺวา’’ติฯ ยทีติ ยาวฯ ยทิสโทฺท หิ ยาวปริยาโย, เตน วุตฺตํ ‘‘น ตาว ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติฯ ยาว อปฺปมตฺตกมฺปิ รชนํ คลติ, น ตาว ปกฺกมิตพฺพนฺติ โยชนาฯ วิสภาคปุคฺคเลนาติ วิสภาเคน ปุคฺคเลน กรณภูเตนฯ น อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉา คาโม ปวิสิตโพฺพติ เอตฺถ น อเญฺญเนว กรณีเยน ปวิสิตโพฺพฯ ปิณฺฑาย ปน ปวิสิตโพฺพติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ปิณฺฑาย วา’’ติอาทิฯ ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติ อิมินา อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ อากาโร ตฺวาปจฺจยสฺส การิโยติ ทเสฺสติฯ ภิกฺขาจารนฺติ ภิกฺขาย จรณฎฺฐานํ, อุปชฺฌาเยน คนฺตพฺพนฺติ โยชนาฯ ปริเวณนฺติ อุปชฺฌายสฺส ปริเวณํฯ ปสฺสตีติ อุปชฺฌายํ ปสฺสติฯ
Samparivattakanti ettha ‘‘piṇḍukkhepaka’’ntiādīsu (pāci. 620) viya samparivattakantipadaṃ kiriyāvisesanaṃ, kapaccayo ca vicchatthoti āha ‘‘samparivattetvā samparivattetvā’’ti. Yadīti yāva. Yadisaddo hi yāvapariyāyo, tena vuttaṃ ‘‘na tāva pakkamitabba’’nti. Yāva appamattakampi rajanaṃ galati, na tāva pakkamitabbanti yojanā. Visabhāgapuggalenāti visabhāgena puggalena karaṇabhūtena. Na upajjhāyaṃ anāpucchā gāmo pavisitabboti ettha na aññeneva karaṇīyena pavisitabbo. Piṇḍāya pana pavisitabboti āsaṅkā bhaveyyāti āha ‘‘piṇḍāya vā’’tiādi. ‘‘Anāpucchitvā’’ti iminā anāpucchāti ettha ākāro tvāpaccayassa kāriyoti dasseti. Bhikkhācāranti bhikkhāya caraṇaṭṭhānaṃ, upajjhāyena gantabbanti yojanā. Pariveṇanti upajjhāyassa pariveṇaṃ. Passatīti upajjhāyaṃ passati.
ทสฺสนตฺถาย วาติ อสุภทสฺสนตฺถาย วาฯ อิมินาปิ วาสตฺถาย เอว น คนฺตพฺพนฺติ อาสงฺกํ นิวเตฺตติฯ กมฺมนฺติ ปกฺกมนสฺส การณํ กมฺมํฯ อนนุชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยาวตติย’’นฺติฯ ตนฺติ อุปชฺฌายํฯ อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺสฯ ‘‘น สมฺปชฺชตี’’ติ อิมินา สเจ สมฺปชฺชติ, น ปกฺกมิตพฺพาติ ทเสฺสติฯ เกวลนฺติ วินา อุเทฺทสาทิสมฺปชฺชเนหิฯ เอวรูเป อุปชฺฌาเย นิวาเรเนฺตปีติ โยชนาฯ ‘‘เคลญฺญโต’’ติ อิมินา วุฎฺฐานสทฺทสฺส อวธิอเปกฺขตํ ทเสฺสติฯ อสฺสาติ อุปชฺฌายสฺสฯ อโญฺญติ อตฺตนา อโญฺญฯ ตสฺสาติ อญฺญสฺส ภิกฺขุสฺสฯ
Dassanatthāya vāti asubhadassanatthāya vā. Imināpi vāsatthāya eva na gantabbanti āsaṅkaṃ nivatteti. Kammanti pakkamanassa kāraṇaṃ kammaṃ. Ananujānanaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘yāvatatiya’’nti. Tanti upajjhāyaṃ. Assāti saddhivihārikassa. ‘‘Na sampajjatī’’ti iminā sace sampajjati, na pakkamitabbāti dasseti. Kevalanti vinā uddesādisampajjanehi. Evarūpe upajjhāye nivārentepīti yojanā. ‘‘Gelaññato’’ti iminā vuṭṭhānasaddassa avadhiapekkhataṃ dasseti. Assāti upajjhāyassa. Aññoti attanā añño. Tassāti aññassa bhikkhussa.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / วินยปิฎก • Vinayapiṭaka / มหาวคฺคปาฬิ • Mahāvaggapāḷi / ๑๕. อุปชฺฌายวตฺตกถา • 15. Upajjhāyavattakathā
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / วินยปิฎก (อฎฺฐกถา) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / มหาวคฺค-อฎฺฐกถา • Mahāvagga-aṭṭhakathā / อุปชฺฌายวตฺตกถา • Upajjhāyavattakathā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / สารตฺถทีปนี-ฎีกา • Sāratthadīpanī-ṭīkā / อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา • Upajjhāyavattakathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วชิรพุทฺธิ-ฎีกา • Vajirabuddhi-ṭīkā / อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา • Upajjhāyavattakathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วิมติวิโนทนี-ฎีกา • Vimativinodanī-ṭīkā / อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา • Upajjhāyavattakathāvaṇṇanā
