Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / పఞ్చపకరణ-అనుటీకా • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā |
౯. ఉపనిస్సయపచ్చయనిద్దేసవణ్ణనా
9. Upanissayapaccayaniddesavaṇṇanā
౯. ఉపనిస్సయే తయోతి అనన్తరారమ్మణపకతూపనిస్సయప్పభేదే తయో ఉపనిస్సయే. అనేకసఙ్గాహకతాయాతి అనేకేసం పచ్చయధమ్మానం సఙ్గహణతో. ఏకన్తేనేవ హోన్తి చిత్తనియమహేతుభావేన పవత్తినియమతో. యేసు పదేసూతి యేసు కుసలాదిపదేసు. సఙ్గహితోతి సఙ్గహం గతో, కుసలాదిపదేసు యేసం పదానంయేవ అనన్తరూపనిస్సయో లబ్భతీతి అత్థో. తేసు ‘‘కేసఞ్చీ’’తి న వుత్తం. కస్మా? న సక్కా వత్తుం ఏకన్తేనేవ ఉపలబ్భనతో. తేసూతి కుసలాకుసలపదేసు. న హి కుసలో అకుసలస్స అనన్తరూపనిస్సయో హోతి, అకుసలో వా కుసలస్స, ఆరమ్మణపకతూపనిస్సయా పన అనేకన్తికా, తస్మా తత్థ ‘‘కేసఞ్చీ’’తి వుత్తం. సిద్ధానం పచ్చయధమ్మానన్తి పచ్చయభావేన పురిమనిప్ఫన్నానం కుసలాదీనం కుసలస్స అకుసలస్స వాతి అత్థో. అకుసలాదీహీతి యథాసఙ్ఖ్యం అకుసలేన కుసలేన వా. అవిసేసేనాతి యథావుత్తవిసేసే నియమం అగ్గహేత్వా అకుసలాదీసు అకుసలకుసలానం ‘‘కేసఞ్చీ’’తిఆదినా.
9. Upanissaye tayoti anantarārammaṇapakatūpanissayappabhede tayo upanissaye. Anekasaṅgāhakatāyāti anekesaṃ paccayadhammānaṃ saṅgahaṇato. Ekanteneva honti cittaniyamahetubhāvena pavattiniyamato. Yesu padesūti yesu kusalādipadesu. Saṅgahitoti saṅgahaṃ gato, kusalādipadesu yesaṃ padānaṃyeva anantarūpanissayo labbhatīti attho. Tesu ‘‘kesañcī’’ti na vuttaṃ. Kasmā? Na sakkā vattuṃ ekanteneva upalabbhanato. Tesūti kusalākusalapadesu. Na hi kusalo akusalassa anantarūpanissayo hoti, akusalo vā kusalassa, ārammaṇapakatūpanissayā pana anekantikā, tasmā tattha ‘‘kesañcī’’ti vuttaṃ. Siddhānaṃ paccayadhammānanti paccayabhāvena purimanipphannānaṃ kusalādīnaṃ kusalassa akusalassa vāti attho. Akusalādīhīti yathāsaṅkhyaṃ akusalena kusalena vā. Avisesenāti yathāvuttavisese niyamaṃ aggahetvā akusalādīsu akusalakusalānaṃ ‘‘kesañcī’’tiādinā.
అనారమ్మణత్తా ఆరమ్మణూపనిస్సయం పుబ్బాపరనియమేన అప్పవత్తితో అనన్తరూపనిస్సయం న లభతీతి యోజనా. పకతస్సాతి నిప్ఫాదితస్స, ఉపసేవితస్స వా. న హి రూపసన్తానస్స సద్ధాదినిప్ఫాదనం అత్థి, ఉతుభోజనాదిఉపసేవనం వా సమ్భవతి. తేనాహ ‘‘యథా హి…పే॰… రూపసన్తానేనా’’తి. నను చ రూపసన్తానే పుబ్బేనాపరం విసేసో లబ్భతి , సో చ న వినా సమానజాతియేన కారణేనాతి స్వాయం పకతూపనిస్సయలాభోతి కదాచి ఆసఙ్కేయ్యాతి ఆహ ‘‘యస్మిఞ్చా’’తిఆది. తత్థ తన్తి ఉతుబీజాదికం కమ్మాది చ తేన రూపేన పురిమనిప్ఫన్నేన. ఉప్పాదనం సాభిసన్ధికం దట్ఠబ్బం. అధిపతీసు పుబ్బాభిసఙ్ఖారో వియ పకప్పనం సంవిదహనం. పకరణం వుత్తలక్ఖణేన కారణభావేన అవట్ఠానం, యతో కారణవిసేసో ‘‘పకతీ’’తి వుచ్చతి. యది ఏవం కస్మా రూపస్సేవ తం పటిక్ఖిపీయతీతి ఆహ ‘‘యథా చ…పే॰… దట్ఠబ్బా’’తి. ఏవమ్పి ఉతుబీజాదీనం అఙ్కురాదీసు కథం పచ్చయవిసేసభావోతి ఆహ ‘‘ఉతుబీజాదయో పన…పే॰… భావతో’’తి. ఉపనిస్సయోతి చ యస్మా బలవతాకారణం అధిప్పేతం, తస్మా న ఏత్థ ఏకన్తేన పురిమనిప్ఫత్తి ఇచ్ఛితబ్బా. యది ఏవం పాళియం కథం పురిమగ్గహణన్తి ఆహ ‘‘పురిమపురిమానంయేవ పనా’’తిఆది. తేపి వా పరికప్పనవసేన పురిమనిప్ఫన్నాయేవ నామ హోన్తి. న హి అసంవిదితాకారే వత్థుస్మిం పత్థనాపవత్తీతి. తేనాహ ‘‘తంసమానలక్ఖణతాయా’’తి.
Anārammaṇattā ārammaṇūpanissayaṃ pubbāparaniyamena appavattito anantarūpanissayaṃ na labhatīti yojanā. Pakatassāti nipphāditassa, upasevitassa vā. Na hi rūpasantānassa saddhādinipphādanaṃ atthi, utubhojanādiupasevanaṃ vā sambhavati. Tenāha ‘‘yathā hi…pe… rūpasantānenā’’ti. Nanu ca rūpasantāne pubbenāparaṃ viseso labbhati , so ca na vinā samānajātiyena kāraṇenāti svāyaṃ pakatūpanissayalābhoti kadāci āsaṅkeyyāti āha ‘‘yasmiñcā’’tiādi. Tattha tanti utubījādikaṃ kammādi ca tena rūpena purimanipphannena. Uppādanaṃ sābhisandhikaṃ daṭṭhabbaṃ. Adhipatīsu pubbābhisaṅkhāro viya pakappanaṃ saṃvidahanaṃ. Pakaraṇaṃ vuttalakkhaṇena kāraṇabhāvena avaṭṭhānaṃ, yato kāraṇaviseso ‘‘pakatī’’ti vuccati. Yadi evaṃ kasmā rūpasseva taṃ paṭikkhipīyatīti āha ‘‘yathā ca…pe… daṭṭhabbā’’ti. Evampi utubījādīnaṃ aṅkurādīsu kathaṃ paccayavisesabhāvoti āha ‘‘utubījādayo pana…pe… bhāvato’’ti. Upanissayoti ca yasmā balavatākāraṇaṃ adhippetaṃ, tasmā na ettha ekantena purimanipphatti icchitabbā. Yadi evaṃ pāḷiyaṃ kathaṃ purimaggahaṇanti āha ‘‘purimapurimānaṃyeva panā’’tiādi. Tepi vā parikappanavasena purimanipphannāyeva nāma honti. Na hi asaṃviditākāre vatthusmiṃ patthanāpavattīti. Tenāha ‘‘taṃsamānalakkhaṇatāyā’’ti.
ధమ్మేతి పుగ్గలసేనాసనపఞ్ఞత్తీనం ఉపాదానభూతే ధమ్మే. అయం నయోతి పఞ్ఞత్తిముఖేన పఞ్ఞపేతబ్బా తదుపాదానభూతా ధమ్మా గయ్హన్తీతి యథావుత్తో నయో. ఏత్థేవాతి ‘‘సేనాసనమ్పి ఉపనిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో’’తి ఏతస్మింయేవ వచనే. కథం పచ్చుప్పన్నస్స పకతూపనిస్సయభావోతి చోదనాయ ‘‘వక్ఖతీ’’తిఆదినా ఆగమం దస్సేత్వా యుత్తిం దస్సేతుం ‘‘పచ్చుప్పన్నానమ్పిచ తాదిసానం పుబ్బే పకతత్తా’’తి వుత్తం. తాదిసానన్తి యాదిసా ఉతుఆదయో పచ్చుపట్ఠితా, తాదిసానం తతో పుబ్బే పురేతరం పకతత్తా పకతూపనిస్సయయోగ్యతాయ ఆపాదితత్తా.
Dhammeti puggalasenāsanapaññattīnaṃ upādānabhūte dhamme. Ayaṃ nayoti paññattimukhena paññapetabbā tadupādānabhūtā dhammā gayhantīti yathāvutto nayo. Etthevāti ‘‘senāsanampi upanissayapaccayena paccayo’’ti etasmiṃyeva vacane. Kathaṃ paccuppannassa pakatūpanissayabhāvoti codanāya ‘‘vakkhatī’’tiādinā āgamaṃ dassetvā yuttiṃ dassetuṃ ‘‘paccuppannānampica tādisānaṃ pubbepakatattā’’ti vuttaṃ. Tādisānanti yādisā utuādayo paccupaṭṭhitā, tādisānaṃ tato pubbe puretaraṃ pakatattā pakatūpanissayayogyatāya āpāditattā.
కసిణాదీనమ్పి ఆరమ్మణూపనిస్సయతా సమ్భవతీతి కత్వా వుత్తం ‘‘ఇమినా అధిప్పాయేన ‘ఏకచ్చాయా’తి ఆహా’’తి. తథా హి ‘‘కసిణమణ్డలం దిస్వా’’తిఆదినా తస్స ఉపనిస్సయభావో అట్ఠకథాయం వుత్తో.
Kasiṇādīnampi ārammaṇūpanissayatā sambhavatīti katvā vuttaṃ ‘‘iminā adhippāyena ‘ekaccāyā’ti āhā’’ti. Tathā hi ‘‘kasiṇamaṇḍalaṃ disvā’’tiādinā tassa upanissayabhāvo aṭṭhakathāyaṃ vutto.
అరూపావచరకుసలమ్పి ఉపనిస్సయో హోతి, పగేవ కామావచరరూపావచరకుసలన్తి అధిప్పాయో. తం పన యథా ఉపనిస్సయో హోతి, తం దస్సేతుం ‘‘యస్మిం కసిణాదిమ్హీ’’తిఆది వుత్తం. అనుప్పన్నఝానుప్పాదనేతి రూపావచరజ్ఝానం సన్ధాయాహ, అరూపావచరజ్ఝానే పన వత్తబ్బమేవ నత్థి. తదుప్పాదకకుసలానన్తి తస్స రూపావచరవిపాకస్స ఉప్పాదకకుసలానం, రూపావచరకుసలానన్తి అత్థో. పటిసన్ధినియామకస్సాతి రూపావచరపటిసన్ధినియామకస్స. చుతితోతి రూపావచరపటిసన్ధియా అనన్తరపచ్చయభూతాయ చుతియా. పురిమజవనస్స వసేనాతి చుతియా ఆసన్నజవనభావేన. రూపావచరకుసలం అరూపావచరవిపాకస్సాతి ఏత్థాపి ‘‘తదుప్పాదకకుసలాన’’న్తిఆదినా ఆనేత్వా యోజేతబ్బం. యథా చ ‘‘రూపావచరకుసలం అరూపావచరవిపాకస్స ఉపనిస్సయో’’తి వుత్తం, ఏవం ‘‘కామావచరకుసలమ్పి తదుప్పాదకకుసలాన’’న్తిఆదినా యోజేతబ్బం. లోకుత్తరవిపాకస్స తేభూమకకుసలానమ్పి పాదకాదివసేన ఉపనిస్సయభావో పాకటోయేవ, తథా తంతంభూమకకుసలానం తంతంభూమకకిరియానం, కామావచరకుసలస్స రూపారూపావచరకిరియానం, రూపావచరకుసలస్స అరూపావచరకిరియాయ ఉపనిస్సయభావోతి ఇమమత్థం దస్సేన్తో ‘‘ఏవం పచ్చేకం…పే॰… వేదితబ్బో’’తి ఆహ. ‘‘సద్ధం ఉపనిస్సాయ దానం దేతీ’’తిఆదినా పకతూపనిస్సయో ఉద్దేసవసేనేవ పాఠో ఆగతో, న విభజనవసేనాతి ఆహ ‘‘పాళియమ్పి…పే॰… విస్సజ్జితో’’తి. కుసలత్తికాదీసు అనులోమాదిభేదభిన్నత్తా పఞ్హావారేసూతి బహువచననిద్దేసో.
Arūpāvacarakusalampi upanissayo hoti, pageva kāmāvacararūpāvacarakusalanti adhippāyo. Taṃ pana yathā upanissayo hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘yasmiṃ kasiṇādimhī’’tiādi vuttaṃ. Anuppannajhānuppādaneti rūpāvacarajjhānaṃ sandhāyāha, arūpāvacarajjhāne pana vattabbameva natthi. Taduppādakakusalānanti tassa rūpāvacaravipākassa uppādakakusalānaṃ, rūpāvacarakusalānanti attho. Paṭisandhiniyāmakassāti rūpāvacarapaṭisandhiniyāmakassa. Cutitoti rūpāvacarapaṭisandhiyā anantarapaccayabhūtāya cutiyā. Purimajavanassa vasenāti cutiyā āsannajavanabhāvena. Rūpāvacarakusalaṃ arūpāvacaravipākassāti etthāpi ‘‘taduppādakakusalāna’’ntiādinā ānetvā yojetabbaṃ. Yathā ca ‘‘rūpāvacarakusalaṃ arūpāvacaravipākassa upanissayo’’ti vuttaṃ, evaṃ ‘‘kāmāvacarakusalampi taduppādakakusalāna’’ntiādinā yojetabbaṃ. Lokuttaravipākassa tebhūmakakusalānampi pādakādivasena upanissayabhāvo pākaṭoyeva, tathā taṃtaṃbhūmakakusalānaṃ taṃtaṃbhūmakakiriyānaṃ, kāmāvacarakusalassa rūpārūpāvacarakiriyānaṃ, rūpāvacarakusalassa arūpāvacarakiriyāya upanissayabhāvoti imamatthaṃ dassento ‘‘evaṃ paccekaṃ…pe… veditabbo’’ti āha. ‘‘Saddhaṃ upanissāya dānaṃ detī’’tiādinā pakatūpanissayo uddesavaseneva pāṭho āgato, na vibhajanavasenāti āha ‘‘pāḷiyampi…pe… vissajjito’’ti. Kusalattikādīsu anulomādibhedabhinnattā pañhāvāresūti bahuvacananiddeso.
లోకుత్తరనిబ్బత్తనం ఉపనిస్సాయ పరస్స సినేహుప్పాదనే లోకుత్తరధమ్మా ఉపనిస్సయో వియ హోన్తీతి అయమేత్థ లేసో, భావినో పన లోకుత్తరస్స అకుసలానం ఉపనిస్సయతా సమ్భవతీతి ఆహ ‘‘న ఇదం సారతో దట్ఠబ్బన్తి అధిప్పాయో’’తి. రూపావచరాదికుసలానన్తి రూపారూపావచరలోకుత్తరకుసలానం ఉప్పాదియమానస్స రూపావచరకుసలస్సాతి యోజనా. రూపావచరకిరియస్స చ అరూపావచరవిపాకో ఉపనిస్సయో కథన్తి ఆహ ‘‘పుబ్బే నివుత్థాదీసు…పే॰… అరహతో’’తి . తం తం విపాకం పత్థేన్తో తస్స తస్స విపాకస్స హేతుభూతం కుసలం నిబ్బత్తేతీతి విపాకానం కుసలూపనిస్సయతాతి ఆహ ‘‘చతుభూమకా…పే॰… ఉపనిస్సయో’’తి. లోకియకుసలానం పన లోకుత్తరవిపాకా ఉపనిస్సయో న హోన్తీతి దస్సేన్తో ‘‘యదిపీ’’తిఆదిమాహ. తేనేవ హి ‘‘తథా తేభూమకవిపాకో’’తి తేభూమకగ్గహణం కతం. తత్థ తేనాతి అనాగామినా. తన్తి అరహత్తఫలం. తస్మాతి అదిట్ఠపుబ్బత్తా. తాని వియాతి సోతాపత్తిఫలాని వియ. తేసన్తి పుథుజ్జనాదీనం. ఇమస్సాతి అనాగామినో. ఇదం వుత్తం హోతి – యథా పుథుజ్జనాదీనం సన్తానే ఝానాదీనం సోతాపత్తిఫలాదీనం న ఉపనిస్సయపచ్చయో అనుపలద్ధపుబ్బత్తా, ఏవం అనాగామినో ఝానాదీనం అగ్గఫలం ఉపనిస్సయపచ్చయో అదిట్ఠపుబ్బత్తా. తేనాహ ‘‘ఉపలద్ధపుబ్బసదిసమేవ హి అనాగతమ్పి ఉపనిస్సయో’’తి. అట్ఠకథాయం పన హేట్ఠిమఫలానం కుసలూపనిస్సయతా వుత్తా ఏవ.
Lokuttaranibbattanaṃ upanissāya parassa sinehuppādane lokuttaradhammā upanissayo viya hontīti ayamettha leso, bhāvino pana lokuttarassa akusalānaṃ upanissayatā sambhavatīti āha ‘‘na idaṃ sārato daṭṭhabbanti adhippāyo’’ti. Rūpāvacarādikusalānanti rūpārūpāvacaralokuttarakusalānaṃ uppādiyamānassa rūpāvacarakusalassāti yojanā. Rūpāvacarakiriyassa ca arūpāvacaravipāko upanissayo kathanti āha ‘‘pubbe nivutthādīsu…pe… arahato’’ti . Taṃ taṃ vipākaṃ patthento tassa tassa vipākassa hetubhūtaṃ kusalaṃ nibbattetīti vipākānaṃ kusalūpanissayatāti āha ‘‘catubhūmakā…pe… upanissayo’’ti. Lokiyakusalānaṃ pana lokuttaravipākā upanissayo na hontīti dassento ‘‘yadipī’’tiādimāha. Teneva hi ‘‘tathā tebhūmakavipāko’’ti tebhūmakaggahaṇaṃ kataṃ. Tattha tenāti anāgāminā. Tanti arahattaphalaṃ. Tasmāti adiṭṭhapubbattā. Tāni viyāti sotāpattiphalāni viya. Tesanti puthujjanādīnaṃ. Imassāti anāgāmino. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā puthujjanādīnaṃ santāne jhānādīnaṃ sotāpattiphalādīnaṃ na upanissayapaccayo anupaladdhapubbattā, evaṃ anāgāmino jhānādīnaṃ aggaphalaṃ upanissayapaccayo adiṭṭhapubbattā. Tenāha ‘‘upaladdhapubbasadisameva hi anāgatampi upanissayo’’ti. Aṭṭhakathāyaṃ pana heṭṭhimaphalānaṃ kusalūpanissayatā vuttā eva.
యథా విపాకా కుసలానం, ఏవం కిరియాపి తేసం ఉపనిస్సయో హోతీతి తం నయం దస్సేతుం ‘‘కిరియం అత్థపటిసమ్భిదాది’’న్తిఆది వుత్తం. యోనిసోమనసికారే వత్తబ్బమేవ నత్థీతి చతుభూమకకుసలస్సపి యోనిసోమనసికారో ఉపనిస్సయో హోతీతి ఏత్థ వత్తబ్బమేవ నత్థి, తదత్థం యోనిసోమనసికారం పవత్తేన్తస్సాతి అత్థో. తన్తి యోనిసోమనసికారం. అకుసలస్స చ చతుభూమకవిపాకస్స ఉపనిస్సయో యోనిసోమనసికారోతి యోజనా. ఏవం కిరియస్సపీతి యథా కుసలస్స యోనిసోమనసికారస్స వసేన ఉపనిస్సయో వుత్తో, ఏవం కిరియస్సపి యోనిసోమనసికారస్స వసేన యోజేతబ్బన్తి అత్థో. సో హి తం ఉపనిస్సాయ రాగాదిఉప్పాదనే అకుసలస్స వుత్తనయేన కుసలాకుసలూపనిస్సయభావముఖేన చతుభూమకవిపాకస్స ఉపనిస్సయో హోతియేవ. యది కిరియసఙ్ఖాతో…పే॰… హోతియేవ, అథ కస్మా పకతూపనిస్సయవిభజనే కిరియా న గహితా, ఉతుభోజనసేనాసనానియేవ గహితానీతి ఆహ ‘‘నేవవిపాకనవిపాకధమ్మధమ్మేసు…పే॰… నయదస్సనమత్తమేవా’’తి. ఏవమాదికన్తి ఆది-సద్దేన ‘‘కుసలం ధమ్మం సహజాతో అబ్యాకతో ధమ్మో ఉప్పజ్జతి న ఉపనిస్సయపచ్చయా’’తి ఏవమాదికం సఙ్గణ్హాతి. ఉపనిస్సయపరియాయో ఉపనిససద్దోతి కత్వా వుత్తం ‘‘విఞ్ఞాణూపనిసం నామరూపం, నామరూపూపనిసఞ్చ సళాయతనన్తిఆదికేనా’’తి. ఏత్థ హి విఞ్ఞాణస్స నామరూపానం ఫస్సరూపాదీనం చక్ఖాయతనాదీనఞ్చ ఉపనిస్సయభావో వుత్తోతి.
Yathā vipākā kusalānaṃ, evaṃ kiriyāpi tesaṃ upanissayo hotīti taṃ nayaṃ dassetuṃ ‘‘kiriyaṃ atthapaṭisambhidādi’’ntiādi vuttaṃ. Yonisomanasikāre vattabbameva natthīti catubhūmakakusalassapi yonisomanasikāro upanissayo hotīti ettha vattabbameva natthi, tadatthaṃ yonisomanasikāraṃ pavattentassāti attho. Tanti yonisomanasikāraṃ. Akusalassa ca catubhūmakavipākassa upanissayo yonisomanasikāroti yojanā. Evaṃ kiriyassapīti yathā kusalassa yonisomanasikārassa vasena upanissayo vutto, evaṃ kiriyassapi yonisomanasikārassa vasena yojetabbanti attho. So hi taṃ upanissāya rāgādiuppādane akusalassa vuttanayena kusalākusalūpanissayabhāvamukhena catubhūmakavipākassa upanissayo hotiyeva. Yadi kiriyasaṅkhāto…pe… hotiyeva, atha kasmā pakatūpanissayavibhajane kiriyā na gahitā, utubhojanasenāsanāniyeva gahitānīti āha ‘‘nevavipākanavipākadhammadhammesu…pe… nayadassanamattamevā’’ti. Evamādikanti ādi-saddena ‘‘kusalaṃ dhammaṃ sahajāto abyākato dhammo uppajjati na upanissayapaccayā’’ti evamādikaṃ saṅgaṇhāti. Upanissayapariyāyo upanisasaddoti katvā vuttaṃ ‘‘viññāṇūpanisaṃ nāmarūpaṃ, nāmarūpūpanisañca saḷāyatanantiādikenā’’ti. Ettha hi viññāṇassa nāmarūpānaṃ phassarūpādīnaṃ cakkhāyatanādīnañca upanissayabhāvo vuttoti.
ఉపనిస్సయపచ్చయనిద్దేసవణ్ణనా నిట్ఠితా.
Upanissayapaccayaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / అభిధమ్మపిటక • Abhidhammapiṭaka / పట్ఠానపాళి • Paṭṭhānapāḷi / (౨) పచ్చయనిద్దేసో • (2) Paccayaniddeso
టీకా • Tīkā / అభిధమ్మపిటక (టీకా) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / పఞ్చపకరణ-మూలటీకా • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā / ౯. ఉపనిస్సయపచ్చయనిద్దేసవణ్ణనా • 9. Upanissayapaccayaniddesavaṇṇanā