| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā |
३-६. उपालित्थेरअपदानवण्णना
3-6. Upālittheraapadānavaṇṇanā
नगरे हंसवतियातिआदिकं आयस्मतो उपालित्थेरस्स अपदानं। अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयानि पुञ्ञानि उपचिनन्तो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हंसवतीनगरे विभवसम्पन्ने ब्राह्मणकुले निब्बत्तो। एकदिवसं सत्थु सन्तिके धम्मकथं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं विनयधरानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा सत्थु अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि।
Nagarehaṃsavatiyātiādikaṃ āyasmato upālittherassa apadānaṃ. Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayāni puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare vibhavasampanne brāhmaṇakule nibbatto. Ekadivasaṃ satthu santike dhammakathaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ vinayadharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā satthu adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi.
सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कप्पकगेहे निब्बत्तो। उपालीतिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो अनुरुद्धादीनं छन्नं खत्तियानं पियसहायो हुत्वा तथागते अनुपियम्बवने विहरन्ते पब्बज्जाय निक्खमन्तेहि छहि खत्तियेहि सद्धिं निक्खमित्वा पब्बजि। तस्स पब्बज्जाविधानं पाळियं (चूळव॰ ३३० आदयो) आगतमेव। सो पब्बजित्वा उपसम्पन्नो हुत्वा सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा ‘‘मय्हं, भन्ते, अरञ्ञवासं अनुजानाथा’’ति आह। ‘‘भिक्खु अरञ्ञे वसन्तस्स एकमेव धुरं वड्ढिस्सति, मय्हं पन सन्तिके वसन्तस्स विपस्सनाधुरञ्च गन्थधुरञ्च परिपूरेस्सती’’ति। सो सत्थु वचनं सम्पटिच्छित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्तो नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। सत्थापि नं सयमेव सकलं विनयपिटकं उग्गण्हापेसि। सो अपरभागे भारुकच्छवत्थुं अज्जुकवत्थुं कुमारकस्सपवत्थुन्ति इमानि तीणि वत्थूनि विनिच्छिनि। सत्था एकेकस्मिं विनिच्छये साधुकारं दत्वा तयो विनिच्छये अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरं विनयधरानं अग्गट्ठाने ठपेसि।
So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kappakagehe nibbatto. Upālītissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto anuruddhādīnaṃ channaṃ khattiyānaṃ piyasahāyo hutvā tathāgate anupiyambavane viharante pabbajjāya nikkhamantehi chahi khattiyehi saddhiṃ nikkhamitvā pabbaji. Tassa pabbajjāvidhānaṃ pāḷiyaṃ (cūḷava. 330 ādayo) āgatameva. So pabbajitvā upasampanno hutvā satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā ‘‘mayhaṃ, bhante, araññavāsaṃ anujānāthā’’ti āha. ‘‘Bhikkhu araññe vasantassa ekameva dhuraṃ vaḍḍhissati, mayhaṃ pana santike vasantassa vipassanādhurañca ganthadhurañca paripūressatī’’ti. So satthu vacanaṃ sampaṭicchitvā vipassanāya kammaṃ karonto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Satthāpi naṃ sayameva sakalaṃ vinayapiṭakaṃ uggaṇhāpesi. So aparabhāge bhārukacchavatthuṃ ajjukavatthuṃ kumārakassapavatthunti imāni tīṇi vatthūni vinicchini. Satthā ekekasmiṃ vinicchaye sādhukāraṃ datvā tayo vinicchaye aṭṭhuppattiṃ katvā theraṃ vinayadharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi.
४४१. एवं सो एतदग्गट्ठानं पत्वा अत्तनो पुब्बकम्मं सरित्वा सोमनस्सप्पत्तो तं पुब्बचरितापदानं पकासेन्तो नगरे हंसवतियातिआदिमाह। तत्थ हंसवतियाति हंसावट्टआकारेन वति पाकारपरिक्खेपो यस्मिं नगरे, तं नगरं हंसवती। अथ वा अनेकसङ्खा हंसा तळाकपोक्खरणीसरपल्ललादीसु निवसन्ता इतो चितो च विधावमाना वसन्ति एत्थाति हंसवती, तस्सा हंसवतिया। सुजातो नाम ब्राह्मणोति सुट्ठु जातोति सुजातो, ‘‘अक्खित्तो अनुपकुट्ठो’’ति वचनतो अगरहितो हुत्वा जातोति अत्थो। असीतिकोटिनिचयोति असीतिकोटिधनरासिको पहूतधनधञ्ञवा असङ्ख्येय्यधनधञ्ञवा ब्राह्मणो सुजातो नाम अहोसिन्ति सम्बन्धो।
441. Evaṃ so etadaggaṭṭhānaṃ patvā attano pubbakammaṃ saritvā somanassappatto taṃ pubbacaritāpadānaṃ pakāsento nagare haṃsavatiyātiādimāha. Tattha haṃsavatiyāti haṃsāvaṭṭaākārena vati pākāraparikkhepo yasmiṃ nagare, taṃ nagaraṃ haṃsavatī. Atha vā anekasaṅkhā haṃsā taḷākapokkharaṇīsarapallalādīsu nivasantā ito cito ca vidhāvamānā vasanti etthāti haṃsavatī, tassā haṃsavatiyā. Sujāto nāma brāhmaṇoti suṭṭhu jātoti sujāto, ‘‘akkhitto anupakuṭṭho’’ti vacanato agarahito hutvā jātoti attho. Asītikoṭinicayoti asītikoṭidhanarāsiko pahūtadhanadhaññavā asaṅkhyeyyadhanadhaññavā brāhmaṇo sujāto nāma ahosinti sambandho.
४४२. पुनपि तस्सेव महन्तभावं दस्सेन्तो अज्झायकोतिआदिमाह। तत्थ अज्झायकोति परेसं वेदत्तयादिं वाचेता। मन्तधरोति मन्ता वुच्चति पञ्ञा, अथब्बनवेदब्याकरणादिजाननपञ्ञवाति अत्थो। तिण्णं वेदान पारगूति इरुवेदयजुवेदसामवेदसङ्खातानं तिण्णं वेदानं परियोसानं पत्तोति अत्थो। लक्खणेति लक्खणसत्थे, बुद्धपच्चेकबुद्धचक्कवत्तिइत्थिपुरिसानं हत्थपादादीसु दिस्समानलक्खणपकासनकगन्थे चाति अत्थो। इतिहासेति ‘‘इतिह आस इतिह आसा’’ति पोराणकथाप्पकासके गन्थे। सधम्मेति सकधम्मे ब्राह्मणधम्मे पारमिं गतो परियोसानं कोटिं गतो पत्तोति अत्थो।
442. Punapi tasseva mahantabhāvaṃ dassento ajjhāyakotiādimāha. Tattha ajjhāyakoti paresaṃ vedattayādiṃ vācetā. Mantadharoti mantā vuccati paññā, athabbanavedabyākaraṇādijānanapaññavāti attho. Tiṇṇaṃ vedāna pāragūti iruvedayajuvedasāmavedasaṅkhātānaṃ tiṇṇaṃ vedānaṃ pariyosānaṃ pattoti attho. Lakkhaṇeti lakkhaṇasatthe, buddhapaccekabuddhacakkavattiitthipurisānaṃ hatthapādādīsu dissamānalakkhaṇapakāsanakaganthe cāti attho. Itihāseti ‘‘itiha āsa itiha āsā’’ti porāṇakathāppakāsake ganthe. Sadhammeti sakadhamme brāhmaṇadhamme pāramiṃ gato pariyosānaṃ koṭiṃ gato pattoti attho.
४४३. परिब्बाजाति ये निगण्ठसावका, ते सब्बे नानादिट्ठिका तदा महिया पथवीतले चरन्तीति सम्बन्धो।
443.Paribbājāti ye nigaṇṭhasāvakā, te sabbe nānādiṭṭhikā tadā mahiyā pathavītale carantīti sambandho.
४४५. याव यत्तकं कालं जिनो नुप्पज्जति, ताव तत्तकं कालं बुद्धोति वचनं नत्थीति अत्थो।
445. Yāva yattakaṃ kālaṃ jino nuppajjati, tāva tattakaṃ kālaṃ buddhoti vacanaṃ natthīti attho.
४४६. अच्चयेन अहोरत्तन्ति अहो च रत्ति च अहोरत्तं, बहूनं संवच्छरानं अतिक्कमेनाति अत्थो। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
446.Accayena ahorattanti aho ca ratti ca ahorattaṃ, bahūnaṃ saṃvaccharānaṃ atikkamenāti attho. Sesaṃ suviññeyyameva.
४५४. मन्ताणिपुत्तोति मन्ताणीनामाय कप्पकधीतुया पुत्तो, मासपुण्णताय दिवसपुण्णताय पुण्णोति लद्धनामोति अत्थो। तस्स सत्थुस्स सावको हेस्सति भविस्सतीति सम्बन्धो।
454.Mantāṇiputtoti mantāṇīnāmāya kappakadhītuyā putto, māsapuṇṇatāya divasapuṇṇatāya puṇṇoti laddhanāmoti attho. Tassa satthussa sāvako hessati bhavissatīti sambandho.
४५५. एवं कित्तयि सो बुद्धोति सो पदुमुत्तरो भगवा एवं इमिना पकारेन सुनन्दं सुन्दराकारेन सोमनस्सदायकं कित्तयि ब्याकरणमदासीति अत्थो। सब्बं जनं सकलजनसमूहं साधुकं हासयन्तो सोमनस्सं करोन्तो सकं बलं अत्तनो बलं दस्सयन्तो पाकटं करोन्तोति सम्बन्धो।
455.Evaṃ kittayi so buddhoti so padumuttaro bhagavā evaṃ iminā pakārena sunandaṃ sundarākārena somanassadāyakaṃ kittayi byākaraṇamadāsīti attho. Sabbaṃ janaṃ sakalajanasamūhaṃ sādhukaṃ hāsayanto somanassaṃ karonto sakaṃ balaṃ attano balaṃ dassayanto pākaṭaṃ karontoti sambandho.
४५६. ततो अनन्तरं अत्तनो आनुभावं अञ्ञापदेसेन दस्सेन्तो कतञ्जलीतिआदिमाह। तदा तस्मिं बुद्धुप्पादतो पुरिमकाले सुनन्दं तापसं कतञ्जलिपुटा सब्बे जना नमस्सन्तीति सम्बन्धो। बुद्धे कारं करित्वानाति एवं सो सब्बजनपूजितोपि समानो ‘‘पूजितोम्ही’’ति मानं अकत्वा बुद्धसासने अधिकं किच्चं कत्वा अत्तनो गतिं जातिं सोधेसि परिसुद्धमकासीति अत्थो।
456. Tato anantaraṃ attano ānubhāvaṃ aññāpadesena dassento katañjalītiādimāha. Tadā tasmiṃ buddhuppādato purimakāle sunandaṃ tāpasaṃ katañjalipuṭā sabbe janā namassantīti sambandho. Buddhe kāraṃ karitvānāti evaṃ so sabbajanapūjitopi samāno ‘‘pūjitomhī’’ti mānaṃ akatvā buddhasāsane adhikaṃ kiccaṃ katvā attano gatiṃ jātiṃ sodhesi parisuddhamakāsīti attho.
४५७. सुत्वान मुनिनो वचन्ति तस्स सम्मासम्बुद्धस्स वाचं, गाथाबन्धसुखत्थं आ-कारस्स रस्सं कत्वा ‘‘वच’’न्ति वुत्तं। ‘‘अनागतम्हि अद्धाने गोतमो नाम नामेन सत्था लोके भविस्सती’’ति इमं मुनिनो वचनं सुत्वा यथा येन पकारेन गोतमं भगवन्तं पस्सामि, तथा तेन पकारेन कारं अधिककिच्चं पुञ्ञसम्भारं कस्सामि करिस्सामीति मे मय्हं सङ्कप्पो चेतनामनसिकारो अहु अहोसीति सम्बन्धो।
457.Sutvāna munino vacanti tassa sammāsambuddhassa vācaṃ, gāthābandhasukhatthaṃ ā-kārassa rassaṃ katvā ‘‘vaca’’nti vuttaṃ. ‘‘Anāgatamhi addhāne gotamo nāma nāmena satthā loke bhavissatī’’ti imaṃ munino vacanaṃ sutvā yathā yena pakārena gotamaṃ bhagavantaṃ passāmi, tathā tena pakārena kāraṃ adhikakiccaṃ puññasambhāraṃ kassāmi karissāmīti me mayhaṃ saṅkappo cetanāmanasikāro ahu ahosīti sambandho.
४५८. एवाहं चिन्तयित्वानाति ‘‘अहं कारं करिस्सामी’’ति एवं चिन्तेत्वा। किरियं चिन्तयिं ममाति ‘‘मया कीदिसं पुञ्ञं कत्तब्बं नु खो’’ति किरियं कत्तब्बकिच्चं चिन्तयिन्ति अत्थो। क्याहं कम्मं आचरामीति अहं कीदिसं पुञ्ञकम्मं आचरामि पूरेमि नु खोति अत्थो। पुञ्ञक्खेत्ते अनुत्तरेति उत्तरविरहिते सकलपुञ्ञस्स भाजनभूते रतनत्तयेति अत्थो।
458.Evāhaṃ cintayitvānāti ‘‘ahaṃ kāraṃ karissāmī’’ti evaṃ cintetvā. Kiriyaṃ cintayiṃ mamāti ‘‘mayā kīdisaṃ puññaṃ kattabbaṃ nu kho’’ti kiriyaṃ kattabbakiccaṃ cintayinti attho. Kyāhaṃ kammaṃ ācarāmīti ahaṃ kīdisaṃ puññakammaṃ ācarāmi pūremi nu khoti attho. Puññakkhette anuttareti uttaravirahite sakalapuññassa bhājanabhūte ratanattayeti attho.
४५९. अयञ्च पाठिको भिक्खूति अयं भिक्खु सरभञ्ञवसेन गन्थपाठपठनतो वाचनतो ‘‘पाठिको’’ति लद्धनामो भिक्खु। बुद्धसासने सब्बेसं पाठीनं पाठकवाचकानं अन्तरे विनये च अग्गनिक्खित्तो अग्गो इति ठपितो। तं ठानं तेन भिक्खुना पत्तट्ठानन्तरं अहं पत्थये पत्थेमीति अत्थो।
459.Ayañca pāṭhiko bhikkhūti ayaṃ bhikkhu sarabhaññavasena ganthapāṭhapaṭhanato vācanato ‘‘pāṭhiko’’ti laddhanāmo bhikkhu. Buddhasāsane sabbesaṃ pāṭhīnaṃ pāṭhakavācakānaṃ antare vinaye ca agganikkhitto aggo iti ṭhapito. Taṃ ṭhānaṃ tena bhikkhunā pattaṭṭhānantaraṃ ahaṃ patthaye patthemīti attho.
४६०. ततो परं अत्तनो पुञ्ञकरणूपायं दस्सेन्तो इदं मे अमितं भोगन्तिआदिमाह। मे मय्हं अमितं पमाणविरहितं भोगरासिं अक्खोभं खोभेतुं असक्कुणेय्यं सागरूपमं सागरसदिसं तेन भोगेन तादिसेन धनेन बुद्धस्स आरामं मापयेति सम्बन्धो। सेसं उत्तानत्थमेव।
460. Tato paraṃ attano puññakaraṇūpāyaṃ dassento idaṃ me amitaṃ bhogantiādimāha. Me mayhaṃ amitaṃ pamāṇavirahitaṃ bhogarāsiṃ akkhobhaṃ khobhetuṃ asakkuṇeyyaṃ sāgarūpamaṃ sāgarasadisaṃ tena bhogena tādisena dhanena buddhassa ārāmaṃ māpayeti sambandho. Sesaṃ uttānatthameva.
४७४. भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा सम्बुद्धो तेन सुट्ठु मापितं कारितं सङ्घारामं पटिग्गहेत्वा तस्सारामस्सानिसंसदीपकं इदं वचनं अब्रवि कथेसीति सम्बन्धो।
474. Bhikkhusaṅghe nisīditvā sambuddho tena suṭṭhu māpitaṃ kāritaṃ saṅghārāmaṃ paṭiggahetvā tassārāmassānisaṃsadīpakaṃ idaṃ vacanaṃ abravi kathesīti sambandho.
४७५. कथं? यो सोति यो सङ्घारामदायको तापसो सुमापितं कुटिलेणमण्डपपासादहम्मियपाकारादिना सुट्ठु सज्जितं सङ्घारामं बुद्धस्स पादासि प-कारेन सोमनस्ससम्पयुत्तचित्तेन अदासि। तमहं कित्तयिस्सामीति तं तापसं अहं पाकटं करिस्सामि, उत्तानिं करिस्सामीति अत्थो। सुणाथ मम भासतोति भासन्तस्स मय्हं वचनं सुणाथ, ओहितसोता अविक्खित्तचित्ता मनसि करोथाति अत्थो।
475. Kathaṃ? Yo soti yo saṅghārāmadāyako tāpaso sumāpitaṃ kuṭileṇamaṇḍapapāsādahammiyapākārādinā suṭṭhu sajjitaṃ saṅghārāmaṃ buddhassa pādāsi pa-kārena somanassasampayuttacittena adāsi. Tamahaṃ kittayissāmīti taṃ tāpasaṃ ahaṃ pākaṭaṃ karissāmi, uttāniṃ karissāmīti attho. Suṇātha mama bhāsatoti bhāsantassa mayhaṃ vacanaṃ suṇātha, ohitasotā avikkhittacittā manasi karothāti attho.
४७६. तेन दिन्नारामस्स फलं दस्सेन्तो हत्थी अस्सा रथा पत्तीतिआदिमाह। तं सुविञ्ञेय्यमेव।
476. Tena dinnārāmassa phalaṃ dassento hatthī assā rathā pattītiādimāha. Taṃ suviññeyyameva.
४७७. सङ्घारामस्सिदं फलन्ति इदं आयतिं अनुभवितब्बसम्पत्तिसङ्खातं इट्ठफलं सङ्घारामदानस्स फलं विपाकन्ति अत्थो।
477.Saṅghārāmassidaṃ phalanti idaṃ āyatiṃ anubhavitabbasampattisaṅkhātaṃ iṭṭhaphalaṃ saṅghārāmadānassa phalaṃ vipākanti attho.
४७८. छळासीतिसहस्सानीति छसहस्सानि असीतिसहस्सानि समलङ्कता सुट्ठु अलङ्कता सज्जिता नारियो इत्थियो विचित्तवत्थाभरणाति विचित्तेहि अनेकरूपेहि वत्थेहि आभरणेहि च समन्नागता। आमुत्तमणिकुण्डलाति ओलम्बितमुत्ताहारमणिकञ्चितकण्णाति अत्थो।
478.Chaḷāsītisahassānīti chasahassāni asītisahassāni samalaṅkatā suṭṭhu alaṅkatā sajjitā nāriyo itthiyo vicittavatthābharaṇāti vicittehi anekarūpehi vatthehi ābharaṇehi ca samannāgatā. Āmuttamaṇikuṇḍalāti olambitamuttāhāramaṇikañcitakaṇṇāti attho.
४७९. तासं इत्थीनं रूपसोभातिसयं वण्णेन्तो आळारपम्हातिआदिमाह। तत्थ आळारानि महन्तानि अक्खीनि मणिगुळसदिसानि यासं इत्थीनं ता आळारपम्हा भमरानमिव मन्दलोचनाति अत्थो। हसुला हासपकति, लीलाविलासाति अत्थो। सुसञ्ञाति सुन्दरसञ्ञितब्बसरीरावयवा। तनुमज्झिमाति खुद्दकउदरपदेसा। सेसं उत्तानमेव।
479. Tāsaṃ itthīnaṃ rūpasobhātisayaṃ vaṇṇento āḷārapamhātiādimāha. Tattha āḷārāni mahantāni akkhīni maṇiguḷasadisāni yāsaṃ itthīnaṃ tā āḷārapamhā bhamarānamiva mandalocanāti attho. Hasulā hāsapakati, līlāvilāsāti attho. Susaññāti sundarasaññitabbasarīrāvayavā. Tanumajjhimāti khuddakaudarapadesā. Sesaṃ uttānameva.
४८४. तस्स धम्मेसु दायादोति तस्स गोतमस्स भगवतो धम्मेसु दायादो धम्मकोट्ठासभागी। ओरसोति उरसि जातो, सिथिलधनितादिदसविधब्यञ्जनबुद्धिसम्पन्नं कण्ठतालुओट्ठादिपञ्चट्ठाने घट्टेत्वा देसितधम्मं सुत्वा सोतापत्तिमग्गादिमग्गपटिपाटिया सब्बकिलेसे खेपेत्वा अरहत्ते ठितभावेन उरसि जातपुत्तोति अत्थो। धम्मनिम्मितोति धम्मेन समेन अदण्डेन असत्थेन निम्मितो पाकटो भविस्ससीति अत्थो। उपालि नाम नामेनाति किञ्चापि सो मातु नामेन मन्ताणिपुत्तनामो, अनुरुद्धादीहि पन सह गन्त्वा पब्बजितत्ता खत्तियानं उपसमीपे अल्लीनो युत्तो कायचित्तेहि समङ्गीभूतोति उपालीति नामेन सत्थु सावको हेस्सति भविस्सतीति अत्थो।
484.Tassadhammesu dāyādoti tassa gotamassa bhagavato dhammesu dāyādo dhammakoṭṭhāsabhāgī. Orasoti urasi jāto, sithiladhanitādidasavidhabyañjanabuddhisampannaṃ kaṇṭhatāluoṭṭhādipañcaṭṭhāne ghaṭṭetvā desitadhammaṃ sutvā sotāpattimaggādimaggapaṭipāṭiyā sabbakilese khepetvā arahatte ṭhitabhāvena urasi jātaputtoti attho. Dhammanimmitoti dhammena samena adaṇḍena asatthena nimmito pākaṭo bhavissasīti attho. Upāli nāma nāmenāti kiñcāpi so mātu nāmena mantāṇiputtanāmo, anuruddhādīhi pana saha gantvā pabbajitattā khattiyānaṃ upasamīpe allīno yutto kāyacittehi samaṅgībhūtoti upālīti nāmena satthu sāvako hessati bhavissatīti attho.
४८५. विनये पारमिं पत्वाति विनयपिटके कोटिं परियोसानं पत्वा पापुणित्वा। ठानाट्ठाने च कोविदोति कारणाकारणे च दक्खो छेकोति अत्थो। जिनसासनं धारेन्तोति जिनेन वुत्तानुसासनिं जिनस्स पिटकत्तयं वाचनसवनचिन्तनधारणादिवसेन धारेन्तो, सल्लक्खेन्तोति अत्थो। विहरिस्सतिनासवोति निक्किलेसो चतूहि इरियापथेहि अपरिपतन्तं अत्तभावं हरिस्सति पवत्तेस्सतीति अत्थो।
485.Vinaye pāramiṃ patvāti vinayapiṭake koṭiṃ pariyosānaṃ patvā pāpuṇitvā. Ṭhānāṭṭhāne ca kovidoti kāraṇākāraṇe ca dakkho chekoti attho. Jinasāsanaṃ dhārentoti jinena vuttānusāsaniṃ jinassa piṭakattayaṃ vācanasavanacintanadhāraṇādivasena dhārento, sallakkhentoti attho. Viharissatināsavoti nikkileso catūhi iriyāpathehi aparipatantaṃ attabhāvaṃ harissati pavattessatīti attho.
४८७. अपरिमेय्युपादायाति अनेकसतसहस्से आदिं कत्वा। पत्थेमि तव सासनन्ति ‘‘गोतमस्स भगवतो सासने विनयधरानं अग्गो भवेय्य’’न्ति तुय्हं सासनं पत्थेमि इच्छामीति अत्थो। सो मे अत्थोति सो एतदग्गट्ठानन्तरसङ्खातो अत्थो मे मया अनुप्पत्तोति अत्थो। सब्बसंयोजनक्खयोति सब्बेसं संयोजनानं खयो मया अनुप्पत्तोति सम्बन्धो, निब्बानं अधिगतन्ति अत्थो।
487.Aparimeyyupādāyāti anekasatasahasse ādiṃ katvā. Patthemi tava sāsananti ‘‘gotamassa bhagavato sāsane vinayadharānaṃ aggo bhaveyya’’nti tuyhaṃ sāsanaṃ patthemi icchāmīti attho. So me atthoti so etadaggaṭṭhānantarasaṅkhāto attho me mayā anuppattoti attho. Sabbasaṃyojanakkhayoti sabbesaṃ saṃyojanānaṃ khayo mayā anuppattoti sambandho, nibbānaṃ adhigatanti attho.
४८८. राजदण्डेन तज्जितो पीळितो सूलावुतो सूले आवुतो आवुणितो पोसो पुरिसो सूले सातं मधुरसुखं अविन्दन्तो नानुभवन्तो परिमुत्तिंव परिमोचनमेव इच्छति यथाति सम्बन्धो।
488. Rājadaṇḍena tajjito pīḷito sūlāvuto sūle āvuto āvuṇito poso puriso sūle sātaṃ madhurasukhaṃ avindanto nānubhavanto parimuttiṃva parimocanameva icchati yathāti sambandho.
४८९-९०. महावीर वीरानमन्तरे वीरुत्तम अहं भवदण्डेन जातिदण्डेन, तज्जितो पीळितो कम्मसूलावुतो कुसलाकुसलकम्मसूलस्मिं आवुतो सन्तो संविज्जमानो, पिपासावेदनाय पिपासातुरभावेन अट्टितो अभिभूतो दुक्खापितो भवे सातं संसारे मधुरं सुखं न विन्दामि न लभामि। रागग्गिदोसग्गिमोहग्गिसङ्खातेहि, नरकग्गिकप्पुट्ठानग्गिदुक्खग्गिसङ्खातेहि वा तीहि अग्गीहि डय्हन्तो परिमुत्तिं परिमुच्चनुपायं गवेसामि परियेसामि तथेवाति सम्बन्धो। यथा राजदण्डं इतो गतो पत्तो परिमुत्तिं गवेसति, तथा अहं भवदण्डप्पत्तो परिमुत्तिं गवेसामीति सम्बन्धो।
489-90.Mahāvīra vīrānamantare vīruttama ahaṃ bhavadaṇḍena jātidaṇḍena, tajjito pīḷito kammasūlāvuto kusalākusalakammasūlasmiṃ āvuto santo saṃvijjamāno, pipāsāvedanāya pipāsāturabhāvena aṭṭito abhibhūto dukkhāpito bhave sātaṃ saṃsāre madhuraṃ sukhaṃ na vindāmi na labhāmi. Rāgaggidosaggimohaggisaṅkhātehi, narakaggikappuṭṭhānaggidukkhaggisaṅkhātehi vā tīhi aggīhi ḍayhanto parimuttiṃ parimuccanupāyaṃ gavesāmi pariyesāmi tathevāti sambandho. Yathā rājadaṇḍaṃ ito gato patto parimuttiṃ gavesati, tathā ahaṃ bhavadaṇḍappatto parimuttiṃ gavesāmīti sambandho.
४९१-२. पुन संसारतो मोचनं उपमोपमेय्यवसेन दस्सेन्तो यथा विसादोतिआदिमाह। तत्थ विसेन सप्पविसेन आ समन्ततो दंसीयित्थ दट्ठो होतीति विसादो, सप्पदट्ठोति अत्थो। अथ वा विसं हलाहलविसं अदति गिलतीति विसादो, विसखादकोति अत्थो। यो पुरिसो विसादो, तेन तादिसेन विसेन परिपीळितो, तस्स विसस्स विघाताय विनासाय उपायनं उपायभूतं अगदं ओसधं गवेसेय्य परियेसेय्य, तं गवेसमानो विसघातकं विसनासकं अगदं ओसधं पस्सेय्य दक्खेय्य। सो तं अत्तनो दिट्ठं ओसधं पिवित्वा विसम्हा विसतो परिमुत्तिया परिमोचनकारणा सुखी अस्स भवेय्य यथाति सम्बन्धो।
491-2. Puna saṃsārato mocanaṃ upamopameyyavasena dassento yathāvisādotiādimāha. Tattha visena sappavisena ā samantato daṃsīyittha daṭṭho hotīti visādo, sappadaṭṭhoti attho. Atha vā visaṃ halāhalavisaṃ adati gilatīti visādo, visakhādakoti attho. Yo puriso visādo, tena tādisena visena paripīḷito, tassa visassa vighātāya vināsāya upāyanaṃ upāyabhūtaṃ agadaṃ osadhaṃ gaveseyya pariyeseyya, taṃ gavesamāno visaghātakaṃ visanāsakaṃ agadaṃ osadhaṃ passeyya dakkheyya. So taṃ attano diṭṭhaṃ osadhaṃ pivitvā visamhā visato parimuttiyā parimocanakāraṇā sukhī assa bhaveyya yathāti sambandho.
४९३. तथेवाहन्ति यथा येन पकारेन सो नरो विसहतो, सविसेन सप्पेन दट्ठो विसखादको वा ओसधं पिवित्वा सुखी भवेय्य, तथेव तेन पकारेन अहं अविज्जाय मोहेन सं सुट्ठु पीळितो। सद्धम्मागदमेसहन्ति अहं सद्धम्मसङ्खातं ओसधं एसं परियेसन्तोति अत्थो।
493.Tathevāhanti yathā yena pakārena so naro visahato, savisena sappena daṭṭho visakhādako vā osadhaṃ pivitvā sukhī bhaveyya, tatheva tena pakārena ahaṃ avijjāya mohena saṃ suṭṭhu pīḷito. Saddhammāgadamesahanti ahaṃ saddhammasaṅkhātaṃ osadhaṃ esaṃ pariyesantoti attho.
४९४-५. धम्मागदं गवेसन्तोति संसारदुक्खविसस्स विनासाय धम्मोसधं गवेसन्तो। अद्दक्खिं सक्यसासनन्ति सक्यवंसपभवस्स गोतमस्स सासनं सद्दक्खिन्ति अत्थो। अग्गं सब्बोसधानं तन्ति सब्बेसं ओसधानं अन्तरे तं सक्यसासनसङ्खातं धम्मोसधं अग्गं उत्तमन्ति अत्थो। सब्बसल्लविनोदनन्ति रागसल्लादीनं सब्बेसं सल्लानं विनोदनं वूपसमकरं धम्मोसधं धम्मसङ्खातं ओसधं पिवित्वा सब्बं विसं सकलसंसारदुक्खविसं समूहनिं नासेसिन्ति सम्बन्धो। अजरामरन्ति तं दुक्खविसं समूहनित्वा अजरं जराविरहितं अमरं मरणविरहितं सीतिभावं रागपरिळाहादिविरहितत्ता सीतलभूतं निब्बानं अहं फस्सयिं पच्चक्खमकासिन्ति सम्बन्धो।
494-5.Dhammāgadaṃ gavesantoti saṃsāradukkhavisassa vināsāya dhammosadhaṃ gavesanto. Addakkhiṃ sakyasāsananti sakyavaṃsapabhavassa gotamassa sāsanaṃ saddakkhinti attho. Aggaṃ sabbosadhānaṃ tanti sabbesaṃ osadhānaṃ antare taṃ sakyasāsanasaṅkhātaṃ dhammosadhaṃ aggaṃ uttamanti attho. Sabbasallavinodananti rāgasallādīnaṃ sabbesaṃ sallānaṃ vinodanaṃ vūpasamakaraṃ dhammosadhaṃ dhammasaṅkhātaṃ osadhaṃ pivitvā sabbaṃ visaṃ sakalasaṃsāradukkhavisaṃ samūhaniṃ nāsesinti sambandho. Ajarāmaranti taṃ dukkhavisaṃ samūhanitvā ajaraṃ jarāvirahitaṃ amaraṃ maraṇavirahitaṃ sītibhāvaṃ rāgapariḷāhādivirahitattā sītalabhūtaṃ nibbānaṃ ahaṃ phassayiṃ paccakkhamakāsinti sambandho.
४९६. पुन किलेसतमस्स उपमं दस्सेन्तो यथा भूतट्टितोतिआदिमाह। तत्थ यथा येन पकारेन भूतट्टितो भूतेन यक्खेन अट्टितो पीळितो पोसो पुरिसो भूतग्गाहेन यक्खग्गाहेन पीळितो दुक्खितो भूतस्मा यक्खग्गाहतो परिमुत्तिया मोचनत्थाय भूतवेज्जं गवेसेय्य।
496. Puna kilesatamassa upamaṃ dassento yathā bhūtaṭṭitotiādimāha. Tattha yathā yena pakārena bhūtaṭṭito bhūtena yakkhena aṭṭito pīḷito poso puriso bhūtaggāhena yakkhaggāhena pīḷito dukkhito bhūtasmā yakkhaggāhato parimuttiyā mocanatthāya bhūtavejjaṃ gaveseyya.
४९७. तं गवेसमानो च भूतविज्जाय सुट्ठु कोविदं छेकं भूतवेज्जं पस्सेय्य, सो भूतवेज्जो तस्स यक्खग्गहितस्स पुरिसस्स आवेसभूतं विहने विनासेय्य, समूलञ्च मूलेन सह आयतिं अनासेवकं कत्वा विनासये विद्धंसेय्याति सम्बन्धो।
497. Taṃ gavesamāno ca bhūtavijjāya suṭṭhu kovidaṃ chekaṃ bhūtavejjaṃ passeyya, so bhūtavejjo tassa yakkhaggahitassa purisassa āvesabhūtaṃ vihane vināseyya, samūlañca mūlena saha āyatiṃ anāsevakaṃ katvā vināsaye viddhaṃseyyāti sambandho.
४९८. महावीर वीरुत्तम तमग्गाहेन किलेसन्धकारग्गाहेन पीळितो अहं तथेव तेन पकारेनेव तमतो किलेसन्धकारतो परिमुत्तिया मोचनत्थाय ञाणालोकं पञ्ञाआलोकं गवेसामीति सम्बन्धो।
498.Mahāvīra vīruttama tamaggāhena kilesandhakāraggāhena pīḷito ahaṃ tatheva tena pakāreneva tamato kilesandhakārato parimuttiyā mocanatthāya ñāṇālokaṃ paññāālokaṃ gavesāmīti sambandho.
४९९. अथ तदनन्तरं किलेसतमसोधनं किलेसन्धकारनासकं सक्यमुनिं अद्दसन्ति अत्थो। सो सक्यमुनि मे मय्हं तमं अन्धकारं किलेसतिमिरं भूतवेज्जोव भूतकं यक्खग्गहितं इव विनोदेसि दूरी अकासीति सम्बन्धो।
499. Atha tadanantaraṃ kilesatamasodhanaṃ kilesandhakāranāsakaṃ sakyamuniṃ addasanti attho. So sakyamuni me mayhaṃ tamaṃ andhakāraṃ kilesatimiraṃ bhūtavejjova bhūtakaṃ yakkhaggahitaṃ iva vinodesi dūrī akāsīti sambandho.
५००. सो अहं एवं विमुत्तो संसारसोतं संसारपवाहं सं सुट्ठु छिन्दिं छेदेसिं, तण्हासोतं तण्हामहोघं निवारयिं निरवसेसं अप्पवत्तिं अकासिन्ति अत्थो। भवं उग्घाटयिं सब्बन्ति कामभवादिकं सब्बं नवभवं उग्घाटयिं विनासेसिन्ति अत्थो। मूलतो विनासेन्तो भूतवेज्जो इव मूलतो उग्घाटयिन्ति सम्बन्धो।
500. So ahaṃ evaṃ vimutto saṃsārasotaṃ saṃsārapavāhaṃ saṃ suṭṭhu chindiṃ chedesiṃ, taṇhāsotaṃ taṇhāmahoghaṃ nivārayiṃ niravasesaṃ appavattiṃ akāsinti attho. Bhavaṃ ugghāṭayiṃ sabbanti kāmabhavādikaṃ sabbaṃ navabhavaṃ ugghāṭayiṃ vināsesinti attho. Mūlato vināsento bhūtavejjo iva mūlato ugghāṭayinti sambandho.
५०१. ततो निब्बानपरियेसनाय उपमं दस्सेन्तो यथातिआदिमाह। तत्थ गरुं भारियं नागं गिलतीति गरुळो। गरुं वा नागं लाति आददातीति गरुळो, गरुळराजा। अत्तनो भक्खं सकगोचरं पन्नगं पकारेन परहत्थं न गच्छतीति पन्नगोति लद्धनामं नागं गहणत्थाय ओपतति अवपतति, समन्ता समन्ततो योजनसतं सतयोजनप्पमाणं महासरं महासमुद्दं अत्तनो पक्खवातेहि विक्खोभेति आलोळेति यथाति सम्बन्धो।
501. Tato nibbānapariyesanāya upamaṃ dassento yathātiādimāha. Tattha garuṃ bhāriyaṃ nāgaṃ gilatīti garuḷo. Garuṃ vā nāgaṃ lāti ādadātīti garuḷo, garuḷarājā. Attano bhakkhaṃ sakagocaraṃ pannagaṃ pakārena parahatthaṃ na gacchatīti pannagoti laddhanāmaṃ nāgaṃ gahaṇatthāya opatati avapatati, samantā samantato yojanasataṃ satayojanappamāṇaṃ mahāsaraṃ mahāsamuddaṃ attano pakkhavātehi vikkhobheti āloḷeti yathāti sambandho.
५०२. सो सुपण्णो विहङ्गमो वेहासगमनसीलो पन्नगं नामं गहेत्वा अधोसीसं ओलम्बेत्वा विहेठयं तत्थ तत्थ विविधेन हेठनेन हेठेन्तो आदाय दळ्हं गहेत्वा येन कामं यत्थ गन्तुकामो, तत्थ पक्कमति गच्छतीति सम्बन्धो।
502.So supaṇṇo vihaṅgamo vehāsagamanasīlo pannagaṃ nāmaṃ gahetvā adhosīsaṃ olambetvā viheṭhayaṃ tattha tattha vividhena heṭhanena heṭhento ādāya daḷhaṃ gahetvā yena kāmaṃ yattha gantukāmo, tattha pakkamati gacchatīti sambandho.
५०३. भन्ते महावीर, यथा गरुळो बली बलवा पन्नगं गहेत्वा पक्कमति, तथा एव अहं असङ्खतं पच्चयेहि अकतं निब्बानं गवेसन्तो पटिपत्तिपूरणवसेन परियेसन्तो दोसे सकलदियड्ढकिलेससहस्से विक्खालयिं विसेसेन समुच्छेदप्पहानेन सोधेसिं अहन्ति सम्बन्धो।
503. Bhante mahāvīra, yathā garuḷo balī balavā pannagaṃ gahetvā pakkamati, tathā eva ahaṃ asaṅkhataṃ paccayehi akataṃ nibbānaṃ gavesanto paṭipattipūraṇavasena pariyesanto dose sakaladiyaḍḍhakilesasahasse vikkhālayiṃ visesena samucchedappahānena sodhesiṃ ahanti sambandho.
५०४. यथा गरुळो पन्नगं गहेत्वा भुञ्जित्वा विहरति, तथा अहं धम्मवरं उत्तमधम्मं दिट्ठो पस्सन्तो एतं सन्तिपदं निब्बानपदं अनुत्तरं उत्तरविरहितं मग्गफलेहि आदाय गहेत्वा वळञ्जेत्वा विहरामीति सम्बन्धो।
504. Yathā garuḷo pannagaṃ gahetvā bhuñjitvā viharati, tathā ahaṃ dhammavaraṃ uttamadhammaṃ diṭṭho passanto etaṃ santipadaṃ nibbānapadaṃ anuttaraṃ uttaravirahitaṃ maggaphalehi ādāya gahetvā vaḷañjetvā viharāmīti sambandho.
५०५. इदानि निब्बानस्स दुल्लभभावं दस्सेन्तो आसावती नाम लतातिआदिमाह। तत्थ सब्बेसं देवानं आसा इच्छा एतिस्सं लतायं अत्थीति आसावती नाम लता, चित्तलतावने अनेकविचित्ताहि लताहि गहनीभूते वने उय्याने जाता निब्बत्ताति अत्थो। तस्सा लताय वस्ससहस्सेन वस्ससहस्सच्चयेन एकं फलं निब्बत्तते एकं फलं गण्हाति।
505. Idāni nibbānassa dullabhabhāvaṃ dassento āsāvatī nāma latātiādimāha. Tattha sabbesaṃ devānaṃ āsā icchā etissaṃ latāyaṃ atthīti āsāvatī nāma latā, cittalatāvane anekavicittāhi latāhi gahanībhūte vane uyyāne jātā nibbattāti attho. Tassā latāya vassasahassena vassasahassaccayena ekaṃ phalaṃ nibbattate ekaṃ phalaṃ gaṇhāti.
५०६. तं देवाति तं आसावतिं लतं ताव दूरफलं तत्तकं चिरकालं अतिक्कमित्वा फलं गण्हन्तं संविज्जमानं देवा तावतिंसदेवता पयिरुपासन्ति भजन्ति, सा आसावती नाम लतुत्तमा लतानं अन्तरे उत्तमलता एवं देवानं पिया अहोसीति सम्बन्धो।
506.Taṃ devāti taṃ āsāvatiṃ lataṃ tāva dūraphalaṃ tattakaṃ cirakālaṃ atikkamitvā phalaṃ gaṇhantaṃ saṃvijjamānaṃ devā tāvatiṃsadevatā payirupāsanti bhajanti, sā āsāvatī nāma latuttamā latānaṃ antare uttamalatā evaṃ devānaṃ piyā ahosīti sambandho.
५०७. सतसहस्सुपादायाति सतसहस्ससंवच्छरं आदिं कत्वा। ताहं परिचरे मुनीति मोनं वुच्चति ञाणं, भन्ते, मुनि ञाणवन्त सब्बञ्ञु, अहं तं भगवन्तं परिचरे पयिरुपासामि। सायंपातं नमस्सामीति सायन्हसमयञ्च पुब्बण्हसमयञ्चाति द्विक्खत्तुं नमस्सामि पणामं करोमि। यथा देवा तावतिंसा देवा विय आसावतीलतं सायंपातञ्च पयिरुपासन्तीति सम्बन्धो।
507.Satasahassupādāyāti satasahassasaṃvaccharaṃ ādiṃ katvā. Tāhaṃ paricare munīti monaṃ vuccati ñāṇaṃ, bhante, muni ñāṇavanta sabbaññu, ahaṃ taṃ bhagavantaṃ paricare payirupāsāmi. Sāyaṃpātaṃ namassāmīti sāyanhasamayañca pubbaṇhasamayañcāti dvikkhattuṃ namassāmi paṇāmaṃ karomi. Yathā devā tāvatiṃsā devā viya āsāvatīlataṃ sāyaṃpātañca payirupāsantīti sambandho.
५०८. अवञ्झा पारिचरियाति यस्मा बुद्धदस्सनहेतु निब्बानप्पत्ति अहोसि, तस्मा बुद्धपारिचरिया वत्तपटिपत्तिकिरिया अवञ्झा अतुच्छा नमस्सना पणामकिरिया च अमोघा अतुच्छा। तथा हि दूरागतं दूरतो संसारद्धानतो आगतम्पि, सन्तं संविज्जमानं खणोयं अयं बुद्धुप्पादक्खणो न विराधयि नातिक्कमि, मं अतिक्कमित्वा न गतोति अत्थो।
508.Avañjhā pāricariyāti yasmā buddhadassanahetu nibbānappatti ahosi, tasmā buddhapāricariyā vattapaṭipattikiriyā avañjhā atucchā namassanā paṇāmakiriyā ca amoghā atucchā. Tathā hi dūrāgataṃ dūrato saṃsāraddhānato āgatampi, santaṃ saṃvijjamānaṃ khaṇoyaṃ ayaṃ buddhuppādakkhaṇo na virādhayi nātikkami, maṃ atikkamitvā na gatoti attho.
५०९. बुद्धदस्सनहेतु निब्बानप्पत्तो अहं आयतिं उप्पज्जनकभवे मम पटिसन्धिं विचिनन्तो उपपरिक्खन्तो न पस्सामीति सम्बन्धो। निरूपधि खन्धूपधिकिलेसूपधीहि विरहितो विप्पमुत्तो सब्बकिलेसेहि विनाभूतो उपसन्तो किलेसपरिळाहाभावेन सन्तमानसो चरामि अहन्ति सम्बन्धो।
509. Buddhadassanahetu nibbānappatto ahaṃ āyatiṃ uppajjanakabhave mama paṭisandhiṃ vicinanto upaparikkhanto na passāmīti sambandho. Nirūpadhi khandhūpadhikilesūpadhīhi virahito vippamutto sabbakilesehi vinābhūto upasanto kilesapariḷāhābhāvena santamānaso carāmi ahanti sambandho.
५१०. पुन अत्तनो बुद्धदस्सनाय उपमं दस्सेन्तो यथापि पदुमं नामातिआदिमाह। सूरियरंसेन सूरियरंसिसम्फस्सेन यथा पदुमं नाम अपि पुप्फति विकसति महावीर वीरुत्तम अहं तथा एव बुद्धरंसेन बुद्धेन भगवता देसितधम्मरंसिप्पभावेन पुप्फितोति अत्थो।
510. Puna attano buddhadassanāya upamaṃ dassento yathāpi padumaṃ nāmātiādimāha. Sūriyaraṃsena sūriyaraṃsisamphassena yathā padumaṃ nāma api pupphati vikasati mahāvīra vīruttama ahaṃ tathā eva buddharaṃsena buddhena bhagavatā desitadhammaraṃsippabhāvena pupphitoti attho.
५११-१२. पुन बुद्धदस्सनेन निब्बानदस्सनं दीपेन्तो यथा बलाकातिआदिमाह। तत्थ बलाकयोनिम्हि बलाकजातियं सदा सब्बस्मिं काले पुमा पुरिसो यथा न विज्जति। पुमे अविज्जमाने कथं बलाकानं गब्भग्गहणं होतीति चे? मेघेसु गज्जमानेसु सद्दं करोन्तेसु मेघगज्जनं सुत्वा ता बलाकिनियो सदा सब्बकाले गब्भं गण्हन्ति अण्डं धारेन्तीति अत्थो। याव यत्तकं कालं मेघो न गज्जति मेघो सद्दं न करोति, ताव तत्तकं कालं चिरं चिरकालेन गब्भं अण्डं धारेन्ति। यदा यस्मिं काले मेघो पवस्सति पकारेन गज्जित्वा वस्सति वुट्ठिधारं पग्घरति, तदा तस्मिं काले भारतो गब्भधारणतो परिमुच्चन्ति अण्डं पातेन्तीति अत्थो।
511-12. Puna buddhadassanena nibbānadassanaṃ dīpento yathā balākātiādimāha. Tattha balākayonimhi balākajātiyaṃ sadā sabbasmiṃ kāle pumā puriso yathā na vijjati. Pume avijjamāne kathaṃ balākānaṃ gabbhaggahaṇaṃ hotīti ce? Meghesu gajjamānesu saddaṃ karontesu meghagajjanaṃ sutvā tā balākiniyo sadā sabbakāle gabbhaṃ gaṇhanti aṇḍaṃ dhārentīti attho. Yāva yattakaṃ kālaṃ megho na gajjati megho saddaṃ na karoti, tāva tattakaṃ kālaṃ ciraṃ cirakālena gabbhaṃ aṇḍaṃ dhārenti. Yadā yasmiṃ kāle megho pavassati pakārena gajjitvā vassati vuṭṭhidhāraṃ paggharati, tadā tasmiṃ kāle bhārato gabbhadhāraṇato parimuccanti aṇḍaṃ pātentīti attho.
५१३. ततो परं उपमेय्यसम्पदं दस्सेन्तो पदुमुत्तरबुद्धस्सातिआदिमाह। पदुमुत्तरस्स बुद्धस्स धम्ममेघेन वोहारपरमत्थदेसनासङ्खातमेघेन गज्जतो गज्जन्तस्स देसेन्तस्स धम्ममेघस्स सद्देन घोसानुसारेन अहं तदा धम्मगब्भं विवट्टूपनिस्सयं दानसीलादिपुञ्ञसम्भारगब्भं अगण्हिं गहेसिं तथाति सम्बन्धो।
513. Tato paraṃ upameyyasampadaṃ dassento padumuttarabuddhassātiādimāha. Padumuttarassa buddhassa dhammameghena vohāraparamatthadesanāsaṅkhātameghena gajjato gajjantassa desentassa dhammameghassa saddena ghosānusārena ahaṃ tadā dhammagabbhaṃ vivaṭṭūpanissayaṃ dānasīlādipuññasambhāragabbhaṃ agaṇhiṃ gahesiṃ tathāti sambandho.
५१४. सतसहस्सुपादाय कप्पसतसहस्सं आदिं कत्वा पुञ्ञगब्भं दानसीलादिपुञ्ञसम्भारं अहं धरेमि पूरेमि। याव धम्ममेघो धम्मदेसना न गज्जति बुद्धेन न देसीयति, ताव अहं भारतो संसारगब्भभारतो नप्पमुच्चामि न मोचेमि न विसुं भवामीति सम्बन्धो।
514.Satasahassupādāya kappasatasahassaṃ ādiṃ katvā puññagabbhaṃ dānasīlādipuññasambhāraṃ ahaṃ dharemi pūremi. Yāva dhammamegho dhammadesanā na gajjati buddhena na desīyati, tāva ahaṃ bhārato saṃsāragabbhabhārato nappamuccāmi na mocemi na visuṃ bhavāmīti sambandho.
५१५. भन्ते, सक्यमुनि सक्यवंसप्पभव यदा यस्मिं काले सुद्धोदनमहाराजस्स तव पितु रम्मे रमणीये कपिलवत्थवे कपिलवत्थुनामके नगरे तुवं धम्ममेघेन गज्जति घोसेति, तदा तस्मिं काले अहं भारतो संसारगब्भभारतो परिमुच्चिं मुत्तो अहोसिन्ति सम्बन्धो।
515. Bhante, sakyamuni sakyavaṃsappabhava yadā yasmiṃ kāle suddhodanamahārājassa tava pitu ramme ramaṇīye kapilavatthave kapilavatthunāmake nagare tuvaṃ dhammameghena gajjati ghoseti, tadā tasmiṃ kāle ahaṃ bhārato saṃsāragabbhabhārato parimucciṃ mutto ahosinti sambandho.
५१६. ततो परं अत्तना अधिगते मग्गफले दस्सेन्तो सुञ्ञतन्तिआदिमाह। तत्थ अत्तअत्तनियादीनं अभावतो सुञ्ञतं विमोक्खञ्च रागदोसमोहसब्बकिलेसनिमित्तानं अभावतो, अनिमित्तं विमोक्खञ्च तण्हापणिधिस्स अभावतो, अप्पणिहितं विमोक्खञ्च अरियमग्गं अधिगञ्छिं भावेसिन्ति सम्बन्धो। चतुरो च फले सब्बेति चत्तारि सामञ्ञफलानि सब्बानि सच्छि अकासिन्ति अत्थो। धम्मेवं विजटयिं अहन्ति अहं एवं सब्बधम्मे जटं गहनं विजटयिं विद्धंसेसिन्ति अत्थो।
516. Tato paraṃ attanā adhigate maggaphale dassento suññatantiādimāha. Tattha attaattaniyādīnaṃ abhāvato suññataṃ vimokkhañca rāgadosamohasabbakilesanimittānaṃ abhāvato, animittaṃ vimokkhañca taṇhāpaṇidhissa abhāvato, appaṇihitaṃ vimokkhañca ariyamaggaṃ adhigañchiṃ bhāvesinti sambandho. Caturo ca phale sabbeti cattāri sāmaññaphalāni sabbāni sacchi akāsinti attho. Dhammevaṃ vijaṭayiṃ ahanti ahaṃ evaṃ sabbadhamme jaṭaṃ gahanaṃ vijaṭayiṃ viddhaṃsesinti attho.
दुतियभाणवारवण्णना समत्ता।
Dutiyabhāṇavāravaṇṇanā samattā.
५१७. ततो परं अत्तना अधिगतविसेसमेव दस्सेन्तो अपरिमेय्युपादायातिआदिमाह। तत्थ न परिमेय्योति अपरिमेय्यो, संवच्छरगणनवसेन पमेतुं सङ्खातुं असक्कुणेय्योति अत्थो। तं अपरिमेय्यं कप्पं उपादाय आदिं कत्वा तव सासनं तुय्हं सासनं ‘‘अनागते गोतमस्स भगवतो सासने विनयधरानं अग्गो भवेय्य’’न्ति एवं पत्थेमि। अतीतत्थे वत्तमानवचनं, पत्थेसिन्ति अत्थो। सो मे अत्थोति सो पत्थनासङ्खातो अत्थो मे मया अनुप्पत्तो निप्फादितोति अत्थो। अनुत्तरं सन्तिपदं निब्बानं अनुप्पत्तं अधिगतन्ति सम्बन्धो।
517. Tato paraṃ attanā adhigatavisesameva dassento aparimeyyupādāyātiādimāha. Tattha na parimeyyoti aparimeyyo, saṃvaccharagaṇanavasena pametuṃ saṅkhātuṃ asakkuṇeyyoti attho. Taṃ aparimeyyaṃ kappaṃ upādāya ādiṃ katvā tava sāsanaṃ tuyhaṃ sāsanaṃ ‘‘anāgate gotamassa bhagavato sāsane vinayadharānaṃ aggo bhaveyya’’nti evaṃ patthemi. Atītatthe vattamānavacanaṃ, patthesinti attho. So me atthoti so patthanāsaṅkhāto attho me mayā anuppatto nipphāditoti attho. Anuttaraṃ santipadaṃ nibbānaṃ anuppattaṃ adhigatanti sambandho.
५१८. सो अहं अधिगतत्ता विनये विनयपिटके पारमिं पत्तो परियोसानप्पत्तो। यथापि पाठिको इसीति यथा पदुमुत्तरस्स भगवतो सासने विनयधरानं अग्गो इसि भिक्खु पाठिको पाकटो अहोसि, तथेवाहन्ति अत्थो। न मे समसमो अत्थीति विनयधारिताय मे मया समसमो समानो अञ्ञो न अत्थीति अत्थो। सासनं ओवादानुसासनीसङ्खातं सासनं धारेमि पूरेमीति अत्थो।
518. So ahaṃ adhigatattā vinaye vinayapiṭake pāramiṃ patto pariyosānappatto. Yathāpi pāṭhiko isīti yathā padumuttarassa bhagavato sāsane vinayadharānaṃ aggo isi bhikkhu pāṭhiko pākaṭo ahosi, tathevāhanti attho. Na me samasamo atthīti vinayadhāritāya me mayā samasamo samāno añño na atthīti attho. Sāsanaṃ ovādānusāsanīsaṅkhātaṃ sāsanaṃ dhāremi pūremīti attho.
५१९. पुनपि अत्तनो विसेसं दस्सेन्तो विनये खन्धके चापीतिआदिमाह। तत्थ विनयेति उभतोविभङ्गे। खन्धकेति महावग्गचूळवग्गे। तिकच्छेदे चाति तिकसङ्घादिसेसतिकपाचित्तियादिके च। पञ्चमेति परिवारे च। एत्थ एतस्मिं सकले विनयपिटके मय्हं विमति द्वेळ्हकं नत्थि न संविज्जति। अक्खरेति विनयपिटकपरियापन्ने अ-कारादिके अक्खरे। ब्यञ्जनेति क-कारादिके ब्यञ्जने वा मे विमति संसयो नत्थीति सम्बन्धो।
519. Punapi attano visesaṃ dassento vinaye khandhake cāpītiādimāha. Tattha vinayeti ubhatovibhaṅge. Khandhaketi mahāvaggacūḷavagge. Tikacchede cāti tikasaṅghādisesatikapācittiyādike ca. Pañcameti parivāre ca. Ettha etasmiṃ sakale vinayapiṭake mayhaṃ vimati dveḷhakaṃ natthi na saṃvijjati. Akkhareti vinayapiṭakapariyāpanne a-kārādike akkhare. Byañjaneti ka-kārādike byañjane vā me vimati saṃsayo natthīti sambandho.
५२०. निग्गहे पटिकम्मे चाति पापभिक्खूनं निग्गहे च सापत्तिकानं भिक्खूनं परिवासदानादिके पटिकम्मे च ठानाट्ठाने च कारणे च अकारणे च कोविदो छेकोति अत्थो। ओसारणे च तज्जनीयादिकम्मस्स पटिप्पस्सद्धिवसेन ओसारणे पवेसने च। वुट्ठापने च आपत्तितो वुट्ठापने निरापत्तिकरणे च छेकोति सम्बन्धो। सब्बत्थ पारमिं गतोति सब्बस्मिं विनयकम्मे परियोसानं पत्तो, दक्खो छेकोति अत्थो।
520.Niggahepaṭikamme cāti pāpabhikkhūnaṃ niggahe ca sāpattikānaṃ bhikkhūnaṃ parivāsadānādike paṭikamme ca ṭhānāṭṭhāne ca kāraṇe ca akāraṇe ca kovido chekoti attho. Osāraṇe ca tajjanīyādikammassa paṭippassaddhivasena osāraṇe pavesane ca. Vuṭṭhāpane ca āpattito vuṭṭhāpane nirāpattikaraṇe ca chekoti sambandho. Sabbattha pāramiṃ gatoti sabbasmiṃ vinayakamme pariyosānaṃ patto, dakkho chekoti attho.
५२१. विनये खन्धके चापीति वुत्तप्पकारे विनये च खन्धके च, पदं सुत्तपदं निक्खिपित्वा पट्ठपेत्वा। उभतो विनिवेठेत्वाति विनयतो खन्धकतो चाति उभयतो निब्बत्तेत्वा विजटेत्वा नयं आहरित्वा। रसतोति किच्चतो। ओसरेय्यं ओसारणं करोमीति अत्थो।
521.Vinaye khandhake cāpīti vuttappakāre vinaye ca khandhake ca, padaṃ suttapadaṃ nikkhipitvā paṭṭhapetvā. Ubhato viniveṭhetvāti vinayato khandhakato cāti ubhayato nibbattetvā vijaṭetvā nayaṃ āharitvā. Rasatoti kiccato. Osareyyaṃ osāraṇaṃ karomīti attho.
५२२. निरुत्तिया च कुसलोति ‘‘रुक्खो पटो कुम्भो माला चित्त’’न्तिआदीसु वोहारेसु छेको। अत्थानत्थे च कोविदोति अत्थे वड्ढियं अनत्थे हानियञ्च कोविदो दक्खोति अत्थो। अनञ्ञातं मया नत्थीति विनयपिटके सकले वा पिटकत्तये मया अनञ्ञातं अविदितं अपाकटं किञ्चि नत्थीति अत्थो। एकग्गो सत्थु सासनेति बुद्धसासने अहमेव एको विनयधरानं अग्गो सेट्ठो उत्तमोति अत्थो।
522.Niruttiyā ca kusaloti ‘‘rukkho paṭo kumbho mālā citta’’ntiādīsu vohāresu cheko. Atthānatthe ca kovidoti atthe vaḍḍhiyaṃ anatthe hāniyañca kovido dakkhoti attho. Anaññātaṃ mayā natthīti vinayapiṭake sakale vā piṭakattaye mayā anaññātaṃ aviditaṃ apākaṭaṃ kiñci natthīti attho. Ekaggo satthu sāsaneti buddhasāsane ahameva eko vinayadharānaṃ aggo seṭṭho uttamoti attho.
५२३. रूपदक्खे अहं अज्जाति अज्ज एतरहि काले सक्यपुत्तस्स भगवतो सासने पावचने अहं रूपदक्खे रूपदस्सने विनयविनिच्छयदस्सने सब्बं कङ्खं सकलं संसयं विनोदेमि विनासेमीति सम्बन्धो। छिन्दामि सब्बसंसयन्ति ‘‘अहोसिं नु खो अहमतीतमद्धान’’न्तिआदिकं (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०; महानि॰ १७४) कालत्तयं आरब्भ उप्पन्नं सब्बं सोळसविधं कङ्खं छिन्दामि वूपसमेमि सब्बसो विद्धंसेमीति अत्थो।
523.Rūpadakkhe ahaṃ ajjāti ajja etarahi kāle sakyaputtassa bhagavato sāsane pāvacane ahaṃ rūpadakkhe rūpadassane vinayavinicchayadassane sabbaṃ kaṅkhaṃ sakalaṃ saṃsayaṃ vinodemi vināsemīti sambandho. Chindāmi sabbasaṃsayanti ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhāna’’ntiādikaṃ (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20; mahāni. 174) kālattayaṃ ārabbha uppannaṃ sabbaṃ soḷasavidhaṃ kaṅkhaṃ chindāmi vūpasamemi sabbaso viddhaṃsemīti attho.
५२४. पदं अनुपदञ्चापीति पदं पुब्बपदञ्च अनुपदं परपदञ्च अक्खरं एकेकमक्खरञ्च ब्यञ्जनं सिथिलधनितादिदसविधं ब्यञ्जनविधानञ्च। निदानेति तेन समयेनातिआदिके निदाने च। परियोसानेति निगमने। सब्बत्थ कोविदोति सब्बेसु छसु ठानेसु छेकोति अत्थो।
524.Padaṃ anupadañcāpīti padaṃ pubbapadañca anupadaṃ parapadañca akkharaṃ ekekamakkharañca byañjanaṃ sithiladhanitādidasavidhaṃ byañjanavidhānañca. Nidāneti tena samayenātiādike nidāne ca. Pariyosāneti nigamane. Sabbattha kovidoti sabbesu chasu ṭhānesu chekoti attho.
५२५. ततो परं भगवतोयेव गुणे पकासेन्तो यथापि राजा बलवातिआदिमाह। तत्थ यथा बलवा थामबलसम्पन्नो सेनाबलसम्पन्नो वा राजा, परं परेसं पटिराजूनं सेनं निग्गण्हित्वा निस्सेसतो गहेत्वा पलापेत्वा वा, तपे तपेय्य सन्तपेय्य दुक्खापेय्य। विजिनित्वान सङ्गामन्ति सङ्गामं परसेनाय समागमं युद्धं विजिनित्वा विसेसेन जिनित्वा जयं पत्वा। नगरं तत्थ मापयेति तत्थ तस्मिं विजितट्ठाने नगरं पासादहम्मियादिविभूसितं वसनट्ठानं मापये कारापेय्याति अत्थो।
525. Tato paraṃ bhagavatoyeva guṇe pakāsento yathāpi rājā balavātiādimāha. Tattha yathā balavā thāmabalasampanno senābalasampanno vā rājā, paraṃ paresaṃ paṭirājūnaṃ senaṃ niggaṇhitvā nissesato gahetvā palāpetvā vā, tape tapeyya santapeyya dukkhāpeyya. Vijinitvāna saṅgāmanti saṅgāmaṃ parasenāya samāgamaṃ yuddhaṃ vijinitvā visesena jinitvā jayaṃ patvā. Nagaraṃ tattha māpayeti tattha tasmiṃ vijitaṭṭhāne nagaraṃ pāsādahammiyādivibhūsitaṃ vasanaṭṭhānaṃ māpaye kārāpeyyāti attho.
५२६. पाकारं परिखञ्चापीति तत्थ मापितनगरे पाकारं सुधाधवलइट्ठकामयपाकारञ्च कारयेति सम्बन्धो। परिखञ्चापि कद्दमपरिखं, उदकपरिखं, सुक्खपरिखञ्च अपि कारये। एसिकं द्वारकोट्ठकन्ति नगरसोभनत्थं उस्सापितएसिकाथम्भञ्च महन्तं कोट्ठकञ्च चतुभूमकादिद्वारकोट्ठकञ्च कारये। अट्टालके च विविधेति चतुभूमकादिभेदे अतिउच्चअट्टालके च विविधे नानप्पकारके बहू कारये कारापेय्याति सम्बन्धो।
526.Pākāraṃ parikhañcāpīti tattha māpitanagare pākāraṃ sudhādhavalaiṭṭhakāmayapākārañca kārayeti sambandho. Parikhañcāpi kaddamaparikhaṃ, udakaparikhaṃ, sukkhaparikhañca api kāraye. Esikaṃ dvārakoṭṭhakanti nagarasobhanatthaṃ ussāpitaesikāthambhañca mahantaṃ koṭṭhakañca catubhūmakādidvārakoṭṭhakañca kāraye. Aṭṭālake ca vividheti catubhūmakādibhede atiuccaaṭṭālake ca vividhe nānappakārake bahū kāraye kārāpeyyāti sambandho.
५२७. सिङ्घाटकं चच्चरञ्चाति न केवलं पाकारादयो कारये, सिङ्घाटकं चतुमग्गसन्धिञ्च चच्चरं अन्तरावीथिञ्च कारयेति सम्बन्धो। सुविभत्तन्तरापणन्ति सुट्ठु विभत्तं विभागतो कोट्ठासवन्तं अन्तरापणं अनेकापणसहस्सं कारापेय्याति अत्थो। कारयेय्य सभं तत्थाति तस्मिं मापितनगरे सभं धम्माधिकरणसालं कारये। अत्थानत्थविनिच्छयं वड्ढिञ्च अवड्ढिञ्च विनिच्छयकरणत्थं विनिच्छयसालं कारयेति सम्बन्धो।
527.Siṅghāṭakaṃ caccarañcāti na kevalaṃ pākārādayo kāraye, siṅghāṭakaṃ catumaggasandhiñca caccaraṃ antarāvīthiñca kārayeti sambandho. Suvibhattantarāpaṇanti suṭṭhu vibhattaṃ vibhāgato koṭṭhāsavantaṃ antarāpaṇaṃ anekāpaṇasahassaṃ kārāpeyyāti attho. Kārayeyya sabhaṃ tatthāti tasmiṃ māpitanagare sabhaṃ dhammādhikaraṇasālaṃ kāraye. Atthānatthavinicchayaṃ vaḍḍhiñca avaḍḍhiñca vinicchayakaraṇatthaṃ vinicchayasālaṃ kārayeti sambandho.
५२८. निग्घातत्थं अमित्तानन्ति पटिराजूनं पटिबाहनत्थं। छिद्दाछिद्दञ्च जानितुन्ति दोसञ्च अदोसञ्च जानितुं। बलकायस्स रक्खायाति हत्थिअस्सरथपत्तिसङ्खातस्स बलकायस्स सेनासमूहस्स आरक्खणत्थाय सो नगरसामिको राजा, सेनापच्चं सेनापतिं सेनानायकं महामत्तं ठपेति ठानन्तरे पतिट्ठपेतीति अत्थो।
528.Nigghātatthaṃ amittānanti paṭirājūnaṃ paṭibāhanatthaṃ. Chiddāchiddañca jānitunti dosañca adosañca jānituṃ. Balakāyassa rakkhāyāti hatthiassarathapattisaṅkhātassa balakāyassa senāsamūhassa ārakkhaṇatthāya so nagarasāmiko rājā, senāpaccaṃ senāpatiṃ senānāyakaṃ mahāmattaṃ ṭhapeti ṭhānantare patiṭṭhapetīti attho.
५२९. आरक्खत्थाय भण्डस्साति जातरूपरजतमुत्तामणिआदिराजभण्डस्स आरक्खणत्थाय समन्ततो गोपनत्थाय मे मय्हं भण्डं मा विनस्सीति निधानकुसलं रक्खणे कुसलं छेकं नरं पुरिसं भण्डरक्खं भण्डरक्खन्तं सो राजा भण्डागारे ठपेतीति सम्बन्धो।
529.Ārakkhatthāyabhaṇḍassāti jātarūparajatamuttāmaṇiādirājabhaṇḍassa ārakkhaṇatthāya samantato gopanatthāya me mayhaṃ bhaṇḍaṃ mā vinassīti nidhānakusalaṃ rakkhaṇe kusalaṃ chekaṃ naraṃ purisaṃ bhaṇḍarakkhaṃ bhaṇḍarakkhantaṃ so rājā bhaṇḍāgāre ṭhapetīti sambandho.
५३०. ममत्तो होति यो रञ्ञोति यो पण्डितो रञ्ञो ममत्तो मामको पक्खपातो होति। वुद्धिं यस्स च इच्छतीति अस्स रञ्ञो वुद्धिञ्च विरूळ्हिं यो इच्छति कामेति, तस्स इत्थम्भूतस्स पण्डितस्स राजा अधिकरणं विनिच्छयाधिपच्चं देति मित्तस्स मित्तभावस्स पटिपज्जितुन्ति सम्बन्धो।
530.Mamatto hoti yo raññoti yo paṇḍito rañño mamatto māmako pakkhapāto hoti. Vuddhiṃ yassa ca icchatīti assa rañño vuddhiñca virūḷhiṃ yo icchati kāmeti, tassa itthambhūtassa paṇḍitassa rājā adhikaraṇaṃ vinicchayādhipaccaṃ deti mittassa mittabhāvassa paṭipajjitunti sambandho.
५३१. उप्पातेसूति उक्कापातदिसाडाहादिउप्पातेसु च। निमित्तेसूति मूसिकच्छिन्नादीसु ‘‘इदं निमित्तं सुभं, इदं निमित्तं असुभ’’न्ति एवं निमित्तजाननसत्थेसु च। लक्खणेसु चाति इत्थिपुरिसानं हत्थपादलक्खणजाननसत्थेसु च कोविदं छेकं अज्झायकं अनेकेसं सिस्सानं ब्याकरणवाचकं मन्तधरं वेदत्तयसङ्खातमन्तधारकं पण्डितं सो राजा पोरोहिच्चे पुरोहितट्ठानन्तरे ठपेतीति सम्बन्धो।
531.Uppātesūti ukkāpātadisāḍāhādiuppātesu ca. Nimittesūti mūsikacchinnādīsu ‘‘idaṃ nimittaṃ subhaṃ, idaṃ nimittaṃ asubha’’nti evaṃ nimittajānanasatthesu ca. Lakkhaṇesu cāti itthipurisānaṃ hatthapādalakkhaṇajānanasatthesu ca kovidaṃ chekaṃ ajjhāyakaṃ anekesaṃ sissānaṃ byākaraṇavācakaṃ mantadharaṃ vedattayasaṅkhātamantadhārakaṃ paṇḍitaṃ so rājā porohicce purohitaṭṭhānantare ṭhapetīti sambandho.
५३२. एतेहङ्गेहि सम्पन्नोति एतेहि वुत्तप्पकारेहि अङ्गेहि अवयवेहि सम्पन्नो समङ्गीभूतो सो राजा ‘‘खत्तियो’’ति पवुच्चति कथीयतीति सम्बन्धो। सदा रक्खन्ति राजानन्ति एते सेनापच्चादयो अमच्चा सदा सब्बकालं तं राजानं रक्खन्ति गोपेन्ति। किमिव? चक्कवाकोव दुक्खितं दुक्खप्पत्तं सकञातिं रक्खन्तो चक्कवाको पक्खी इवाति अत्थो।
532.Etehaṅgehi sampannoti etehi vuttappakārehi aṅgehi avayavehi sampanno samaṅgībhūto so rājā ‘‘khattiyo’’ti pavuccati kathīyatīti sambandho. Sadā rakkhanti rājānanti ete senāpaccādayo amaccā sadā sabbakālaṃ taṃ rājānaṃ rakkhanti gopenti. Kimiva? Cakkavākova dukkhitaṃ dukkhappattaṃ sakañātiṃ rakkhanto cakkavāko pakkhī ivāti attho.
५३३. तथेव त्वं महावीराति वीरुत्तम, यथा सो राजा सेनापच्चादिअङ्गसम्पन्नो नगरद्वारं थकेत्वा पटिवसति, तथेव तुवं हतामित्तो निहतपच्चत्थिको खत्तियो इव सदेवकस्स लोकस्स सह देवेहि पवत्तमानस्स लोकस्स धम्मराजा धम्मेन समेन राजा दसपारमिताधम्मपरिपूरणेन राजभूतत्ता ‘‘धम्मराजा’’ति पवुच्चति कथीयतीति सम्बन्धो।
533.Tatheva tvaṃ mahāvīrāti vīruttama, yathā so rājā senāpaccādiaṅgasampanno nagaradvāraṃ thaketvā paṭivasati, tatheva tuvaṃ hatāmitto nihatapaccatthiko khattiyo iva sadevakassa lokassa saha devehi pavattamānassa lokassa dhammarājā dhammena samena rājā dasapāramitādhammaparipūraṇena rājabhūtattā ‘‘dhammarājā’’ti pavuccati kathīyatīti sambandho.
५३४. तित्थिये नीहरित्वानाति धम्मराजभावेन पटिपक्खभूते सकलतित्थिये नीहरित्वा निस्सेसेन हरित्वा निब्बिसेवनं कत्वा ससेनकं धारञ्चापि सेनाय सह वसवत्तिमारम्पि नीहरित्वा । तमन्धकारं विधमित्वाति तमसङ्खातं मोहन्धकारं विधमित्वा विद्धंसेत्वा। धम्मनगरं सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मसङ्खातं, खन्धायतनधातुपटिच्चसमुप्पादबलबोज्झङ्गगम्भीरनयसमन्तपट्ठानधम्मसङ्खातं वा नगरं अमापयि निम्मिनि पतिट्ठापेसीति अत्थो।
534.Titthiye nīharitvānāti dhammarājabhāvena paṭipakkhabhūte sakalatitthiye nīharitvā nissesena haritvā nibbisevanaṃ katvā sasenakaṃ dhārañcāpi senāya saha vasavattimārampi nīharitvā . Tamandhakāraṃvidhamitvāti tamasaṅkhātaṃ mohandhakāraṃ vidhamitvā viddhaṃsetvā. Dhammanagaraṃ sattatiṃsabodhipakkhiyadhammasaṅkhātaṃ, khandhāyatanadhātupaṭiccasamuppādabalabojjhaṅgagambhīranayasamantapaṭṭhānadhammasaṅkhātaṃ vā nagaraṃ amāpayi nimmini patiṭṭhāpesīti attho.
५३५. सीलं पाकारकं तत्थाति तस्मिं पतिट्ठापिते धम्मनगरे चतुपारिसुद्धिसीलं पाकारं। ञाणं ते द्वारकोट्ठकन्ति ते तुय्हं सब्बञ्ञुतञ्ञाणआसयानुसयञाणअनागतंसञाणअतीतंसञाणादिकमेव ञाणं द्वारकोट्ठकन्ति अत्थो। सद्धा ते एसिका वीराति, भन्ते, असिथिलपरक्कम ते तुय्हं दीपङ्करपादमूलतो पभुति सब्बञ्ञुतञ्ञाणकारणा सद्दहनसद्धा उस्सापितअलङ्कारअलङ्कतथम्भोति अत्थो। द्वारपालो च संवरोति ते तुय्हं छद्वारिकसंवरो रक्खावरणगुत्ति द्वारपालो द्वाररक्खकोति अत्थो।
535.Sīlaṃ pākārakaṃ tatthāti tasmiṃ patiṭṭhāpite dhammanagare catupārisuddhisīlaṃ pākāraṃ. Ñāṇaṃ te dvārakoṭṭhakanti te tuyhaṃ sabbaññutaññāṇaāsayānusayañāṇaanāgataṃsañāṇaatītaṃsañāṇādikameva ñāṇaṃ dvārakoṭṭhakanti attho. Saddhā te esikā vīrāti, bhante, asithilaparakkama te tuyhaṃ dīpaṅkarapādamūlato pabhuti sabbaññutaññāṇakāraṇā saddahanasaddhā ussāpitaalaṅkāraalaṅkatathambhoti attho. Dvārapālo ca saṃvaroti te tuyhaṃ chadvārikasaṃvaro rakkhāvaraṇagutti dvārapālo dvārarakkhakoti attho.
५३६. सतिपट्ठानमट्टालन्ति ते तुय्हं चतुसतिपट्ठानअट्टालमुण्डच्छदनं। पञ्ञा ते चच्चरं मुनेति, भन्ते, मुने ञाणवन्त ते तुय्हं पाटिहारियादिअनेकविधा पञ्ञा चच्चरं मग्गसमोधानं नगरवीथीति अत्थो। इद्धिपादञ्च सिङ्घाटन्ति तुय्हं छन्दवीरियचित्तवीमंससङ्खाता चत्तारो इद्धिपादा सिङ्घाटं चतुमग्गसन्ति। धम्मवीथि सुमापितन्ति सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मसङ्खाताय वीथिया सुट्ठु मापितं सज्जितं, तं धम्मनगरन्ति अत्थो।
536.Satipaṭṭhānamaṭṭālanti te tuyhaṃ catusatipaṭṭhānaaṭṭālamuṇḍacchadanaṃ. Paññā te caccaraṃ muneti, bhante, mune ñāṇavanta te tuyhaṃ pāṭihāriyādianekavidhā paññā caccaraṃ maggasamodhānaṃ nagaravīthīti attho. Iddhipādañca siṅghāṭanti tuyhaṃ chandavīriyacittavīmaṃsasaṅkhātā cattāro iddhipādā siṅghāṭaṃ catumaggasanti. Dhammavīthi sumāpitanti sattatiṃsabodhipakkhiyadhammasaṅkhātāya vīthiyā suṭṭhu māpitaṃ sajjitaṃ, taṃ dhammanagaranti attho.
५३७. सुत्तन्तं अभिधम्मञ्चाति तव तुय्हं एत्थ धम्मनगरे सुत्तन्तं अभिधम्मं विनयञ्च केवलं सकलं सुत्तगेय्यादिकं नवङ्गं बुद्धवचनं धम्मसभा धम्माधिकरणसालाति अत्थो।
537.Suttantaṃ abhidhammañcāti tava tuyhaṃ ettha dhammanagare suttantaṃ abhidhammaṃ vinayañca kevalaṃ sakalaṃ suttageyyādikaṃ navaṅgaṃ buddhavacanaṃ dhammasabhā dhammādhikaraṇasālāti attho.
५३८. सुञ्ञतं अनिमित्तञ्चाति अनत्तानुपस्सनावसेन पटिलद्धं सुञ्ञतविहारञ्च, अनिच्चानुपस्सनावसेन पटिलद्धं अनिमित्तविहारञ्च। विहारञ्चप्पणिहितन्ति दुक्खानुपस्सनावसेन पटिलद्धं अप्पणिहितविहारञ्च। आनेञ्जञ्चाति अचलं अफन्दितं चतुसामञ्ञफलसङ्खातं आनेञ्जविहारञ्च। निरोधो चाति सब्बदुक्खनिरोधं निब्बानञ्च। एसा धम्मकुटी तवाति एसा सब्बनवलोकुत्तरधम्मसङ्खाता तव तुय्हं धम्मकुटि वसनगेहन्ति अत्थो।
538.Suññataṃ animittañcāti anattānupassanāvasena paṭiladdhaṃ suññatavihārañca, aniccānupassanāvasena paṭiladdhaṃ animittavihārañca. Vihārañcappaṇihitanti dukkhānupassanāvasena paṭiladdhaṃ appaṇihitavihārañca. Āneñjañcāti acalaṃ aphanditaṃ catusāmaññaphalasaṅkhātaṃ āneñjavihārañca. Nirodho cāti sabbadukkhanirodhaṃ nibbānañca. Esā dhammakuṭī tavāti esā sabbanavalokuttaradhammasaṅkhātā tava tuyhaṃ dhammakuṭi vasanagehanti attho.
५३९. पञ्ञाय अग्गो निक्खित्तोति पञ्ञावसेन पञ्ञवन्तानं अग्गो। इति भगवता निक्खित्तो ठपितो थेरो पटिभाने च पञ्ञाय कत्तब्बे किच्चे, युत्तमुत्तपटिभाने वा कोविदो छेको नामेन सारिपुत्तोति पाकटो तव तुय्हं धम्मसेनापति तया देसितस्स पिटकत्तयधम्मसमूहस्स धारणतो पति पधानो हुत्वा सेनाकिच्चं करोतीति अत्थो।
539.Paññāyaaggo nikkhittoti paññāvasena paññavantānaṃ aggo. Iti bhagavatā nikkhitto ṭhapito thero paṭibhāne ca paññāya kattabbe kicce, yuttamuttapaṭibhāne vā kovido cheko nāmena sāriputtoti pākaṭo tava tuyhaṃ dhammasenāpati tayā desitassa piṭakattayadhammasamūhassa dhāraṇato pati padhāno hutvā senākiccaṃ karotīti attho.
५४०. चुतूपपातकुसलोति भन्ते मुनि, चुतूपपाते चुतिया उपपत्तिया च कुसलो छेको। इद्धिया पारमिं गतोति ‘‘एकोपि हुत्वा बहुधा होति, बहुधापि हुत्वा एको होती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२३८; पटि॰ म॰ १.१०२) वुत्ताय इद्धिप्पभेदाय पारमिं परियोसानं गतो पत्तो नामेन कोलितो नाम मोग्गल्लानत्थेरो पोरोहिच्चो तव तुय्हं पुरोहितोति सम्बन्धो।
540.Cutūpapātakusaloti bhante muni, cutūpapāte cutiyā upapattiyā ca kusalo cheko. Iddhiyā pāramiṃ gatoti ‘‘ekopi hutvā bahudhā hoti, bahudhāpi hutvā eko hotī’’tiādinā (dī. ni. 1.238; paṭi. ma. 1.102) vuttāya iddhippabhedāya pāramiṃ pariyosānaṃ gato patto nāmena kolito nāma moggallānatthero porohicco tava tuyhaṃ purohitoti sambandho.
५४१. पोराणकवंसधरोति भन्ते मुने, ञाणवन्तं पोराणस्स वंसस्स धारको, परम्परजाननको वा उग्गतेजो पाकटतेजो, दुरासदो आसादेतुं घट्टेतुं दुक्खो असक्कुणेय्योति अत्थो। धुतवादिगुणेनग्गोति तेचीवरिकङ्गादीनि तेरस धुतङ्गानि वदति ओवदतीति धुतवादीगुणेन धुतङ्गगुणेन अग्गो सेट्ठो महाकस्सपत्थेरो तव तुय्हं अक्खदस्सो वोहारकरणे पधानोति अत्थो।
541.Porāṇakavaṃsadharoti bhante mune, ñāṇavantaṃ porāṇassa vaṃsassa dhārako, paramparajānanako vā uggatejo pākaṭatejo, durāsado āsādetuṃ ghaṭṭetuṃ dukkho asakkuṇeyyoti attho. Dhutavādiguṇenaggoti tecīvarikaṅgādīni terasa dhutaṅgāni vadati ovadatīti dhutavādīguṇena dhutaṅgaguṇena aggo seṭṭho mahākassapatthero tava tuyhaṃ akkhadasso vohārakaraṇe padhānoti attho.
५४२. बहुस्सुतो धम्मधरोति भन्ते मुने, बहूनं चतुरासीतिधम्मक्खन्धसहस्सानं सुतत्ता भगवता भिक्खुसङ्घतो च उग्गहितत्ता बहुस्सुतो अनेकेसं छसतसहस्ससङ्ख्यानं आगमधम्मानं सतिपट्ठानादीनञ्च परमत्थधम्मानं धारणतो धम्मधरो आनन्दो। सब्बपाठी च सासनेति बुद्धसासने सब्बेसं पाठीनं पठन्तानं सज्झायन्तानं भिक्खूनं अग्गो सेट्ठोति सब्बपाठी नामेन आनन्दो नाम थेरो। धम्मारक्खो तवाति तव तुय्हं धम्मस्स पिटकत्तयधम्मभण्डस्स आरक्खो रक्खको पालको, धम्मभण्डागारिकोति अत्थो।
542.Bahussuto dhammadharoti bhante mune, bahūnaṃ caturāsītidhammakkhandhasahassānaṃ sutattā bhagavatā bhikkhusaṅghato ca uggahitattā bahussuto anekesaṃ chasatasahassasaṅkhyānaṃ āgamadhammānaṃ satipaṭṭhānādīnañca paramatthadhammānaṃ dhāraṇato dhammadharo ānando. Sabbapāṭhī ca sāsaneti buddhasāsane sabbesaṃ pāṭhīnaṃ paṭhantānaṃ sajjhāyantānaṃ bhikkhūnaṃ aggo seṭṭhoti sabbapāṭhī nāmena ānando nāma thero. Dhammārakkho tavāti tava tuyhaṃ dhammassa piṭakattayadhammabhaṇḍassa ārakkho rakkhako pālako, dhammabhaṇḍāgārikoti attho.
५४३. एते सब्बे अतिक्कम्माति भगवा भग्यवा सम्मासम्बुद्धो एते सारिपुत्तादयो महानुभावेपि थेरे अतिक्कम्म वज्जेत्वा ममंयेव पमेसि पमाणं अकासि, मनसि अकासीति अत्थो। विनिच्छयं मे पादासीति विनयञ्ञूहि पण्डितेहि देसितं पकासितं विनये विनिच्छयं दोसविचारणं मे मय्हं भगवा पादासि पकारेन अदासि, मय्हमेव भारं अकासीति सम्बन्धो।
543.Etesabbe atikkammāti bhagavā bhagyavā sammāsambuddho ete sāriputtādayo mahānubhāvepi there atikkamma vajjetvā mamaṃyeva pamesi pamāṇaṃ akāsi, manasi akāsīti attho. Vinicchayaṃ me pādāsīti vinayaññūhi paṇḍitehi desitaṃ pakāsitaṃ vinaye vinicchayaṃ dosavicāraṇaṃ me mayhaṃ bhagavā pādāsi pakārena adāsi, mayhameva bhāraṃ akāsīti sambandho.
५४४. यो कोचि विनये पञ्हन्ति यो कोचि भिक्खु बुद्धसावको विनयनिस्सितं पञ्हं मं पुच्छति, तत्थ तस्मिं पुच्छितपञ्हे मे मय्हं चिन्तना विमति कङ्खा नत्थि। तञ्हेवत्थं तं एव पुच्छितं अत्थं अहं कथेमीति सम्बन्धो।
544.Yo koci vinaye pañhanti yo koci bhikkhu buddhasāvako vinayanissitaṃ pañhaṃ maṃ pucchati, tattha tasmiṃ pucchitapañhe me mayhaṃ cintanā vimati kaṅkhā natthi. Tañhevatthaṃ taṃ eva pucchitaṃ atthaṃ ahaṃ kathemīti sambandho.
५४५. यावता बुद्धखेत्तम्हीति यावता यत्तके ठाने बुद्धस्स आणाखेत्ते तं महामुनिं सम्मासम्बुद्धं ठपेत्वा विनये विनयपिटके विनयविनिच्छयकरणे वा मादिसो मया सदिसो नत्थि, अहमेव अग्गो, भिय्यो ममाधिको कुतो भविस्सतीति सम्बन्धो।
545.Yāvatā buddhakhettamhīti yāvatā yattake ṭhāne buddhassa āṇākhette taṃ mahāmuniṃ sammāsambuddhaṃ ṭhapetvā vinaye vinayapiṭake vinayavinicchayakaraṇe vā mādiso mayā sadiso natthi, ahameva aggo, bhiyyo mamādhiko kuto bhavissatīti sambandho.
५४६. भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा भिक्खुसङ्घमज्झे निसिन्नो गोतमो भगवा एवं गज्जति सीहनादं करोति। कथं? विनये उभतोविभङ्गे, खन्धकेसु महावग्गचूळवग्गेसु, च-सद्देन परिवारे, उपालिस्स उपालिना समो सदिसो नत्थीति एवं गज्जति।
546.Bhikkhusaṅghe nisīditvā bhikkhusaṅghamajjhe nisinno gotamo bhagavā evaṃ gajjati sīhanādaṃ karoti. Kathaṃ? Vinaye ubhatovibhaṅge, khandhakesu mahāvaggacūḷavaggesu, ca-saddena parivāre, upālissa upālinā samo sadiso natthīti evaṃ gajjati.
५४७. यावताति यत्तकं बुद्धभणितं बुद्धेन देसितं नवङ्गं सुत्तगेय्यादिसत्थुसासनं सत्थुना पकासितं सब्बं विनयोगधं तं विनये अन्तोपविट्ठं विनयमूलकं इच्चेवं पस्सिनो पस्सन्तस्स।
547.Yāvatāti yattakaṃ buddhabhaṇitaṃ buddhena desitaṃ navaṅgaṃ suttageyyādisatthusāsanaṃ satthunā pakāsitaṃ sabbaṃ vinayogadhaṃ taṃ vinaye antopaviṭṭhaṃ vinayamūlakaṃ iccevaṃ passino passantassa.
५४८. मम कम्मं सरित्वानाति गोतमो सक्यपुङ्गवो सक्यवंसप्पधानो, मम कम्मं मय्हं पुब्बपत्थनाकम्मं अतीतंसञाणेन सरित्वान पच्चक्खतो ञत्वा भिक्खुसङ्घमज्झे गतो ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं भिक्खूनं विनयधरानं यदिदं उपाली’’ति (अ॰ नि॰ १.२१९, २२८) मं एतदग्गे ठाने ठपेसीति सम्बन्धो।
548.Mama kammaṃ saritvānāti gotamo sakyapuṅgavo sakyavaṃsappadhāno, mama kammaṃ mayhaṃ pubbapatthanākammaṃ atītaṃsañāṇena saritvāna paccakkhato ñatvā bhikkhusaṅghamajjhe gato ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ vinayadharānaṃ yadidaṃ upālī’’ti (a. ni. 1.219, 228) maṃ etadagge ṭhāne ṭhapesīti sambandho.
५४९. सतसहस्सुपादायाति सतसहस्सकप्पे आदिं कत्वा यं इमं ठानं अपत्थयिं पत्थेसिं, सो मे अत्थो मया अनुप्पत्तो अधिगतो पटिलद्धो विनये पारमिं गतो कोटिं पत्तोति अत्थो।
549.Satasahassupādāyāti satasahassakappe ādiṃ katvā yaṃ imaṃ ṭhānaṃ apatthayiṃ patthesiṃ, so me attho mayā anuppatto adhigato paṭiladdho vinaye pāramiṃ gato koṭiṃ pattoti attho.
५५०. सक्यानं सक्यवंसराजूनं नन्दिजननो सोमनस्सकारको अहं पुरे पुब्बे कप्पको आसिं अहोसिं, तं जातिं तं कुलं तं योनिं विजहित्वा विसेसेन जहित्वा छड्डेत्वा महेसिनो सम्मासम्बुद्धस्स पुत्तो जातो सक्यपुत्तोति सङ्ख्यं गतो सासनधारणतोति अत्थो।
550.Sakyānaṃ sakyavaṃsarājūnaṃ nandijanano somanassakārako ahaṃ pure pubbe kappako āsiṃ ahosiṃ, taṃ jātiṃ taṃ kulaṃ taṃ yoniṃ vijahitvā visesena jahitvā chaḍḍetvā mahesino sammāsambuddhassa putto jāto sakyaputtoti saṅkhyaṃ gato sāsanadhāraṇatoti attho.
५५१. ततो परं अत्तनो दासकुले निब्बत्तनापदानं दस्सेन्तो इतो दुतियके कप्पेतिआदिमाह। तत्थ इतो भद्दकप्पतो हेट्ठा दुतिये कप्पे नामेन अञ्जसो नाम खत्तियो एको राजा अनन्ततेजो सङ्ख्यातिक्कन्ततेजो अमितयसो पमाणातिक्कन्तपरिवारो महद्धनो अनेककोटिसतसहस्सधनवा भूमिपालो पथवीपालको रक्खको अहोसीति सम्बन्धो।
551. Tato paraṃ attano dāsakule nibbattanāpadānaṃ dassento ito dutiyake kappetiādimāha. Tattha ito bhaddakappato heṭṭhā dutiye kappe nāmena añjaso nāma khattiyo eko rājā anantatejo saṅkhyātikkantatejo amitayaso pamāṇātikkantaparivāro mahaddhano anekakoṭisatasahassadhanavā bhūmipālo pathavīpālako rakkhako ahosīti sambandho.
५५२. तस्स रञ्ञोति तस्स तादिसस्स राजिनो पुत्तो अहं चन्दनो नाम खत्तियो खत्तियकुमारो अहोसिन्ति सम्बन्धो। सो अहं जातिमदेन च यसमदेन च भोगमदेन च उपत्थद्धो थम्भितो उन्नतोति अत्थो।
552.Tassa raññoti tassa tādisassa rājino putto ahaṃ candano nāma khattiyo khattiyakumāro ahosinti sambandho. So ahaṃ jātimadena ca yasamadena ca bhogamadena ca upatthaddho thambhito unnatoti attho.
५५३. नागसतसहस्सानीति सतसहस्सहत्थिनो मातङ्गा मातङ्गकुले जाता तिधा पभिन्ना अक्खिकण्णकोससङ्खातेहि तीहि ठानेहि पभिन्ना मदगळिता सब्बालङ्कारभूसिता सब्बेहि हत्थालङ्कारेहि अलङ्कता सदा सब्बकालं मं परिवारेन्तीति सम्बन्धो।
553.Nāgasatasahassānīti satasahassahatthino mātaṅgā mātaṅgakule jātā tidhā pabhinnā akkhikaṇṇakosasaṅkhātehi tīhi ṭhānehi pabhinnā madagaḷitā sabbālaṅkārabhūsitā sabbehi hatthālaṅkārehi alaṅkatā sadā sabbakālaṃ maṃ parivārentīti sambandho.
५५४. सबलेहि परेतोहन्ति तदा तस्मिं काले अहं सबलेहि अत्तनो सेनाबलेहि परेतो परिवारितो उय्यानं गन्तुकामको इच्छन्तो सिरिकं नाम नागं हत्थिं आरुय्ह अभिरुहित्वा नगरतो निक्खमिन्ति सम्बन्धो।
554.Sabalehi paretohanti tadā tasmiṃ kāle ahaṃ sabalehi attano senābalehi pareto parivārito uyyānaṃ gantukāmako icchanto sirikaṃ nāma nāgaṃ hatthiṃ āruyha abhiruhitvā nagarato nikkhaminti sambandho.
५५५. चरणेन च सम्पन्नोति सीलसंवरादिपन्नरसचरणधम्मेन समन्नागतो गुत्तद्वारो पिहितचक्खादिछद्वारो सुसंवुतो सुट्ठु रक्खितकायचित्तो देवलो नाम सम्बुद्धो पच्चेकसम्बुद्धो, मम मय्हं पुरतो सम्मुखे आगच्छि पापुणीति अत्थो।
555.Caraṇena ca sampannoti sīlasaṃvarādipannarasacaraṇadhammena samannāgato guttadvāro pihitacakkhādichadvāro susaṃvuto suṭṭhu rakkhitakāyacitto devalo nāma sambuddho paccekasambuddho, mama mayhaṃ purato sammukhe āgacchi pāpuṇīti attho.
५५६. पेसेत्वा सिरिकं नागन्ति तं आगतं पच्चेकबुद्धं दिस्वा अहं सिरिकं नाम नागं अभिमुखं पेसेत्वा बुद्धं आसादयिं घट्टेसिं पदुस्सेसिन्ति अत्थो। ततो सञ्जातकोपो सोति ततो तस्मा मया अतीव पीळेत्वा पेसितत्ता सो हत्थिनागो मयि सञ्जातकोपो पदं अत्तनो पादं नुद्धरते न उद्धरति, निच्चलोव होतीति अत्थो।
556.Pesetvāsirikaṃ nāganti taṃ āgataṃ paccekabuddhaṃ disvā ahaṃ sirikaṃ nāma nāgaṃ abhimukhaṃ pesetvā buddhaṃ āsādayiṃ ghaṭṭesiṃ padussesinti attho. Tato sañjātakopo soti tato tasmā mayā atīva pīḷetvā pesitattā so hatthināgo mayi sañjātakopo padaṃ attano pādaṃ nuddharate na uddharati, niccalova hotīti attho.
५५७. नागं दुट्ठमनं दिस्वाति दुट्ठमनं कुद्धचित्तं नादं दिस्वा अहं बुद्धे पच्चेकबुद्धे कोपं अकासिं दोसं उप्पादेसिन्ति अत्थो। विहेसयित्वा सम्बुद्धन्ति देवलं पच्चेकसम्बुद्धं विहेसयित्वा विहेठेत्वा अहं उय्यानं अगमासिन्ति सम्बन्धो।
557.Nāgaṃ duṭṭhamanaṃ disvāti duṭṭhamanaṃ kuddhacittaṃ nādaṃ disvā ahaṃ buddhe paccekabuddhe kopaṃ akāsiṃ dosaṃ uppādesinti attho. Vihesayitvā sambuddhanti devalaṃ paccekasambuddhaṃ vihesayitvā viheṭhetvā ahaṃ uyyānaṃ agamāsinti sambandho.
५५८. सातं तत्थ न विन्दामीति तस्मिं आसादने सातं न विन्दामि। आसादननिमित्तं मधुरं सुखं न लभामीति अत्थो। सिरो पज्जलितो यथाति सिरो मम सीसं पज्जलितो यथा पज्जलमानं विय होतीति अत्थो। परिळाहेन डय्हामीति पच्चेकबुद्धे कोपस्स कतत्ता पच्छानुतापपरिळाहेन डय्हामि उण्हचित्तो होमीति अत्थो।
558.Sātaṃ tattha na vindāmīti tasmiṃ āsādane sātaṃ na vindāmi. Āsādananimittaṃ madhuraṃ sukhaṃ na labhāmīti attho. Siro pajjalito yathāti siro mama sīsaṃ pajjalito yathā pajjalamānaṃ viya hotīti attho. Pariḷāhena ḍayhāmīti paccekabuddhe kopassa katattā pacchānutāpapariḷāhena ḍayhāmi uṇhacitto homīti attho.
५५९. ससागरन्ताति तेनेव पापकम्मबलेन ससागरन्ता सागरपरियोसाना सकलमहापथवी मे मय्हं आदित्ता विय जलिता विय होति खायतीति अत्थो। पितु सन्तिकुपागम्माति एवं भये उप्पन्ने अहं अत्तनो पितु रञ्ञो सन्तिकं उपागम्म उपगन्त्वा इदं वचनं अब्रविं कथेसिन्ति अत्थो।
559.Sasāgarantāti teneva pāpakammabalena sasāgarantā sāgarapariyosānā sakalamahāpathavī me mayhaṃ ādittā viya jalitā viya hoti khāyatīti attho. Pitu santikupāgammāti evaṃ bhaye uppanne ahaṃ attano pitu rañño santikaṃ upāgamma upagantvā idaṃ vacanaṃ abraviṃ kathesinti attho.
५६०. आसीविसंव कुपितन्ति आसीविसं सब्बं कुपितं कुद्धं इव जलमानं अग्गिक्खन्धं इव मत्तं तिधा पभिन्नं दन्तिं दन्तवन्तं कुञ्जरं उत्तमं हत्थिं इव च आगतं यं पच्चेकबुद्धं सयम्भुं सयमेव बुद्धभूतं अहं आसादयिं घट्टेसिन्ति सम्बन्धो।
560.Āsīvisaṃvakupitanti āsīvisaṃ sabbaṃ kupitaṃ kuddhaṃ iva jalamānaṃ aggikkhandhaṃ iva mattaṃ tidhā pabhinnaṃ dantiṃ dantavantaṃ kuñjaraṃ uttamaṃ hatthiṃ iva ca āgataṃ yaṃ paccekabuddhaṃ sayambhuṃ sayameva buddhabhūtaṃ ahaṃ āsādayiṃ ghaṭṭesinti sambandho.
५६१. आसादितो मया बुद्धोति सो पच्चेकबुद्धो मया आसादितो घट्टितो घोरो अञ्ञेहि घट्टेतुं असक्कुणेय्यत्ता घोरो, उग्गतपो पाकटतपो जिनो पञ्च मारे जितवा एवंगुणसम्पन्नो पच्चेकबुद्धो मया घट्टितोति अत्थो। पुरा सब्बे विनस्सामाति तस्मिं पच्चेकबुद्धे कतअनादरेन सब्बे मयं विनस्साम विविधेनाकारेन नस्साम, भस्मा विय भवामाति अत्थो। खमापेस्साम तं मुनिन्ति तं पच्चेकबुद्धं मुनिं याव न विनस्साम, ताव खमापेस्सामाति सम्बन्धो।
561.Āsādito mayā buddhoti so paccekabuddho mayā āsādito ghaṭṭito ghoro aññehi ghaṭṭetuṃ asakkuṇeyyattā ghoro, uggatapo pākaṭatapo jino pañca māre jitavā evaṃguṇasampanno paccekabuddho mayā ghaṭṭitoti attho. Purā sabbe vinassāmāti tasmiṃ paccekabuddhe kataanādarena sabbe mayaṃ vinassāma vividhenākārena nassāma, bhasmā viya bhavāmāti attho. Khamāpessāma taṃ muninti taṃ paccekabuddhaṃ muniṃ yāva na vinassāma, tāva khamāpessāmāti sambandho.
५६२. नो चे तं निज्झापेस्सामाति अत्तदन्तं दमितचित्तं समाहितं एकग्गचित्तं तं पच्चेकबुद्धं नो चे निज्झापेस्साम खमापेस्साम। ओरेन सत्तदिवसा सत्तदिवसतो ओरभागे सत्तदिवसे अनतिक्कमित्वा सम्पुण्णं रट्ठं मे सब्बं विधमिस्सति विनस्सिस्सति।
562.No ce taṃ nijjhāpessāmāti attadantaṃ damitacittaṃ samāhitaṃ ekaggacittaṃ taṃ paccekabuddhaṃ no ce nijjhāpessāma khamāpessāma. Orena sattadivasā sattadivasato orabhāge sattadivase anatikkamitvā sampuṇṇaṃ raṭṭhaṃ me sabbaṃ vidhamissati vinassissati.
५६३. सुमेखलो कोसियो चाति एते सुमेखलादयो चत्तारो राजानो इसयो आसादयित्वा घट्टेत्वा अनादरं कत्वा सरट्ठका सह रट्ठजनपदवासीहि दुग्गता विनासं गताति अत्थो।
563.Sumekhalo kosiyo cāti ete sumekhalādayo cattāro rājāno isayo āsādayitvā ghaṭṭetvā anādaraṃ katvā saraṭṭhakā saha raṭṭhajanapadavāsīhi duggatā vināsaṃ gatāti attho.
५६४. यदा कुप्पन्ति इसयोति यदा यस्मिं काले सञ्ञता कायसञ्ञमादीहि सञ्ञता सन्ता ब्रह्मचारिनो उत्तमचारिनो सेट्ठचारिनो इसयो कुप्पन्ति दोमनस्सा भवन्ति, तदा ससागरं सपब्बतं सदेवकं लोकं विनासेन्तीति सम्बन्धो।
564.Yadākuppanti isayoti yadā yasmiṃ kāle saññatā kāyasaññamādīhi saññatā santā brahmacārino uttamacārino seṭṭhacārino isayo kuppanti domanassā bhavanti, tadā sasāgaraṃ sapabbataṃ sadevakaṃ lokaṃ vināsentīti sambandho.
५६५. तियोजनसहस्सम्हीति तेसं इसीनं आनुभावं ञत्वा ते खमापेतुं अच्चयं अपराधं देसनत्थाय पकासनत्थाय तियोजनसहस्सप्पमाणे पदेसे पुरिसे सन्निपातयिन्ति सम्बन्धो। सयम्भुं उपसङ्कमिन्ति सयम्भुं पच्चेकबुद्धं उपसङ्कमिं समीपं अगमासिन्ति अत्थो।
565.Tiyojanasahassamhīti tesaṃ isīnaṃ ānubhāvaṃ ñatvā te khamāpetuṃ accayaṃ aparādhaṃ desanatthāya pakāsanatthāya tiyojanasahassappamāṇe padese purise sannipātayinti sambandho. Sayambhuṃ upasaṅkaminti sayambhuṃ paccekabuddhaṃ upasaṅkamiṃ samīpaṃ agamāsinti attho.
५६६. अल्लवत्थाति मया सद्धिं रासिभूता सब्बे जना अल्लवत्था उदकेन तिन्तवत्थउत्तरासङ्गा अल्लसिरा तिन्तकेसा पञ्जलीकता मुद्धनि कतअञ्जलिपुटा बुद्धस्स पच्चेकमुनिनो पादे पादसमीपे निपतित्वा निपज्जित्वा इदं वचनमब्रवुन्ति ‘‘खमस्सु त्वं, महावीरा’’तिआदिकं वचनं अब्रवुं कथेसुन्ति अत्थो।
566.Allavatthāti mayā saddhiṃ rāsibhūtā sabbe janā allavatthā udakena tintavatthauttarāsaṅgā allasirā tintakesā pañjalīkatā muddhani kataañjalipuṭā buddhassa paccekamunino pāde pādasamīpe nipatitvā nipajjitvā idaṃ vacanamabravunti ‘‘khamassu tvaṃ, mahāvīrā’’tiādikaṃ vacanaṃ abravuṃ kathesunti attho.
५६७. महावीर वीरुत्तम भन्ते पच्चेकबुद्ध, मया तुम्हेसु अञ्ञाणेन कतं अपराधं खमस्सु त्वं विनोदेहि, मा मनसि करोहीति अत्थो । जनो जनसमूहो तं भगवन्तं अभि विसेसेन याचति। परिळाहं दोसमोहेहि कतचित्तदुक्खपरिळाहं अम्हाकं विनोदेहि तनुं करोहि, नो अम्हाकं रट्ठं सकलरट्ठजनपदवासिनो मा विनासय मा विनासेहीति अत्थो।
567.Mahāvīra vīruttama bhante paccekabuddha, mayā tumhesu aññāṇena kataṃ aparādhaṃ khamassu tvaṃ vinodehi, mā manasi karohīti attho . Jano janasamūho taṃ bhagavantaṃ abhi visesena yācati. Pariḷāhaṃ dosamohehi katacittadukkhapariḷāhaṃ amhākaṃ vinodehi tanuṃ karohi, no amhākaṃ raṭṭhaṃ sakalaraṭṭhajanapadavāsino mā vināsaya mā vināsehīti attho.
५६८. सदेवमानुसा सब्बेति सब्बे मानुसा सदेवा सदानवा पहारादादीहि असुरेहि सह सरक्खसा अयोमयेन कूटेन महामुग्गरेन सदा सब्बकालं मे सिरं मय्हं मत्थकं भिन्देय्युं पदालेय्युं।
568.Sadevamānusā sabbeti sabbe mānusā sadevā sadānavā pahārādādīhi asurehi saha sarakkhasā ayomayena kūṭena mahāmuggarena sadā sabbakālaṃ me siraṃ mayhaṃ matthakaṃ bhindeyyuṃ padāleyyuṃ.
५६९. ततो परं बुद्धानं खमितभावञ्च कोपाभावञ्च पकासेन्तो दके अग्गि न सण्ठातीतिआदिमाह। तत्थ यथा उदके अग्गि न सण्ठाति न पतिट्ठाति, यथा बीजं सेले सिलामये पब्बते न विरुहति, यथा अगदे ओसधे किमि पाणको न सण्ठाति। तथा कोपो चित्तप्पकोपो दुम्मनता बुद्धे पटिविद्धसच्चे पच्चेकबुद्धे न जायति न उप्पज्जतीति अत्थो।
569. Tato paraṃ buddhānaṃ khamitabhāvañca kopābhāvañca pakāsento dake aggi na saṇṭhātītiādimāha. Tattha yathā udake aggi na saṇṭhāti na patiṭṭhāti, yathā bījaṃ sele silāmaye pabbate na viruhati, yathā agade osadhe kimi pāṇako na saṇṭhāti. Tathā kopo cittappakopo dummanatā buddhe paṭividdhasacce paccekabuddhe na jāyati na uppajjatīti attho.
५७०. पुनपि बुद्धानं आनुभावं पकासेन्तो यथा च भूमीतिआदिमाह। तत्थ यथा च भूमि पथवी अचला निच्चला, तथा बुद्धो अचलोति अत्थो। यथा सागरो महासमुद्दो अप्पमेय्यो पमेतुं पमाणं गहेतुं असक्कुणेय्यो, तथा बुद्धो अप्पमेय्योति अत्थो। यथा आकासो अफुट्ठाकासो अनन्तको परियोसानरहितो, एवं तथा बुद्धो अक्खोभियो खोभेतुं आलोळेतुं असक्कुणेय्योति अत्थो।
570. Punapi buddhānaṃ ānubhāvaṃ pakāsento yathā ca bhūmītiādimāha. Tattha yathā ca bhūmi pathavī acalā niccalā, tathā buddho acaloti attho. Yathā sāgaro mahāsamuddo appameyyo pametuṃ pamāṇaṃ gahetuṃ asakkuṇeyyo, tathā buddho appameyyoti attho. Yathā ākāso aphuṭṭhākāso anantako pariyosānarahito, evaṃ tathā buddho akkhobhiyo khobhetuṃ āloḷetuṃ asakkuṇeyyoti attho.
५७१. ततो परं पच्चेकबुद्धस्स खमनवचनं दस्सेन्तो सदा खन्ता महावीरातिआदिमाह। तत्थ महावीरा उत्तमवीरियवन्ता बुद्धा तपस्सिनो पापानं तपनतो ‘‘तपो’’ति लद्धनामेन वीरियेन समन्नागता खन्ता च खन्तिया च सम्पन्ना खमिता च परेसं अपराधं खमिता सहिता सदा सब्बकालं भवन्तीति सम्बन्धो। खन्तानं खमितानञ्चाति तेसं बुद्धानं खन्तानं खन्तिया युत्तानं खमितानं परापराधखमितानं सहितानञ्च गमनं छन्दादीहि अगतिगमनं न विज्जतीति अत्थो।
571. Tato paraṃ paccekabuddhassa khamanavacanaṃ dassento sadākhantā mahāvīrātiādimāha. Tattha mahāvīrā uttamavīriyavantā buddhā tapassino pāpānaṃ tapanato ‘‘tapo’’ti laddhanāmena vīriyena samannāgatā khantā ca khantiyā ca sampannā khamitā ca paresaṃ aparādhaṃ khamitā sahitā sadā sabbakālaṃ bhavantīti sambandho. Khantānaṃ khamitānañcāti tesaṃ buddhānaṃ khantānaṃ khantiyā yuttānaṃ khamitānaṃ parāparādhakhamitānaṃ sahitānañca gamanaṃ chandādīhi agatigamanaṃ na vijjatīti attho.
५७२. इति इदं वचनं वत्वा सम्बुद्धो पच्चेकसम्बुद्धो परिळाहं सत्तानं उप्पन्नदाहं विनोदयं विनोदयन्तो महाजनस्स पुरतो सन्निपतितस्स सराजकस्स महतो जनकायस्स सम्मुखतो तदा तस्मिं काले नभं आकासं अब्भुग्गमि उग्गञ्छीति अत्थो।
572. Iti idaṃ vacanaṃ vatvā sambuddho paccekasambuddho pariḷāhaṃ sattānaṃ uppannadāhaṃ vinodayaṃ vinodayanto mahājanassa purato sannipatitassa sarājakassa mahato janakāyassa sammukhato tadā tasmiṃ kāle nabhaṃ ākāsaṃ abbhuggami uggañchīti attho.
५७३. तेन कम्मेनहं धीराति धीर धितिसम्पन्न अहं तेन कम्मेन पच्चेकबुद्धे कतेन अनादरकम्मेन इमस्मिं पच्छिमत्तभवे हीनत्तं लामकभावं राजूनं कप्पककम्मकरणजातिं अज्झुपागतो सम्पत्तोति अत्थो। समतिक्कम्म तं जातिन्ति तं परायत्तजातिं सं सुट्ठु अतिक्कम्म अतिक्कमित्वा। पाविसिं अभयं पुरन्ति भयरहितं निब्बानपुरं निब्बानमहानगरं पाविसिं पविट्ठो आसिन्ति अत्थो।
573.Tena kammenahaṃ dhīrāti dhīra dhitisampanna ahaṃ tena kammena paccekabuddhe katena anādarakammena imasmiṃ pacchimattabhave hīnattaṃ lāmakabhāvaṃ rājūnaṃ kappakakammakaraṇajātiṃ ajjhupāgato sampattoti attho. Samatikkamma taṃ jātinti taṃ parāyattajātiṃ saṃ suṭṭhu atikkamma atikkamitvā. Pāvisiṃ abhayaṃ puranti bhayarahitaṃ nibbānapuraṃ nibbānamahānagaraṃ pāvisiṃ paviṭṭho āsinti attho.
५७४. तदापि मं महावीराति वीरुत्तम तदापि तस्मिं पच्चेकबुद्धस्स आसादनसमये अपि सयम्भू पच्चेकबुद्धो परिळाहं आसादनहेतु उप्पन्नं कायचित्तदरथं विनोदेसि दूरीअकासि। डय्हमानं ततो एव पच्छानुतापेन कुक्कुच्चेन डय्हमानं सन्तपन्तं मं सुसण्ठितं दोसं दोसतो दस्सने सुट्ठु सण्ठितं दिस्वा खमापयि तं अपराधं अधिवासेसीति सम्बन्धो।
574.Tadāpi maṃ mahāvīrāti vīruttama tadāpi tasmiṃ paccekabuddhassa āsādanasamaye api sayambhū paccekabuddho pariḷāhaṃ āsādanahetu uppannaṃ kāyacittadarathaṃ vinodesi dūrīakāsi. Ḍayhamānaṃ tato eva pacchānutāpena kukkuccena ḍayhamānaṃ santapantaṃ maṃ susaṇṭhitaṃ dosaṃ dosato dassane suṭṭhu saṇṭhitaṃ disvā khamāpayi taṃ aparādhaṃ adhivāsesīti sambandho.
५७५. अज्जापि मं महावीराति वीरुत्तम, अज्जापि तुय्हं समागमकाले अपि, तिहग्गीभि रागग्गिदोसग्गिमोहग्गिसङ्खातेहि वा निरयग्गिपेतग्गिसंसारग्गिसङ्खातेहि वा तीहि अग्गीहि डय्हमानं दुक्खमनुभवन्तं मं भगवा सीतिभावं दोमनस्सविनासेन सन्तकायचित्तसङ्खातं सीतिभावं निब्बानमेव वा अपापयि सम्पापेसि। तयो अग्गी वुत्तप्पकारे ते तयो अग्गी निब्बापेसि वूपसमेसीति सम्बन्धो।
575.Ajjāpi maṃ mahāvīrāti vīruttama, ajjāpi tuyhaṃ samāgamakāle api, tihaggībhi rāgaggidosaggimohaggisaṅkhātehi vā nirayaggipetaggisaṃsāraggisaṅkhātehi vā tīhi aggīhi ḍayhamānaṃ dukkhamanubhavantaṃ maṃ bhagavā sītibhāvaṃ domanassavināsena santakāyacittasaṅkhātaṃ sītibhāvaṃ nibbānameva vā apāpayi sampāpesi. Tayo aggī vuttappakāre te tayo aggī nibbāpesi vūpasamesīti sambandho.
५७६. एवं अत्तनो हीनापदानं भगवतो दस्सेत्वा इदानि अञ्ञेपि तस्स सवने नियोजेत्वा ओवदन्तो ‘‘येसं सोतावधानत्थी’’तिआदिमाह। तत्थ येसं तुम्हाकं सोतावधानं सोतस्स अवधानं ठपनं अत्थि विज्जति, ते तुम्हे भासतो सासन्तस्स मम वचनं सुणाथ मनसि करोथ। अत्थं तुम्हं पवक्खामीति यथा येन पकारेन मम मया दिट्ठं पदं निब्बानं, तथा तेन पकारेन निब्बानसङ्खातं परमत्थं तुम्हाकं पवक्खामीति सम्बन्धो।
576. Evaṃ attano hīnāpadānaṃ bhagavato dassetvā idāni aññepi tassa savane niyojetvā ovadanto ‘‘yesaṃ sotāvadhānatthī’’tiādimāha. Tattha yesaṃ tumhākaṃ sotāvadhānaṃ sotassa avadhānaṃ ṭhapanaṃ atthi vijjati, te tumhe bhāsato sāsantassa mama vacanaṃ suṇātha manasi karotha. Atthaṃ tumhaṃ pavakkhāmīti yathā yena pakārena mama mayā diṭṭhaṃ padaṃ nibbānaṃ, tathā tena pakārena nibbānasaṅkhātaṃ paramatthaṃ tumhākaṃ pavakkhāmīti sambandho.
५७७. तं दस्सेन्तो सयम्भुं तं विमानेत्वातिआदिमाह। तत्थ सयम्भुं सयमेव भूतं अरियाय जातिया जातं सन्तचित्तं समाहितं पच्चेकबुद्धं विमानेत्वा अनादरं कत्वा तेन कम्मेन कतेनाकुसलेन अज्ज इमस्मिं वत्तमानकाले अहं नीचयोनियं परायत्तजातियं कप्पकजातियं जातो निब्बत्तो अम्हि भवामि।
577. Taṃ dassento sayambhuṃ taṃ vimānetvātiādimāha. Tattha sayambhuṃ sayameva bhūtaṃ ariyāya jātiyā jātaṃ santacittaṃ samāhitaṃ paccekabuddhaṃ vimānetvā anādaraṃ katvā tena kammena katenākusalena ajja imasmiṃ vattamānakāle ahaṃ nīcayoniyaṃ parāyattajātiyaṃ kappakajātiyaṃ jāto nibbatto amhi bhavāmi.
५७८. मा वो खणं विराधेथाति बुद्धुप्पादक्खणं वो तुम्हे मा विराधेथ गळितं मा करोथ, हि सच्चं खणातीता बुद्धुप्पादक्खणं अतीता अतिक्कन्ता सत्ता सोचरे सोचन्ति, ‘‘मयं अलक्खिका दुम्मेधा भवामा’’ति एवं सोचन्तीति अत्थो। सदत्थे अत्तनो अत्थे वुड्ढियं वायमेय्याथ वीरियं करोथ। वो तुम्हेहि खणो बुद्धुप्पादक्खणो समयो पटिपादितो निप्फादितो पत्तोति अत्थो।
578.Mā vo khaṇaṃ virādhethāti buddhuppādakkhaṇaṃ vo tumhe mā virādhetha gaḷitaṃ mā karotha, hi saccaṃ khaṇātītā buddhuppādakkhaṇaṃ atītā atikkantā sattā socare socanti, ‘‘mayaṃ alakkhikā dummedhā bhavāmā’’ti evaṃ socantīti attho. Sadatthe attano atthe vuḍḍhiyaṃ vāyameyyātha vīriyaṃ karotha. Vo tumhehi khaṇo buddhuppādakkhaṇo samayo paṭipādito nipphādito pattoti attho.
५७९. ततो परं संसारगतानं आदीनवं उपमाउपमेय्यवसेन दस्सेन्तो एकच्चानञ्च वमनन्तिआदिमाह। एकच्चानं केसञ्चि पुग्गलानं वमनं उद्धं उग्गिरणं एकच्चानं विरेचनं अधोपग्घरणं एके एकच्चानं हलाहलं विसं मुच्छाकरणविसं, एकच्चानं पुग्गलानं ओसधं रक्खनुपायं भगवा एवं पटिपाटिया अक्खासीति सम्बन्धो।
579. Tato paraṃ saṃsāragatānaṃ ādīnavaṃ upamāupameyyavasena dassento ekaccānañca vamanantiādimāha. Ekaccānaṃ kesañci puggalānaṃ vamanaṃ uddhaṃ uggiraṇaṃ ekaccānaṃ virecanaṃ adhopaggharaṇaṃ eke ekaccānaṃ halāhalaṃ visaṃ mucchākaraṇavisaṃ, ekaccānaṃ puggalānaṃ osadhaṃ rakkhanupāyaṃ bhagavā evaṃ paṭipāṭiyā akkhāsīti sambandho.
५८०. वमनं पटिपन्नानन्ति पटिपन्नानं मग्गसमङ्गीनं वमनं संसारछड्डनं संसारमोचनं भगवा अक्खासीति सम्बन्धो। फलट्ठानं फले ठितानं विरेचनं संसारपग्घरणं अक्खासि। फललाभीनं फलं लभित्वा ठितानं निब्बानओसधं अक्खासि। गवेसीनं मनुस्सदेवनिब्बानसम्पत्तिं गवेसीनं परियेसन्तानं पुञ्ञखेत्तभूतं सङ्घं अक्खासीति सम्बन्धो।
580.Vamanaṃ paṭipannānanti paṭipannānaṃ maggasamaṅgīnaṃ vamanaṃ saṃsārachaḍḍanaṃ saṃsāramocanaṃ bhagavā akkhāsīti sambandho. Phalaṭṭhānaṃ phale ṭhitānaṃ virecanaṃ saṃsārapaggharaṇaṃ akkhāsi. Phalalābhīnaṃ phalaṃ labhitvā ṭhitānaṃ nibbānaosadhaṃ akkhāsi. Gavesīnaṃ manussadevanibbānasampattiṃ gavesīnaṃ pariyesantānaṃ puññakhettabhūtaṃ saṅghaṃ akkhāsīti sambandho.
५८१. सासनेन विरुद्धानन्ति सासनस्स पटिपक्खानं हलाहलं कुतूहलं पापं अकुसलं अक्खासीति सम्बन्धो। यथा आसीविसोति अस्सद्धानं कतपापानं पुग्गलानं संसारे दुक्खावहनतो आसीविससदिसं यथा आसीविसो दिट्ठमत्तेन भस्मकरणतो दिट्ठविसो सप्पो अत्तना दट्ठं नरं झापेति डय्हति दुक्खापेति। तं नरं तं अस्सद्धं कतपापं नरं हलाहलविसं एवं झापेति चतूसु अपायेसु डय्हति सोसेसीति सम्बन्धो।
581.Sāsanena viruddhānanti sāsanassa paṭipakkhānaṃ halāhalaṃ kutūhalaṃ pāpaṃ akusalaṃ akkhāsīti sambandho. Yathā āsīvisoti assaddhānaṃ katapāpānaṃ puggalānaṃ saṃsāre dukkhāvahanato āsīvisasadisaṃ yathā āsīviso diṭṭhamattena bhasmakaraṇato diṭṭhaviso sappo attanā daṭṭhaṃ naraṃ jhāpeti ḍayhati dukkhāpeti. Taṃ naraṃ taṃ assaddhaṃ katapāpaṃ naraṃ halāhalavisaṃ evaṃ jhāpeti catūsu apāyesu ḍayhati sosesīti sambandho.
५८२. सकिं पीतं हलाहलन्ति विसं हलाहलं पीतं सकिं एकवारं जीवितं उपरुन्धति नासेति। सासनेन सासनम्हि विरज्झित्वा अपराधं कत्वा पुग्गलो कप्पकोटिम्हि कोटिसङ्ख्ये कप्पेपि डय्हति निज्झायतीति अत्थो।
582.Sakiṃpītaṃ halāhalanti visaṃ halāhalaṃ pītaṃ sakiṃ ekavāraṃ jīvitaṃ uparundhati nāseti. Sāsanena sāsanamhi virajjhitvā aparādhaṃ katvā puggalo kappakoṭimhi koṭisaṅkhye kappepi ḍayhati nijjhāyatīti attho.
५८३. एवं अस्सद्धानं पुग्गलानं फलविपाकं दस्सेत्वा इदानि बुद्धानं आनुभावं दस्सेन्तो खन्तियातिआदिमाह। तत्थ यो बुद्धो वमनादीनि अक्खासि, सो बुद्धो खन्तिया खमनेन च अविहिंसाय सत्तानं अविहिंसनेन च मेत्तचित्तवताय च मेत्तचित्तवन्तभावेन च सदेवकं सह देवेहि वत्तमानं लोकं तारेति अतिक्कमापेति निब्बापेति, तस्मा कारणा बुद्धा वो तुम्हेहि अविराधिया विरुज्झितुं न सक्कुणेय्या, बुद्धसासने पटिपज्जेय्याथाति अत्थो।
583. Evaṃ assaddhānaṃ puggalānaṃ phalavipākaṃ dassetvā idāni buddhānaṃ ānubhāvaṃ dassento khantiyātiādimāha. Tattha yo buddho vamanādīni akkhāsi, so buddho khantiyā khamanena ca avihiṃsāya sattānaṃ avihiṃsanena ca mettacittavatāya ca mettacittavantabhāvena ca sadevakaṃ saha devehi vattamānaṃ lokaṃ tāreti atikkamāpeti nibbāpeti, tasmā kāraṇā buddhā vo tumhehi avirādhiyā virujjhituṃ na sakkuṇeyyā, buddhasāsane paṭipajjeyyāthāti attho.
५८४. लाभे च अलाभे च न सज्जन्ति न भजन्ति न लग्गन्ति। सम्मानने आदरकरणे च विमानने अनादरकरणे च अचला पथवीसदिसा बुद्धा भवन्ति, तस्मा कारणा ते बुद्धा तुम्हेहि न विरोधिया न विरोधेतब्बा विरुज्झितुं असक्कुणेय्याति अत्थो।
584. Lābhe ca alābhe ca na sajjanti na bhajanti na lagganti. Sammānane ādarakaraṇe ca vimānane anādarakaraṇe ca acalā pathavīsadisā buddhā bhavanti, tasmā kāraṇā te buddhā tumhehi na virodhiyā na virodhetabbā virujjhituṃ asakkuṇeyyāti attho.
५८५. बुद्धानं मज्झत्ततं दस्सेन्तो देवदत्तेतिआदिमाह। तत्थ वधकावधकेसु सब्बेसु सत्तेसु समको सममानसो मुनि बुद्धमुनीति अत्थो।
585. Buddhānaṃ majjhattataṃ dassento devadattetiādimāha. Tattha vadhakāvadhakesu sabbesu sattesu samako samamānaso muni buddhamunīti attho.
५८६. एतेसं पटिघो नत्थीति एतेसं बुद्धानं पटिघो चण्डिक्कं दोसचित्ततं नत्थि न संविज्जति। रागोमेसं न विज्जतीति इमेसं बुद्धानं रागोपि रज्जनं अल्लीयनं न विज्जति, न उपलब्भति, तस्मा कारणा, वधकस्स च ओरसस्स चाति सब्बेसं समको समचित्तो बुद्धो होतीति सम्बन्धो।
586.Etesaṃ paṭigho natthīti etesaṃ buddhānaṃ paṭigho caṇḍikkaṃ dosacittataṃ natthi na saṃvijjati. Rāgomesaṃ na vijjatīti imesaṃ buddhānaṃ rāgopi rajjanaṃ allīyanaṃ na vijjati, na upalabbhati, tasmā kāraṇā, vadhakassa ca orasassa cāti sabbesaṃ samako samacitto buddho hotīti sambandho.
५८७. पुनपि बुद्धानंयेव आनुभावं दस्सेन्तो पन्थे दिस्वान कासावन्तिआदिमाह। तत्थ मीळ्हमक्खितं गूथसम्मिस्सं कासावं कसावेन रजितं चीवरं इसिद्धजं अरियानं धजं परिक्खारं, पन्थे मग्गे छड्डितं दिस्वान पस्सित्वा अञ्जलिं कत्वा दसङ्गुलिसमोधानं अञ्जलिपुटं सिरसि कत्वा सिरसा सिरेन वन्दितब्बं इसिद्धजं अरहत्तद्धजं बुद्धपच्चेकबुद्धसावकदीपकं चीवरं नमस्सितब्बं मानेतब्बं पूजेतब्बन्ति अत्थो।
587. Punapi buddhānaṃyeva ānubhāvaṃ dassento panthe disvāna kāsāvantiādimāha. Tattha mīḷhamakkhitaṃ gūthasammissaṃ kāsāvaṃ kasāvena rajitaṃ cīvaraṃ isiddhajaṃ ariyānaṃ dhajaṃ parikkhāraṃ, panthe magge chaḍḍitaṃ disvāna passitvā añjaliṃ katvā dasaṅgulisamodhānaṃ añjalipuṭaṃ sirasi katvā sirasā sirena vanditabbaṃ isiddhajaṃ arahattaddhajaṃ buddhapaccekabuddhasāvakadīpakaṃ cīvaraṃ namassitabbaṃ mānetabbaṃ pūjetabbanti attho.
५८८. अब्भतीताति अभि अत्थङ्गता निब्बुता। ये च बुद्धा वत्तमाना इदानि जाता च ये बुद्धा अनागता अजाता अभूता अनिब्बत्ता अपातुभूता च ये बुद्धा। धजेनानेन सुज्झन्तीति अनेन इसिद्धजेन चीवरेन एते बुद्धा सुज्झन्ति विसुद्धा भवन्ति सोभन्ति। तस्मा तेन कारणेन एते बुद्धा नमस्सिया नमस्सितब्बा वन्दितब्बाति अत्थो। ‘‘एतं नमस्सिय’’न्तिपि पाठो, तस्स एतं इसिद्धजं नमस्सितब्बन्ति अत्थो।
588.Abbhatītāti abhi atthaṅgatā nibbutā. Ye ca buddhā vattamānā idāni jātā ca ye buddhā anāgatā ajātā abhūtā anibbattā apātubhūtā ca ye buddhā. Dhajenānena sujjhantīti anena isiddhajena cīvarena ete buddhā sujjhanti visuddhā bhavanti sobhanti. Tasmā tena kāraṇena ete buddhā namassiyā namassitabbā vanditabbāti attho. ‘‘Etaṃ namassiya’’ntipi pāṭho, tassa etaṃ isiddhajaṃ namassitabbanti attho.
५८९. ततो परं अत्तनो गुणं दस्सेन्तो सत्थुकप्पन्तिआदिमाह। तत्थ सत्थुकप्पं बुद्धसदिसं सुविनयं सुन्दरविनयं सुन्दराकारेन द्वारत्तयदमनं हदयेन चित्तेन अहं धारेमि सवनधारणादिना पच्चवेक्खामीति अत्थो। विनयं विनयपिटकं नमस्समानो वन्दमानो विनये आदरं कुरुमानो विहरिस्सामि सब्बदा सब्बस्मिं काले वासं कप्पेमीति अत्थो।
589. Tato paraṃ attano guṇaṃ dassento satthukappantiādimāha. Tattha satthukappaṃ buddhasadisaṃ suvinayaṃ sundaravinayaṃ sundarākārena dvārattayadamanaṃ hadayena cittena ahaṃ dhāremi savanadhāraṇādinā paccavekkhāmīti attho. Vinayaṃ vinayapiṭakaṃ namassamāno vandamāno vinaye ādaraṃ kurumāno viharissāmi sabbadā sabbasmiṃ kāle vāsaṃ kappemīti attho.
५९०. विनयो आसयो मय्हन्ति विनयपिटकं मय्हं ओकासभूतं सवनधारणमनसिकरणउग्गहपरिपुच्छापवत्तनवसेन ओकासभूतं गेहभूतन्ति अत्थो। विनयो ठानचङ्कमन्ति विनयो मय्हं सवनादिकिच्चकरणेन ठितट्ठानञ्च चङ्कमनट्ठानञ्च। कप्पेमि विनये वासन्ति विनयपिटके विनयतन्तिया सवनधारणपवत्तनवसेन वासं सयनं कप्पेमि करोमि। विनयो मम गोचरोति विनयपिटकं मय्हं गोचरो आहारो भोजनं निच्चं धारणमनसिकरणवसेनाति अत्थो।
590.Vinayo āsayo mayhanti vinayapiṭakaṃ mayhaṃ okāsabhūtaṃ savanadhāraṇamanasikaraṇauggahaparipucchāpavattanavasena okāsabhūtaṃ gehabhūtanti attho. Vinayo ṭhānacaṅkamanti vinayo mayhaṃ savanādikiccakaraṇena ṭhitaṭṭhānañca caṅkamanaṭṭhānañca. Kappemi vinaye vāsanti vinayapiṭake vinayatantiyā savanadhāraṇapavattanavasena vāsaṃ sayanaṃ kappemi karomi. Vinayo mama gocaroti vinayapiṭakaṃ mayhaṃ gocaro āhāro bhojanaṃ niccaṃ dhāraṇamanasikaraṇavasenāti attho.
५९१. विनये पारमिप्पत्तोति सकले विनयपिटके पारमिं परियोसानं पत्तो। समथे चापि कोविदोति पाराजिकादिसत्तापत्तिक्खन्धानं समथे वूपसमे च वुट्ठाने च कोविदो छेको, अधिकरणसमथे वा –
591.Vinaye pāramippattoti sakale vinayapiṭake pāramiṃ pariyosānaṃ patto. Samathe cāpi kovidoti pārājikādisattāpattikkhandhānaṃ samathe vūpasame ca vuṭṭhāne ca kovido cheko, adhikaraṇasamathe vā –
‘‘विवादं अनुवादञ्च, आपत्ताधिकरणं तथा।
‘‘Vivādaṃ anuvādañca, āpattādhikaraṇaṃ tathā;
किच्चाधिकरणञ्चेव, चतुराधिकरणा मता’’ति॥ –
Kiccādhikaraṇañceva, caturādhikaraṇā matā’’ti. –
वुत्ताधिकरणेसु च –
Vuttādhikaraṇesu ca –
‘‘सम्मुखा सतिविनयो, अमूळ्हपटिञ्ञाकरणं।
‘‘Sammukhā sativinayo, amūḷhapaṭiññākaraṇaṃ;
येभुय्य तस्सपापिय्य, तिणवत्थारको तथा’’ति॥ –
Yebhuyya tassapāpiyya, tiṇavatthārako tathā’’ti. –
एवं वुत्तेसु च सत्तसु अधिकरणसमथेसु अतिकोविदो छेकोति अत्थो। उपालि तं महावीराति भन्ते महावीर, चतूसु असङ्ख्येय्येसु कप्पसतसहस्सेसु सब्बञ्ञुतञ्ञाणाधिगमाय वीरियवन्त सत्थुनो देवमनुस्सानं अनुसासकस्स तं तव पादे पादयुगे उपालि भिक्खु वन्दति पणामं करोतीति अत्थो।
Evaṃ vuttesu ca sattasu adhikaraṇasamathesu atikovido chekoti attho. Upāli taṃ mahāvīrāti bhante mahāvīra, catūsu asaṅkhyeyyesu kappasatasahassesu sabbaññutaññāṇādhigamāya vīriyavanta satthuno devamanussānaṃ anusāsakassa taṃ tava pāde pādayuge upāli bhikkhu vandati paṇāmaṃ karotīti attho.
५९२. सो अहं पब्बजित्वा सम्बुद्धं नमस्समानो पणामं कुरुमानो धम्मस्स च तेन भगवता देसितस्स नवलोकुत्तरधम्मस्स सुधम्मतं सुन्दरधम्मभावं जानित्वा धम्मञ्च नमस्समानो गामतो गामं पुरतो पुनं नगरतो नगरं विचरिस्सामीति सम्बन्धो।
592. So ahaṃ pabbajitvā sambuddhaṃ namassamāno paṇāmaṃ kurumāno dhammassa ca tena bhagavatā desitassa navalokuttaradhammassa sudhammataṃ sundaradhammabhāvaṃ jānitvā dhammañca namassamāno gāmato gāmaṃ purato punaṃ nagarato nagaraṃ vicarissāmīti sambandho.
५९३. किलेसा झापिता मय्हन्ति मया पटिविद्धअरहत्तमग्गञाणेन मय्हं चित्तसन्तानगता सब्बे दियड्ढसहस्ससङ्खा किलेसा झापिता सोसिता विसोसिता विद्धंसिता। भवा सब्बे समूहताति कामभवादयो सब्बे नव भवा मया समूहता सं सुट्ठु ऊहता खेपिता विद्धंसिता। सब्बासवा परिक्खीणाति कामासवो, भवासवो, दिट्ठासवो, अविज्जासवोति सब्बे चत्तारो आसवा परिक्खीणा परिसमन्ततो खयं पापिता। इदानि इमस्मिं अरहत्तप्पत्तकाले पुनब्भवो पुनुप्पत्तिसङ्खातो भवो भवनं जाति नत्थीति अत्थो।
593.Kilesājhāpitā mayhanti mayā paṭividdhaarahattamaggañāṇena mayhaṃ cittasantānagatā sabbe diyaḍḍhasahassasaṅkhā kilesā jhāpitā sositā visositā viddhaṃsitā. Bhavā sabbe samūhatāti kāmabhavādayo sabbe nava bhavā mayā samūhatā saṃ suṭṭhu ūhatā khepitā viddhaṃsitā. Sabbāsavā parikkhīṇāti kāmāsavo, bhavāsavo, diṭṭhāsavo, avijjāsavoti sabbe cattāro āsavā parikkhīṇā parisamantato khayaṃ pāpitā. Idāni imasmiṃ arahattappattakāle punabbhavo punuppattisaṅkhāto bhavo bhavanaṃ jāti natthīti attho.
५९४. उत्तरि सोमनस्सवसेन उदानं उदानेन्तो स्वागतन्तिआदिमाह। तत्थ बुद्धसेट्ठस्स उत्तमबुद्धस्स सन्तिके समीपे एकनगरे वा मम आगमनं स्वागतं सुट्ठु आगमनं सुन्दरागमनं वत एकन्तेन आसि अहोसीति सम्बन्धो। तिस्सो विज्जाति पुब्बेनिवासदिब्बचक्खुआसवक्खयविज्जा अनुप्पत्ता सम्पत्ता, पच्चक्खं कताति अत्थो। कतं बुद्धस्स सासनन्ति बुद्धेन भगवता देसितं अनुसिट्ठि सासनं कतं निप्फादितं वत्तपटिपत्तिं पूरेत्वा कम्मट्ठानं मनसि करित्वा अरहत्तमग्गञाणाधिगमेन सम्पादितन्ति अत्थो।
594. Uttari somanassavasena udānaṃ udānento svāgatantiādimāha. Tattha buddhaseṭṭhassa uttamabuddhassa santike samīpe ekanagare vā mama āgamanaṃ svāgataṃ suṭṭhu āgamanaṃ sundarāgamanaṃ vata ekantena āsi ahosīti sambandho. Tisso vijjāti pubbenivāsadibbacakkhuāsavakkhayavijjā anuppattā sampattā, paccakkhaṃ katāti attho. Kataṃ buddhassa sāsananti buddhena bhagavatā desitaṃ anusiṭṭhi sāsanaṃ kataṃ nipphāditaṃ vattapaṭipattiṃ pūretvā kammaṭṭhānaṃ manasi karitvā arahattamaggañāṇādhigamena sampāditanti attho.
५९५. पटिसम्भिदा चतस्सोति अत्थपटिसम्भिदादयो चतस्सो पञ्ञायो सच्छिकता पच्चक्खं कता। विमोक्खापि च अट्ठिमेति चत्तारि मग्गञाणानि चत्तारि फलञाणानीति इमे अट्ठ विमोक्खा संसारतो मुच्चनूपाया सच्छिकताति सम्बन्धो। छळभिञ्ञा सच्छिकताति –
595.Paṭisambhidā catassoti atthapaṭisambhidādayo catasso paññāyo sacchikatā paccakkhaṃ katā. Vimokkhāpi ca aṭṭhimeti cattāri maggañāṇāni cattāri phalañāṇānīti ime aṭṭha vimokkhā saṃsārato muccanūpāyā sacchikatāti sambandho. Chaḷabhiññā sacchikatāti –
‘‘इद्धिविधं दिब्बसोतं, चेतोपरियञाणकं।
‘‘Iddhividhaṃ dibbasotaṃ, cetopariyañāṇakaṃ;
पुब्बेनिवासञाणञ्च, दिब्बचक्खासवक्खय’’न्ति॥ –
Pubbenivāsañāṇañca, dibbacakkhāsavakkhaya’’nti. –
इमा छ अभिञ्ञा सच्छिकता पच्चक्खं कता। इमेसं ञाणानं सच्छिकरणेन बुद्धस्स सासनं कतन्ति अत्थो।
Imā cha abhiññā sacchikatā paccakkhaṃ katā. Imesaṃ ñāṇānaṃ sacchikaraṇena buddhassa sāsanaṃ katanti attho.
इत्थन्ति इमिना हेट्ठा वुत्तप्पकारेन। सुदन्ति पदपूरणमत्ते निपातो। आयस्मा उपालि थेरोति थिरसीलादिगुणयुत्तो सावको इमा पुब्बचरितापदानदीपिका गाथायो अभासित्थ कथयित्थाति अत्थो।
Itthanti iminā heṭṭhā vuttappakārena. Sudanti padapūraṇamatte nipāto. Āyasmā upāli theroti thirasīlādiguṇayutto sāvako imā pubbacaritāpadānadīpikā gāthāyo abhāsittha kathayitthāti attho.
उपालित्थेरअपदानवण्णना समत्ता।
Upālittheraapadānavaṇṇanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / ३-६. उपालित्थेरअपदानं • 3-6. Upālittheraapadānaṃ
