Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
११. उपालित्थेरगाथावण्णना
11. Upālittheragāthāvaṇṇanā
सद्धाय अभिनिक्खम्माति आयस्मतो उपालित्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हंसवतीनगरे कुलघरे निब्बत्तो एकदिवसं सत्थु धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं विनयधरानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा अधिकारकम्मं कत्वा तं ठानन्तरं पत्थेसि। सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कप्पकगेहे पटिसन्धिं गण्हि, उपालीतिस्स नामं अकंसु। सो वयप्पत्तो अनुरुद्धादीनं छन्नं खत्तियानं पसादको हुत्वा तथागते अनुपियम्बवने विहरन्ते पब्बजनत्थाय निक्खमन्तेहि छहि खत्तियेहि सद्धिं निक्खमित्वा पब्बजि। तस्स पब्बज्जाविधानं पाळियं आगतमेव (चूळव॰ ३३०)।
Saddhāyaabhinikkhammāti āyasmato upālittherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare kulaghare nibbatto ekadivasaṃ satthu dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ vinayadharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā adhikārakammaṃ katvā taṃ ṭhānantaraṃ patthesi. So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kappakagehe paṭisandhiṃ gaṇhi, upālītissa nāmaṃ akaṃsu. So vayappatto anuruddhādīnaṃ channaṃ khattiyānaṃ pasādako hutvā tathāgate anupiyambavane viharante pabbajanatthāya nikkhamantehi chahi khattiyehi saddhiṃ nikkhamitvā pabbaji. Tassa pabbajjāvidhānaṃ pāḷiyaṃ āgatameva (cūḷava. 330).
सो पब्बजित्वा उपसम्पन्नो सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा ‘‘मय्हं, भन्ते, अरञ्ञवासं अनुजानाथा’’ति आह। भिक्खु तव अरञ्ञे वसन्तस्स एकमेव धुरं वड्ढिस्सति, अम्हाकं पन सन्तिके वसन्तस्स गन्थधुरञ्च विपस्सनाधुरञ्च परिपूरेस्सतीति। थेरो सत्थु वचनं सम्पटिच्छित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्तो नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.१.४४१-५९५) –
So pabbajitvā upasampanno satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā ‘‘mayhaṃ, bhante, araññavāsaṃ anujānāthā’’ti āha. Bhikkhu tava araññe vasantassa ekameva dhuraṃ vaḍḍhissati, amhākaṃ pana santike vasantassa ganthadhurañca vipassanādhurañca paripūressatīti. Thero satthu vacanaṃ sampaṭicchitvā vipassanāya kammaṃ karonto nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.1.441-595) –
‘‘नगरे हंसवतिया, सुजातो नाम ब्राह्मणो।
‘‘Nagare haṃsavatiyā, sujāto nāma brāhmaṇo;
असीतिकोटिनिचयो, पहूतधनधञ्ञवा॥
Asītikoṭinicayo, pahūtadhanadhaññavā.
‘‘अज्झायको मन्तधरो, तिण्णं वेदान पारगू।
‘‘Ajjhāyako mantadharo, tiṇṇaṃ vedāna pāragū;
लक्खणे इतिहासे च, सधम्मे पारमिं गतो॥
Lakkhaṇe itihāse ca, sadhamme pāramiṃ gato.
‘‘परिब्बाजा एकसिखा, गोतमा बुद्धसावका।
‘‘Paribbājā ekasikhā, gotamā buddhasāvakā;
चरका तापसा चेव, चरन्ति महिया तदा॥
Carakā tāpasā ceva, caranti mahiyā tadā.
‘‘तेपि मं परिवारेन्ति, ब्राह्मणो विस्सुतो इति।
‘‘Tepi maṃ parivārenti, brāhmaṇo vissuto iti;
बहुज्जनो मं पूजेति, नाहं पूजेमि किञ्चनं॥
Bahujjano maṃ pūjeti, nāhaṃ pūjemi kiñcanaṃ.
‘‘पूजारहं न पस्सामि, मानत्थद्धो अहं तदा।
‘‘Pūjārahaṃ na passāmi, mānatthaddho ahaṃ tadā;
बुद्धोति वचनं नत्थि, ताव नुप्पज्जते जिनो॥
Buddhoti vacanaṃ natthi, tāva nuppajjate jino.
‘‘अच्चयेन अहोरत्तं, पदुमुत्तरनामको।
‘‘Accayena ahorattaṃ, padumuttaranāmako;
सब्बं तमं विनोदेत्वा, लोके उप्पज्जि चक्खुमा॥
Sabbaṃ tamaṃ vinodetvā, loke uppajji cakkhumā.
‘‘वित्थारिके बाहुजञ्ञे, पुथुभूते च सासने।
‘‘Vitthārike bāhujaññe, puthubhūte ca sāsane;
उपागमि तदा बुद्धो, नगरं हंससव्हयं॥
Upāgami tadā buddho, nagaraṃ haṃsasavhayaṃ.
‘‘पितु अत्थाय सो बुद्धो, धम्मं देसेसि चक्खुमा।
‘‘Pitu atthāya so buddho, dhammaṃ desesi cakkhumā;
तेन कालेन परिसा, समन्ता योजनं तदा॥
Tena kālena parisā, samantā yojanaṃ tadā.
‘‘सम्मतो मनुजानं सो, सुनन्दो नाम तापसो।
‘‘Sammato manujānaṃ so, sunando nāma tāpaso;
यावता बुद्धपरिसा, पुप्फेहच्छादयी तदा॥
Yāvatā buddhaparisā, pupphehacchādayī tadā.
‘‘चतुसच्चं पकासेन्ते, सेट्ठे च पुप्फमण्डपे।
‘‘Catusaccaṃ pakāsente, seṭṭhe ca pupphamaṇḍape;
कोटिसतसहस्सानं, धम्माभिसमयो अहु॥
Koṭisatasahassānaṃ, dhammābhisamayo ahu.
‘‘सत्तरत्तिन्दिवं बुद्धो, वस्सेत्वा धम्मवुट्ठियो।
‘‘Sattarattindivaṃ buddho, vassetvā dhammavuṭṭhiyo;
अट्ठमे दिवसे पत्ते, सुनन्दं कित्तयी जिनो॥
Aṭṭhame divase patte, sunandaṃ kittayī jino.
‘‘देवलोके मनुस्से वा, संसरन्तो अयं भवे।
‘‘Devaloke manusse vā, saṃsaranto ayaṃ bhave;
सब्बेसं पवरो हुत्वा, भवेसु संसरिस्सति॥
Sabbesaṃ pavaro hutvā, bhavesu saṃsarissati.
‘‘कप्पसतसहस्सम्हि, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Kappasatasahassamhi, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘तस्स धम्मेसु दायादो, ओरसो धम्मनिम्मितो।
‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;
मन्ताणिपुत्तो पुण्णोति, हेस्सति सत्थु सावको॥
Mantāṇiputto puṇṇoti, hessati satthu sāvako.
‘‘एवं कित्तयि सम्बुद्धो, सुनन्दं तापसं तदा।
‘‘Evaṃ kittayi sambuddho, sunandaṃ tāpasaṃ tadā;
हासयन्तो जनं सब्बं, दस्सयन्तो सकं बलं॥
Hāsayanto janaṃ sabbaṃ, dassayanto sakaṃ balaṃ.
‘‘कतञ्जली नमस्सन्ति, सुनन्दं तापसं जना।
‘‘Katañjalī namassanti, sunandaṃ tāpasaṃ janā;
बुद्धे कारं करित्वान, सोधेसि गतिमत्तनो॥
Buddhe kāraṃ karitvāna, sodhesi gatimattano.
‘‘तत्थ मे अहु सङ्कप्पो, सुत्वान मुनिनो वचं।
‘‘Tattha me ahu saṅkappo, sutvāna munino vacaṃ;
अहम्पि कारं कस्सामि, यथा पस्सामि गोतमं॥
Ahampi kāraṃ kassāmi, yathā passāmi gotamaṃ.
‘‘एवाहं चिन्तयित्वान, किरियं चिन्तयिं मम।
‘‘Evāhaṃ cintayitvāna, kiriyaṃ cintayiṃ mama;
क्याहं कम्मं आचरामि, पुञ्ञक्खेत्ते अनुत्तरे॥
Kyāhaṃ kammaṃ ācarāmi, puññakkhette anuttare.
‘‘अयञ्च पाठिको भिक्खु, सब्बपाठिस्स सासने।
‘‘Ayañca pāṭhiko bhikkhu, sabbapāṭhissa sāsane;
विनये अग्गनिक्खित्तो, तं ठानं पत्थये अहं॥
Vinaye agganikkhitto, taṃ ṭhānaṃ patthaye ahaṃ.
‘‘इदं मे अमितं भोगं, अक्खोभं सागरूपमं।
‘‘Idaṃ me amitaṃ bhogaṃ, akkhobhaṃ sāgarūpamaṃ;
तेन भोगेन बुद्धस्स, आरामं मापये अहं॥
Tena bhogena buddhassa, ārāmaṃ māpaye ahaṃ.
‘‘सोभनं नाम आरामं, नगरस्स पुरत्थतो।
‘‘Sobhanaṃ nāma ārāmaṃ, nagarassa puratthato;
किणित्वा सतसहस्सेन, सङ्घारामं अमापयिं॥
Kiṇitvā satasahassena, saṅghārāmaṃ amāpayiṃ.
‘‘कूटागारे च पासादे, मण्डपे हम्मिये गुहा।
‘‘Kūṭāgāre ca pāsāde, maṇḍape hammiye guhā;
चङ्कमे सुकते कत्वा, सङ्घारामं अमापयिं॥
Caṅkame sukate katvā, saṅghārāmaṃ amāpayiṃ.
‘‘जन्ताघरं अग्गिसालं, अथो उदकमाळकं।
‘‘Jantāgharaṃ aggisālaṃ, atho udakamāḷakaṃ;
न्हानघरं मापयित्वा, भिक्खुसङ्घस्सदासहं॥
Nhānagharaṃ māpayitvā, bhikkhusaṅghassadāsahaṃ.
‘‘आसन्दियो पीठके च, परिभोगे च भाजने।
‘‘Āsandiyo pīṭhake ca, paribhoge ca bhājane;
आरामिकञ्च भेसज्जं, सब्बमेतं अदासहं॥
Ārāmikañca bhesajjaṃ, sabbametaṃ adāsahaṃ.
‘‘आरक्खं पट्ठपेत्वान, पाकारं कारयिं दळ्हं।
‘‘Ārakkhaṃ paṭṭhapetvāna, pākāraṃ kārayiṃ daḷhaṃ;
मा नं कोचि विहेठेसि, सन्तचित्तान तादिनं॥
Mā naṃ koci viheṭhesi, santacittāna tādinaṃ.
‘‘सतसहस्सेनावासं, सङ्घारामे अमापयिं।
‘‘Satasahassenāvāsaṃ, saṅghārāme amāpayiṃ;
वेपुल्लं तं मापयित्वा, सम्बुद्धं उपनामयिं॥
Vepullaṃ taṃ māpayitvā, sambuddhaṃ upanāmayiṃ.
‘‘निट्ठापितो मयारामो, सम्पटिच्छ तुवं मुनि।
‘‘Niṭṭhāpito mayārāmo, sampaṭiccha tuvaṃ muni;
निय्यादेस्सामि तं वीर, अधिवासेहि चक्खुम॥
Niyyādessāmi taṃ vīra, adhivāsehi cakkhuma.
‘‘पदुमुत्तरो लोकविदू, आहुतीनं पटिग्गहो।
‘‘Padumuttaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;
मम सङ्कप्पमञ्ञाय, अधिवासेसि नायको॥
Mama saṅkappamaññāya, adhivāsesi nāyako.
‘‘अधिवासनमञ्ञाय, सब्बञ्ञुस्स महेसिनो।
‘‘Adhivāsanamaññāya, sabbaññussa mahesino;
भोजनं पटियादेत्वा, कालमारोचयिं अहं॥
Bhojanaṃ paṭiyādetvā, kālamārocayiṃ ahaṃ.
‘‘आरोचितम्हि कालम्हि, पदुमुत्तरनायको।
‘‘Ārocitamhi kālamhi, padumuttaranāyako;
खीणासवसहस्सेहि, आरामं मे उपागमि॥
Khīṇāsavasahassehi, ārāmaṃ me upāgami.
‘‘निसिन्नं कालमञ्ञाय, अन्नपानेन तप्पयिं।
‘‘Nisinnaṃ kālamaññāya, annapānena tappayiṃ;
भुत्ताविं कालमञ्ञाय, इदं वचनमब्रविं॥
Bhuttāviṃ kālamaññāya, idaṃ vacanamabraviṃ.
‘‘कीतो सतसहस्सेन, तत्तकेनेव कारितो।
‘‘Kīto satasahassena, tattakeneva kārito;
सोभनो नाम आरामो, सम्पटिच्छ तुवं मुनि॥
Sobhano nāma ārāmo, sampaṭiccha tuvaṃ muni.
‘‘इमिनारामदानेन , चेतनापणिधीहि च।
‘‘Iminārāmadānena , cetanāpaṇidhīhi ca;
भवे निब्बत्तमानोहं, लभामि मम पत्थितं॥
Bhave nibbattamānohaṃ, labhāmi mama patthitaṃ.
‘‘पटिग्गहेत्वा सम्बुद्धो, सङ्घारामं सुमापितं।
‘‘Paṭiggahetvā sambuddho, saṅghārāmaṃ sumāpitaṃ;
भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, इदं वचनमब्रवि॥
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, idaṃ vacanamabravi.
‘‘यो सो बुद्धस्स पादासि, सङ्घारामं सुमापितं।
‘‘Yo so buddhassa pādāsi, saṅghārāmaṃ sumāpitaṃ;
तमहं कित्तयिस्सामि, सुणाथ मम भासतो॥
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘हत्थी अस्सा रथा पत्ती, सेना च चतुरङ्गिनी।
‘‘Hatthī assā rathā pattī, senā ca caturaṅginī;
परिवारेस्सन्तिमं निच्चं, सङ्घारामस्सिदं फलं॥
Parivāressantimaṃ niccaṃ, saṅghārāmassidaṃ phalaṃ.
‘‘सट्ठि तूरसहस्सानि, भेरियो समलङ्कता।
‘‘Saṭṭhi tūrasahassāni, bheriyo samalaṅkatā;
परिवारेस्सन्तिमं निच्चं, सङ्घारामस्सिदं फलं॥
Parivāressantimaṃ niccaṃ, saṅghārāmassidaṃ phalaṃ.
‘‘छळसीतिसहस्सानि, नारियो समलङ्कता।
‘‘Chaḷasītisahassāni, nāriyo samalaṅkatā;
विचित्तवत्थाभरणा, आमुत्तमणिकुण्डला॥
Vicittavatthābharaṇā, āmuttamaṇikuṇḍalā.
‘‘अळारपम्हा हसुला, सुसञ्ञा तनुमज्झिमा।
‘‘Aḷārapamhā hasulā, susaññā tanumajjhimā;
परिवारेस्सन्तिमं निच्चं, सङ्घारामस्सिदं फलं॥
Parivāressantimaṃ niccaṃ, saṅghārāmassidaṃ phalaṃ.
‘‘तिंसकप्पसहस्सानि, देवलोके रमिस्सति।
‘‘Tiṃsakappasahassāni, devaloke ramissati;
सहस्सक्खत्तुं देविन्दो, देवरज्जं करिस्सति॥
Sahassakkhattuṃ devindo, devarajjaṃ karissati.
‘‘देवराजेन पत्तब्बं, सब्बं पटिलभिस्सति।
‘‘Devarājena pattabbaṃ, sabbaṃ paṭilabhissati;
अनूनभोगो हुत्वान, देवरज्जं करिस्सति॥
Anūnabhogo hutvāna, devarajjaṃ karissati.
‘‘सहस्सक्खत्तुं चक्कवत्ती, राजा रट्ठे भविस्सति॥
‘‘Sahassakkhattuṃ cakkavattī, rājā raṭṭhe bhavissati.
पथब्या रज्जं विपुलं, गणनातो असङ्खियं॥
Pathabyā rajjaṃ vipulaṃ, gaṇanāto asaṅkhiyaṃ.
‘‘कप्पसतसहस्सम्हि, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Kappasatasahassamhi, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘तस्स धम्मेसु दायादो, ओरसो धम्मनिम्मितो।
‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;
उपालि नाम नामेन, हेस्सति सत्थु सावको॥
Upāli nāma nāmena, hessati satthu sāvako.
‘‘विनये पारमिं पत्वा, ठानाठाने च कोविदो।
‘‘Vinaye pāramiṃ patvā, ṭhānāṭhāne ca kovido;
जिनसासनं धारेन्तो, विहरिस्सतिनासवो॥
Jinasāsanaṃ dhārento, viharissatināsavo.
‘‘सब्बमेतं अभिञ्ञाय, गोतमो सक्यपुङ्गवो।
‘‘Sabbametaṃ abhiññāya, gotamo sakyapuṅgavo;
भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, एतदग्गे ठपेस्सति॥
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, etadagge ṭhapessati.
‘‘अपरिमेय्युपादाय, पत्थेमि तव सासनं।
‘‘Aparimeyyupādāya, patthemi tava sāsanaṃ;
सो मे अत्थो अनुप्पत्तो, सब्बसंयोजनक्खयो॥
So me attho anuppatto, sabbasaṃyojanakkhayo.
‘‘यथा सूलावुतो पोसो, राजदण्डेन तज्जितो।
‘‘Yathā sūlāvuto poso, rājadaṇḍena tajjito;
सूले सातं अविन्दन्तो, परिमुत्तिंव इच्छति॥
Sūle sātaṃ avindanto, parimuttiṃva icchati.
‘‘तथेवाहं महावीर, भवदण्डेन तज्जितो।
‘‘Tathevāhaṃ mahāvīra, bhavadaṇḍena tajjito;
कम्मसूलावुतो सन्तो, पिपासावेदनट्टितो॥
Kammasūlāvuto santo, pipāsāvedanaṭṭito.
‘‘भवे सातं न विन्दामि, डय्हन्तो तीहि अग्गिभि।
‘‘Bhave sātaṃ na vindāmi, ḍayhanto tīhi aggibhi;
परिमुत्तिं गवेसामि, यथापि राजदण्डितो॥
Parimuttiṃ gavesāmi, yathāpi rājadaṇḍito.
‘‘यथा विसादो पुरिसो, विसेन परिपीळितो।
‘‘Yathā visādo puriso, visena paripīḷito;
अगदं सो गवेसेय्य, विसघातायुपालनं॥
Agadaṃ so gaveseyya, visaghātāyupālanaṃ.
‘‘गवेसमानो पस्सेय्य, अगदं विसघातकं।
‘‘Gavesamāno passeyya, agadaṃ visaghātakaṃ;
तं पिवित्वा सुखी अस्स, विसम्हा परिमुत्तिया॥
Taṃ pivitvā sukhī assa, visamhā parimuttiyā.
‘‘तथेवाहं महावीर, यथा विसहतो नरो।
‘‘Tathevāhaṃ mahāvīra, yathā visahato naro;
सम्पीळितो अविज्जाय, सद्धम्मागदमेसहं॥
Sampīḷito avijjāya, saddhammāgadamesahaṃ.
‘‘धम्मागदं गवेसन्तो, अद्दक्खिं सक्यसासनं।
‘‘Dhammāgadaṃ gavesanto, addakkhiṃ sakyasāsanaṃ;
अग्गं सब्बोसधानं तं, सब्बसल्लविनोदनं॥
Aggaṃ sabbosadhānaṃ taṃ, sabbasallavinodanaṃ.
‘‘धम्मोसधं पिवित्वान, विसं सब्बं समूहनिं।
‘‘Dhammosadhaṃ pivitvāna, visaṃ sabbaṃ samūhaniṃ;
अजरामरं सीतिभावं, निब्बानं फस्सयिं अहं॥
Ajarāmaraṃ sītibhāvaṃ, nibbānaṃ phassayiṃ ahaṃ.
‘‘यथा भूतट्टितो पोसो, भूतग्गाहेन पीळितो।
‘‘Yathā bhūtaṭṭito poso, bhūtaggāhena pīḷito;
भूतवेज्जं गवेसेय्य, भूतस्मा परिमुत्तिया॥
Bhūtavejjaṃ gaveseyya, bhūtasmā parimuttiyā.
‘‘गवेसमानो पस्सेय्य, भूतविज्जासु कोविदं।
‘‘Gavesamāno passeyya, bhūtavijjāsu kovidaṃ;
तस्स सो विहने भूतं, समूलञ्च विनासये॥
Tassa so vihane bhūtaṃ, samūlañca vināsaye.
‘‘तथेवाहं महावीर, तमग्गाहेन पीळितो।
‘‘Tathevāhaṃ mahāvīra, tamaggāhena pīḷito;
ञाणालोकं गवेसामि, तमतो परिमुत्तिया॥
Ñāṇālokaṃ gavesāmi, tamato parimuttiyā.
‘‘अथद्दसं सक्यमुनिं, किलेसतमसोधनं।
‘‘Athaddasaṃ sakyamuniṃ, kilesatamasodhanaṃ;
सो मे तमं विनोदेसि, भूतवेज्जोव भूतकं॥
So me tamaṃ vinodesi, bhūtavejjova bhūtakaṃ.
‘‘संसारसोतं सञ्छिन्दिं, तण्हासोतं निवारयिं।
‘‘Saṃsārasotaṃ sañchindiṃ, taṇhāsotaṃ nivārayiṃ;
भवं उग्घाटयिं सब्बं, भूतवेज्जोव मूलतो॥
Bhavaṃ ugghāṭayiṃ sabbaṃ, bhūtavejjova mūlato.
‘‘गरुळो यथा ओपतति, पन्नगं भक्खमत्तनो।
‘‘Garuḷo yathā opatati, pannagaṃ bhakkhamattano;
समन्ता योजनसतं, विक्खोभेति महासरं॥
Samantā yojanasataṃ, vikkhobheti mahāsaraṃ.
‘‘पन्नगं सो गहेत्वान, अधोसीसं विहेठयं।
‘‘Pannagaṃ so gahetvāna, adhosīsaṃ viheṭhayaṃ;
आदाय सो पक्कमति, येनकामं विहङ्गमो॥
Ādāya so pakkamati, yenakāmaṃ vihaṅgamo.
‘‘तथेवाहं महावीर, यथापि गरुळो बली।
‘‘Tathevāhaṃ mahāvīra, yathāpi garuḷo balī;
असङ्खतं गवेसन्तो, दोसे विक्खालयिं अहं॥
Asaṅkhataṃ gavesanto, dose vikkhālayiṃ ahaṃ.
‘‘दिट्ठो अहं धम्मवरं, सन्तिपदमनुत्तरं।
‘‘Diṭṭho ahaṃ dhammavaraṃ, santipadamanuttaraṃ;
आदाय विहरामेतं, गरुळो पन्नगं यथा॥
Ādāya viharāmetaṃ, garuḷo pannagaṃ yathā.
‘‘आसावती नाम लता, जाता चित्तलतावने।
‘‘Āsāvatī nāma latā, jātā cittalatāvane;
तस्सा वस्ससहस्सेन, एकं निब्बत्तते फलं॥
Tassā vassasahassena, ekaṃ nibbattate phalaṃ.
‘‘तं देवा पयिरुपासन्ति, तावदूरफले सति।
‘‘Taṃ devā payirupāsanti, tāvadūraphale sati;
देवानं सा पिया एवं, आसावती लतुत्तमा॥
Devānaṃ sā piyā evaṃ, āsāvatī latuttamā.
‘‘सतसहस्सुपादाय, ताहं परिचरे मुनि।
‘‘Satasahassupādāya, tāhaṃ paricare muni;
सायं पातं नमस्सामि, देवा आसावतिं यथा॥
Sāyaṃ pātaṃ namassāmi, devā āsāvatiṃ yathā.
‘‘अवञ्झा पारिचरिया, अमोघा च नमस्सना।
‘‘Avañjhā pāricariyā, amoghā ca namassanā;
दूरागतम्पि मं सन्तं, खणोयं न विराधयि॥
Dūrāgatampi maṃ santaṃ, khaṇoyaṃ na virādhayi.
‘‘पटिसन्धिं न पस्सामि, विचिनन्तो भवे अहं।
‘‘Paṭisandhiṃ na passāmi, vicinanto bhave ahaṃ;
निरूपधि विप्पमुत्तो, उपसन्तो चरामहं॥
Nirūpadhi vippamutto, upasanto carāmahaṃ.
‘‘यथापि पदुमं नाम, सूरियरंसेन पुप्फति।
‘‘Yathāpi padumaṃ nāma, sūriyaraṃsena pupphati;
तथेवाहं महावीर, बुद्धरंसेन पुप्फितो॥
Tathevāhaṃ mahāvīra, buddharaṃsena pupphito.
‘‘यथा बलाकयोनिम्हि, न विज्जति पुमो सदा।
‘‘Yathā balākayonimhi, na vijjati pumo sadā;
मेघेसु गज्जमानेसु, गब्भं गण्हन्ति ता सदा॥
Meghesu gajjamānesu, gabbhaṃ gaṇhanti tā sadā.
‘‘चिरम्पि गब्भं धारेन्ति, याव मेघो न गज्जति।
‘‘Cirampi gabbhaṃ dhārenti, yāva megho na gajjati;
भारतो परिमुच्चन्ति, यदा मेघो पवस्सति॥
Bhārato parimuccanti, yadā megho pavassati.
‘‘पदुमुत्तरबुद्धस्स, धम्ममेघेन गज्जतो।
‘‘Padumuttarabuddhassa, dhammameghena gajjato;
सद्देन धम्ममेघस्स, धम्मगब्भं अगण्हहं॥
Saddena dhammameghassa, dhammagabbhaṃ agaṇhahaṃ.
‘‘सतसहस्सुपादाय, पुञ्ञगब्भं धरेमहं।
‘‘Satasahassupādāya, puññagabbhaṃ dharemahaṃ;
नप्पमुच्चामि भारतो, धम्ममेघो न गज्जति॥
Nappamuccāmi bhārato, dhammamegho na gajjati.
‘‘यदा तुवं सक्यमुनि, रम्मे कपिलवत्थवे।
‘‘Yadā tuvaṃ sakyamuni, ramme kapilavatthave;
गज्जसि धम्ममेघेन, भारतो परिमुच्चहं॥
Gajjasi dhammameghena, bhārato parimuccahaṃ.
‘‘सुञ्ञतं अनिमित्तञ्च, तथाप्पणिहितम्पि च।
‘‘Suññataṃ animittañca, tathāppaṇihitampi ca;
चतुरो च फले सब्बे, धम्मेवं विजनयिं अहं॥
Caturo ca phale sabbe, dhammevaṃ vijanayiṃ ahaṃ.
‘‘अपरिमेय्युपादाय, पत्थेमि तव सासनं।
‘‘Aparimeyyupādāya, patthemi tava sāsanaṃ;
सो मे अत्थो अनुप्पत्तो, सन्तिपदमनुत्तरं॥
So me attho anuppatto, santipadamanuttaraṃ.
‘‘विनये पारमिं पत्तो, यथापि पाठिको इसि।
‘‘Vinaye pāramiṃ patto, yathāpi pāṭhiko isi;
न मे समसमो अत्थि, धारेमि सासनं अहं॥
Na me samasamo atthi, dhāremi sāsanaṃ ahaṃ.
‘‘विनये खन्धके चापि, तिकच्छेदे च पञ्चके।
‘‘Vinaye khandhake cāpi, tikacchede ca pañcake;
एत्थ मे विमति नत्थि, अक्खरे ब्यञ्जनेपि वा॥
Ettha me vimati natthi, akkhare byañjanepi vā.
‘‘निग्गहे पटिकम्मे च, ठानाठाने च कोविदो।
‘‘Niggahe paṭikamme ca, ṭhānāṭhāne ca kovido;
ओसारणे वुट्ठापने, सब्बत्थ पारमिं गतो॥
Osāraṇe vuṭṭhāpane, sabbattha pāramiṃ gato.
‘‘विनये खन्धके वापि, निक्खिपित्वा पदं अहं।
‘‘Vinaye khandhake vāpi, nikkhipitvā padaṃ ahaṃ;
उभतो विनिवेठेत्वा, रसतो ओसरेय्यहं॥
Ubhato viniveṭhetvā, rasato osareyyahaṃ.
‘‘निरुत्तिया सुकुसलो, अत्थानत्थे च कोविदो।
‘‘Niruttiyā sukusalo, atthānatthe ca kovido;
अनञ्ञातं मया नत्थि, एकग्गो सत्थु सासने॥
Anaññātaṃ mayā natthi, ekaggo satthu sāsane.
‘‘रूपदक्खो अहं अज्ज, सक्यपुत्तस्स सासने।
‘‘Rūpadakkho ahaṃ ajja, sakyaputtassa sāsane;
कङ्खं सब्बं विनोदेमि, छिन्दामि सब्बसंसयं॥
Kaṅkhaṃ sabbaṃ vinodemi, chindāmi sabbasaṃsayaṃ.
‘‘पदं अनुपदञ्चापि, अक्खरञ्चापि ब्यञ्जनं।
‘‘Padaṃ anupadañcāpi, akkharañcāpi byañjanaṃ;
निदाने परियोसाने, सब्बत्थ कोविदो अहं॥
Nidāne pariyosāne, sabbattha kovido ahaṃ.
‘‘यथापि राजा बलवा, निग्गण्हित्वा परन्तपे।
‘‘Yathāpi rājā balavā, niggaṇhitvā parantape;
विजिनित्वान सङ्गामं, नगरं तत्थ मापये॥
Vijinitvāna saṅgāmaṃ, nagaraṃ tattha māpaye.
‘‘पाकारं परिखञ्चापि, एसिकं द्वारकोट्ठकं।
‘‘Pākāraṃ parikhañcāpi, esikaṃ dvārakoṭṭhakaṃ;
अट्टालके च विविधे, कारये नगरे बहू॥
Aṭṭālake ca vividhe, kāraye nagare bahū.
‘‘सिङ्घाटकं चच्चरञ्च, सुविभत्तन्तरापणं।
‘‘Siṅghāṭakaṃ caccarañca, suvibhattantarāpaṇaṃ;
कारयेय्य सभं तत्थ, अत्थानत्थविनिच्छयं॥
Kārayeyya sabhaṃ tattha, atthānatthavinicchayaṃ.
‘‘निग्घातत्थं अमित्तानं, छिद्दाछिद्दञ्च जानितुं।
‘‘Nigghātatthaṃ amittānaṃ, chiddāchiddañca jānituṃ;
बलकायस्स रक्खाय, सेनापच्चं ठपेति सो॥
Balakāyassa rakkhāya, senāpaccaṃ ṭhapeti so.
‘‘आरक्खत्थाय भण्डस्स, निधानकुसलं नरं।
‘‘Ārakkhatthāya bhaṇḍassa, nidhānakusalaṃ naraṃ;
मा मे भण्डं विनस्सीति, भण्डरक्खं ठपेति सो॥
Mā me bhaṇḍaṃ vinassīti, bhaṇḍarakkhaṃ ṭhapeti so.
‘‘ममत्तो होति यो रञ्ञो, वुद्धिं यस्स च इच्छति।
‘‘Mamatto hoti yo rañño, vuddhiṃ yassa ca icchati;
तस्साधिकरणं देति, मित्तस्स पटिपज्जितुं॥
Tassādhikaraṇaṃ deti, mittassa paṭipajjituṃ.
‘‘उप्पातेसु निमित्तेसु, लक्खणेसु च कोविदं।
‘‘Uppātesu nimittesu, lakkhaṇesu ca kovidaṃ;
अज्झायकं मन्तधरं, पोरोहिच्चे ठपेति सो॥
Ajjhāyakaṃ mantadharaṃ, porohicce ṭhapeti so.
‘‘एतेहङ्गेहि सम्पन्नो, खत्तियोति पवुच्चति।
‘‘Etehaṅgehi sampanno, khattiyoti pavuccati;
सदा रक्खन्ति राजानं, चक्कवाकोव दुक्खितं॥
Sadā rakkhanti rājānaṃ, cakkavākova dukkhitaṃ.
‘‘तथेव त्वं महावीर, हतामित्तोव खत्तियो।
‘‘Tatheva tvaṃ mahāvīra, hatāmittova khattiyo;
सदेवकस्स लोकस्स, धम्मराजाति वुच्चति॥
Sadevakassa lokassa, dhammarājāti vuccati.
‘‘तित्थिये निहनित्वान, मारञ्चापि ससेनकं।
‘‘Titthiye nihanitvāna, mārañcāpi sasenakaṃ;
तमन्धकारं विधमित्वा, धम्मनगरं अमापयि॥
Tamandhakāraṃ vidhamitvā, dhammanagaraṃ amāpayi.
‘‘सीलं पाकारकं तत्थ, ञाणं ते द्वारकोट्ठकं।
‘‘Sīlaṃ pākārakaṃ tattha, ñāṇaṃ te dvārakoṭṭhakaṃ;
सद्धा ते एसिका वीर, द्वारपालो च संवरो॥
Saddhā te esikā vīra, dvārapālo ca saṃvaro.
‘‘सतिपट्ठानमट्टालं, पञ्ञा ते चच्चरं मुने।
‘‘Satipaṭṭhānamaṭṭālaṃ, paññā te caccaraṃ mune;
इद्धिपादञ्च सिङ्घाटं, धम्मवीथि सुमापिता॥
Iddhipādañca siṅghāṭaṃ, dhammavīthi sumāpitā.
‘‘सुत्तन्तं अभिधम्मञ्च, विनयञ्चापि केवलं।
‘‘Suttantaṃ abhidhammañca, vinayañcāpi kevalaṃ;
नवङ्गं बुद्धवचनं, एसा धम्मसभा तव॥
Navaṅgaṃ buddhavacanaṃ, esā dhammasabhā tava.
‘‘सुञ्ञतं अनिमित्तञ्च, विहारञ्चप्पणीहितं।
‘‘Suññataṃ animittañca, vihārañcappaṇīhitaṃ;
आनेञ्जञ्च निरोधो च, एसा धम्मकुटी तव॥
Āneñjañca nirodho ca, esā dhammakuṭī tava.
‘‘पञ्ञाय अग्गो निक्खित्तो, पटिभाने च कोविदो।
‘‘Paññāya aggo nikkhitto, paṭibhāne ca kovido;
सारिपुत्तोति नामेन, धम्मसेनापती तव॥
Sāriputtoti nāmena, dhammasenāpatī tava.
‘‘चुतूपपातकुसलो , इद्धिया पारमिं गतो।
‘‘Cutūpapātakusalo , iddhiyā pāramiṃ gato;
कोलितो नाम नामेन, पोरोहिच्चो तवं मुने॥
Kolito nāma nāmena, porohicco tavaṃ mune.
‘‘पोराणकवंसधरो, उग्गतेजो दुरासदो।
‘‘Porāṇakavaṃsadharo, uggatejo durāsado;
धुतवादीगुणेनग्गो, अक्खदस्सो तवं मुने॥
Dhutavādīguṇenaggo, akkhadasso tavaṃ mune.
‘‘बहुस्सुतो धम्मधरो, सब्बपाठी च सासने।
‘‘Bahussuto dhammadharo, sabbapāṭhī ca sāsane;
आनन्दो नाम नामेन, धम्मारक्खो तवं मुने॥
Ānando nāma nāmena, dhammārakkho tavaṃ mune.
‘‘एते सब्बे अतिक्कम्म, पमेसि भगवा ममं।
‘‘Ete sabbe atikkamma, pamesi bhagavā mamaṃ;
विनिच्छयं मे पादासि, विनये विञ्ञुदेसितं॥
Vinicchayaṃ me pādāsi, vinaye viññudesitaṃ.
‘‘यो कोचि विनये पञ्हं, पुच्छति बुद्धसावको।
‘‘Yo koci vinaye pañhaṃ, pucchati buddhasāvako;
तत्थ मे चिन्तना नत्थि, तञ्ञेवत्थं कथेमहं॥
Tattha me cintanā natthi, taññevatthaṃ kathemahaṃ.
‘‘यावता बुद्धखेत्तम्हि, ठपेत्वा तं महामुनि।
‘‘Yāvatā buddhakhettamhi, ṭhapetvā taṃ mahāmuni;
विनये मादिसो नत्थि, कुतो भिय्यो भविस्सति॥
Vinaye mādiso natthi, kuto bhiyyo bhavissati.
‘‘भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, एवं गज्जति गोतमो।
‘‘Bhikkhusaṅghe nisīditvā, evaṃ gajjati gotamo;
उपालिस्स समो नत्थि, विनये खन्धकेसु च॥
Upālissa samo natthi, vinaye khandhakesu ca.
‘‘यावता बुद्धभणितं, नवङ्गं सत्थुसासनं।
‘‘Yāvatā buddhabhaṇitaṃ, navaṅgaṃ satthusāsanaṃ;
विनयोगधं तं सब्बं, विनयमूलपस्सिनो॥
Vinayogadhaṃ taṃ sabbaṃ, vinayamūlapassino.
‘‘मम कम्मं सरित्वान, गोतमो सक्यपुङ्गवो।
‘‘Mama kammaṃ saritvāna, gotamo sakyapuṅgavo;
भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, एतदग्गे ठपेसि मं॥
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, etadagge ṭhapesi maṃ.
‘‘सतसहस्सुपादाय, इमं ठानं अपत्थयिं।
‘‘Satasahassupādāya, imaṃ ṭhānaṃ apatthayiṃ;
सो मे अत्थो अनुप्पत्तो, विनये पारमिं गतो॥
So me attho anuppatto, vinaye pāramiṃ gato.
‘‘सक्यानं नन्दिजननो, कप्पको आसहं पुरे।
‘‘Sakyānaṃ nandijanano, kappako āsahaṃ pure;
विजहित्वान तं जातिं, पुत्तो जातो महेसिनो॥
Vijahitvāna taṃ jātiṃ, putto jāto mahesino.
‘‘इतो दुतियके कप्पे, अञ्जसो नाम खत्तियो।
‘‘Ito dutiyake kappe, añjaso nāma khattiyo;
अनन्ततेजो अमितयसो, भूमिपालो महद्धनो॥
Anantatejo amitayaso, bhūmipālo mahaddhano.
‘‘तस्स रञ्ञो अहं पुत्तो, चन्दनो नाम खत्तियो।
‘‘Tassa rañño ahaṃ putto, candano nāma khattiyo;
जातिमदेनुपत्थद्धो, यसभोगमदेन च॥
Jātimadenupatthaddho, yasabhogamadena ca.
‘‘नागसतसहस्सानि, सब्बालङ्कारभूसिता।
‘‘Nāgasatasahassāni, sabbālaṅkārabhūsitā;
तिधापभिन्ना मातङ्गा, परिवारेन्ति मं सदा॥
Tidhāpabhinnā mātaṅgā, parivārenti maṃ sadā.
‘‘सबलेहि परेतोहं, उय्यानं गन्तुकामको।
‘‘Sabalehi paretohaṃ, uyyānaṃ gantukāmako;
आरुय्ह सिरिकं नागं, नगरा निक्खमिं तदा॥
Āruyha sirikaṃ nāgaṃ, nagarā nikkhamiṃ tadā.
‘‘चरणेन च सम्पन्नो, गुत्तद्वारो सुसंवुतो।
‘‘Caraṇena ca sampanno, guttadvāro susaṃvuto;
देवलो नाम सम्बुद्धो, आगच्छि पुरतो मम॥
Devalo nāma sambuddho, āgacchi purato mama.
‘‘पेसेत्वा सिरिकं नागं, बुद्धं आसादयिं तदा।
‘‘Pesetvā sirikaṃ nāgaṃ, buddhaṃ āsādayiṃ tadā;
ततो सञ्जातकोपो सो, नागो नुद्धरते पदं॥
Tato sañjātakopo so, nāgo nuddharate padaṃ.
‘‘नागं रुण्णमनं दिस्वा, बुद्धे कोधं अकासहं।
‘‘Nāgaṃ ruṇṇamanaṃ disvā, buddhe kodhaṃ akāsahaṃ;
विहेसयित्वा सम्बुद्धं, उय्यानं अगमासहं॥
Vihesayitvā sambuddhaṃ, uyyānaṃ agamāsahaṃ.
‘‘सातं तत्थ न विन्दामि, सिरो पज्जलितो यथा।
‘‘Sātaṃ tattha na vindāmi, siro pajjalito yathā;
परिळाहेन डय्हामि, मच्छोव बळिसादको॥
Pariḷāhena ḍayhāmi, macchova baḷisādako.
‘‘ससागरन्ता पथवी, आदित्ता विय होति मे।
‘‘Sasāgarantā pathavī, ādittā viya hoti me;
पितु सन्तिकुपागम्म, इदं वचनमब्रविं॥
Pitu santikupāgamma, idaṃ vacanamabraviṃ.
‘‘आसीविसंव कुपितं, अग्गिक्खन्धंव आगतं।
‘‘Āsīvisaṃva kupitaṃ, aggikkhandhaṃva āgataṃ;
मत्तंव कुञ्जरं दन्तिं, यं सयम्भुमसादयिं॥
Mattaṃva kuñjaraṃ dantiṃ, yaṃ sayambhumasādayiṃ.
‘‘आसादितो मया बुद्धो, घोरो उग्गतपो जिनो।
‘‘Āsādito mayā buddho, ghoro uggatapo jino;
पुरा सब्बे विनस्साम, खमापेस्साम तं मुनिं॥
Purā sabbe vinassāma, khamāpessāma taṃ muniṃ.
‘‘नो चे तं निज्झापेस्साम, अत्तदन्तं समाहितं।
‘‘No ce taṃ nijjhāpessāma, attadantaṃ samāhitaṃ;
ओरेन सत्तदिवसा, रट्ठं मे विधमिस्सति॥
Orena sattadivasā, raṭṭhaṃ me vidhamissati.
‘‘सुमेखलो कोसियो च, सिग्गवो चापि सत्तको।
‘‘Sumekhalo kosiyo ca, siggavo cāpi sattako;
आसादयित्वा इसयो, दुग्गता ते सरट्ठका॥
Āsādayitvā isayo, duggatā te saraṭṭhakā.
‘‘यदा कुप्पन्ति इसयो, सञ्ञता ब्रह्मचारिनो।
‘‘Yadā kuppanti isayo, saññatā brahmacārino;
सदेवकं विनासेन्ति, ससागरं सपब्बतं॥
Sadevakaṃ vināsenti, sasāgaraṃ sapabbataṃ.
‘‘तियोजनसहस्सम्हि, पुरिसे सन्निपातयिं।
‘‘Tiyojanasahassamhi, purise sannipātayiṃ;
अच्चयं देसनत्थाय, सयम्भुं उपसङ्कमिं॥
Accayaṃ desanatthāya, sayambhuṃ upasaṅkamiṃ.
‘‘अल्लवत्था अल्लसिरा, सब्बेव पञ्जलीकता।
‘‘Allavatthā allasirā, sabbeva pañjalīkatā;
बुद्धस्स पादे निपतित्वा, इदं वचनमब्रवुं॥
Buddhassa pāde nipatitvā, idaṃ vacanamabravuṃ.
‘‘खमस्सु त्वं महावीर, अभियाचति तं जनो।
‘‘Khamassu tvaṃ mahāvīra, abhiyācati taṃ jano;
परिळाहं विनोदेहि, मा नो रट्ठं विनासय॥
Pariḷāhaṃ vinodehi, mā no raṭṭhaṃ vināsaya.
‘‘सदेवमानुसा सब्बे, सदानवा सरक्खसा।
‘‘Sadevamānusā sabbe, sadānavā sarakkhasā;
अयोमयेन कूटेन, सिरं भिन्देय्यु मे सदा॥
Ayomayena kūṭena, siraṃ bhindeyyu me sadā.
‘‘दके अग्गि न सण्ठाति, बीजं सेले न रूहति।
‘‘Dake aggi na saṇṭhāti, bījaṃ sele na rūhati;
अगदे किमि न सण्ठाति, कोपो बुद्धे न जायति॥
Agade kimi na saṇṭhāti, kopo buddhe na jāyati.
‘‘यथा च भूमि अचला, अप्पमेय्यो च सागरो।
‘‘Yathā ca bhūmi acalā, appameyyo ca sāgaro;
अनन्तको च आकासो, एवं बुद्धा अखोभिया॥
Anantako ca ākāso, evaṃ buddhā akhobhiyā.
‘‘सदा खन्ता महावीरा, खमिता च तपस्सिनो।
‘‘Sadā khantā mahāvīrā, khamitā ca tapassino;
खन्तानं खमितानञ्च, गमनं तं न विज्जति॥
Khantānaṃ khamitānañca, gamanaṃ taṃ na vijjati.
‘‘इदं वत्वान सम्बुद्धो, परिळाहं विनोदयं।
‘‘Idaṃ vatvāna sambuddho, pariḷāhaṃ vinodayaṃ;
महाजनस्स पुरतो, नभं अब्भुग्गमी तदा॥
Mahājanassa purato, nabhaṃ abbhuggamī tadā.
‘‘तेन कम्मेनहं वीर, हीनत्तं अज्झुपागतो।
‘‘Tena kammenahaṃ vīra, hīnattaṃ ajjhupāgato;
समतिक्कम्म तं जातिं, पाविसिं अभयं पुरं॥
Samatikkamma taṃ jātiṃ, pāvisiṃ abhayaṃ puraṃ.
‘‘तदापि मं महावीर, डय्हमानं सुसण्ठितं।
‘‘Tadāpi maṃ mahāvīra, ḍayhamānaṃ susaṇṭhitaṃ;
परिळाहं विनोदेसि, सयम्भुञ्च खमापयिं॥
Pariḷāhaṃ vinodesi, sayambhuñca khamāpayiṃ.
‘‘अज्जापि मं महावीर, डय्हमानं तिहग्गिभि।
‘‘Ajjāpi maṃ mahāvīra, ḍayhamānaṃ tihaggibhi;
निब्बापेसि तयो अग्गी, सीतिभावञ्च पापयिं॥
Nibbāpesi tayo aggī, sītibhāvañca pāpayiṃ.
‘‘येसं सोतावधानत्थि, सुणाथ मम भासतो।
‘‘Yesaṃ sotāvadhānatthi, suṇātha mama bhāsato;
अत्थं तुय्हं पवक्खामि, यथा दिट्ठं पदं मम॥
Atthaṃ tuyhaṃ pavakkhāmi, yathā diṭṭhaṃ padaṃ mama.
‘‘सयम्भुं तं विमानेत्वा, सन्तचित्तं समाहितं।
‘‘Sayambhuṃ taṃ vimānetvā, santacittaṃ samāhitaṃ;
तेन कम्मेनहं अज्ज, जातोम्हि नीचयोनियं॥
Tena kammenahaṃ ajja, jātomhi nīcayoniyaṃ.
‘‘मा वो खणं विराधेथ, खणातीता हि सोचरे।
‘‘Mā vo khaṇaṃ virādhetha, khaṇātītā hi socare;
सदत्थे वायमेय्याथ, खणो वो पटिपादितो॥
Sadatthe vāyameyyātha, khaṇo vo paṭipādito.
‘‘एकच्चानञ्च वमनं, एकच्चानं विरेचनं।
‘‘Ekaccānañca vamanaṃ, ekaccānaṃ virecanaṃ;
विसं हलाहलं एके, एकच्चानञ्च ओसधं॥
Visaṃ halāhalaṃ eke, ekaccānañca osadhaṃ.
‘‘वमनं पटिपन्नानं, फलट्ठानं विरेचनं।
‘‘Vamanaṃ paṭipannānaṃ, phalaṭṭhānaṃ virecanaṃ;
ओसधं फललाभीनं, पुञ्ञक्खेत्तं गवेसिनं॥
Osadhaṃ phalalābhīnaṃ, puññakkhettaṃ gavesinaṃ.
‘‘सासनेन विरुद्धानं, विसं हलाहलं यथा।
‘‘Sāsanena viruddhānaṃ, visaṃ halāhalaṃ yathā;
आसीविसो दिट्ठविसो, एवं झापेति तं नरं॥
Āsīviso diṭṭhaviso, evaṃ jhāpeti taṃ naraṃ.
‘‘सकिं पीतं हलाहलं, उपरुन्धति जीवितं।
‘‘Sakiṃ pītaṃ halāhalaṃ, uparundhati jīvitaṃ;
सासनेन विरुज्झित्वा, कप्पकोटिम्हि डय्हति॥
Sāsanena virujjhitvā, kappakoṭimhi ḍayhati.
‘‘खन्तिया अविहिंसाय, मेत्तचित्तवताय च।
‘‘Khantiyā avihiṃsāya, mettacittavatāya ca;
सदेवकं सो तारेति, तस्मा ते अविराधिया॥
Sadevakaṃ so tāreti, tasmā te avirādhiyā.
‘‘लाभालाभे न सज्जन्ति, सम्माननविमानने।
‘‘Lābhālābhe na sajjanti, sammānanavimānane;
पथवीसदिसा बुद्धा, तस्मा ते न विराधिया॥
Pathavīsadisā buddhā, tasmā te na virādhiyā.
‘‘देवदत्ते च वधके, चोरे अङ्गुलिमालके।
‘‘Devadatte ca vadhake, core aṅgulimālake;
राहुले धनपाले च, सब्बेसं समको मुनि॥
Rāhule dhanapāle ca, sabbesaṃ samako muni.
‘‘एतेसं पटिघो नत्थि, रागोमेसं न विज्जति।
‘‘Etesaṃ paṭigho natthi, rāgomesaṃ na vijjati;
सब्बेसं समको बुद्धो, वधकस्सोरसस्स च॥
Sabbesaṃ samako buddho, vadhakassorasassa ca.
‘‘पन्थे दिस्वान कासावं, छड्डितं मीळ्हमक्खितं।
‘‘Panthe disvāna kāsāvaṃ, chaḍḍitaṃ mīḷhamakkhitaṃ;
सिरस्मिं अञ्जलिं कत्वा, वन्दितब्बं इसिद्धजं॥
Sirasmiṃ añjaliṃ katvā, vanditabbaṃ isiddhajaṃ.
‘‘अब्भतीता च ये बुद्धा, वत्तमाना अनागता।
‘‘Abbhatītā ca ye buddhā, vattamānā anāgatā;
धजेनानेन सुज्झन्ति, तस्मा एते नमस्सिया॥
Dhajenānena sujjhanti, tasmā ete namassiyā.
‘‘सत्थुकप्पं सुविनयं, धारेमि हदयेनहं।
‘‘Satthukappaṃ suvinayaṃ, dhāremi hadayenahaṃ;
नमस्समानो विनयं, विहरिस्सामि सब्बदा॥
Namassamāno vinayaṃ, viharissāmi sabbadā.
‘‘विनयो आसयो मय्हं, विनयो ठानचङ्कमं।
‘‘Vinayo āsayo mayhaṃ, vinayo ṭhānacaṅkamaṃ;
कप्पेमि विनये वासं, विनयो मम गोचरो॥
Kappemi vinaye vāsaṃ, vinayo mama gocaro.
‘‘विनये पारमिप्पत्तो, समथे चापि कोविदो।
‘‘Vinaye pāramippatto, samathe cāpi kovido;
उपालि तं महावीर, पादे वन्दति सत्थुनो॥
Upāli taṃ mahāvīra, pāde vandati satthuno.
‘‘सो अहं विचरिस्सामि, गामा गामं पुरा पुरं।
‘‘So ahaṃ vicarissāmi, gāmā gāmaṃ purā puraṃ;
नमस्समानो सम्बुद्धं, धम्मस्स च सुधम्मतं॥
Namassamāno sambuddhaṃ, dhammassa ca sudhammataṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
तत्थ हि नं सत्था सयमेव सकलं विनयपिटकं उग्गण्हापेसि। सो अपरभागे भारुकच्छकवत्थुं (पारा॰ ७८) अज्जुकवत्थुं (पारा॰ १५८) कुमारकस्सपवत्थुन्ति इमानि तीणि वत्थूनि विनिच्छयि। सत्था एकेकस्मिं विनिच्छिते साधुकारं दत्वा तयोपि विनिच्छये अट्ठुप्पत्तिं कत्वा थेरं विनयधरानं अग्गट्ठाने ठपेसि। सो अपरभागे एकस्मिं उपोसथदिवसे पातिमोक्खुद्देससमये भिक्खू ओवदन्तो –
Tattha hi naṃ satthā sayameva sakalaṃ vinayapiṭakaṃ uggaṇhāpesi. So aparabhāge bhārukacchakavatthuṃ (pārā. 78) ajjukavatthuṃ (pārā. 158) kumārakassapavatthunti imāni tīṇi vatthūni vinicchayi. Satthā ekekasmiṃ vinicchite sādhukāraṃ datvā tayopi vinicchaye aṭṭhuppattiṃ katvā theraṃ vinayadharānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesi. So aparabhāge ekasmiṃ uposathadivase pātimokkhuddesasamaye bhikkhū ovadanto –
२४९.
249.
‘‘सद्धाय अभिनिक्खम्म, नवपब्बजितो नवो।
‘‘Saddhāya abhinikkhamma, navapabbajito navo;
मित्ते भजेय्य कल्याणे, सुद्धाजीवे अतन्दिते॥
Mitte bhajeyya kalyāṇe, suddhājīve atandite.
२५०.
250.
‘‘सद्धाय अभिनिक्खम्म, नवपब्बजितो नवो।
‘‘Saddhāya abhinikkhamma, navapabbajito navo;
सङ्घस्मिं विहरं भिक्खु, सिक्खेथ विनयं बुधो॥
Saṅghasmiṃ viharaṃ bhikkhu, sikkhetha vinayaṃ budho.
२५१.
251.
‘‘सद्धाय अभिनिक्खम्म, नवपब्बजितो नवो।
‘‘Saddhāya abhinikkhamma, navapabbajito navo;
कप्पाकप्पेसु कुसलो, चरेय्य अपुरक्खतो’’ति॥ – तिस्सो गाथा अभासि।
Kappākappesu kusalo, careyya apurakkhato’’ti. – tisso gāthā abhāsi;
तत्थ सद्धायाति सद्धानिमित्तं, न जीविकत्थन्ति अत्थो। सद्धायाति वा कम्मफलानि रतनत्तयगुणञ्च सद्दहित्वा। अभिनिक्खम्माति घरावासतो निक्खमित्वा। नवपब्बजितोति नवो हुत्वा पब्बजितो, पठमवये एव पब्बजितो। नवोति सासने सिक्खाय अभिनवो दहरो। मित्ते भजेय्य कल्याणे सुद्धाजीवे अतन्दितेति ‘‘पियो गरु भावनीयो’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ७.३७) वुत्तलक्खणे कल्याणमित्ते, मिच्छाजीवविवज्जनेन सुद्धाजीवे , आरद्धवीरियताय अतन्दिते भजेय्य उपसङ्कमेय्य, तेसं ओवादानुसासनीपटिग्गहणवसेन सेवेय्य। सङ्घस्मिं विहरन्ति सङ्घे भिक्खुसमूहे वत्तपटिवत्तपूरणवसेन विहरन्तो। सिक्खेथ विनयं बुधोति बोधञाणतासुकुसलो हुत्वा विनयपरियत्तिं सिक्खेय्य। विनयो हि सासनस्स आयु, तस्मिं ठिते सासनं ठितं होति। ‘‘बुद्धो’’ति च पठन्ति, सो एवत्थो। कप्पाकप्पेसूति कप्पियाकप्पियेसु कुसलो सुत्तवसेन सुत्तानुलोमवसेन च निपुणो छेको। अपुरक्खतोति न पुरक्खतो तण्हादीहि कुतोचि पुरेक्खारं अपच्चासीसन्तो हुत्वा विहरेय्य।
Tattha saddhāyāti saddhānimittaṃ, na jīvikatthanti attho. Saddhāyāti vā kammaphalāni ratanattayaguṇañca saddahitvā. Abhinikkhammāti gharāvāsato nikkhamitvā. Navapabbajitoti navo hutvā pabbajito, paṭhamavaye eva pabbajito. Navoti sāsane sikkhāya abhinavo daharo. Mitte bhajeyya kalyāṇe suddhājīve atanditeti ‘‘piyo garu bhāvanīyo’’tiādinā (a. ni. 7.37) vuttalakkhaṇe kalyāṇamitte, micchājīvavivajjanena suddhājīve , āraddhavīriyatāya atandite bhajeyya upasaṅkameyya, tesaṃ ovādānusāsanīpaṭiggahaṇavasena seveyya. Saṅghasmiṃ viharanti saṅghe bhikkhusamūhe vattapaṭivattapūraṇavasena viharanto. Sikkhetha vinayaṃ budhoti bodhañāṇatāsukusalo hutvā vinayapariyattiṃ sikkheyya. Vinayo hi sāsanassa āyu, tasmiṃ ṭhite sāsanaṃ ṭhitaṃ hoti. ‘‘Buddho’’ti ca paṭhanti, so evattho. Kappākappesūti kappiyākappiyesu kusalo suttavasena suttānulomavasena ca nipuṇo cheko. Apurakkhatoti na purakkhato taṇhādīhi kutoci purekkhāraṃ apaccāsīsanto hutvā vihareyya.
उपालित्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Upālittheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ११. उपालित्थेरगाथा • 11. Upālittheragāthā