| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā |
९. उपनिस्सयपच्चयनिद्देसवण्णना
9. Upanissayapaccayaniddesavaṇṇanā
९. उपनिस्सयपच्चयनिद्देसे पुरिमा पुरिमाति अनन्तरूपनिस्सये समनन्तरातीता लब्भन्ति, आरम्मणूपनिस्सयपकतूपनिस्सयेसु नानावीथिवसेन पुरिमतरा। ते तयोपि रासयो कुसलवसेन कुसलपदे लब्भन्ति, कुसलेन पन अकुसले समनन्तरातीता न लब्भन्ति। तेनेव वुत्तं – ‘‘अकुसलानं धम्मानं केसञ्चि उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति । इदञ्हि – ‘‘कुसलो धम्मो अकुसलस्स धम्मस्स उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो; आरम्मणूपनिस्सयो पकतूपनिस्सयो। आरम्मणूपनिस्सयो – दानं दत्वा सीलं समादियित्वा उपोसथकम्मं कत्वा तं गरुं कत्वा अस्सादेति अभिनन्दति, तं गरुं कत्वा रागो उप्पज्जति, दिट्ठि उप्पज्जति, पुब्बे सुचिण्णानि गरुं कत्वा अस्सादेति अभिनन्दति, तं गरुं कत्वा रागो उप्पज्जति, दिट्ठि उप्पज्जति। झाना वुट्ठहित्वा झानं गरुं कत्वा अस्सादेति अभिनन्दति, तं गरुं कत्वा रागो उप्पज्जति दिट्ठि उप्पज्जति। पकतूपनिस्सयो – सद्धं उपनिस्साय मानं जप्पेति, दिट्ठिं गण्हाति। सीलं सुतं चागं पञ्ञं उपनिस्साय मानं जप्पेति, दिट्ठिं गण्हाति। सद्धा सीलं सुतं चागो पञ्ञा रागस्स दोसस्स मोहस्स मानस्स दिट्ठिया पत्थनाय उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति इमं नयं सन्धाय वुत्तं। कुसलेन अब्याकते तयोपि लब्भन्ति, तथा अकुसलेन अकुसले।
9. Upanissayapaccayaniddese purimā purimāti anantarūpanissaye samanantarātītā labbhanti, ārammaṇūpanissayapakatūpanissayesu nānāvīthivasena purimatarā. Te tayopi rāsayo kusalavasena kusalapade labbhanti, kusalena pana akusale samanantarātītā na labbhanti. Teneva vuttaṃ – ‘‘akusalānaṃ dhammānaṃ kesañci upanissayapaccayena paccayo’’ti . Idañhi – ‘‘kusalo dhammo akusalassa dhammassa upanissayapaccayena paccayo; ārammaṇūpanissayo pakatūpanissayo. Ārammaṇūpanissayo – dānaṃ datvā sīlaṃ samādiyitvā uposathakammaṃ katvā taṃ garuṃ katvā assādeti abhinandati, taṃ garuṃ katvā rāgo uppajjati, diṭṭhi uppajjati, pubbe suciṇṇāni garuṃ katvā assādeti abhinandati, taṃ garuṃ katvā rāgo uppajjati, diṭṭhi uppajjati. Jhānā vuṭṭhahitvā jhānaṃ garuṃ katvā assādeti abhinandati, taṃ garuṃ katvā rāgo uppajjati diṭṭhi uppajjati. Pakatūpanissayo – saddhaṃ upanissāya mānaṃ jappeti, diṭṭhiṃ gaṇhāti. Sīlaṃ sutaṃ cāgaṃ paññaṃ upanissāya mānaṃ jappeti, diṭṭhiṃ gaṇhāti. Saddhā sīlaṃ sutaṃ cāgo paññā rāgassa dosassa mohassa mānassa diṭṭhiyā patthanāya upanissayapaccayena paccayo’’ti imaṃ nayaṃ sandhāya vuttaṃ. Kusalena abyākate tayopi labbhanti, tathā akusalena akusale.
अकुसलेन पन कुसले समनन्तरातीता न लब्भन्ति। तेन वुत्तं – ‘‘कुसलानं धम्मानं केसञ्चि उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति। इदम्पि हि – ‘‘अकुसलो धम्मो कुसलस्स धम्मस्स उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो। पकतूपनिस्सयो – रागं उपनिस्साय दानं देति, सीलं समादियति, उपोसथकम्मं करोति, झानं उप्पादेति विपस्सनं उप्पादेति, मग्गं उप्पादेति, अभिञ्ञं उप्पादेति, समापत्तिं उप्पादेति; दोसं मोहं मानं दिट्ठिं पत्थनं उपनिस्साय दानं देति…पे॰… समापत्तिं उप्पादेति। रागो दोसो मोहो मानो दिट्ठि पत्थना सद्धाय सीलस्स सुतस्स चागस्स पञ्ञाय उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो। पाणं हन्त्वा तस्स पटिघातत्थाय दानं देती’’तिआदिना नयेन पञ्हावारे आगतं पकतूपनिस्सयमेव सन्धाय वुत्तं। अकुसलं पन कुसलस्स आरम्मणूपनिस्सयो न होति। कस्मा? तं गरुं कत्वा तस्स अप्पवत्तनतोति यथा अनन्तरूपनिस्सयो, एवं आरम्मणूपनिस्सयोपेत्थ न लब्भतीति वेदितब्बो। अकुसलेन अब्याकतपदे आरम्मणूपनिस्सयोव न लब्भति। न हि अब्याकता धम्मा अकुसलं गरुं करोन्ति । यस्मा पन अनन्तरता लब्भति, तस्मा एत्थ ‘‘केसञ्ची’’ति न वुत्तं। अब्याकतेन पन अब्याकते कुसले अकुसलेति तीसु नयेसु तयोपि उपनिस्सया लब्भन्तेव। पुग्गलोपि सेनासनम्पीति इदं द्वयं पकतूपनिस्सयवसेन वुत्तं। इदञ्हि द्वयं कुसलाकुसलपवत्तिया बलवपच्चयो होति। पच्चयभावो चस्स पनेत्थ परियायवसेन वेदितब्बोति अयं तावेत्थ पाळिवण्णना।
Akusalena pana kusale samanantarātītā na labbhanti. Tena vuttaṃ – ‘‘kusalānaṃ dhammānaṃ kesañci upanissayapaccayena paccayo’’ti. Idampi hi – ‘‘akusalo dhammo kusalassa dhammassa upanissayapaccayena paccayo. Pakatūpanissayo – rāgaṃ upanissāya dānaṃ deti, sīlaṃ samādiyati, uposathakammaṃ karoti, jhānaṃ uppādeti vipassanaṃ uppādeti, maggaṃ uppādeti, abhiññaṃ uppādeti, samāpattiṃ uppādeti; dosaṃ mohaṃ mānaṃ diṭṭhiṃ patthanaṃ upanissāya dānaṃ deti…pe… samāpattiṃ uppādeti. Rāgo doso moho māno diṭṭhi patthanā saddhāya sīlassa sutassa cāgassa paññāya upanissayapaccayena paccayo. Pāṇaṃ hantvā tassa paṭighātatthāya dānaṃ detī’’tiādinā nayena pañhāvāre āgataṃ pakatūpanissayameva sandhāya vuttaṃ. Akusalaṃ pana kusalassa ārammaṇūpanissayo na hoti. Kasmā? Taṃ garuṃ katvā tassa appavattanatoti yathā anantarūpanissayo, evaṃ ārammaṇūpanissayopettha na labbhatīti veditabbo. Akusalena abyākatapade ārammaṇūpanissayova na labbhati. Na hi abyākatā dhammā akusalaṃ garuṃ karonti . Yasmā pana anantaratā labbhati, tasmā ettha ‘‘kesañcī’’ti na vuttaṃ. Abyākatena pana abyākate kusale akusaleti tīsu nayesu tayopi upanissayā labbhanteva. Puggalopi senāsanampīti idaṃ dvayaṃ pakatūpanissayavasena vuttaṃ. Idañhi dvayaṃ kusalākusalapavattiyā balavapaccayo hoti. Paccayabhāvo cassa panettha pariyāyavasena veditabboti ayaṃ tāvettha pāḷivaṇṇanā.
अयं पन उपनिस्सयपच्चयो नाम सद्धिं एकच्चाय पञ्ञत्तिया सब्बेपि चतुभूमकधम्मा। विभागतो पन आरम्मणूपनिस्सयादिवसेन तिविधो होति। तत्थ आरम्मणूपनिस्सयो आरम्मणाधिपतिना निन्नानाकरणोति हेट्ठा वुत्तनयेनेव नानप्पकारभेदतो गहेतब्बो। अनन्तरूपनिस्सयो अनन्तरपच्चयेन निन्नानाकरणो, सोपि हेट्ठा वुत्तनयेनेव नानप्पकारभेदतो वेदितब्बो। पच्चयुप्पन्नतोपि नेसं तत्थ वुत्तनयेनेव विनिच्छयो वेदितब्बो। पकतूपनिस्सयो पन जातिवसेन कुसलाकुसलविपाककिरियरूपभेदतो पञ्चविधो होति, कुसलादीनं पन भूमिभेदतो अनेकविधोति एवं तावेत्थ नानप्पकारभेदतो विञ्ञातब्बो विनिच्छयो।
Ayaṃ pana upanissayapaccayo nāma saddhiṃ ekaccāya paññattiyā sabbepi catubhūmakadhammā. Vibhāgato pana ārammaṇūpanissayādivasena tividho hoti. Tattha ārammaṇūpanissayo ārammaṇādhipatinā ninnānākaraṇoti heṭṭhā vuttanayeneva nānappakārabhedato gahetabbo. Anantarūpanissayo anantarapaccayena ninnānākaraṇo, sopi heṭṭhā vuttanayeneva nānappakārabhedato veditabbo. Paccayuppannatopi nesaṃ tattha vuttanayeneva vinicchayo veditabbo. Pakatūpanissayo pana jātivasena kusalākusalavipākakiriyarūpabhedato pañcavidho hoti, kusalādīnaṃ pana bhūmibhedato anekavidhoti evaṃ tāvettha nānappakārabhedato viññātabbo vinicchayo.
एवं भिन्ने पनेत्थ तेभूमककुसलो चतुभूमकस्सापि कुसलस्स अकुसलस्स विपाककिरियस्साति चतुन्नं रासीनं पकतूपनिस्सयो होति। लोकुत्तरो अकुसलस्सेव न होति। अम्हाकं आचरियेन ‘‘लोकुत्तरधम्मो निब्बत्तितो’’ति इमिना पन नयेन अञ्ञेसं अकुसलस्सापि होति। यस्स वा उप्पज्जिस्सति, तस्सापि अनुत्तरेसु विमोक्खेसु पिहं उपट्ठापयतो इमिना नयेन होतियेव। अकुसलो सब्बेसम्पि चतुभूमकानं खन्धानं पकतूपनिस्सयो होति, तथा तेभूमकविपाको। लोकुत्तरविपाके हेट्ठिमानि तीणि फलानि अकुसलस्सेव न होन्ति, उपरिट्ठिमं कुसलस्सापि। पुरिमनयेन पन अञ्ञेसं वा यस्स वा उप्पज्जिस्सति, तस्स सन्ताने सब्बोपि लोकुत्तरविपाको सब्बेसं कुसलादीनं अरूपक्खन्धानं पकतूपनिस्सयो होति। किरियसङ्खातोपि पकतूपनिस्सयो चतुभूमकानं अकुसलादिखन्धानं होतियेव, तथा रूपसङ्खातो। सयं पन रूपं इमस्मिं पट्ठानमहापकरणे आगतनयेन उपनिस्सयपच्चयं न लभति, सुत्तन्तिकपरियायेन पन लभतीति वत्तुं वट्टति। एवमेत्थ पच्चयुप्पन्नतोपि विञ्ञातब्बो विनिच्छयोति।
Evaṃ bhinne panettha tebhūmakakusalo catubhūmakassāpi kusalassa akusalassa vipākakiriyassāti catunnaṃ rāsīnaṃ pakatūpanissayo hoti. Lokuttaro akusalasseva na hoti. Amhākaṃ ācariyena ‘‘lokuttaradhammo nibbattito’’ti iminā pana nayena aññesaṃ akusalassāpi hoti. Yassa vā uppajjissati, tassāpi anuttaresu vimokkhesu pihaṃ upaṭṭhāpayato iminā nayena hotiyeva. Akusalo sabbesampi catubhūmakānaṃ khandhānaṃ pakatūpanissayo hoti, tathā tebhūmakavipāko. Lokuttaravipāke heṭṭhimāni tīṇi phalāni akusalasseva na honti, upariṭṭhimaṃ kusalassāpi. Purimanayena pana aññesaṃ vā yassa vā uppajjissati, tassa santāne sabbopi lokuttaravipāko sabbesaṃ kusalādīnaṃ arūpakkhandhānaṃ pakatūpanissayo hoti. Kiriyasaṅkhātopi pakatūpanissayo catubhūmakānaṃ akusalādikhandhānaṃ hotiyeva, tathā rūpasaṅkhāto. Sayaṃ pana rūpaṃ imasmiṃ paṭṭhānamahāpakaraṇe āgatanayena upanissayapaccayaṃ na labhati, suttantikapariyāyena pana labhatīti vattuṃ vaṭṭati. Evamettha paccayuppannatopi viññātabbo vinicchayoti.
उपनिस्सयपच्चयनिद्देसवण्णना।
Upanissayapaccayaniddesavaṇṇanā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / (२) पच्चयनिद्देसो • (2) Paccayaniddeso
