| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / පටිසම්‌භිදාමග්‌ග-අට්‌ඨකථා • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
3. උපක්‌කිලෙසඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා
3. Upakkilesañāṇaniddesavaṇṇanā
පඨමච්‌ඡක්‌කං
Paṭhamacchakkaṃ
154. පඨමච්‌ඡක්‌කෙ අස්‌සාසාදිමජ්‌ඣපරියොසානන්‌ති අබ්‌භන්‌තරපවිසනවාතස්‌ස නාසිකග්‌ගං වා මුඛනිමිත්‌තං වා ආදි, හදයං මජ්‌ඣං, නාභි පරියොසානං. තං තස්‌ස ආදිමජ්‌ඣපරියොසානං සතියා අනුගච්‌ඡතො යොගිස්‌ස ඨානනානත්‌තානුගමනෙන චිත්‌තං අජ්‌ඣත්‌තං වික්‌ඛෙපං ගච්‌ඡති, තං අජ්‌ඣත්‌තවික්‌ඛෙපගතං චිත්‌තං එකත්‌තෙ අසණ්‌ඨහනතො සමාධිස්‌ස පරිපන්‌ථො. පස්‌සාසාදිමජ්‌ඣපරියොසානන්‌ති බහිනික්‌ඛමනවාතස්‌ස නාභි ආදි, හදයං මජ්‌ඣං, නාසිකග්‌ගං වා මුඛනිමිත්‌තං වා බහිආකාසො වා පරියොසානං. යොජනා පනෙත්‌ථ වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බා. අස්‌සාසපටිකඞ්‌ඛනා නිකන්‌තිතණ්‌හාචරියාති ‘‘නාසිකාවාතායත්‌තමිදං කම්‌මට්‌ඨාන’’න්‌ති සල්‌ලක්‌ඛෙත්‌වා ඔළාරිකොළාරිකස්‌ස අස්‌සාසස්‌ස පත්‌ථනාසඞ්‌ඛාතා නිකාමනා එව තණ්‌හාපවත්‌ති. තණ්‌හාපවත්‌තියා සති එකත්‌තෙ අසණ්‌ඨහනතො සමාධිස්‌ස පරිපන්‌ථො. පස්‌සාසපටිකඞ්‌ඛනා නිකන්‌තීති පුන අස්‌සාසපුබ්‌බකස්‌ස පස්‌සාසස්‌ස පත්‌ථනාසඞ්‌ඛාතා නිකන්‌ති. සෙසං වුත්‌තනයෙනෙව යොජෙතබ්‌බං. අස්‌සාසෙනාභිතුන්‌නස්‌සාති අතිදීඝං අතිරස්‌සං වා අස්‌සාසං කරොන්‌තස්‌ස අස්‌සාසමූලකස්‌ස කායචිත්‌තකිලමථස්‌ස සබ්‌භාවතො තෙන අස්‌සාසෙන විද්‌ධස්‌ස පීළිතස්‌ස. පස්‌සාසපටිලාභෙ මුච්‌ඡනාති අස්‌සාසෙන පීළිතත්‌තායෙව පස්‌සාසෙ අස්‌සාදසඤ්‌ඤිනො පස්‌සාසං පත්‌ථයතො තස්‌මිං පස්‌සාසපටිලාභෙ රජ්‌ජනා. පස්‌සාසමූලකෙපි එසෙව නයො.
154. Paṭhamacchakke assāsādimajjhapariyosānanti abbhantarapavisanavātassa nāsikaggaṃ vā mukhanimittaṃ vā ādi, hadayaṃ majjhaṃ, nābhi pariyosānaṃ. Taṃ tassa ādimajjhapariyosānaṃ satiyā anugacchato yogissa ṭhānanānattānugamanena cittaṃ ajjhattaṃ vikkhepaṃ gacchati, taṃ ajjhattavikkhepagataṃ cittaṃ ekatte asaṇṭhahanato samādhissa paripantho. Passāsādimajjhapariyosānanti bahinikkhamanavātassa nābhi ādi, hadayaṃ majjhaṃ, nāsikaggaṃ vā mukhanimittaṃ vā bahiākāso vā pariyosānaṃ. Yojanā panettha vuttanayeneva veditabbā. Assāsapaṭikaṅkhanā nikantitaṇhācariyāti ‘‘nāsikāvātāyattamidaṃ kammaṭṭhāna’’nti sallakkhetvā oḷārikoḷārikassa assāsassa patthanāsaṅkhātā nikāmanā eva taṇhāpavatti. Taṇhāpavattiyā sati ekatte asaṇṭhahanato samādhissa paripantho. Passāsapaṭikaṅkhanā nikantīti puna assāsapubbakassa passāsassa patthanāsaṅkhātā nikanti. Sesaṃ vuttanayeneva yojetabbaṃ. Assāsenābhitunnassāti atidīghaṃ atirassaṃ vā assāsaṃ karontassa assāsamūlakassa kāyacittakilamathassa sabbhāvato tena assāsena viddhassa pīḷitassa. Passāsapaṭilābhe mucchanāti assāsena pīḷitattāyeva passāse assādasaññino passāsaṃ patthayato tasmiṃ passāsapaṭilābhe rajjanā. Passāsamūlakepi eseva nayo.
වුත්‌තස්‌සෙව අත්‌ථස්‌ස අනුවණ්‌ණනත්‌ථං වුත්‌තෙසු ගාථාබන්‌ධෙසු අනුගච්‌ඡනාති අනුගච්‌ඡමානා. සතීති අජ්‌ඣත්‌තබහිද්‌ධාවික්‌ඛෙපහෙතුභූතා සති. වික්‌ඛිපති අනෙන චිත්‌තන්‌ති වික්‌ඛෙපො. කො සො? අස්‌සාසො. අජ්‌ඣත්‌තං වික්‌ඛෙපො අජ්‌ඣත්‌තවික්‌ඛෙපො, තස්‌ස ආකඞ්‌ඛනා අජ්‌ඣත්‌තවික්‌ඛෙපාකඞ්‌ඛනා, අසම්‌මාමනසිකාරවසෙන අජ්‌ඣත්‌තවික්‌ඛෙපකස්‌ස අස්‌සාසස්‌ස ආකඞ්‌ඛනාති වුත්‌තං හොති. එතෙනෙව නයෙන බහිද්‌ධාවික්‌ඛෙපපත්‌ථනා වෙදිතබ්‌බා. යෙහීති යෙහි උපක්‌කිලෙසෙහි. වික්‌ඛිප්‌පමානස්‌සාති වික්‌ඛිපියමානස්‌ස වික්‌ඛෙපං ආපාදියමානස්‌ස. නො ච චිත්‌තං විමුච්‌චතීති චිත්‌තං අස්‌සාසපස්‌සාසාරම්‌මණෙ ච නාධිමුච්‌චති, පච්‌චනීකධම්‌මෙහි ච න විමුච්‌චති. චිත්‌තං නො ච විමුච්‌චති පරපත්‌තියා ච හොන්‌තීති සම්‌බන්‌ධො. විමොක්‌ඛං අප්‌පජානන්‌තාති සො වා අඤ්‌ඤො වා ආරම්‌මණාධිමුත්‌තිවිමොක්‌ඛඤ්‌ච පච්‌චනීකවිමුත්‌තිවිමොක්‌ඛඤ්‌ච එවං අප්‌පජානන්‌තා. පරපත්‌තියාති පරපච්‌චයං පරසද්‌දහනං අරහන්‌ති, න අත්‌තපච්‌චක්‌ඛං ඤාණන්‌ති ‘‘පරපච්‌චයිකා’’ති වත්‌තබ්‌බෙ ‘‘පරපත්‌තියා’’ති වුත්‌තං. අත්‌ථො පන සොයෙව.
Vuttasseva atthassa anuvaṇṇanatthaṃ vuttesu gāthābandhesu anugacchanāti anugacchamānā. Satīti ajjhattabahiddhāvikkhepahetubhūtā sati. Vikkhipati anena cittanti vikkhepo. Ko so? Assāso. Ajjhattaṃ vikkhepo ajjhattavikkhepo, tassa ākaṅkhanā ajjhattavikkhepākaṅkhanā, asammāmanasikāravasena ajjhattavikkhepakassa assāsassa ākaṅkhanāti vuttaṃ hoti. Eteneva nayena bahiddhāvikkhepapatthanā veditabbā. Yehīti yehi upakkilesehi. Vikkhippamānassāti vikkhipiyamānassa vikkhepaṃ āpādiyamānassa. No ca cittaṃ vimuccatīti cittaṃ assāsapassāsārammaṇe ca nādhimuccati, paccanīkadhammehi ca na vimuccati. Cittaṃ no ca vimuccati parapattiyā ca hontīti sambandho. Vimokkhaṃ appajānantāti so vā añño vā ārammaṇādhimuttivimokkhañca paccanīkavimuttivimokkhañca evaṃ appajānantā. Parapattiyāti parapaccayaṃ parasaddahanaṃ arahanti, na attapaccakkhaṃ ñāṇanti ‘‘parapaccayikā’’ti vattabbe ‘‘parapattiyā’’ti vuttaṃ. Attho pana soyeva.
දුතියච්‌ඡක්‌කං
Dutiyacchakkaṃ
155. දුතියච්‌ඡක්‌කෙ නිමිත්‌තන්‌ති අස්‌සාසපස්‌සාසානං ඵුසනට්‌ඨානං. අස්‌සාසපස්‌සාසා හි දීඝනාසිකස්‌ස නාසාපුටං ඝට්‌ටෙන්‌තා පවත්‌තන්‌ති, රස්‌සනාසිකස්‌ස උත්‌තරොට්‌ඨං. යදි හි අයං යොගී තං නිමිත්‌තමෙව ආවජ්‌ජති, තස්‌ස නිමිත්‌තමෙව ආවජ්‌ජමානස්‌ස අස්‌සාසෙ චිත්‌තං විකම්‌පති, න පතිට්‌ඨාතීති අත්‌ථො. තස්‌ස තස්‌මිං චිත්‌තෙ අප්‌පතිට්‌ඨිතෙ සමාධිස්‌ස අභාවතො තං විකම්‌පනං සමාධිස්‌ස පරිපන්‌ථො. යදි අස්‌සාසමෙව ආවජ්‌ජති, තස්‌ස චිත්‌තං අබ්‌භන්‌තරපවෙසනවසෙන වික්‌ඛෙපං ආවහති, නිමිත්‌තෙ න පතිට්‌ඨාති, තස්‌මා නිමිත්‌තෙ විකම්‌පති. ඉමිනා නයෙන සෙසෙසුපි යොජනා කාතබ්‌බා. ගාථාසු වික්‌ඛිප්‌පතෙති වික්‌ඛිපීයති වික්‌ඛෙපං ආපාදීයති.
155. Dutiyacchakke nimittanti assāsapassāsānaṃ phusanaṭṭhānaṃ. Assāsapassāsā hi dīghanāsikassa nāsāpuṭaṃ ghaṭṭentā pavattanti, rassanāsikassa uttaroṭṭhaṃ. Yadi hi ayaṃ yogī taṃ nimittameva āvajjati, tassa nimittameva āvajjamānassa assāse cittaṃ vikampati, na patiṭṭhātīti attho. Tassa tasmiṃ citte appatiṭṭhite samādhissa abhāvato taṃ vikampanaṃ samādhissa paripantho. Yadi assāsameva āvajjati, tassa cittaṃ abbhantarapavesanavasena vikkhepaṃ āvahati, nimitte na patiṭṭhāti, tasmā nimitte vikampati. Iminā nayena sesesupi yojanā kātabbā. Gāthāsu vikkhippateti vikkhipīyati vikkhepaṃ āpādīyati.
තතියච්‌ඡක්‌කං
Tatiyacchakkaṃ
156. තතියච්‌ඡක්‌කෙ අතීතානුධාවනං චිත්‌තන්‌ති ඵුසනට්‌ඨානං අතික්‌කමිත්‌වා ගතං අස්‌සාසං වා පස්‌සාසං වා අනුගච්‌ඡමානං චිත්‌තං. වික්‌ඛෙපානුපතිතන්‌ති වික්‌ඛෙපෙන අනුගතං, වික්‌ඛෙපං වා සයං අනුපතිතං අනුගතං. අනාගතපටිකඞ්‌ඛනං චිත්‌තන්‌ති ඵුසනට්‌ඨානං අප්‌පත්‌තං අස්‌සාසං වා පස්‌සාසං වා පටිකඞ්‌ඛමානං පච්‌චාසීසමානං චිත්‌තං. විකම්‌පිතන්‌ති තස්‌මිං අප්‌පතිට්‌ඨානෙනෙව වික්‌ඛෙපෙන විකම්‌පිතං. ලීනන්‌ති අතිසිථිලවීරියතාදීහි සඞ්‌කුචිතං. කොසජ්‌ජානුපතිතන්‌ති කුසීතභාවානුගතං. අතිපග්‌ගහිතන්‌ති අච්‌චාරද්‌ධවීරියතාදීහි අතිඋස්‌සාහිතං. උද්‌ධච්‌චානුපතිතන්‌ති වික්‌ඛෙපානුගතං. අභිනතන්‌ති අස්‌සාදවත්‌ථූසු භුසං නතං අල්‌ලීනං. අපනතන්‌ති නිරස්‌සාදවත්‌ථූසු පතිහතං, තතො අපගතං වා, අපගතනතං වා, න තතො අපගතන්‌ති අත්‌ථො. රාගානුපතිතන්‌ති එත්‌ථ අස්‌සාසපස්‌සාසනිමිත්‌තං මනසිකරොතො උප්‌පන්‌නපීතිසුඛෙ වා පුබ්‌බෙ හසිතලපිතකීළිතවත්‌ථූසු වා රාගො අනුපතති. බ්‍යාපාදානුපතිතන්‌ති එත්‌ථ මනසිකාරෙ නිරස්‌සාදගතචිත්‌තස්‌ස උප්‌පන්‌නදොමනස්‌සවසෙන වා පුබ්‌බෙ සමුදාචිණ්‌ණෙසු ආඝාතවත්‌ථූසු වා බ්‍යාපාදො අනුපතති. ගාථාසු න සමාධියතීති න සමාහිතං හොති. අධිචිත්‌තන්‌ති චිත්‌තසීසෙන නිද්‌දිට්‌ඨො අධිකො සමාධි.
156. Tatiyacchakke atītānudhāvanaṃ cittanti phusanaṭṭhānaṃ atikkamitvā gataṃ assāsaṃ vā passāsaṃ vā anugacchamānaṃ cittaṃ. Vikkhepānupatitanti vikkhepena anugataṃ, vikkhepaṃ vā sayaṃ anupatitaṃ anugataṃ. Anāgatapaṭikaṅkhanaṃ cittanti phusanaṭṭhānaṃ appattaṃ assāsaṃ vā passāsaṃ vā paṭikaṅkhamānaṃ paccāsīsamānaṃ cittaṃ. Vikampitanti tasmiṃ appatiṭṭhāneneva vikkhepena vikampitaṃ. Līnanti atisithilavīriyatādīhi saṅkucitaṃ. Kosajjānupatitanti kusītabhāvānugataṃ. Atipaggahitanti accāraddhavīriyatādīhi atiussāhitaṃ. Uddhaccānupatitanti vikkhepānugataṃ. Abhinatanti assādavatthūsu bhusaṃ nataṃ allīnaṃ. Apanatanti nirassādavatthūsu patihataṃ, tato apagataṃ vā, apagatanataṃ vā, na tato apagatanti attho. Rāgānupatitanti ettha assāsapassāsanimittaṃ manasikaroto uppannapītisukhe vā pubbe hasitalapitakīḷitavatthūsu vā rāgo anupatati. Byāpādānupatitanti ettha manasikāre nirassādagatacittassa uppannadomanassavasena vā pubbe samudāciṇṇesu āghātavatthūsu vā byāpādo anupatati. Gāthāsu na samādhiyatīti na samāhitaṃ hoti. Adhicittanti cittasīsena niddiṭṭho adhiko samādhi.
157. එත්‌තාවතා තීහි ඡක්‌කෙහි අට්‌ඨාරස උපක්‌කිලෙසෙ නිද්‌දිසිත්‌වා ඉදානි තෙසං උපක්‌කිලෙසානං සමාධිස්‌ස පරිපන්‌ථභාවසාධනෙන ආදීනවං දස්‌සෙන්‌තො පුන අස්‌සාසාදිමජ්‌ඣපරියොසානන්‌තිආදිමාහ. තත්‌ථ කායොපි චිත්‌තම්‌පි සාරද්‌ධා ච හොන්‌තීති වික්‌ඛෙපසමුට්‌ඨානරූපානං වසෙන රූපකායොපි, වික්‌ඛෙපසන්‌තතිවසෙන චිත්‌තම්‌පි මහතා ඛොභෙන ඛුභිතා සදරථා ච හොන්‌ති. තතො මන්‌දතරෙන ඉඤ්‌ජිතා කම්‌පිතා, තතො මන්‌දතරෙන ඵන්‌දිතා චලිතා හොන්‌ති. බලවාපි මජ්‌ඣිමොපි මන්‌දොපි ඛොභො හොතියෙව, න සක්‌කා ඛොභෙන න භවිතුන්‌ති වුත්‌තං හොති. චිත්‌තං විකම්‌පිතත්‌තාති චිත්‌තස්‌ස විකම්‌පිතත්‌තා. ගාථාසු පරිපුණ්‌ණා අභාවිතාති යථා පරිපුණ්‌ණා හොති, තථා අභාවිතා. ඉඤ්‌ජිතොති කම්‌පිතො. ඵන්‌දිතොති මන්‌දකම්‌පිතො. හෙට්‌ඨා නීවරණානං අනන්‌තරත්‌තා ‘‘ඉමෙහි ච පන නීවරණෙහී’’ති (පටි. ම. 1.153) අච්‌චන්‌තසමීපනිදස්‌සනවචනං කතං. ඉධ පන නිගමනෙ නීවරණානං සන්‌තරත්‌තා තෙහි ච පන නීවරණෙහීති පරම්‌මුඛනිදස්‌සනවචනං කතං.
157. Ettāvatā tīhi chakkehi aṭṭhārasa upakkilese niddisitvā idāni tesaṃ upakkilesānaṃ samādhissa paripanthabhāvasādhanena ādīnavaṃ dassento puna assāsādimajjhapariyosānantiādimāha. Tattha kāyopi cittampi sāraddhā ca hontīti vikkhepasamuṭṭhānarūpānaṃ vasena rūpakāyopi, vikkhepasantativasena cittampi mahatā khobhena khubhitā sadarathā ca honti. Tato mandatarena iñjitā kampitā, tato mandatarena phanditā calitā honti. Balavāpi majjhimopi mandopi khobho hotiyeva, na sakkā khobhena na bhavitunti vuttaṃ hoti. Cittaṃ vikampitattāti cittassa vikampitattā. Gāthāsu paripuṇṇā abhāvitāti yathā paripuṇṇā hoti, tathā abhāvitā. Iñjitoti kampito. Phanditoti mandakampito. Heṭṭhā nīvaraṇānaṃ anantarattā ‘‘imehi ca pana nīvaraṇehī’’ti (paṭi. ma. 1.153) accantasamīpanidassanavacanaṃ kataṃ. Idha pana nigamane nīvaraṇānaṃ santarattā tehi ca pana nīvaraṇehīti parammukhanidassanavacanaṃ kataṃ.
උපක්‌කිලෙසඤාණනිද්‌දෙසවණ්‌ණනා නිට්‌ඨිතා.
Upakkilesañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / සුත්‌තපිටක • Suttapiṭaka / ඛුද්‌දකනිකාය • Khuddakanikāya / පටිසම්‌භිදාමග්‌ගපාළි • Paṭisambhidāmaggapāḷi / 3. උපක්‌කිලෙසඤාණනිද්‌දෙසො • 3. Upakkilesañāṇaniddeso
