| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
९. उपनिस्सयपच्चयनिद्देसवण्णना
9. Upanissayapaccayaniddesavaṇṇanā
९. ते तयोपि रासयोति उपनिस्सये तयो अनेकसङ्गाहकताय रासयोति वदति। एतस्मिं पन उपनिस्सयनिद्देसे ये पुरिमा येसं पच्छिमानं अनन्तरूपनिस्सया होन्ति, ते तेसं सब्बेसं एकन्तेनेव होन्ति, न केसञ्चि कदाचि, तस्मा येसु पदेसु अनन्तरूपनिस्सयो सङ्गहितो, तेसु ‘‘केसञ्ची’’ति न सक्का वत्तुन्ति न वुत्तं। ये पन पुरिमा येसं पच्छिमानं आरम्मणपकतूपनिस्सया होन्ति, ते तेसं न सब्बेसं एकन्तेन होन्ति, येसं उप्पत्तिपटिबाहिका पच्चया बलवन्तो होन्ति, तेसं न होन्ति, इतरेसं होन्ति। तस्मा येसु पदेसु अनन्तरूपनिस्सयो न लब्भति, तेसु ‘‘केसञ्ची’’ति वुत्तं। सिद्धानं पच्चयधम्मानं येहि पच्चयुप्पन्नेहि अकुसलादीहि भवितब्बं, तेसं केसञ्चीति अयञ्चेत्थ अत्थो, न पन अविसेसेन अकुसलादीसु केसञ्चीति।
9. Te tayopi rāsayoti upanissaye tayo anekasaṅgāhakatāya rāsayoti vadati. Etasmiṃ pana upanissayaniddese ye purimā yesaṃ pacchimānaṃ anantarūpanissayā honti, te tesaṃ sabbesaṃ ekanteneva honti, na kesañci kadāci, tasmā yesu padesu anantarūpanissayo saṅgahito, tesu ‘‘kesañcī’’ti na sakkā vattunti na vuttaṃ. Ye pana purimā yesaṃ pacchimānaṃ ārammaṇapakatūpanissayā honti, te tesaṃ na sabbesaṃ ekantena honti, yesaṃ uppattipaṭibāhikā paccayā balavanto honti, tesaṃ na honti, itaresaṃ honti. Tasmā yesu padesu anantarūpanissayo na labbhati, tesu ‘‘kesañcī’’ti vuttaṃ. Siddhānaṃ paccayadhammānaṃ yehi paccayuppannehi akusalādīhi bhavitabbaṃ, tesaṃ kesañcīti ayañcettha attho, na pana avisesena akusalādīsu kesañcīti.
पुरिमा पुरिमा कुसला…पे॰… अब्याकतानं धम्मानन्ति येसं उपनिस्सयपच्चयेन भवितब्बं, तेसं अब्याकतानं पच्छिमानन्ति दट्ठब्बं। न हि रूपाब्याकतं उपनिस्सयं लभतीति। कथं? आरम्मणानन्तरूपनिस्सये ताव न लभति अनारम्मणत्ता पुब्बापरनियमेन अप्पवत्तितो च, पकतूपनिस्सयञ्च न लभति अचेतनेन रूपसन्तानेन पकतस्स अभावतो। यथा हि अरूपसन्तानेन सद्धादयो निप्फादिता उतुभोजनादयो च उपसेविता, न एवं रूपसन्तानेन। यस्मिञ्च उतुबीजादिके कम्मादिके च सति रूपं पवत्तति, न तं तेन पकतं होति। सचेतनस्सेव हि उप्पादनुपत्थम्भनुपयोगादिवसेन चेतनं पकप्पनं पकरणं, रूपञ्च अचेतनन्ति। यथा च निरीहकेसु पच्चयायत्तेसु धम्मेसु केसञ्चि सारम्मणसभावता होति, केसञ्चि न, एवं सप्पकरणसभावता निप्पकरणसभावता च दट्ठब्बा। उतुबीजादयो पन अङ्कुरादीनं तेसु असन्तेसु अभावतो एव पच्चया, न पन उपनिस्सयादिभावतोति। पुरिमपुरिमानंयेव पनेत्थ उपनिस्सयपच्चयभावो बाहुल्लवसेन पाकटवसेन च वुत्तो। ‘‘अनागते खन्धे पत्थयमानो दानं देती’’तिआदिवचनतो (पट्ठा॰ २.१८.८) पन अनागतापि उपनिस्सयपच्चया होन्ति, ते पुरिमेहि आरम्मणपकतूपनिस्सयेहि तंसमानलक्खणताय इध सङ्गय्हन्तीति दट्ठब्बा।
Purimā purimā kusalā…pe… abyākatānaṃ dhammānanti yesaṃ upanissayapaccayena bhavitabbaṃ, tesaṃ abyākatānaṃ pacchimānanti daṭṭhabbaṃ. Na hi rūpābyākataṃ upanissayaṃ labhatīti. Kathaṃ? Ārammaṇānantarūpanissaye tāva na labhati anārammaṇattā pubbāparaniyamena appavattito ca, pakatūpanissayañca na labhati acetanena rūpasantānena pakatassa abhāvato. Yathā hi arūpasantānena saddhādayo nipphāditā utubhojanādayo ca upasevitā, na evaṃ rūpasantānena. Yasmiñca utubījādike kammādike ca sati rūpaṃ pavattati, na taṃ tena pakataṃ hoti. Sacetanasseva hi uppādanupatthambhanupayogādivasena cetanaṃ pakappanaṃ pakaraṇaṃ, rūpañca acetananti. Yathā ca nirīhakesu paccayāyattesu dhammesu kesañci sārammaṇasabhāvatā hoti, kesañci na, evaṃ sappakaraṇasabhāvatā nippakaraṇasabhāvatā ca daṭṭhabbā. Utubījādayo pana aṅkurādīnaṃ tesu asantesu abhāvato eva paccayā, na pana upanissayādibhāvatoti. Purimapurimānaṃyeva panettha upanissayapaccayabhāvo bāhullavasena pākaṭavasena ca vutto. ‘‘Anāgate khandhe patthayamāno dānaṃ detī’’tiādivacanato (paṭṭhā. 2.18.8) pana anāgatāpi upanissayapaccayā honti, te purimehi ārammaṇapakatūpanissayehi taṃsamānalakkhaṇatāya idha saṅgayhantīti daṭṭhabbā.
पुग्गलोपि सेनासनम्पीति पुग्गलसेनासनग्गहणवसेन उपनिस्सयभावं भजन्ते धम्मे दस्सेति, पि-सद्देन चीवरारञ्ञरुक्खपब्बतादिग्गहणवसेन उपनिस्सयभावं भजन्ते सब्बे सङ्गण्हाति। ‘‘अब्याकतो धम्मो अब्याकतस्स धम्मस्स उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो’’तिआदीसु हि ‘‘सेनासनं कायिकस्स सुखस्सा’’तिआदिवचनेन सेनासनग्गहणेन उपनिस्सयभावं भजन्ताव धम्मा उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयोति इममत्थं दस्सेन्तेन पुग्गलादीसुपि अयं नयो दस्सितो होतीति। पच्चुप्पन्नापि आरम्मणपकतूपनिस्सया पच्चुप्पन्नताय सेनासनसमानलक्खणत्ता एत्थेव सङ्गहिताति दट्ठब्बा। वक्खति हि ‘‘पच्चुप्पन्नं उतुं भोजनं सेनासनं उपनिस्साय झानं उप्पादेती’’तिआदिना सेनासनस्स पच्चुप्पन्नभावं विय पच्चुप्पन्नानं उतुआदीनं पकतूपनिस्सयभावं, ‘‘पच्चुप्पन्नं चक्खुं…पे॰… वत्थुं पच्चुप्पन्ने खन्धे गरुं कत्वा अस्सादेती’’तिआदिना (पट्ठा॰ २.१८.४) चक्खादीनं आरम्मणूपनिस्सयभावञ्चाति। पच्चुप्पन्नानम्पि च तादिसानं पुब्बे पकतत्ता पकतूपनिस्सयता दट्ठब्बा।
Puggalopi senāsanampīti puggalasenāsanaggahaṇavasena upanissayabhāvaṃ bhajante dhamme dasseti, pi-saddena cīvarāraññarukkhapabbatādiggahaṇavasena upanissayabhāvaṃ bhajante sabbe saṅgaṇhāti. ‘‘Abyākato dhammo abyākatassa dhammassa upanissayapaccayena paccayo’’tiādīsu hi ‘‘senāsanaṃ kāyikassa sukhassā’’tiādivacanena senāsanaggahaṇena upanissayabhāvaṃ bhajantāva dhammā upanissayapaccayena paccayoti imamatthaṃ dassentena puggalādīsupi ayaṃ nayo dassito hotīti. Paccuppannāpi ārammaṇapakatūpanissayā paccuppannatāya senāsanasamānalakkhaṇattā ettheva saṅgahitāti daṭṭhabbā. Vakkhati hi ‘‘paccuppannaṃ utuṃ bhojanaṃ senāsanaṃ upanissāya jhānaṃ uppādetī’’tiādinā senāsanassa paccuppannabhāvaṃ viya paccuppannānaṃ utuādīnaṃ pakatūpanissayabhāvaṃ, ‘‘paccuppannaṃ cakkhuṃ…pe… vatthuṃ paccuppanne khandhe garuṃ katvā assādetī’’tiādinā (paṭṭhā. 2.18.4) cakkhādīnaṃ ārammaṇūpanissayabhāvañcāti. Paccuppannānampi ca tādisānaṃ pubbe pakatattā pakatūpanissayatā daṭṭhabbā.
कसिणारम्मणादीनि आरम्मणमेव होन्ति, न उपनिस्सयोति इमिना अधिप्पायेन ‘‘एकच्चाया’’ति आह।
Kasiṇārammaṇādīni ārammaṇameva honti, na upanissayoti iminā adhippāyena ‘‘ekaccāyā’’ti āha.
अरूपावचरकुसलम्पि यस्मिं कसिणादिम्हि झानं अनुप्पादितं, तस्मिं अनुप्पन्नझानुप्पादने सब्बस्स च उप्पन्नझानस्स समापज्जने इद्धिविधादीनं अभिञ्ञानञ्च उपनिस्सयोति इममत्थं सन्धायाह ‘‘तेभूमककुसलो चतुभूमकस्सपि कुसलस्सा’’ति। वुत्तम्पि चेतं ‘‘अरूपावचरं सद्धं उपनिस्साय रूपावचरं झानं विपस्सनं मग्गं अभिञ्ञं समापत्तिं उप्पादेती’’ति (पट्ठा॰ ४.१३.२८५)। कामावचरकुसलं रूपावचरारूपावचरविपाकानम्पि तदुप्पादककुसलानं उपनिस्सयभाववसेन , पटिसन्धिनियामकस्स चुतितो पुरिमजवनस्स च वसेन उपनिस्सयो, रूपावचरकुसलं अरूपावचरविपाकस्स, अरूपावचरकुसलञ्च रूपावचरविपाकस्स तदुप्पादककुसलूपनिस्सयभावेनाति एवं पच्चेकं तेभूमककुसलानं चतुभूमकविपाकस्स तेभूमककिरियस्स च यथायोगं पच्चयभावो वेदितब्बो। पाळियम्पि हि पकतूपनिस्सयो नयदस्सनमत्तेनेव पञ्हावारेसु विस्सज्जितोति।
Arūpāvacarakusalampi yasmiṃ kasiṇādimhi jhānaṃ anuppāditaṃ, tasmiṃ anuppannajhānuppādane sabbassa ca uppannajhānassa samāpajjane iddhividhādīnaṃ abhiññānañca upanissayoti imamatthaṃ sandhāyāha ‘‘tebhūmakakusalo catubhūmakassapi kusalassā’’ti. Vuttampi cetaṃ ‘‘arūpāvacaraṃ saddhaṃ upanissāya rūpāvacaraṃ jhānaṃ vipassanaṃ maggaṃ abhiññaṃ samāpattiṃ uppādetī’’ti (paṭṭhā. 4.13.285). Kāmāvacarakusalaṃ rūpāvacarārūpāvacaravipākānampi taduppādakakusalānaṃ upanissayabhāvavasena , paṭisandhiniyāmakassa cutito purimajavanassa ca vasena upanissayo, rūpāvacarakusalaṃ arūpāvacaravipākassa, arūpāvacarakusalañca rūpāvacaravipākassa taduppādakakusalūpanissayabhāvenāti evaṃ paccekaṃ tebhūmakakusalānaṃ catubhūmakavipākassa tebhūmakakiriyassa ca yathāyogaṃ paccayabhāvo veditabbo. Pāḷiyampi hi pakatūpanissayo nayadassanamatteneva pañhāvāresu vissajjitoti.
इमिना पन नयेनाति लोकुत्तरनिब्बत्तनं उपनिस्साय सिनेहुप्पादनलेसेनाति अत्थो। लोकुत्तरा पन धम्मा अकुसलानं न केनचि पच्चयेन पच्चयो होन्तीति न इदं सारतो दट्ठब्बन्ति अधिप्पायो। कामावचरादितिहेतुकभवङ्गं कायिकसुखादि च रूपावचरादिकुसलानं उपनिस्सयो, अरूपावचरविपाको रूपावचरकुसलस्स तं पत्थेत्वा तन्निब्बत्तककुसलुप्पादनत्थं उप्पादियमानस्स, रूपावचरकिरियस्स च पुब्बे निवुट्ठादीसु अरूपावचरविपाकजाननत्थं झानाभिञ्ञायो उप्पादेन्तस्स अरहतो, चतुभूमकविपाकानं पन तदुप्पादककुसलूपनिस्सयभाववसेन सो सो विपाको उपनिस्सयो। तेनाह ‘‘तथा तेभूमकविपाको’’ति। यदिपि अरहत्तफलत्तं झानविपस्सना उप्पादेति अनागामी, न पन तेन तं कदाचि दिट्ठपुब्बं पुथुज्जनादीहि सोतापत्तिफलादीनि विय, तस्मा तानि विय तेसं झानादीनं इमस्स च अग्गफलं न झानादीनं उपनिस्सयो। उपलद्धपुब्बसदिसमेव हि अनागतम्पि उपनिस्सयोति। तेनाह ‘‘उपरिट्ठिमं कुसलस्सपी’’ति।
Iminā pana nayenāti lokuttaranibbattanaṃ upanissāya sinehuppādanalesenāti attho. Lokuttarā pana dhammā akusalānaṃ na kenaci paccayena paccayo hontīti na idaṃ sārato daṭṭhabbanti adhippāyo. Kāmāvacarāditihetukabhavaṅgaṃ kāyikasukhādi ca rūpāvacarādikusalānaṃ upanissayo, arūpāvacaravipāko rūpāvacarakusalassa taṃ patthetvā tannibbattakakusaluppādanatthaṃ uppādiyamānassa, rūpāvacarakiriyassa ca pubbe nivuṭṭhādīsu arūpāvacaravipākajānanatthaṃ jhānābhiññāyo uppādentassa arahato, catubhūmakavipākānaṃ pana taduppādakakusalūpanissayabhāvavasena so so vipāko upanissayo. Tenāha ‘‘tathā tebhūmakavipāko’’ti. Yadipi arahattaphalattaṃ jhānavipassanā uppādeti anāgāmī, na pana tena taṃ kadāci diṭṭhapubbaṃ puthujjanādīhi sotāpattiphalādīni viya, tasmā tāni viya tesaṃ jhānādīnaṃ imassa ca aggaphalaṃ na jhānādīnaṃ upanissayo. Upaladdhapubbasadisameva hi anāgatampi upanissayoti. Tenāha ‘‘upariṭṭhimaṃ kusalassapī’’ti.
किरियअत्थपटिसम्भिदादिम्पि पत्थेत्वा दानादिकुसलं करोन्तस्स तेभूमककिरियापि चतुभूमकस्सपि कुसलस्स उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो। योनिसोमनसिकारे वत्तब्बमेव नत्थि, तं उपनिस्साय रागादिउप्पादने अकुसलस्स, कुसलाकुसलूपनिस्सयभावमुखेन चतुभूमकविपाकस्स। एवं किरियस्सपि योजेतब्बं। तेनाह ‘‘किरियसङ्खातोपि पकतूपनिस्सयो चतुभूमकानं कुसलादिखन्धानं होतियेवा’’ति। नेवविपाकनविपाकधम्मधम्मेसु पन उतुभोजनसेनासनानमेव तिण्णं रासीनं पकतूपनिस्सयभावदस्सनं नयदस्सनमेवाति। इमस्मिं पट्ठानमहापकरणे आगतनयेनाति इदं ‘‘कुसलं धम्मं पटिच्च अब्याकतो धम्मो उप्पज्जति न उपनिस्सयपच्चया, कुसले खन्धे पटिच्च चित्तसमुट्ठानं रूप’’न्ति (पट्ठा॰ १.१.९१) एवमादिकं उपनिस्सयपटिक्खेपं, अनुलोमे च अनागमनं सन्धाय वुत्तं। सुत्तन्तिकपरियायेनाति ‘‘विञ्ञाणूपनिसं नामरूपं, नामरूपनिसं सळायतन’’न्तिआदिकेन (सं॰ नि॰ २.२३),
Kiriyaatthapaṭisambhidādimpi patthetvā dānādikusalaṃ karontassa tebhūmakakiriyāpi catubhūmakassapi kusalassa upanissayapaccayena paccayo. Yonisomanasikāre vattabbameva natthi, taṃ upanissāya rāgādiuppādane akusalassa, kusalākusalūpanissayabhāvamukhena catubhūmakavipākassa. Evaṃ kiriyassapi yojetabbaṃ. Tenāha ‘‘kiriyasaṅkhātopi pakatūpanissayo catubhūmakānaṃ kusalādikhandhānaṃ hotiyevā’’ti. Nevavipākanavipākadhammadhammesu pana utubhojanasenāsanānameva tiṇṇaṃ rāsīnaṃ pakatūpanissayabhāvadassanaṃ nayadassanamevāti. Imasmiṃ paṭṭhānamahāpakaraṇe āgatanayenāti idaṃ ‘‘kusalaṃ dhammaṃ paṭicca abyākato dhammo uppajjati na upanissayapaccayā, kusale khandhe paṭicca cittasamuṭṭhānaṃ rūpa’’nti (paṭṭhā. 1.1.91) evamādikaṃ upanissayapaṭikkhepaṃ, anulome ca anāgamanaṃ sandhāya vuttaṃ. Suttantikapariyāyenāti ‘‘viññāṇūpanisaṃ nāmarūpaṃ, nāmarūpanisaṃ saḷāyatana’’ntiādikena (saṃ. ni. 2.23),
‘‘यथापि पब्बतो सेलो, अरञ्ञस्मिं ब्रहावने।
‘‘Yathāpi pabbato selo, araññasmiṃ brahāvane;
तं रुक्खा उपनिस्साय, वड्ढन्ते ते वनप्पती’’ति (अ॰ नि॰ ३.४९)॥ –
Taṃ rukkhā upanissāya, vaḍḍhante te vanappatī’’ti (a. ni. 3.49). –
आदिकेन च।
Ādikena ca.
उपनिस्सयपच्चयनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Upanissayapaccayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / पट्ठानपाळि • Paṭṭhānapāḷi / (२) पच्चयनिद्देसो • (2) Paccayaniddeso
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ९. उपनिस्सयपच्चयनिद्देसवण्णना • 9. Upanissayapaccayaniddesavaṇṇanā
