| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
८. उपक्किलेससुत्तवण्णना
8. Upakkilesasuttavaṇṇanā
२३६. तस्माति अत्थकामत्ता एवमाह, न भगवतो वचनं अनादियन्तो। ये पन तदा सत्थुवचनं न गण्हिंसु, ते किञ्चि अवत्वा तुण्हीभूता मङ्कुभूता अट्ठंसु, तस्मा उभयेसम्पि सत्थरि अगारवपटिपत्ति नाहोसि।
236.Tasmāti atthakāmattā evamāha, na bhagavato vacanaṃ anādiyanto. Ye pana tadā satthuvacanaṃ na gaṇhiṃsu, te kiñci avatvā tuṇhībhūtā maṅkubhūtā aṭṭhaṃsu, tasmā ubhayesampi satthari agāravapaṭipatti nāhosi.
येनपि जनेन न दिट्ठोति येन उभयजनेन अञ्ञविहितताय कुड्डकवाटादिअन्तरिकताय वा न दिट्ठो। दमनत्थन्ति तेहि उपासकेहि निम्मदभावं आपादितानं तेसं भिक्खूनं दमनत्थं। ठपयिंसूति यो इमेसं भिक्खूनं देति, तस्स सतं दण्डोति, सहस्सन्ति च वदन्ति।
Yenapi janena na diṭṭhoti yena ubhayajanena aññavihitatāya kuḍḍakavāṭādiantarikatāya vā na diṭṭho. Damanatthanti tehi upāsakehi nimmadabhāvaṃ āpāditānaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ damanatthaṃ. Ṭhapayiṃsūti yo imesaṃ bhikkhūnaṃ deti, tassa sataṃ daṇḍoti, sahassanti ca vadanti.
२३७. वग्गभावेनेव (सारत्थ॰ टी॰ महावग्गो ३.४६४) नानासद्दो अस्साति पुथुसद्दो। समजनोति भण्डने समज्झासयो जनो। बाललक्खणे ठितोपि ‘‘अहं बालो’’ति न मञ्ञति। भिय्यो चाति अत्तनो बालभावस्स अजाननतोपि भिय्यो च भण्डनस्स उपरि फोटो विय सङ्घभेदस्स अत्तनो कारणभावम्पि उप्पज्जमानं न मञ्ञि नञ्ञासि।
237. Vaggabhāveneva (sārattha. ṭī. mahāvaggo 3.464) nānāsaddo assāti puthusaddo. Samajanoti bhaṇḍane samajjhāsayo jano. Bālalakkhaṇe ṭhitopi ‘‘ahaṃ bālo’’ti na maññati. Bhiyyo cāti attano bālabhāvassa ajānanatopi bhiyyo ca bhaṇḍanassa upari phoṭo viya saṅghabhedassa attano kāraṇabhāvampi uppajjamānaṃ na maññi naññāsi.
कलहवसेन पवत्तवाचायेव गोचरो एतेसन्ति वाचागोचरा हुत्वा। मुखायामन्ति विवादवसेन मुखं आयमेत्वा भाणिनो। न तं जानन्तीति तं कलहं न जानन्ति। कलहं करोन्तो च तं न जानन्तो नाम नत्थि। यथा पन न जानन्ति, तं दस्सेतुं आह – ‘‘एवं सादीनवो अय’’न्ति। अयं कलहो नाम अत्तनो परेसञ्च अत्थजापनतो अनत्थुप्पादनतो दिट्ठेव धम्मे सम्पराये च सादीनवो, सदोसोति अत्थो।
Kalahavasena pavattavācāyeva gocaro etesanti vācāgocarā hutvā. Mukhāyāmanti vivādavasena mukhaṃ āyametvā bhāṇino. Na taṃ jānantīti taṃ kalahaṃ na jānanti. Kalahaṃ karonto ca taṃ na jānanto nāma natthi. Yathā pana na jānanti, taṃ dassetuṃ āha – ‘‘evaṃ sādīnavo aya’’nti. Ayaṃ kalaho nāma attano paresañca atthajāpanato anatthuppādanato diṭṭheva dhamme samparāye ca sādīnavo, sadosoti attho.
उपनय्हन्तीति उपनाहवसेन अनुबन्धन्ति। पोराणोति पुरिमेहि बुद्धादीहि आचिण्णसमाचिण्णताय पुरातनो।
Upanayhantīti upanāhavasena anubandhanti. Porāṇoti purimehi buddhādīhi āciṇṇasamāciṇṇatāya purātano.
न जानन्तीति अनिच्चसञ्ञं न पच्चुपट्ठापेन्ति।
Na jānantīti aniccasaññaṃ na paccupaṭṭhāpenti.
तथा पवत्तवेरानन्ति अट्ठिछिन्नादिभावं निस्साय उपनयवसेन चिरकालं पवत्तवेरानं।
Tathā pavattaverānanti aṭṭhichinnādibhāvaṃ nissāya upanayavasena cirakālaṃ pavattaverānaṃ.
बालसहायताय इमे भिक्खू कलहपसुता, पण्डितसहायानं पन इदं न सियाति पण्डितसहायस्स बालसहायस्स च वण्णावण्णदीपनत्थं वुत्ता। सीहब्यग्घादिके पाकटपरिस्सये रागदोसादिके पटिच्छन्नपरिस्सये च अभिभवित्वा।
Bālasahāyatāya ime bhikkhū kalahapasutā, paṇḍitasahāyānaṃ pana idaṃ na siyāti paṇḍitasahāyassa bālasahāyassa ca vaṇṇāvaṇṇadīpanatthaṃ vuttā. Sīhabyagghādike pākaṭaparissaye rāgadosādike paṭicchannaparissaye ca abhibhavitvā.
मातङ्गो अरञ्ञे मातङ्गरञ्ञेति सरलोपेन सन्धि। मातङ्गसद्देनेव हत्थिभावस्स वुत्तत्ता नागवचनं तस्स महत्तविभावनत्थन्ति आह – ‘‘नागोति महन्ताधिवचनमेत’’न्ति। महन्तपरियायोपि हि नाग-सद्दो होति ‘‘एवं नागस्स नागेन, ईसादन्तस्स हत्थिनो’’तिआदीसु (उदा॰ २५; महाव॰ ४६७)।
Mātaṅgo araññe mātaṅgaraññeti saralopena sandhi. Mātaṅgasaddeneva hatthibhāvassa vuttattā nāgavacanaṃ tassa mahattavibhāvanatthanti āha – ‘‘nāgoti mahantādhivacanameta’’nti. Mahantapariyāyopi hi nāga-saddo hoti ‘‘evaṃ nāgassa nāgena, īsādantassa hatthino’’tiādīsu (udā. 25; mahāva. 467).
२३८. किरसद्दो अनुस्सवसूचनत्थो निपातो। तेन अयमेत्थ सुतिपरम्पराति दस्सेति। भगवता हि सो आदीनवो पगेव परिञ्ञातो, न तेन सत्था निब्बिण्णो होति; तस्मिं पन अन्तोवस्से केचि बुद्धवेनेय्या नाहेसुं; तेन अञ्ञत्थ गमनं तेसं भिक्खूनं दमनुपायोति पालिलेय्यकं उद्दिस्स गच्छन्तो एकविहारिं आयस्मन्तं भगुं, समग्गवासं वसन्ते च अनुरुद्धत्थेरादिके सम्पहंसेतुं अनुरुद्धत्थेरस्स च। इमं उपक्किलेसोवादं दातुं तत्थ गतो, तस्मा कलहकारके किरस्साति एत्थापि किरसद्दग्गहणे एसेव नयो। वुत्तनयमेव गोसिङ्गसालसुत्ते (म॰ नि॰ १.३२५ आदयो)।
238.Kirasaddo anussavasūcanattho nipāto. Tena ayamettha sutiparamparāti dasseti. Bhagavatā hi so ādīnavo pageva pariññāto, na tena satthā nibbiṇṇo hoti; tasmiṃ pana antovasse keci buddhaveneyyā nāhesuṃ; tena aññattha gamanaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ damanupāyoti pālileyyakaṃ uddissa gacchanto ekavihāriṃ āyasmantaṃ bhaguṃ, samaggavāsaṃ vasante ca anuruddhattherādike sampahaṃsetuṃ anuruddhattherassa ca. Imaṃ upakkilesovādaṃ dātuṃ tattha gato, tasmā kalahakārake kirassāti etthāpi kirasaddaggahaṇe eseva nayo. Vuttanayameva gosiṅgasālasutte (ma. ni. 1.325 ādayo).
२४१. ‘‘यथा कथं पना’’ति वुत्तपुच्छानं पच्छिमभावतो ‘‘अत्थि पन वोति पच्छिमपुच्छाया’’ति वुत्तं, न पुन ‘‘अत्थि पन वो’’ति पवत्तनस्स पुच्छनस्स अत्थिभावतो। सो पन लोकुत्तरधम्मो। थेरानन्ति अनुरुद्धत्थेरादीनं नत्थि। परिकम्मोभासं पुच्छतीति दिब्बचक्खुञाणे कताधिकारत्ता तस्स उप्पादनत्थं परिकम्मोभासं पुच्छति। परिकम्मोभासन्ति परिकम्मसमाधिनिब्बत्तं ओभासं, उपचारज्झानसञ्जनितं ओभासन्ति अत्थो। चतुत्थज्झानलाभी हि दिब्बचक्खुपरिकम्मत्थं ओभासकसिणं भावेत्वा उपचारे ठपितो समाधि परिकम्मसमाधि, तत्थ ओभासो परिकम्मोभासोति वुत्तो। तं सन्धायाह – ‘‘ओभासञ्चेव सञ्जानामाति परिकम्मोभासं सञ्जानामा’’ति। यत्तके हि ठाने दिब्बचक्खुना रूपगतं दट्ठुकामो, तत्तकं ठानं ओभासकसिणं फरित्वा ठितो। तं ओभासं तत्थ च रूपगतं दिब्बचक्खुञाणेन पस्सति, थेरा च तथा पटिपज्जिंसु। तेन वुत्तं – ‘‘ओभासञ्चेव सञ्जानाम दस्सनञ्च रूपान’’न्ति। यस्मा पन तेसं रूपगतं पस्सन्तानं परिकम्मवारो अतिक्कमि, ततो ओभासो अन्तरधायि, तस्मिं अन्तरहिते रूपगतम्पि न पञ्ञायति। परिकम्मन्ति हि यथावुत्तकसिणारम्मणं उपचारज्झानं, रूपगतं पस्सन्तानं कसिणोभासवसेन रूपगतदस्सनं, कसिणोभासो च परिकम्मवसेनाति तदुभयम्पि परिकम्मस्स अप्पवत्तिया नाहोसि, तयिदं कारणं आदिकम्मिकभावतो थेरा न मञ्ञिंसु, तस्मा वुत्तं ‘‘नप्पटिविज्झामा’’ति।
241. ‘‘Yathā kathaṃ panā’’ti vuttapucchānaṃ pacchimabhāvato ‘‘atthi pana voti pacchimapucchāyā’’ti vuttaṃ, na puna ‘‘atthi pana vo’’ti pavattanassa pucchanassa atthibhāvato. So pana lokuttaradhammo. Therānanti anuruddhattherādīnaṃ natthi. Parikammobhāsaṃ pucchatīti dibbacakkhuñāṇe katādhikārattā tassa uppādanatthaṃ parikammobhāsaṃ pucchati. Parikammobhāsanti parikammasamādhinibbattaṃ obhāsaṃ, upacārajjhānasañjanitaṃ obhāsanti attho. Catutthajjhānalābhī hi dibbacakkhuparikammatthaṃ obhāsakasiṇaṃ bhāvetvā upacāre ṭhapito samādhi parikammasamādhi, tattha obhāso parikammobhāsoti vutto. Taṃ sandhāyāha – ‘‘obhāsañceva sañjānāmāti parikammobhāsaṃ sañjānāmā’’ti. Yattake hi ṭhāne dibbacakkhunā rūpagataṃ daṭṭhukāmo, tattakaṃ ṭhānaṃ obhāsakasiṇaṃ pharitvā ṭhito. Taṃ obhāsaṃ tattha ca rūpagataṃ dibbacakkhuñāṇena passati, therā ca tathā paṭipajjiṃsu. Tena vuttaṃ – ‘‘obhāsañceva sañjānāma dassanañca rūpāna’’nti. Yasmā pana tesaṃ rūpagataṃ passantānaṃ parikammavāro atikkami, tato obhāso antaradhāyi, tasmiṃ antarahite rūpagatampi na paññāyati. Parikammanti hi yathāvuttakasiṇārammaṇaṃ upacārajjhānaṃ, rūpagataṃ passantānaṃ kasiṇobhāsavasena rūpagatadassanaṃ, kasiṇobhāso ca parikammavasenāti tadubhayampi parikammassa appavattiyā nāhosi, tayidaṃ kāraṇaṃ ādikammikabhāvato therā na maññiṃsu, tasmā vuttaṃ ‘‘nappaṭivijjhāmā’’ti.
निमित्तं पटिविज्झितब्बन्ति कारणं पच्चक्खतो दस्सेत्वा सुविसुद्धदिब्बचक्खुञाणे थेरं पतिट्ठापेतुकामो सत्था वदति। किं न आळुलेस्सन्तीति किं न ब्यामोहेस्सन्ति, ब्यामोहेस्सन्ति एवाति अत्थो। विचिकिच्छा उदपादीति दिब्बचक्खुनो यथाउपट्ठितेसु रूपगतेसु अपुब्बताय, ‘‘इदं नु खो रूपगतं किं, इदं नु खो कि’’न्ति मग्गेन असमुच्छिन्नत्ता विचिकिच्छा संसयो उप्पज्जि। समाधि चवीति विचिकिच्छाय उप्पन्नत्ता परिकम्मसमाधि विगच्छि। ततो एव हि परिकम्मोभासोपि अन्तरधायि, दिब्बचक्खुनापि रूपं न पस्सि। न मनसि करिस्सामीति मनसिकारवसेन मे रूपानि उपट्ठहिंसु, रूपानि पस्सतो विचिकिच्छा उप्पज्जति, तस्मा इदानि किञ्चि न मनसि करिस्सामीति तुण्ही अहोसि तं पन तुण्हीभावप्पत्तिं सन्धायाह ‘‘अमनसिकारो उदपादी’’ति।
Nimittaṃ paṭivijjhitabbanti kāraṇaṃ paccakkhato dassetvā suvisuddhadibbacakkhuñāṇe theraṃ patiṭṭhāpetukāmo satthā vadati. Kiṃ na āḷulessantīti kiṃ na byāmohessanti, byāmohessanti evāti attho. Vicikicchā udapādīti dibbacakkhuno yathāupaṭṭhitesu rūpagatesu apubbatāya, ‘‘idaṃ nu kho rūpagataṃ kiṃ, idaṃ nu kho ki’’nti maggena asamucchinnattā vicikicchā saṃsayo uppajji. Samādhi cavīti vicikicchāya uppannattā parikammasamādhi vigacchi. Tato eva hi parikammobhāsopi antaradhāyi, dibbacakkhunāpi rūpaṃ na passi. Na manasi karissāmīti manasikāravasena me rūpāni upaṭṭhahiṃsu, rūpāni passato vicikicchā uppajjati, tasmā idāni kiñci na manasi karissāmīti tuṇhī ahosi taṃ pana tuṇhībhāvappattiṃ sandhāyāha ‘‘amanasikāro udapādī’’ti.
तथाभूतस्स अमनसिकारस्स अभावं आगम्म उप्पिलं उदपादि। वीरियं गाळ्हं पग्गहितन्ति थिनमिद्धछम्भितत्तानं वूपसमनत्थं अच्चारद्धवीरियं अहोसि, तेन चित्ते समाधिदूसिका गेहस्सिता बलवपीति उप्पन्ना। तेनाह ‘‘उप्पिलं उप्पन्न’’न्ति। ततोति सिथिलवीरियत्ता। पतमेय्याति अतिविय खिन्नं भवेय्य। तं ममाति पत्थनाअभिभवनीयमनसीसेन जप्पेतीति अभिजप्पा, तण्हा। नानत्ता नानासभावा सञ्ञा नानत्तसञ्ञा। अतिविय उपरि कत्वा निज्झानं पेक्खनं अतिनिज्झायितत्तं।
Tathābhūtassa amanasikārassa abhāvaṃ āgamma uppilaṃ udapādi. Vīriyaṃ gāḷhaṃ paggahitanti thinamiddhachambhitattānaṃ vūpasamanatthaṃ accāraddhavīriyaṃ ahosi, tena citte samādhidūsikā gehassitā balavapīti uppannā. Tenāha ‘‘uppilaṃ uppanna’’nti. Tatoti sithilavīriyattā. Patameyyāti ativiya khinnaṃ bhaveyya. Taṃ mamāti patthanāabhibhavanīyamanasīsena jappetīti abhijappā, taṇhā. Nānattā nānāsabhāvā saññā nānattasaññā. Ativiya upari katvā nijjhānaṃ pekkhanaṃ atinijjhāyitattaṃ.
२४३. परिकम्मोभासमेवाति परिकम्मसमुट्ठितं ओभासमेव। न च रूपानि पस्सामीति ओभासमनसिकारपसुतताय दिब्बचक्खुना रूपानि न पस्सामि। विसयरूपमेवाति तेन फरित्वा ठितट्ठानेव दिब्बचक्खुनो विसयभूतं रूपगतमेव मनसि करोमि।
243.Parikammobhāsamevāti parikammasamuṭṭhitaṃ obhāsameva. Na ca rūpāni passāmīti obhāsamanasikārapasutatāya dibbacakkhunā rūpāni na passāmi. Visayarūpamevāti tena pharitvā ṭhitaṭṭhāneva dibbacakkhuno visayabhūtaṃ rūpagatameva manasi karomi.
कसिणरूपानं वसेनेत्थ ओभासस्स परित्तताति आह ‘‘परित्तट्ठाने ओभास’’न्ति। परित्तानि रूपानीति कतिपयानि, सा च नेसं परित्तता ठानवसेनेवाति आह ‘‘परित्तकट्ठाने रूपानी’’ति। ‘‘अप्पमाणञ्चेवा’’तिआदिना वुत्तो दुतियवारो। ओभासपरित्ततं सन्धाय परिकम्मसमाधि ‘‘परित्तो’’ति वुत्तो तस्सेव ओभासस्स अप्पमाणताय अप्पमाणसमाधीति वचनतो। तस्मिं समयेति तस्मिं परित्तसमाधिनो उप्पन्नसमये। दिब्बचक्खुपि परित्तकं होति परित्तरूपगतदस्सनतो।
Kasiṇarūpānaṃ vasenettha obhāsassa parittatāti āha ‘‘parittaṭṭhāne obhāsa’’nti. Parittāni rūpānīti katipayāni, sā ca nesaṃ parittatā ṭhānavasenevāti āha ‘‘parittakaṭṭhāne rūpānī’’ti. ‘‘Appamāṇañcevā’’tiādinā vutto dutiyavāro. Obhāsaparittataṃ sandhāya parikammasamādhi ‘‘paritto’’ti vutto tasseva obhāsassa appamāṇatāya appamāṇasamādhīti vacanato. Tasmiṃ samayeti tasmiṃ parittasamādhino uppannasamaye. Dibbacakkhupi parittakaṃ hoti parittarūpagatadassanato.
२४५. दुकतिकज्झानसमाधिन्ति चतुक्कनये दुकज्झानसमाधिं, पञ्चकनये तिकज्झानसमाधिन्ति योजना। दुकज्झानसमाधिन्ति चतुक्कनये ततियचतुत्थवसेन दुकज्झानसमाधिं, पञ्चकनये चतुत्थपञ्चमवसेन दुकज्झानसमाधिं। तिकचतुक्कज्झानसमाधिन्ति चतुक्कनये तिकज्झानसमाधिं, पञ्चकनये चतुक्कज्झानसमाधिन्ति योजना।
245.Dukatikajjhānasamādhinti catukkanaye dukajjhānasamādhiṃ, pañcakanaye tikajjhānasamādhinti yojanā. Dukajjhānasamādhinti catukkanaye tatiyacatutthavasena dukajjhānasamādhiṃ, pañcakanaye catutthapañcamavasena dukajjhānasamādhiṃ. Tikacatukkajjhānasamādhinti catukkanaye tikajjhānasamādhiṃ, pañcakanaye catukkajjhānasamādhinti yojanā.
तिविधन्ति सप्पीतिकवसेन तिप्पकारं समाधिं। तदन्तोगधाति सप्पीतिकादिसभावा। कामं भगवा पुरिमयामे पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणं, पच्छिमयामे दिब्बचक्खुञाणं निब्बत्तेन्तोपि इमानि ञाणानि भावेसियेव। विपस्सनापादकानि पन ञाणानि सन्धाय, ‘‘पच्छिमयामे’’ति वुत्तं, तेनाह ‘‘भगवतो ही’’तिआदि। पञ्चमज्झानस्साति पञ्चमज्झानिकस्स वसेन पठमज्झानिको मग्गो नत्थि। सोति पञ्चकनयो भगवतो लोकियो अहोसि। एतन्ति एतं, ‘‘सवितक्कम्पि सविचारं समाधिं भावेमी’’तिआदिवचनं। लोकियलोकुत्तरमिस्सकं सन्धाय वुत्तं, न ‘‘लोकियं वा लोकुत्तरमेव वा’’ति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेवाति।
Tividhanti sappītikavasena tippakāraṃ samādhiṃ. Tadantogadhāti sappītikādisabhāvā. Kāmaṃ bhagavā purimayāme pubbenivāsānussatiñāṇaṃ, pacchimayāme dibbacakkhuñāṇaṃ nibbattentopi imāni ñāṇāni bhāvesiyeva. Vipassanāpādakāni pana ñāṇāni sandhāya, ‘‘pacchimayāme’’ti vuttaṃ, tenāha ‘‘bhagavato hī’’tiādi. Pañcamajjhānassāti pañcamajjhānikassa vasena paṭhamajjhāniko maggo natthi. Soti pañcakanayo bhagavato lokiyo ahosi. Etanti etaṃ, ‘‘savitakkampi savicāraṃ samādhiṃ bhāvemī’’tiādivacanaṃ. Lokiyalokuttaramissakaṃ sandhāya vuttaṃ, na ‘‘lokiyaṃ vā lokuttarameva vā’’ti. Sesaṃ suviññeyyamevāti.
उपक्किलेससुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Upakkilesasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ८. उपक्किलेससुत्तं • 8. Upakkilesasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ८. उपक्किलेससुत्तवण्णना • 8. Upakkilesasuttavaṇṇanā
