| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चूळवग्ग-अट्ठकथा • Cūḷavagga-aṭṭhakathā |
उपालिपञ्हाकथा
Upālipañhākathā
३५१. एकतो उपालि एकोति धम्मवादिपक्खे एको। एकतो द्वेति अधम्मवादिपक्खे द्वे। चतुत्थो अनुस्सावेतीति सङ्घं भिन्दिस्सामीति अधम्मवादिचतुत्थो हुत्वा अनुस्सावेति; अनुनयन्तो सावेति ‘‘न तुम्हाकंयेव नरकभयं अत्थि, अम्हाकम्पि अत्थि, न अम्हाकं अवीचिमग्गो पिहितो, न मयं अकुसला न भायाम। यदि हि अयं अधम्मो अविनयो असत्थुसासनं वा भवेय्य, न मयं गण्हेय्यामा’’तिआदिना नयेन ‘‘अधम्मं धम्मो’’ति एवं अट्ठारस भेदकरवत्थूनि बोधेतीति अत्थो। सलाकं गाहेतीति एवं अनुस्सावेत्वा पन ‘‘इदं गण्हथ, इदं रोचेथा’’ति वदन्तो सलाकं गाहेति।
351.Ekato upāli ekoti dhammavādipakkhe eko. Ekato dveti adhammavādipakkhe dve. Catuttho anussāvetīti saṅghaṃ bhindissāmīti adhammavādicatuttho hutvā anussāveti; anunayanto sāveti ‘‘na tumhākaṃyeva narakabhayaṃ atthi, amhākampi atthi, na amhākaṃ avīcimaggo pihito, na mayaṃ akusalā na bhāyāma. Yadi hi ayaṃ adhammo avinayo asatthusāsanaṃ vā bhaveyya, na mayaṃ gaṇheyyāmā’’tiādinā nayena ‘‘adhammaṃ dhammo’’ti evaṃ aṭṭhārasa bhedakaravatthūni bodhetīti attho. Salākaṃ gāhetīti evaṃ anussāvetvā pana ‘‘idaṃ gaṇhatha, idaṃ rocethā’’ti vadanto salākaṃ gāheti.
एकतो उपालि द्वे होन्तीतिआदीसुपि एसेव नयो। एवं खो उपालि सङ्घराजि चेव होति सङ्घभेदो चाति एवं होति; न पन एत्तावता सङ्घो भिन्नो होति।
Ekato upāli dve hontītiādīsupi eseva nayo. Evaṃ kho upāli saṅgharāji ceva hoti saṅghabhedo cāti evaṃ hoti; na pana ettāvatā saṅgho bhinno hoti.
भिक्खु खो उपालि पकतत्तो समानसंवासको समानसीमायं ठितो सङ्घं भिन्दतीति एत्थ सिया एवं ‘‘देवदत्तो कथं पकतत्तो’’ति। कथं ताव न पकतत्तो, रञ्ञो घातापितत्ता रुहिरुप्पादस्स च कतत्ताति? तत्थ वदाम – आणत्तिया ताव विरद्धत्ता रञ्ञो घातापनं नत्थि। ‘‘तेन हि त्वं, कुमार, पितरं हन्त्वा राजा होहि, अहं भगवन्तं हन्त्वा बुद्धो भविस्सामी’’ति एवञ्हि तस्स आणत्ति। कुमारो पन राजा हुत्वा पच्छा पितरं मारेसि; एवं ताव आणत्तिया विरद्धत्ता रञ्ञो घातापनं नत्थि। रुहिरुप्पादे पन कतमत्तेयेव रुहिरुप्पादपच्चया भगवता अभब्बता न वुत्ता, न च सक्का भगवतो वचनं विनायेव तस्स अभब्बता आरोपेतुं।
Bhikkhu kho upāli pakatatto samānasaṃvāsako samānasīmāyaṃ ṭhito saṅghaṃ bhindatīti ettha siyā evaṃ ‘‘devadatto kathaṃ pakatatto’’ti. Kathaṃ tāva na pakatatto, rañño ghātāpitattā ruhiruppādassa ca katattāti? Tattha vadāma – āṇattiyā tāva viraddhattā rañño ghātāpanaṃ natthi. ‘‘Tena hi tvaṃ, kumāra, pitaraṃ hantvā rājā hohi, ahaṃ bhagavantaṃ hantvā buddho bhavissāmī’’ti evañhi tassa āṇatti. Kumāro pana rājā hutvā pacchā pitaraṃ māresi; evaṃ tāva āṇattiyā viraddhattā rañño ghātāpanaṃ natthi. Ruhiruppāde pana katamatteyeva ruhiruppādapaccayā bhagavatā abhabbatā na vuttā, na ca sakkā bhagavato vacanaṃ vināyeva tassa abhabbatā āropetuṃ.
‘‘रुहिरुप्पादको, भिक्खवे, अनुपसम्पन्नो न उपसम्पादेतब्बो, उपसम्पन्नो नासेतब्बो’’ति –
‘‘Ruhiruppādako, bhikkhave, anupasampanno na upasampādetabbo, upasampanno nāsetabbo’’ti –
इदं पन भगवता सङ्घभेदतो पच्छा वुत्तं, तस्मा पकतत्तेनेव तेन सङ्घो भिन्नोति।
Idaṃ pana bhagavatā saṅghabhedato pacchā vuttaṃ, tasmā pakatatteneva tena saṅgho bhinnoti.
अधम्मं धम्मोति दीपेन्तीतिआदीसु अट्ठारससु भेदकरवत्थूसु सुत्तन्तपरियायेन ताव दस कुसलकम्मपथा धम्मो, दस अकुसलकम्मपथा अधम्मो। तथा चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झङ्गा, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गोति सत्ततिंस बोधिपक्खियधम्मा धम्मो नाम; तयो सतिपट्ठाना , तयो सम्मप्पधाना, तयो इद्धिपादा, छ इन्द्रियानि, छ बलानि, अट्ठ बोज्झङ्गा, नवङ्गिको मग्गोति च चत्तारो उपादाना, पञ्च नीवरणा, सत्त अनुसया, अट्ठ मिच्छत्ताति च अयं अधम्मो।
Adhammaṃ dhammoti dīpentītiādīsu aṭṭhārasasu bhedakaravatthūsu suttantapariyāyena tāva dasa kusalakammapathā dhammo, dasa akusalakammapathā adhammo. Tathā cattāro satipaṭṭhānā, cattāro sammappadhānā, cattāro iddhipādā, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅgā, ariyo aṭṭhaṅgiko maggoti sattatiṃsa bodhipakkhiyadhammā dhammo nāma; tayo satipaṭṭhānā , tayo sammappadhānā, tayo iddhipādā, cha indriyāni, cha balāni, aṭṭha bojjhaṅgā, navaṅgiko maggoti ca cattāro upādānā, pañca nīvaraṇā, satta anusayā, aṭṭha micchattāti ca ayaṃ adhammo.
तत्थ यंकिञ्चि एकं अधम्मकोट्ठासं गहेत्वा ‘‘इमं अधम्मं धम्मोति करिस्साम; एवं अम्हाकं आचरियकुलं निस्साय निय्यानिकं भविस्सति, मयञ्च लोके पाकटा भविस्सामा’’ति तं अधम्मं ‘‘धम्मो अय’’न्ति कथयन्ता अधम्मं धम्मोति दीपेन्ति नाम। तथेव धम्मकोट्ठासेसु च एकं गहेत्वा अयं अधम्मोति कथेन्ता धम्मं अधम्मोति दीपेन्ति नाम। विनयपरियायेन पन भूतेन वत्थुना चोदेत्वा सारेत्वा यथापटिञ्ञाय कातब्बं कम्मं धम्मो नाम, अभूतेन वत्थुना अचोदेत्वा असारेत्वा अपटिञ्ञाय कातब्बं कम्मं अधम्मो नाम।
Tattha yaṃkiñci ekaṃ adhammakoṭṭhāsaṃ gahetvā ‘‘imaṃ adhammaṃ dhammoti karissāma; evaṃ amhākaṃ ācariyakulaṃ nissāya niyyānikaṃ bhavissati, mayañca loke pākaṭā bhavissāmā’’ti taṃ adhammaṃ ‘‘dhammo aya’’nti kathayantā adhammaṃ dhammoti dīpenti nāma. Tatheva dhammakoṭṭhāsesu ca ekaṃ gahetvā ayaṃ adhammoti kathentā dhammaṃ adhammoti dīpenti nāma. Vinayapariyāyena pana bhūtena vatthunā codetvā sāretvā yathāpaṭiññāya kātabbaṃ kammaṃ dhammo nāma, abhūtena vatthunā acodetvā asāretvā apaṭiññāya kātabbaṃ kammaṃ adhammo nāma.
सुत्तन्तपरियायेन रागविनयो दोसविनयो मोहविनयो संवरो पहानं पटिसङ्खाति अयं विनयो नाम, रागादीनं अविनयो असंवरो अप्पहानं अप्पटिसङ्खाति अयं अविनयो नाम। विनयपरियायेन वत्थुसम्पत्ति ञत्तिसम्पत्ति अनुस्सावनसम्पत्ति सीमासम्पत्ति परिसासम्पत्तीति अयं विनयो नाम, वत्थुविपत्ति…पे॰… परिसाविपत्तीति अयं अविनयो नाम।
Suttantapariyāyena rāgavinayo dosavinayo mohavinayo saṃvaro pahānaṃ paṭisaṅkhāti ayaṃ vinayo nāma, rāgādīnaṃ avinayo asaṃvaro appahānaṃ appaṭisaṅkhāti ayaṃ avinayo nāma. Vinayapariyāyena vatthusampatti ñattisampatti anussāvanasampatti sīmāsampatti parisāsampattīti ayaṃ vinayo nāma, vatthuvipatti…pe… parisāvipattīti ayaṃ avinayo nāma.
सुत्तन्तपरियायेन चत्तारो सतिपट्ठाना… अट्ठङ्गिको मग्गोति इदं भासितं लपितं तथागतेन ; तयो सतिपट्ठाना, तयो सम्मप्पधाना, तयो इद्धिपादा, छ इन्द्रियानि, छ बलानि, अट्ठ बोज्झङ्गा, नवङ्गिको मग्गोति इदं अभासितं अलपितं तथागतेन। विनयपरियायेन चत्तारो पाराजिका, तेरस सङ्घादिसेसा, द्वे अनियता, तिंस निस्सग्गिया पाचित्तियाति इदं भासितं लपितं तथागतेन; तयो पाराजिका, चुद्दस सङ्घादिसेसा, तयो अनियता, एकत्तिंस निस्सग्गिया पाचित्तियाति इदं अभासितं अलपितं तथागतेन।
Suttantapariyāyena cattāro satipaṭṭhānā… aṭṭhaṅgiko maggoti idaṃ bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena ; tayo satipaṭṭhānā, tayo sammappadhānā, tayo iddhipādā, cha indriyāni, cha balāni, aṭṭha bojjhaṅgā, navaṅgiko maggoti idaṃ abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatena. Vinayapariyāyena cattāro pārājikā, terasa saṅghādisesā, dve aniyatā, tiṃsa nissaggiyā pācittiyāti idaṃ bhāsitaṃ lapitaṃ tathāgatena; tayo pārājikā, cuddasa saṅghādisesā, tayo aniyatā, ekattiṃsa nissaggiyā pācittiyāti idaṃ abhāsitaṃ alapitaṃ tathāgatena.
सुत्तन्तपरियायेन देवसिकं फलसमापत्तिसमापज्जनं, महाकरुणासमापत्तिसमापज्जनं, बुद्धचक्खुना लोकवोलोकनं, अट्ठुप्पत्तिवसेन सुत्तन्तदेसना, जातककथाति इदं आचिण्णं; न देवसिकं फलसमापत्तिसमापज्जनं…पे॰… न जातककथाति इदं अनाचिण्णं। विनयपरियायेन निमन्तितस्स वस्सावासं वसित्वा अपलोकेत्वा चारियपक्कमनं, पवारेत्वा चारियपक्कमनं, आगन्तुकेहि सद्धिं पठमं पटिसन्थारकरणन्ति इदं आचिण्णं; तस्सेव आचिण्णस्स अकरणं अनाचिण्णं नाम।
Suttantapariyāyena devasikaṃ phalasamāpattisamāpajjanaṃ, mahākaruṇāsamāpattisamāpajjanaṃ, buddhacakkhunā lokavolokanaṃ, aṭṭhuppattivasena suttantadesanā, jātakakathāti idaṃ āciṇṇaṃ; na devasikaṃ phalasamāpattisamāpajjanaṃ…pe… na jātakakathāti idaṃ anāciṇṇaṃ. Vinayapariyāyena nimantitassa vassāvāsaṃ vasitvā apaloketvā cāriyapakkamanaṃ, pavāretvā cāriyapakkamanaṃ, āgantukehi saddhiṃ paṭhamaṃ paṭisanthārakaraṇanti idaṃ āciṇṇaṃ; tasseva āciṇṇassa akaraṇaṃ anāciṇṇaṃ nāma.
सुत्तन्तपरियायेन चत्तारो सतिपट्ठाना…पे॰… अट्ठङ्गिको मग्गोति इदं पञ्ञत्तं नाम; तयो सतिपट्ठाना…पे॰… नवङ्गिको मग्गोति इदं अपञ्ञत्तं नाम। विनयपरियायेन चत्तारो पाराजिका…पे॰… तिंस निस्सग्गिया पाचित्तियाति इदं पञ्ञत्तं नाम; तयो पाराजिका…पे॰… एकत्तिंस निस्सग्गिया पाचित्तियाति इदं अपञ्ञत्तं नाम।
Suttantapariyāyena cattāro satipaṭṭhānā…pe… aṭṭhaṅgiko maggoti idaṃ paññattaṃ nāma; tayo satipaṭṭhānā…pe… navaṅgiko maggoti idaṃ apaññattaṃ nāma. Vinayapariyāyena cattāro pārājikā…pe… tiṃsa nissaggiyā pācittiyāti idaṃ paññattaṃ nāma; tayo pārājikā…pe… ekattiṃsa nissaggiyā pācittiyāti idaṃ apaññattaṃ nāma.
‘‘अनापत्ति अजानन्तस्स, अथेय्यचित्तस्स, न मरणाधिप्पायस्स, अनुल्लपनाधिप्पायस्स, न मोचनाधिप्पायस्सा’’ति तत्थ तत्थ वुत्ता अनापत्ति अनापत्ति नाम। ‘‘जानन्तस्स, थेय्यचित्तस्सा’’तिआदिना नयेन वुत्ता आपत्ति आपत्ति नाम। पञ्चापत्तिक्खन्धा लहुकापत्ति नाम, द्वे आपत्तिक्खन्धा गरुकापत्ति नाम। छ आपत्तिक्खन्धा सावसेसापत्ति नाम, एको पाराजिकापत्तिक्खन्धो अनवसेसापत्ति नाम। द्वे आपत्तिक्खन्धा दुट्ठुल्लापत्ति नाम, पञ्चापत्तिक्खन्धा अदुट्ठुल्लापत्ति नाम।
‘‘Anāpatti ajānantassa, atheyyacittassa, na maraṇādhippāyassa, anullapanādhippāyassa, na mocanādhippāyassā’’ti tattha tattha vuttā anāpatti anāpatti nāma. ‘‘Jānantassa, theyyacittassā’’tiādinā nayena vuttā āpatti āpatti nāma. Pañcāpattikkhandhā lahukāpatti nāma, dve āpattikkhandhā garukāpatti nāma. Cha āpattikkhandhā sāvasesāpatti nāma, eko pārājikāpattikkhandho anavasesāpatti nāma. Dve āpattikkhandhā duṭṭhullāpatti nāma, pañcāpattikkhandhā aduṭṭhullāpatti nāma.
पुरिमनयेनेव पनेत्थ वुत्तप्पकारं धम्मं ‘‘अधम्मो अय’’न्ति कथयन्ता ‘‘धम्मं अधम्मो’’ति दीपेन्ति नाम। अविनयं ‘‘विनयो अय’’न्ति…पे॰… अदुट्ठुल्लापत्तिं ‘‘दुट्ठुल्लापत्ति अय’’न्ति कथयन्ता ‘‘अदुट्ठुल्लापत्तिं दुट्ठुल्लापत्ती’’ति दीपेन्ति नाम। एवं ‘‘अधम्मं धम्मो’’ति वा…पे॰… ‘‘अदुट्ठुल्लापत्तिं दुट्ठुल्लापत्ती’’ति वा दीपेत्वा पक्खं लभित्वा चतुन्नं सङ्घकम्मानं अञ्ञतरं सङ्घकम्मं एकसीमायं विसुं करोन्तेहि सङ्घो भिन्नो नाम होति। तेन वुत्तं – ‘‘ते इमेहि अट्ठारसहि वत्थूहि अपकस्सन्ती’’तिआदि।
Purimanayeneva panettha vuttappakāraṃ dhammaṃ ‘‘adhammo aya’’nti kathayantā ‘‘dhammaṃ adhammo’’ti dīpenti nāma. Avinayaṃ ‘‘vinayo aya’’nti…pe… aduṭṭhullāpattiṃ ‘‘duṭṭhullāpatti aya’’nti kathayantā ‘‘aduṭṭhullāpattiṃ duṭṭhullāpattī’’ti dīpenti nāma. Evaṃ ‘‘adhammaṃ dhammo’’ti vā…pe… ‘‘aduṭṭhullāpattiṃ duṭṭhullāpattī’’ti vā dīpetvā pakkhaṃ labhitvā catunnaṃ saṅghakammānaṃ aññataraṃ saṅghakammaṃ ekasīmāyaṃ visuṃ karontehi saṅgho bhinno nāma hoti. Tena vuttaṃ – ‘‘te imehi aṭṭhārasahi vatthūhi apakassantī’’tiādi.
तत्थ अपकस्सन्तीति परिसं आकड्ढन्ति, विजटेन्ति, एकमन्तं उस्सारेन्ति च। अवपकासन्तीति अति विय पकासेन्ति यथा विसंसट्ठाव होन्ति, एवं करोन्ति। आवेनिन्ति विसुं। एत्तावता खो उपालि सङ्घो भिन्नो होतीति एवं अट्ठारससु भेदकरवत्थूसु यंकिञ्चि एकम्पि वत्थुं दीपेत्वा तेन तेन कारणेन ‘‘इमं गण्हथ, इमं रोचेथा’’ति सञ्ञापेत्वा सलाकं गाहापेत्वा विसुं सङ्घकम्मे कते सङ्घो भिन्नो होति। परिवारे पन ‘‘पञ्चहि उपालि आकारेहि सङ्घो भिज्जती’’तिआदि वुत्तं, तस्स इमिना इध वुत्तेन सङ्घभेदलक्खणेन अत्थतो नानाकरणं नत्थि। तं पनस्स नानाकरणाभावं तत्थेव पकासयिस्साम। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Tattha apakassantīti parisaṃ ākaḍḍhanti, vijaṭenti, ekamantaṃ ussārenti ca. Avapakāsantīti ati viya pakāsenti yathā visaṃsaṭṭhāva honti, evaṃ karonti. Āveninti visuṃ. Ettāvatā kho upāli saṅgho bhinno hotīti evaṃ aṭṭhārasasu bhedakaravatthūsu yaṃkiñci ekampi vatthuṃ dīpetvā tena tena kāraṇena ‘‘imaṃ gaṇhatha, imaṃ rocethā’’ti saññāpetvā salākaṃ gāhāpetvā visuṃ saṅghakamme kate saṅgho bhinno hoti. Parivāre pana ‘‘pañcahi upāli ākārehi saṅgho bhijjatī’’tiādi vuttaṃ, tassa iminā idha vuttena saṅghabhedalakkhaṇena atthato nānākaraṇaṃ natthi. Taṃ panassa nānākaraṇābhāvaṃ tattheva pakāsayissāma. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
उपालिपञ्हाकथा निट्ठिता।
Upālipañhākathā niṭṭhitā.
सङ्घभेदकक्खन्धकवण्णना निट्ठिता।
Saṅghabhedakakkhandhakavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / चूळवग्गपाळि • Cūḷavaggapāḷi / उपालिपञ्हा • Upālipañhā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / उपालिपञ्हकथावण्णना • Upālipañhakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / छसक्यपब्बज्जाकथावण्णना • Chasakyapabbajjākathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / उपालिपञ्हाकथावण्णना • Upālipañhākathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / उपालिपञ्हाकथा • Upālipañhākathā
