| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
उपालिपञ्हाकथा
Upālipañhākathā
३५१. एकतोति एत्थ तोपच्चयस्स सत्तम्यत्थे पवत्तभावं दस्सेन्तो आह ‘‘धम्मवादीपक्खे’’ति। ‘‘अनुनयन्तो’’ति इमिना अनुस्सावेतीति एत्थ अनुसद्दस्स अत्थं दस्सेति। अनुनयन्तोति पुनप्पुनं नयन्तो। सावनाकारं दस्सेन्तो आह ‘‘न तुम्हाकंयेवा’’तिआदि। अयं अधम्मो वा अयं अविनयो वा इदं असत्थुसासनं वा यदि भवेय्याति योजना। ‘‘बोधेती’’ति इमिना सावेतीति एत्थ सुधातुया अत्थं दस्सेति। ‘‘अनुस्सावेत्वा’’ति इमिना ‘‘अनुस्सावेति, सलाकं गाहेती’’ति एत्थ अनुस्सावनकिरिया पुब्बभागे पवत्ता, सलाकग्गाहकिरिया पच्छाभागेति दस्सेति।
351.Ekatoti ettha topaccayassa sattamyatthe pavattabhāvaṃ dassento āha ‘‘dhammavādīpakkhe’’ti. ‘‘Anunayanto’’ti iminā anussāvetīti ettha anusaddassa atthaṃ dasseti. Anunayantoti punappunaṃ nayanto. Sāvanākāraṃ dassento āha ‘‘na tumhākaṃyevā’’tiādi. Ayaṃ adhammo vā ayaṃ avinayo vā idaṃ asatthusāsanaṃ vā yadi bhaveyyāti yojanā. ‘‘Bodhetī’’ti iminā sāvetīti ettha sudhātuyā atthaṃ dasseti. ‘‘Anussāvetvā’’ti iminā ‘‘anussāveti, salākaṃ gāhetī’’ti ettha anussāvanakiriyā pubbabhāge pavattā, salākaggāhakiriyā pacchābhāgeti dasseti.
एत्तावताति एत्तकेन अनुस्सावनसलाकग्गाहमत्तेन। न पन सङ्घो भिन्नो होति, अनुस्सावेत्वा सलाकं गाहेत्वा आवेणिकं सङ्घकम्मे कतेयेव सङ्घो भिन्नो होतीति अधिप्पायो।
Ettāvatāti ettakena anussāvanasalākaggāhamattena. Na pana saṅgho bhinno hoti, anussāvetvā salākaṃ gāhetvā āveṇikaṃ saṅghakamme kateyeva saṅgho bhinno hotīti adhippāyo.
एत्थ ठत्वा कस्सचि चोदकस्स अनुयोगो सियाति योजना। किन्ति सियाति आह ‘‘एवं देवदत्तो’’तिआदि। तत्थ एवन्ति पकतत्ते सङ्घे भिन्दे सतीति अत्थो। कथन्ति केनाकारेन। पुन कथन्ति कस्मा कारणा। रञ्ञोति अजातसत्तुरञ्ञो, कारितकम्मं। ‘‘घातापितत्ता’’ति बिम्बिसारराजानं घातापितत्ता। तत्थाति ‘‘भिक्खु खो उपाली’’तिआदिवचने, ठत्वा परिहारं वदामाति योजना। विरद्धत्ताति विराधितत्ता। तमत्थं वित्थारेन्तो आह ‘‘तेन ही’’तिआदि। तत्थ तेन हीति उय्योजनत्थे निपातो। एवञ्हीति एवमेव। तस्साति देवदत्तस्स। कुमारो पनाति अजातसत्तुकुमारो पन, कतमत्तेयेव न वुत्ताति सम्बन्धो। तस्साति देवदत्तस्स। तस्माति यस्मा सङ्घभेदतो पुब्बे रुहितुप्पादकम्मं करोन्तस्सापि पच्छा अभब्बभावो रोपितो, तस्मा।
Ettha ṭhatvā kassaci codakassa anuyogo siyāti yojanā. Kinti siyāti āha ‘‘evaṃ devadatto’’tiādi. Tattha evanti pakatatte saṅghe bhinde satīti attho. Kathanti kenākārena. Puna kathanti kasmā kāraṇā. Raññoti ajātasatturañño, kāritakammaṃ. ‘‘Ghātāpitattā’’ti bimbisārarājānaṃ ghātāpitattā. Tatthāti ‘‘bhikkhu kho upālī’’tiādivacane, ṭhatvā parihāraṃ vadāmāti yojanā. Viraddhattāti virādhitattā. Tamatthaṃ vitthārento āha ‘‘tena hī’’tiādi. Tattha tena hīti uyyojanatthe nipāto. Evañhīti evameva. Tassāti devadattassa. Kumāro panāti ajātasattukumāro pana, katamatteyeva na vuttāti sambandho. Tassāti devadattassa. Tasmāti yasmā saṅghabhedato pubbe ruhituppādakammaṃ karontassāpi pacchā abhabbabhāvo ropito, tasmā.
भेदकरवत्थूसु एवं विनिच्छयो वेदितब्बोति योजना। धम्माधम्मादीनं सुत्तन्तविनयपरियायेन विसेसं दस्सेन्तो आह ‘‘सुत्तन्तपरियायेना’’तिआदि। तत्थ सुत्तन्तपरियायेनाति सुत्तन्तदेसनाय, सुत्तन्तदेसनानयतोति वुत्तं होति। तथाति ततो अञ्ञथा।
Bhedakaravatthūsu evaṃ vinicchayo veditabboti yojanā. Dhammādhammādīnaṃ suttantavinayapariyāyena visesaṃ dassento āha ‘‘suttantapariyāyenā’’tiādi. Tattha suttantapariyāyenāti suttantadesanāya, suttantadesanānayatoti vuttaṃ hoti. Tathāti tato aññathā.
तत्थाति द्वीसु धम्माधम्मेसु। एवं अम्हाकन्ति एवं करियमाने अम्हाकं। एवं सुत्तन्तपरियायेन धम्माधम्मानं विसेसं दस्सेत्वा इदानि विनयपरियायेन तेसं तं दस्सेन्तो आह ‘‘विनयपरियायेन पना’’तिआदि। भूतेन वत्थुना कातब्बन्ति सम्बन्धो। एवं ‘‘अभूतेन वत्थुना’’ति एत्थापि।
Tatthāti dvīsu dhammādhammesu. Evaṃ amhākanti evaṃ kariyamāne amhākaṃ. Evaṃ suttantapariyāyena dhammādhammānaṃ visesaṃ dassetvā idāni vinayapariyāyena tesaṃ taṃ dassento āha ‘‘vinayapariyāyena panā’’tiādi. Bhūtena vatthunā kātabbanti sambandho. Evaṃ ‘‘abhūtena vatthunā’’ti etthāpi.
एवं द्विन्नं परियायानं वसेन धम्माधम्मदुकस्स विसेसं दस्सेत्वा इदानि विनयाविनयदुकस्स विसेसं दस्सेन्तो आह ‘‘सुत्तन्तपरियायेना’’तिआदि । तत्थ सुत्तन्तनयेन रागादयो विनेतीति विनयो, विनयनयेन कायं वाचं विनेतीति विनयोति वचनत्थो कातब्बो।
Evaṃ dvinnaṃ pariyāyānaṃ vasena dhammādhammadukassa visesaṃ dassetvā idāni vinayāvinayadukassa visesaṃ dassento āha ‘‘suttantapariyāyenā’’tiādi . Tattha suttantanayena rāgādayo vinetīti vinayo, vinayanayena kāyaṃ vācaṃ vinetīti vinayoti vacanattho kātabbo.
एवं द्विन्नं परियायानं वसेन विनयाविनयदुकस्स विसेसं दस्सेत्वा इदानि भासिताभासितदुकस्स विसेसं दस्सेन्तो आह ‘‘सुत्तन्तपरियायेन चत्तारो सतिपट्ठाना’’तिआदि। तत्थ ‘‘अट्ठङ्गिको मग्गो’’ति इदं वचनं तथागतेन भासितं लपितन्ति योजना।
Evaṃ dvinnaṃ pariyāyānaṃ vasena vinayāvinayadukassa visesaṃ dassetvā idāni bhāsitābhāsitadukassa visesaṃ dassento āha ‘‘suttantapariyāyena cattāro satipaṭṭhānā’’tiādi. Tattha ‘‘aṭṭhaṅgiko maggo’’ti idaṃ vacanaṃ tathāgatena bhāsitaṃ lapitanti yojanā.
एवं द्विन्नं परियायानं वसेन भासिताभासितदुकस्स विसेसं दस्सेत्वा इदानि आचिण्णानाचिण्णदुकस्स विसेसं दस्सेन्तो आह ‘‘सुत्तन्तपरियायेन देवसिक’’न्तिआदि। तत्थ ‘‘देवसिक’’न्ति पदं ‘‘समापज्जनं, वोलोकन’’न्ति तीसुयेव पदेसु योजेतब्बं। अट्ठुप्पत्तिवसेनाति कारणुप्पत्तिवसेन। कारणञ्हि अरति फलं एतस्माति अत्थोति वुच्चति, अत्थस्स उप्पत्ति अत्थुप्पत्ति, सायेव अट्ठुप्पत्ति त्थकारस्स ट्ठकारं कत्वा, अट्ठुप्पत्तिया वसो अट्ठुप्पत्तिवसो, तेन। इदं पदं ‘‘सुत्तन्तदेसना जातककथा’’ति द्वीहिपि पदेहि योजेतब्बं। इदन्ति फलसमापत्तिसमापज्जनादि। आचिण्णन्ति आ बन्धितं, पुनप्पुनं वा उपचितं वड्ढितं, पगुणं वा। चारियपक्कमनन्ति चारियत्थं पक्कमनं।
Evaṃ dvinnaṃ pariyāyānaṃ vasena bhāsitābhāsitadukassa visesaṃ dassetvā idāni āciṇṇānāciṇṇadukassa visesaṃ dassento āha ‘‘suttantapariyāyena devasika’’ntiādi. Tattha ‘‘devasika’’nti padaṃ ‘‘samāpajjanaṃ, volokana’’nti tīsuyeva padesu yojetabbaṃ. Aṭṭhuppattivasenāti kāraṇuppattivasena. Kāraṇañhi arati phalaṃ etasmāti atthoti vuccati, atthassa uppatti atthuppatti, sāyeva aṭṭhuppatti tthakārassa ṭṭhakāraṃ katvā, aṭṭhuppattiyā vaso aṭṭhuppattivaso, tena. Idaṃ padaṃ ‘‘suttantadesanā jātakakathā’’ti dvīhipi padehi yojetabbaṃ. Idanti phalasamāpattisamāpajjanādi. Āciṇṇanti ā bandhitaṃ, punappunaṃ vā upacitaṃ vaḍḍhitaṃ, paguṇaṃ vā. Cāriyapakkamananti cāriyatthaṃ pakkamanaṃ.
एवं द्विन्नं परियायानं वसेन आचिण्णानाचिण्णदुकस्स विसेसं दस्सेत्वा इदानि पञ्ञत्तदुकस्स विसेसं दस्सेन्तो आह ‘‘सुत्तन्तपरियायेन चत्तारो सतिपट्ठाना’’तिआदि। तं भासिताभासितदुकसदिसमेव। एवं द्विन्नं सुत्तन्तविनयपरियायानं वसेन पञ्चन्नं दुकानं विसेसो दस्सितो।
Evaṃ dvinnaṃ pariyāyānaṃ vasena āciṇṇānāciṇṇadukassa visesaṃ dassetvā idāni paññattadukassa visesaṃ dassento āha ‘‘suttantapariyāyena cattāro satipaṭṭhānā’’tiādi. Taṃ bhāsitābhāsitadukasadisameva. Evaṃ dvinnaṃ suttantavinayapariyāyānaṃ vasena pañcannaṃ dukānaṃ viseso dassito.
आपत्तानापत्तिदुके ‘‘न मोचनाधिप्पायस्सा’’ति पाठस्स अनन्तरे पच्छिमवाक्ये ठितो आदिसद्दो आनेतब्बो। इति आदिना नयेनाति हि अत्थो। तत्थ तत्थाति तस्मिं तस्मिं सिक्खापदे। इदं पदं पच्छिमवाक्येपि अनुवत्तेतब्बं।
Āpattānāpattiduke ‘‘na mocanādhippāyassā’’ti pāṭhassa anantare pacchimavākye ṭhito ādisaddo ānetabbo. Iti ādinā nayenāti hi attho. Tattha tatthāti tasmiṃ tasmiṃ sikkhāpade. Idaṃ padaṃ pacchimavākyepi anuvattetabbaṃ.
लहुकगरुकदुके पञ्चापत्तिक्खन्धाति थुल्लच्चयपाचित्तियपाटिदेसनीयदुक्कटदुब्भासितवसेन पञ्च आपत्तिरासयो। द्वे आपत्तिक्खन्धाति पाराजिकसङ्घादिसेसवसेन द्वे आपत्तिरासयो।
Lahukagarukaduke pañcāpattikkhandhāti thullaccayapācittiyapāṭidesanīyadukkaṭadubbhāsitavasena pañca āpattirāsayo. Dve āpattikkhandhāti pārājikasaṅghādisesavasena dve āpattirāsayo.
सावसेसानावसेसदुके छ आपत्तिक्खन्धाति पाराजिकापत्तितो अवसेसा छ आपत्तिरासयो।
Sāvasesānāvasesaduke cha āpattikkhandhāti pārājikāpattito avasesā cha āpattirāsayo.
दुट्ठुल्लादुट्ठुल्लदुके लहुकगरुकदुकसदिसमेव। अयं पन विसेसो – गरुकापत्ति दुट्ठुल्ला नाम , लहुकापत्ति अदुट्ठुल्ला नामाति एवं विनयपरियायवसेनेव चतुन्नं दुकानं विसेसो दस्सितो।
Duṭṭhullāduṭṭhulladuke lahukagarukadukasadisameva. Ayaṃ pana viseso – garukāpatti duṭṭhullā nāma , lahukāpatti aduṭṭhullā nāmāti evaṃ vinayapariyāyavaseneva catunnaṃ dukānaṃ viseso dassito.
एत्थाति ‘‘अधम्मं धम्मोति दीपेन्ती’’तिआदिवचने। चतुन्नं सङ्घकम्मानन्ति अपलोकनादिवसेन चतुन्नं सङ्घकम्मानं। करोन्तेहि हेतुभूतेहि, हेत्वत्थे चेतं करणवचनं।
Etthāti ‘‘adhammaṃ dhammoti dīpentī’’tiādivacane. Catunnaṃ saṅghakammānanti apalokanādivasena catunnaṃ saṅghakammānaṃ. Karontehi hetubhūtehi, hetvatthe cetaṃ karaṇavacanaṃ.
तत्थाति ‘‘ते इमेही’’तिआदिवचने। अपकस्सन्तीति एत्थ कसधातुस्स गत्यत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘परिसं आकड्ढन्ती’’ति। विजटेन्तीति विजटं करोन्ति, विसुं करोन्तीति अत्थो। एकमन्तं उस्सादेन्तीति एकस्मिं अन्ते उस्सदं करोन्ति। अवपकस्सन्तीति एत्थ द्विन्नं उपसग्गानं वसेन अतिवियत्थो दट्ठब्बोति आह ‘‘अति विय आकड्ढन्ती’’ति। अतिवियत्थं आविकरोन्तो आह ‘‘यथा विसंसट्ठाव होन्ति, एवं करोन्ती’’ति। यथाति येनाकारेन करियमानेति सम्बन्धो। ‘‘विसु’’न्ति इमिना आवेणिसद्दो ‘‘विसु’’न्तिअत्थवाचको अनिप्फन्नपाटिपदिकोति दस्सेति। वत्थूसूति भेदकरवत्थूसु। इमं गण्हथाति इमं वादं गण्हथ। विसुन्ति आवेणिं। इमस्मिं खन्धके वुत्तवचनं परिवारपाळिया संसन्देन्तो आह ‘‘परिवारे पना’’तिआदि। तत्थ पञ्चहि आकारेहीति ‘‘कम्मेन उद्देसेन वोहरन्तो अनुस्सावनेन सलाकग्गाहेना’’ति (परि॰ ४५८) एवं पञ्चहि कारणेहि। तस्साति परिवारे वुत्तवचनस्स। इधाति इमस्मिं सङ्घभेदकक्खन्धके, वुत्तेन इमिना सङ्घभेदलक्खणेनाति योजना। ‘‘अत्थतो नानाकरणं नत्थी’’ति इमिना सद्दतो नानाकरणं अत्थीति दीपेति। अस्साति सङ्घभेदलक्खणस्स। तं पन नानाकरणाभावन्ति योजना। तत्थेवाति परिवारे एव। सब्बत्थाति सब्बस्मिं सङ्घभेदकक्खन्धके।
Tatthāti ‘‘te imehī’’tiādivacane. Apakassantīti ettha kasadhātussa gatyatthaṃ dassento āha ‘‘parisaṃ ākaḍḍhantī’’ti. Vijaṭentīti vijaṭaṃ karonti, visuṃ karontīti attho. Ekamantaṃ ussādentīti ekasmiṃ ante ussadaṃ karonti. Avapakassantīti ettha dvinnaṃ upasaggānaṃ vasena ativiyattho daṭṭhabboti āha ‘‘ati viya ākaḍḍhantī’’ti. Ativiyatthaṃ āvikaronto āha ‘‘yathā visaṃsaṭṭhāva honti, evaṃ karontī’’ti. Yathāti yenākārena kariyamāneti sambandho. ‘‘Visu’’nti iminā āveṇisaddo ‘‘visu’’ntiatthavācako anipphannapāṭipadikoti dasseti. Vatthūsūti bhedakaravatthūsu. Imaṃ gaṇhathāti imaṃ vādaṃ gaṇhatha. Visunti āveṇiṃ. Imasmiṃ khandhake vuttavacanaṃ parivārapāḷiyā saṃsandento āha ‘‘parivāre panā’’tiādi. Tattha pañcahi ākārehīti ‘‘kammena uddesena voharanto anussāvanena salākaggāhenā’’ti (pari. 458) evaṃ pañcahi kāraṇehi. Tassāti parivāre vuttavacanassa. Idhāti imasmiṃ saṅghabhedakakkhandhake, vuttena iminā saṅghabhedalakkhaṇenāti yojanā. ‘‘Atthato nānākaraṇaṃ natthī’’ti iminā saddato nānākaraṇaṃ atthīti dīpeti. Assāti saṅghabhedalakkhaṇassa. Taṃ pana nānākaraṇābhāvanti yojanā. Tatthevāti parivāre eva. Sabbatthāti sabbasmiṃ saṅghabhedakakkhandhake.
इति सङ्घभेदकक्खन्धकवण्णनाय योजना समत्ता।
Iti saṅghabhedakakkhandhakavaṇṇanāya yojanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / चूळवग्गपाळि • Cūḷavaggapāḷi / उपालिपञ्हा • Upālipañhā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / चूळवग्ग-अट्ठकथा • Cūḷavagga-aṭṭhakathā / उपालिपञ्हाकथा • Upālipañhākathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / उपालिपञ्हकथावण्णना • Upālipañhakathāvaṇṇanā
