| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) |
३. उपनिससुत्तवण्णना
3. Upanisasuttavaṇṇanā
२३. ततिये ‘‘जानतो अह’’न्तिआदीसु जानतोति जानन्तस्स। पस्सतोति पस्सन्तस्स। द्वेपि पदानि एकत्थानि, ब्यञ्जनमेव नानं। एवं सन्तेपि ‘‘जानतो’’ति ञाणलक्खणं उपादाय पुग्गलं निद्दिसति। जाननलक्खणञ्हि ञाणं। ‘‘पस्सतो’’ति ञाणप्पभावं उपादाय। पस्सनप्पभावञ्हि ञाणं, ञाणसमङ्गीपुग्गलो चक्खुमा विय चक्खुना रूपानि , ञाणेन विवटे धम्मे पस्सति। आसवानं खयन्ति एत्थ आसवानं पहानं असमुप्पादो खीणाकारो नत्थिभावोति अयम्पि आसवक्खयोति वुच्चति, भङ्गोपि मग्गफलनिब्बानानिपि। ‘‘आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्ति’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.४३८; विभ॰ ८३१) हि खीणाकारो आसवक्खयोति वुच्चति। ‘‘यो आसवानं खयो वयो भेदो परिभेदो अनिच्चता अन्तरधान’’न्ति (विभ॰ ३५४) एत्थ भङ्गो।
23. Tatiye ‘‘jānato aha’’ntiādīsu jānatoti jānantassa. Passatoti passantassa. Dvepi padāni ekatthāni, byañjanameva nānaṃ. Evaṃ santepi ‘‘jānato’’ti ñāṇalakkhaṇaṃ upādāya puggalaṃ niddisati. Jānanalakkhaṇañhi ñāṇaṃ. ‘‘Passato’’ti ñāṇappabhāvaṃ upādāya. Passanappabhāvañhi ñāṇaṃ, ñāṇasamaṅgīpuggalo cakkhumā viya cakkhunā rūpāni , ñāṇena vivaṭe dhamme passati. Āsavānaṃ khayanti ettha āsavānaṃ pahānaṃ asamuppādo khīṇākāro natthibhāvoti ayampi āsavakkhayoti vuccati, bhaṅgopi maggaphalanibbānānipi. ‘‘Āsavānaṃ khayā anāsavaṃ cetovimutti’’ntiādīsu (ma. ni. 1.438; vibha. 831) hi khīṇākāro āsavakkhayoti vuccati. ‘‘Yo āsavānaṃ khayo vayo bhedo paribhedo aniccatā antaradhāna’’nti (vibha. 354) ettha bhaṅgo.
‘‘सेक्खस्स सिक्खमानस्स, उजुमग्गानुसारिनो।
‘‘Sekkhassa sikkhamānassa, ujumaggānusārino;
खयस्मिं पठमं ञाणं, ततो अञ्ञा अनन्तरा’’ति॥ (इतिवु॰ ६२)। –
Khayasmiṃ paṭhamaṃ ñāṇaṃ, tato aññā anantarā’’ti. (itivu. 62); –
एत्थ मग्गो। सो हि आसवे खेपेन्तो वूपसमेन्तो उप्पज्जति, तस्मा आसवानं खयोति वुत्तो। ‘‘आसवानं खया समणो होती’’ति एत्थ फलं। तञ्हि आसवानं खीणन्ते उप्पज्जति, तस्मा आसवानं खयोति वुत्तं।
Ettha maggo. So hi āsave khepento vūpasamento uppajjati, tasmā āsavānaṃ khayoti vutto. ‘‘Āsavānaṃ khayā samaṇo hotī’’ti ettha phalaṃ. Tañhi āsavānaṃ khīṇante uppajjati, tasmā āsavānaṃ khayoti vuttaṃ.
‘‘आसवा तस्स वड्ढन्ति, आरा सो आसवक्खया’’ति। (ध॰ प॰ २५३) –
‘‘Āsavā tassa vaḍḍhanti, ārā so āsavakkhayā’’ti; (Dha. pa. 253) –
एत्थ निब्बानं। तञ्हि आगम्म आसवा खीयन्ति, तस्मा आसवानं खयोति वुत्तं। इध पन मग्गफलानि अधिप्पेतानि। नो अजानतो नो अपस्सतोति यो पन न जानाति न पस्सति, तस्स नो वदामीति अत्थो। एतेन ये अजानतो अपस्सतोपि संसारादीहियेव सुद्धिं वदन्ति, ते पटिक्खित्ता होन्ति। पुरिमेन पदद्वयेन उपायो वुत्तो, इमिना अनुपायं पटिसेधेति।
Ettha nibbānaṃ. Tañhi āgamma āsavā khīyanti, tasmā āsavānaṃ khayoti vuttaṃ. Idha pana maggaphalāni adhippetāni. No ajānato no apassatoti yo pana na jānāti na passati, tassa no vadāmīti attho. Etena ye ajānato apassatopi saṃsārādīhiyeva suddhiṃ vadanti, te paṭikkhittā honti. Purimena padadvayena upāyo vutto, iminā anupāyaṃ paṭisedheti.
इदानि यं जानतो आसवानं खयो होति, तं दस्सेतुकामो किञ्च, भिक्खवे, जानतोति पुच्छं आरभि। तत्थ जानना बहुविधा। दब्बजातिको एव हि कोचि भिक्खु छत्तं कातुं जानाति, कोचि चीवरादीनं अञ्ञतरं, तस्स ईदिसानि कम्मानि वत्तसीसे ठत्वा करोन्तस्स सा जानना सग्गमग्गफलानं पदट्ठानं न होतीति न वत्तब्बं। यो पन सासने पब्बजित्वा वेज्जकम्मादीनि कातुं जानाति, तस्सेवं जानतो आसवा वड्ढन्तियेव। तस्मा यं जानतो पस्सतो च आसवानं खयो होति, तदेव दस्सेन्तो इति रूपन्तिआदिमाह। एवं खो, भिक्खवे, जानतोति एवं पञ्चन्नं खन्धानं उदयब्बयं जानन्तस्स। आसवानं खयो होतीति आसवानं खयन्ते जातत्ता ‘‘आसवानं खयो’’ति लद्धनामं अरहत्तं होति।
Idāni yaṃ jānato āsavānaṃ khayo hoti, taṃ dassetukāmo kiñca, bhikkhave, jānatoti pucchaṃ ārabhi. Tattha jānanā bahuvidhā. Dabbajātiko eva hi koci bhikkhu chattaṃ kātuṃ jānāti, koci cīvarādīnaṃ aññataraṃ, tassa īdisāni kammāni vattasīse ṭhatvā karontassa sā jānanā saggamaggaphalānaṃ padaṭṭhānaṃ na hotīti na vattabbaṃ. Yo pana sāsane pabbajitvā vejjakammādīni kātuṃ jānāti, tassevaṃ jānato āsavā vaḍḍhantiyeva. Tasmā yaṃ jānato passato ca āsavānaṃ khayo hoti, tadeva dassento iti rūpantiādimāha. Evaṃ kho, bhikkhave, jānatoti evaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ udayabbayaṃ jānantassa. Āsavānaṃ khayo hotīti āsavānaṃ khayante jātattā ‘‘āsavānaṃ khayo’’ti laddhanāmaṃ arahattaṃ hoti.
एवं अरहत्तनिकूटेन देसनं निट्ठपेत्वा इदानि खीणासवस्स आगमनीयं पुब्बभागपटिपदं दस्सेतुं यम्पिस्स तं, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ खयस्मिं खयेञाणन्ति आसवक्खयसङ्खाते अरहत्तफले पटिलद्धे सति पच्चवेक्खणञाणं। तञ्हि अरहत्तफलसङ्खाते खयस्मिं पठमवारं उप्पन्ने पच्छा उप्पन्नत्ता खयेञाणन्ति वुच्चति। सउपनिसन्ति सकारणं सप्पच्चयं। विमुत्तीति अरहत्तफलविमुत्ति। सा हिस्स उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो होति। एवं इतो परेसुपि लब्भमानवसेन पच्चयभावो वेदितब्बो।
Evaṃ arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhapetvā idāni khīṇāsavassa āgamanīyaṃ pubbabhāgapaṭipadaṃ dassetuṃ yampissa taṃ, bhikkhavetiādimāha. Tattha khayasmiṃ khayeñāṇanti āsavakkhayasaṅkhāte arahattaphale paṭiladdhe sati paccavekkhaṇañāṇaṃ. Tañhi arahattaphalasaṅkhāte khayasmiṃ paṭhamavāraṃ uppanne pacchā uppannattā khayeñāṇanti vuccati. Saupanisanti sakāraṇaṃ sappaccayaṃ. Vimuttīti arahattaphalavimutti. Sā hissa upanissayapaccayena paccayo hoti. Evaṃ ito paresupi labbhamānavasena paccayabhāvo veditabbo.
विरागोति मग्गो। सो हि किलेसे विराजेन्तो खेपेन्तो उप्पन्नो, तस्मा विरागोति वुच्चति। निब्बिदाति निब्बिदाञाणं। एतेन बलवविपस्सनं दस्सेति। बलवविपस्सनाति भयतूपट्ठाने ञाणं आदीनवानुपस्सने ञाणं मुञ्चितुकम्यताञाणं सङ्खारुपेक्खाञाणन्ति चतुन्नं ञाणानं अधिवचनं। यथाभूतञाणदस्सनन्ति यथासभावजाननसङ्खातं दस्सनं। एतेन तरुणविपस्सनं दस्सेति। तरुणविपस्सना हि बलवविपस्सनाय पच्चयो होति। तरुणविपस्सनाति सङ्खारपरिच्छेदे ञाणं कङ्खावितरणे ञाणं सम्मसने ञाणं मग्गामग्गे ञाणन्ति चतुन्नं ञाणानं अधिवचनं। समाधीति पादकज्झानसमाधि। सो हि तरुणविपस्सनाय पच्चयो होति। सुखन्ति अप्पनाय पुब्बभागसुखं। तञ्हि पादकज्झानस्स पच्चयो होति। पस्सद्धीति दरथपटिप्पस्सद्धि। सा हि अप्पनापुब्बभागस्स सुखस्स पच्चयो होति। पीतीति बलवपीति। सा हि दरथपटिप्पस्सद्धिया पच्चयो होति। पामोज्जन्ति दुब्बलपीति। सा हि बलवपीतिया पच्चयो होति। सद्धाति अपरापरं उप्पज्जनसद्धा। सा हि दुब्बलपीतिया पच्चयो होति। दुक्खन्ति वट्टदुक्खं। तञ्हि अपरापरसद्धाय पच्चयो होति। जातीति सविकारा खन्धजाति । सा हि वट्टदुक्खस्स पच्चयो होति। भवोति कम्मभवो। (सो हि सविकाराय जातिया पच्चयो होति।) एतेनुपायेन सेसपदानिपि वेदितब्बानि।
Virāgoti maggo. So hi kilese virājento khepento uppanno, tasmā virāgoti vuccati. Nibbidāti nibbidāñāṇaṃ. Etena balavavipassanaṃ dasseti. Balavavipassanāti bhayatūpaṭṭhāne ñāṇaṃ ādīnavānupassane ñāṇaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ saṅkhārupekkhāñāṇanti catunnaṃ ñāṇānaṃ adhivacanaṃ. Yathābhūtañāṇadassananti yathāsabhāvajānanasaṅkhātaṃ dassanaṃ. Etena taruṇavipassanaṃ dasseti. Taruṇavipassanā hi balavavipassanāya paccayo hoti. Taruṇavipassanāti saṅkhāraparicchede ñāṇaṃ kaṅkhāvitaraṇe ñāṇaṃ sammasane ñāṇaṃ maggāmagge ñāṇanti catunnaṃ ñāṇānaṃ adhivacanaṃ. Samādhīti pādakajjhānasamādhi. So hi taruṇavipassanāya paccayo hoti. Sukhanti appanāya pubbabhāgasukhaṃ. Tañhi pādakajjhānassa paccayo hoti. Passaddhīti darathapaṭippassaddhi. Sā hi appanāpubbabhāgassa sukhassa paccayo hoti. Pītīti balavapīti. Sā hi darathapaṭippassaddhiyā paccayo hoti. Pāmojjanti dubbalapīti. Sā hi balavapītiyā paccayo hoti. Saddhāti aparāparaṃ uppajjanasaddhā. Sā hi dubbalapītiyā paccayo hoti. Dukkhanti vaṭṭadukkhaṃ. Tañhi aparāparasaddhāya paccayo hoti. Jātīti savikārā khandhajāti . Sā hi vaṭṭadukkhassa paccayo hoti. Bhavoti kammabhavo. (So hi savikārāya jātiyā paccayo hoti.) Etenupāyena sesapadānipi veditabbāni.
थुल्लफुसितकेति महाफुसितके। पब्बतकन्दरपदरसाखाति एत्थ कन्दरं नाम ‘क’न्तिलद्धनामेन उदकेन दारितो उदकभिन्नो पब्बतपदेसो, यो ‘‘नितम्बो’’तिपि ‘‘नदीकुञ्छो’’तिपि वुच्चति। पदरं नाम अट्ठमासे देवे अवस्सन्ते फलितो भूमिप्पदेसो। साखाति कुसुम्भगामिनियो खुद्दकमातिकायो। कुसोब्भाति खुद्दकआवाटा। महासोब्भाति महाआवाटा। कुन्नदियोति खुद्दकनदियो। महानदियोति गङ्गायमुनादिका महासरिता। एवमेव खो , भिक्खवे, अविज्जूपनिसा सङ्खारातिआदीसु अविज्जा पब्बतोति दट्ठब्बा। अभिसङ्खारा मेघोति, विञ्ञाणादिवट्टं कन्दरादयोति, विमुत्ति सागरोति।
Thullaphusitaketi mahāphusitake. Pabbatakandarapadarasākhāti ettha kandaraṃ nāma ‘ka’ntiladdhanāmena udakena dārito udakabhinno pabbatapadeso, yo ‘‘nitambo’’tipi ‘‘nadīkuñcho’’tipi vuccati. Padaraṃ nāma aṭṭhamāse deve avassante phalito bhūmippadeso. Sākhāti kusumbhagāminiyo khuddakamātikāyo. Kusobbhāti khuddakaāvāṭā. Mahāsobbhāti mahāāvāṭā. Kunnadiyoti khuddakanadiyo. Mahānadiyoti gaṅgāyamunādikā mahāsaritā. Evameva kho, bhikkhave, avijjūpanisā saṅkhārātiādīsu avijjā pabbatoti daṭṭhabbā. Abhisaṅkhārā meghoti, viññāṇādivaṭṭaṃ kandarādayoti, vimutti sāgaroti.
यथा पब्बतमत्थके देवो वस्सित्वा पब्बतकन्दरादीनि पूरेन्तो अनुपुब्बेन महासमुद्दं सागरं पूरेति, एवं अविज्जापब्बतमत्थके ताव अभिसङ्खारमेघस्स वस्सनं वेदितब्बं। अस्सुतवा हि बालपुथुज्जनो अविज्जाय अञ्ञाणी हुत्वा तण्हाय अभिलासं कत्वा कुसलाकुसलकम्मं आयूहति, तं कुसलाकुसलकम्मं पटिसन्धिविञ्ञाणस्स पच्चयो होति, पटिसन्धिविञ्ञाणादीनि नामरूपादीनं। इति पब्बतमत्थके वुट्ठदेवस्स कन्दरादयो पूरेत्वा महासमुद्दं आहच्च ठितकालो विय अविज्जापब्बतमत्थके वुट्ठस्स अभिसङ्खारमेघस्स परम्परपच्चयताय अनुपुब्बेन विञ्ञाणादिवट्टं पूरेत्वा ठितकालो। बुद्धवचनं पन पाळियं अगहितम्पि ‘‘इध तथागतो लोके उप्पज्जति, अगारस्मा अनगारियं पब्बजती’’ति इमाय पाळिया वसेन गहितमेवाति वेदितब्बं। या हि तस्स कुलगेहे निब्बत्ति, सा कम्मभवपच्चया सविकारा जाति नाम। सो बुद्धानं वा बुद्धसावकानं वा सम्मुखीभावं आगम्म वट्टदोसदीपकं लक्खणाहटं धम्मकथं सुत्वा वट्टवसेन पीळितो होति, एवमस्स सविकारा खन्धजाति वट्टदुक्खस्स पच्चयो होति। सो वट्टदुक्खेन पीळितो अपरापरं सद्धं जनेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजति, एवमस्स वट्टदुक्खं अपरापरसद्धाय पच्चयो होति। सो पब्बज्जामत्तेनेव असन्तुट्ठो ऊनपञ्चवस्सकाले निस्सयं गहेत्वा वत्तपटिपत्तिं पूरेन्तो द्वेमातिका पगुणं कत्वा कम्माकम्मं उग्गहेत्वा याव अरहत्ता निज्जटं कत्वा कम्मट्ठानं गहेत्वा अरञ्ञे वसन्तो पथवीकसिणादीसु कम्मं आरभति, तस्स कम्मट्ठानं निस्साय दुब्बलपीति उप्पज्जति। तदस्स सद्धूपनिसं पामोज्जं, तं बलवपीतिया पच्चयो होति। बलवपीति दरथपटिप्पस्सद्धिया, सा अप्पनापुब्बभागसुखस्स, तं सुखं पादकज्झानसमाधिस्स। सो समाधिना चित्तकल्लतं जनेत्वा तरुणविपस्सनाय कम्मं करोति। इच्चस्स पादकज्झानसमाधि तरुणविपस्सनाय पच्चयो होति, तरुणविपस्सना बलवविपस्सनाय, बलवविपस्सना मग्गस्स, मग्गो फलविमुत्तिया, फलविमुत्ति पच्चवेक्खणञाणस्साति । एवं देवस्स अनुपुब्बेन सागरं पूरेत्वा ठितकालो विय खीणासवस्स विमुत्तिसागरं पूरेत्वा ठितकालो वेदितब्बोति। ततियं।
Yathā pabbatamatthake devo vassitvā pabbatakandarādīni pūrento anupubbena mahāsamuddaṃ sāgaraṃ pūreti, evaṃ avijjāpabbatamatthake tāva abhisaṅkhārameghassa vassanaṃ veditabbaṃ. Assutavā hi bālaputhujjano avijjāya aññāṇī hutvā taṇhāya abhilāsaṃ katvā kusalākusalakammaṃ āyūhati, taṃ kusalākusalakammaṃ paṭisandhiviññāṇassa paccayo hoti, paṭisandhiviññāṇādīni nāmarūpādīnaṃ. Iti pabbatamatthake vuṭṭhadevassa kandarādayo pūretvā mahāsamuddaṃ āhacca ṭhitakālo viya avijjāpabbatamatthake vuṭṭhassa abhisaṅkhārameghassa paramparapaccayatāya anupubbena viññāṇādivaṭṭaṃ pūretvā ṭhitakālo. Buddhavacanaṃ pana pāḷiyaṃ agahitampi ‘‘idha tathāgato loke uppajjati, agārasmā anagāriyaṃ pabbajatī’’ti imāya pāḷiyā vasena gahitamevāti veditabbaṃ. Yā hi tassa kulagehe nibbatti, sā kammabhavapaccayā savikārā jāti nāma. So buddhānaṃ vā buddhasāvakānaṃ vā sammukhībhāvaṃ āgamma vaṭṭadosadīpakaṃ lakkhaṇāhaṭaṃ dhammakathaṃ sutvā vaṭṭavasena pīḷito hoti, evamassa savikārā khandhajāti vaṭṭadukkhassa paccayo hoti. So vaṭṭadukkhena pīḷito aparāparaṃ saddhaṃ janetvā agārasmā anagāriyaṃ pabbajati, evamassa vaṭṭadukkhaṃ aparāparasaddhāya paccayo hoti. So pabbajjāmatteneva asantuṭṭho ūnapañcavassakāle nissayaṃ gahetvā vattapaṭipattiṃ pūrento dvemātikā paguṇaṃ katvā kammākammaṃ uggahetvā yāva arahattā nijjaṭaṃ katvā kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññe vasanto pathavīkasiṇādīsu kammaṃ ārabhati, tassa kammaṭṭhānaṃ nissāya dubbalapīti uppajjati. Tadassa saddhūpanisaṃ pāmojjaṃ, taṃ balavapītiyā paccayo hoti. Balavapīti darathapaṭippassaddhiyā, sā appanāpubbabhāgasukhassa, taṃ sukhaṃ pādakajjhānasamādhissa. So samādhinā cittakallataṃ janetvā taruṇavipassanāya kammaṃ karoti. Iccassa pādakajjhānasamādhi taruṇavipassanāya paccayo hoti, taruṇavipassanā balavavipassanāya, balavavipassanā maggassa, maggo phalavimuttiyā, phalavimutti paccavekkhaṇañāṇassāti . Evaṃ devassa anupubbena sāgaraṃ pūretvā ṭhitakālo viya khīṇāsavassa vimuttisāgaraṃ pūretvā ṭhitakālo veditabboti. Tatiyaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / ३. उपनिससुत्तं • 3. Upanisasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) / ३. उपनिससुत्तवण्णना • 3. Upanisasuttavaṇṇanā
