| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
उपासकत्तपटिवेदनाकथावण्णना
Upāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
१५. कण्णसुखतो हदयङ्गमतोति वचनमेव सन्धाय वुत्तं। अनत्तुक्कंसनतोतिआदि पुग्गलवसेन, कण्णसुखतोति सोतिन्द्रियं सन्धाय। आपाथारमणीयतोति ञाणापाथारमणीयतो। सयमेव हेट्ठामुखजातं वा, मग्गो पन असोको होति। तदा हि सोको पहीयमानो। चरियादिअनुकूलतो अप्पटिकूलं। ‘‘मधुरमिम’’न्ति वुत्तत्ता ‘‘धम्ममिम’’न्ति वचनं अधिकं विय दिस्सति। तस्मा ‘‘रागविरागमिम’’न्ति एवं विसुं विसुं योजेत्वा पुन पिण्डेत्वा धम्ममिमं उपेहीति योजेतब्बं, ‘‘धम्ममेव सरणत्थमुपेही’’ति पठन्ति किराति दीपेति। सरणगतानं तेनेव सरणगमनेन भयं सन्तासं दुग्गतिं परिक्किलेसं दुक्खं हिंसतीति रतनत्तयं सरणं नाम। तप्पसादतग्गरुतादीहि विहतकिलेसो तप्परायनताकारप्पवत्तो चित्तुप्पादो सरणगमनं। तंसमङ्गीसत्तो सरणं गच्छति। पभेदेन पन दुविधं सरणगमनं लोकुत्तरं लोकियन्ति। तत्थ लोकुत्तरं दिट्ठसच्चानं मग्गक्खणे सरणगमनुपक्किलेससमुच्छेदेन निब्बानारम्मणं हुत्वा किच्चतो सकलेपि रतनत्तये इज्झति। लोकियं पुथुज्जनानं सरणगमनुपक्किलेसं तदङ्गविक्खम्भनेन आरम्मणतो बुद्धादिगुणारम्मणं हुत्वा इज्झति। तं अत्थतो रतनत्तये सद्धापटिलाभो सद्धामूलिका च सम्मादिट्ठि। लोकुत्तरस्स चत्तारि सामञ्ञफलानि विपाकफलं, सब्बदुक्खक्खयो आनिसंसफलं। ‘‘यो च बुद्धञ्च धम्मञ्च…पे॰… सब्बदुक्खा पमुच्चती’’ति (ध॰ प॰ १९०-१९२) हि वुत्तं। लोकियस्स भवभोगसम्पदा। ‘‘ये केचि बुद्धं सरणं गतासे’’ति (दी॰ नि॰ २.३३२; सं॰ नि॰ १.३७) हि वुत्तं। लोकियसरणगमनं तीसु वत्थूसु अञ्ञाणसंसयमिच्छाञाणादीहि संकिलिस्सति, न महाजुतिकं होति, न महाविप्फारं। लोकुत्तरस्स नत्थि संकिलेसो। लोकियस्स सावज्जो अनवज्जोति दुविधो भेदो। तत्थ अञ्ञसत्थारादीसु अत्तसन्निय्यातनादीहि सावज्जो होति, सो अनिट्ठफलो। अनवज्जो कालकिरियाय, सो अविपाकत्ता अफलो। लोकुत्तरस्स नेवत्थि भेदो। भवन्तरेपि हि अरियसावको अञ्ञं सत्थारं न उद्दिसति। यो कोचि सरणगतो गहट्ठो उपासको। रतनत्तयउपासनतो उपासको। पञ्च वेरमणियो सीलं। सत्थसत्तमंसमज्जविसवाणिज्जारहितं धम्मेन जीविकं आजीवो। वुत्तसीलाजीवविपत्ति विपत्ति नाम। विपरीता सम्पत्ति।
15.Kaṇṇasukhatohadayaṅgamatoti vacanameva sandhāya vuttaṃ. Anattukkaṃsanatotiādi puggalavasena, kaṇṇasukhatoti sotindriyaṃ sandhāya. Āpāthāramaṇīyatoti ñāṇāpāthāramaṇīyato. Sayameva heṭṭhāmukhajātaṃ vā, maggo pana asoko hoti. Tadā hi soko pahīyamāno. Cariyādianukūlato appaṭikūlaṃ. ‘‘Madhuramima’’nti vuttattā ‘‘dhammamima’’nti vacanaṃ adhikaṃ viya dissati. Tasmā ‘‘rāgavirāgamima’’nti evaṃ visuṃ visuṃ yojetvā puna piṇḍetvā dhammamimaṃ upehīti yojetabbaṃ, ‘‘dhammameva saraṇatthamupehī’’ti paṭhanti kirāti dīpeti. Saraṇagatānaṃ teneva saraṇagamanena bhayaṃ santāsaṃ duggatiṃ parikkilesaṃ dukkhaṃ hiṃsatīti ratanattayaṃ saraṇaṃ nāma. Tappasādataggarutādīhi vihatakileso tapparāyanatākārappavatto cittuppādo saraṇagamanaṃ. Taṃsamaṅgīsatto saraṇaṃ gacchati. Pabhedena pana duvidhaṃ saraṇagamanaṃ lokuttaraṃ lokiyanti. Tattha lokuttaraṃ diṭṭhasaccānaṃ maggakkhaṇe saraṇagamanupakkilesasamucchedena nibbānārammaṇaṃ hutvā kiccato sakalepi ratanattaye ijjhati. Lokiyaṃ puthujjanānaṃ saraṇagamanupakkilesaṃ tadaṅgavikkhambhanena ārammaṇato buddhādiguṇārammaṇaṃ hutvā ijjhati. Taṃ atthato ratanattaye saddhāpaṭilābho saddhāmūlikā ca sammādiṭṭhi. Lokuttarassa cattāri sāmaññaphalāni vipākaphalaṃ, sabbadukkhakkhayo ānisaṃsaphalaṃ. ‘‘Yo ca buddhañca dhammañca…pe… sabbadukkhā pamuccatī’’ti (dha. pa. 190-192) hi vuttaṃ. Lokiyassa bhavabhogasampadā. ‘‘Ye keci buddhaṃ saraṇaṃ gatāse’’ti (dī. ni. 2.332; saṃ. ni. 1.37) hi vuttaṃ. Lokiyasaraṇagamanaṃ tīsu vatthūsu aññāṇasaṃsayamicchāñāṇādīhi saṃkilissati, na mahājutikaṃ hoti, na mahāvipphāraṃ. Lokuttarassa natthi saṃkileso. Lokiyassa sāvajjo anavajjoti duvidho bhedo. Tattha aññasatthārādīsu attasanniyyātanādīhi sāvajjo hoti, so aniṭṭhaphalo. Anavajjo kālakiriyāya, so avipākattā aphalo. Lokuttarassa nevatthi bhedo. Bhavantarepi hi ariyasāvako aññaṃ satthāraṃ na uddisati. Yo koci saraṇagato gahaṭṭho upāsako. Ratanattayaupāsanato upāsako. Pañca veramaṇiyo sīlaṃ. Satthasattamaṃsamajjavisavāṇijjārahitaṃ dhammena jīvikaṃ ājīvo. Vuttasīlājīvavipatti vipatti nāma. Viparītā sampatti.
१६. लच्छाम नु खोति दुग्गते सन्धाय वुत्तं। सक्खिस्साम नुखो नोति समिद्धे सन्धाय। तत्थ वेरञ्जायं। पग्गय्हतीति पत्तं पग्गहो, तेन पग्गहेन पत्तेनाति अत्थो। समादायेवाति निदस्सनं। न च वट्टतीति पुन पाकं किञ्चापि वट्टति, तथापि न सुट्ठु पक्कत्ता वुत्तं, ‘‘उत्तण्डुलभत्तं लभित्वापि पिधेतुं न वट्टती’’ति अट्ठकथावचनञ्चेत्थ साधकं। ‘‘सावकानं वा सिक्खापदं पञ्ञपेस्सामी’’ति इमिना वचनेन आजीवपारिसुद्धिसीलं सन्धाय ‘‘पच्छा सील’’न्ति वुत्तं। उपालित्थेरोपि तं तं वत्थुं पटिच्च भगवता बहूनि सिक्खापदानि पञ्ञत्तानि अत्थीति दीपेति। यदि एवं वेरञ्जायं ‘‘एतस्स भगवा कालो’’ति वचनं न समेतीति चे? न, ततो पुब्बे सिक्खापदाभावप्पसङ्गतो। थेरो पन पञ्ञत्तानि ठपेत्वा इदानि पञ्ञपेतब्बानि पातिमोक्खुद्देसप्पहोनकानि सन्धायाह। भगवापि ‘‘न ताव सारिपुत्त सत्था सावकानं सिक्खापदं पञ्ञपेती’’ति भद्दालिसुत्ते (म॰ नि॰ २.१३४; आदयो) विय एकच्चेसु पञ्ञत्तेसुपि ततो परं पञ्ञपेतब्बानि सन्धायाह। इधेव अट्ठकथायं ‘‘सामम्पि पचनं समणसारुप्पं न होति न च वट्टती’’ति वचनञ्च, तथा ‘‘रत्तिच्छेदो वा वस्सच्छेदो वा’’तिआदिवचनानि च अत्थि। अञ्ञथा ‘‘द्वीहाकारेहि बुद्धा भगवन्तो भिक्खू पटिपुच्छन्ती’’ति इधेवेदं पाळिठपनं विरुज्झतीति आचरियेन विचारितं, तं सुन्दरं पुब्बेपि पञ्ञत्तसिक्खापदसम्भवतो। किन्तु इध पाळिठपनविरोधविचारणा पन निप्पयोजना विय मम दिस्सति। कस्मा? उपालित्थेरेन सङ्गीतिकाले वुत्तपाठत्ता। रत्तिच्छेदोति सत्ताहकिच्चं सन्धाय वुत्तो। ‘‘सत्ताहकरणीयेन गन्त्वा रत्तिच्छेदो वा वस्सच्छेदो वा एकभिक्खुनापि न कतो’’ति वुत्तं किर महाअट्ठकथायं, तस्मा वस्सच्छेदस्स कारणे सति सत्ताहकिच्चं कातुं वट्टतीति एके। विनयधरा पन निच्छन्ति, तस्मा अट्ठकथाधिप्पायो वीमंसितब्बो, इमाय वेरञ्जायं अप्पिच्छतादिपटिपदाय पसन्ना। सालीनं विकति सालिविकति।
16.Lacchāma nu khoti duggate sandhāya vuttaṃ. Sakkhissāma nukho noti samiddhe sandhāya. Tattha verañjāyaṃ. Paggayhatīti pattaṃ paggaho, tena paggahena pattenāti attho. Samādāyevāti nidassanaṃ. Na ca vaṭṭatīti puna pākaṃ kiñcāpi vaṭṭati, tathāpi na suṭṭhu pakkattā vuttaṃ, ‘‘uttaṇḍulabhattaṃ labhitvāpi pidhetuṃ na vaṭṭatī’’ti aṭṭhakathāvacanañcettha sādhakaṃ. ‘‘Sāvakānaṃ vā sikkhāpadaṃ paññapessāmī’’ti iminā vacanena ājīvapārisuddhisīlaṃ sandhāya ‘‘pacchā sīla’’nti vuttaṃ. Upālittheropi taṃ taṃ vatthuṃ paṭicca bhagavatā bahūni sikkhāpadāni paññattāni atthīti dīpeti. Yadi evaṃ verañjāyaṃ ‘‘etassa bhagavā kālo’’ti vacanaṃ na sametīti ce? Na, tato pubbe sikkhāpadābhāvappasaṅgato. Thero pana paññattāni ṭhapetvā idāni paññapetabbāni pātimokkhuddesappahonakāni sandhāyāha. Bhagavāpi ‘‘na tāva sāriputta satthā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapetī’’ti bhaddālisutte (ma. ni. 2.134; ādayo) viya ekaccesu paññattesupi tato paraṃ paññapetabbāni sandhāyāha. Idheva aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sāmampi pacanaṃ samaṇasāruppaṃ na hoti na ca vaṭṭatī’’ti vacanañca, tathā ‘‘ratticchedo vā vassacchedo vā’’tiādivacanāni ca atthi. Aññathā ‘‘dvīhākārehi buddhā bhagavanto bhikkhū paṭipucchantī’’ti idhevedaṃ pāḷiṭhapanaṃ virujjhatīti ācariyena vicāritaṃ, taṃ sundaraṃ pubbepi paññattasikkhāpadasambhavato. Kintu idha pāḷiṭhapanavirodhavicāraṇā pana nippayojanā viya mama dissati. Kasmā? Upālittherena saṅgītikāle vuttapāṭhattā. Ratticchedoti sattāhakiccaṃ sandhāya vutto. ‘‘Sattāhakaraṇīyena gantvā ratticchedo vā vassacchedo vā ekabhikkhunāpi na kato’’ti vuttaṃ kira mahāaṭṭhakathāyaṃ, tasmā vassacchedassa kāraṇe sati sattāhakiccaṃ kātuṃ vaṭṭatīti eke. Vinayadharā pana nicchanti, tasmā aṭṭhakathādhippāyo vīmaṃsitabbo, imāya verañjāyaṃ appicchatādipaṭipadāya pasannā. Sālīnaṃ vikati sālivikati.
१७-८. उपपन्नफलोति बहुफलो। ‘‘खुद्दं मधु’’न्ति पाठो। थेरं सीहनादं नदापेतुं पुच्छीति इमिना आचरियो यं पुब्बे आणाय ठितानं सावकानं महानुभावतादस्सनं ‘‘वेरञ्जायं निवासप्पयोजन’’न्ति अम्हेहि वुत्तं, तं सम्पादेति, राजगहे वेरञ्जायञ्चाति उभयत्थ वितक्कुप्पादे एकतो पिण्डेत्वा दस्सेन्तो ‘‘अथ खो आयस्मतो सारिपुत्तस्सा’’तिआदिमाह। कालं सन्धाय चिरं, ठितिं सन्धाय चिराति विग्गहो।
17-8.Upapannaphaloti bahuphalo. ‘‘Khuddaṃ madhu’’nti pāṭho. Theraṃ sīhanādaṃ nadāpetuṃ pucchīti iminā ācariyo yaṃ pubbe āṇāya ṭhitānaṃ sāvakānaṃ mahānubhāvatādassanaṃ ‘‘verañjāyaṃ nivāsappayojana’’nti amhehi vuttaṃ, taṃ sampādeti, rājagahe verañjāyañcāti ubhayattha vitakkuppāde ekato piṇḍetvā dassento ‘‘atha kho āyasmato sāriputtassā’’tiādimāha. Kālaṃ sandhāya ciraṃ, ṭhitiṃ sandhāya cirāti viggaho.
कामं हिनोति अत्तनो फलनिब्बत्तिया सहायं गच्छतीति कत्तरि हेतु, तथापि इध तेन करणभूतेन तस्स फलं हिनोति पवत्ततीति हेतु। तथा घटन्ति तेनाति घटो। किलासुनोति पयोजनाभावेन अवावटा। अब्बोकिण्णानि विसभागेहि। आगामिनिया अनागतेति अत्थो। इमेसंयेव नोति दस्सनत्थं ‘‘सब्बबुद्धानं ही’’ति वुत्तं। यावसासनपरियन्ताति याव बुद्धा धरन्ति, तावाति अत्थो। खत्तियब्राह्मणाव उच्चा, तत्थापि विसेसं दस्सेतुं ‘‘उच्चनीचउळारुळारभोगा’’ति। ‘‘मनसि कत्वा’’तिपि पाठो। उपसम्पाद्यउपसम्पाद्यइच्चेतं द्वयं मागधे ‘‘उपसम्पज्जा’’ति वुच्चति। अनुपादायाति आरम्मणकरणवसेन अग्गहेत्वा। आसवेहीति कत्तरि ततियाविभत्ति। चित्तानीति पच्चत्तबहुवचनं। विमुच्चिंसूति कम्मकारके। विमोचितानीति अधिप्पायोति आचरियो। आसवेहीति पदञ्च पच्चत्ते करणवचनं कत्वा गण्ठिपदे अत्थो पकासितो। यदि अरियमग्गेन निरुद्धानं आसवानं वसेन अनासवता, लोके चित्तानिपि अनासवा सियुं। न हि निरुद्धानि चित्तानि आरम्मणानि करोन्तीति तानि अनिरुद्धासववसेन सासवानीति चे। सोतापन्नस्स मग्गचित्तं उपरिमग्गवज्झासववसेन सासवं, अवसिट्ठासवसमुच्छिन्दनानुभावत्ता फलानि सासवानि सियुन्ति? न, आसवसमुच्छिन्दनानुभावागतफलत्ता। भिंसनस्स करणं भिंसनकतं, तस्मिं भिंसनकतस्मिं, भिंसनकिरियायाति अत्थो। इत्थिलिङ्गं विपल्लासं कत्वा नपुंसकलिङ्गं, पुरिसलिङ्गं वा कत्वा। निमित्तत्थेति एत्थ –
Kāmaṃ hinoti attano phalanibbattiyā sahāyaṃ gacchatīti kattari hetu, tathāpi idha tena karaṇabhūtena tassa phalaṃ hinoti pavattatīti hetu. Tathā ghaṭanti tenāti ghaṭo. Kilāsunoti payojanābhāvena avāvaṭā. Abbokiṇṇāni visabhāgehi. Āgāminiyā anāgateti attho. Imesaṃyeva noti dassanatthaṃ ‘‘sabbabuddhānaṃ hī’’ti vuttaṃ. Yāvasāsanapariyantāti yāva buddhā dharanti, tāvāti attho. Khattiyabrāhmaṇāva uccā, tatthāpi visesaṃ dassetuṃ ‘‘uccanīcauḷāruḷārabhogā’’ti. ‘‘Manasi katvā’’tipi pāṭho. Upasampādyaupasampādyaiccetaṃ dvayaṃ māgadhe ‘‘upasampajjā’’ti vuccati. Anupādāyāti ārammaṇakaraṇavasena aggahetvā. Āsavehīti kattari tatiyāvibhatti. Cittānīti paccattabahuvacanaṃ. Vimucciṃsūti kammakārake. Vimocitānīti adhippāyoti ācariyo. Āsavehīti padañca paccatte karaṇavacanaṃ katvā gaṇṭhipade attho pakāsito. Yadi ariyamaggena niruddhānaṃ āsavānaṃ vasena anāsavatā, loke cittānipi anāsavā siyuṃ. Na hi niruddhāni cittāni ārammaṇāni karontīti tāni aniruddhāsavavasena sāsavānīti ce. Sotāpannassa maggacittaṃ uparimaggavajjhāsavavasena sāsavaṃ, avasiṭṭhāsavasamucchindanānubhāvattā phalāni sāsavāni siyunti? Na, āsavasamucchindanānubhāvāgataphalattā. Bhiṃsanassa karaṇaṃ bhiṃsanakataṃ, tasmiṃ bhiṃsanakatasmiṃ, bhiṃsanakiriyāyāti attho. Itthiliṅgaṃ vipallāsaṃ katvā napuṃsakaliṅgaṃ, purisaliṅgaṃ vā katvā. Nimittattheti ettha –
‘‘चम्मनि दीपिनं हन्ति, दन्तेसु हन्ति कुञ्जरं।
‘‘Cammani dīpinaṃ hanti, dantesu hanti kuñjaraṃ;
वालेसु चामरिं हन्ति, सिङ्गेसु सरभो हतो’’ति॥ –
Vālesu cāmariṃ hanti, siṅgesu sarabho hato’’ti. –
अधिकरणं।
Adhikaraṇaṃ.
२०-२१. नचिरट्ठितिककारणे कथिते चिरट्ठितिककारणं अत्थतो वुत्तपटिपक्खवसेन किञ्चापि सिद्धं, तथापि तं थेरस्स विनयपञ्ञत्तियाचनाय ओकासकारणाधिप्पायतो विनयपञ्ञत्तियाचनोकासं पापेतुं पुन भगवन्तं ‘‘को पन, भन्ते, हेतू’’ति पुच्छि। भगवापि याचनं सम्पटिच्छितुकामो ब्याकासि। ‘‘आसवट्ठानीया सङ्घे पातुभवन्ती’’ति पुग्गलस्स सङ्घपरियापन्नत्ता वुत्तं। आदरत्थवसेनेवेत्थ द्विक्खत्तुं वुत्तन्ति यस्मा थेरो पुब्बे राजगहे, सम्पति वेरञ्जायन्ति द्विक्खत्तुं काचि, तस्मा आदरेन पुनप्पुनं याचयमानं पस्सित्वा सयम्पि भगवा आदरेनेव ‘‘आगमेहि त्वं सारिपुत्ता’’ति आह। तेनेतं दीपेति ‘‘मा त्वं पुनप्पुनं याचाहि, सम्पटिच्छिताव मया ते याचना, पुब्बेननु तवयाचनं सम्पटिच्छताव मया एत्तके काले एत्तकानि सिक्खापदानि पञ्ञत्तानि, न ताव मे सावकानं आणापातिमोक्खुद्देसानुजाननकालो सम्पत्तो, तक्कानुमानवसेन तया ‘एतस्स भगवा कालो’ति पुनप्पुनं निद्दिसियमानोपि नेस सो कालो, किन्तु तथागतोव तत्थ कालं जानिस्सती’’ति। यस्मा पन ‘‘सिक्खापदपञ्ञत्तिकालतो पभुति आणापातिमोक्खमेव उद्दिसियती’’ति वुत्तं, तस्मा पातिमोक्खुद्देसप्पहोनकसिक्खापदमेव सन्धायाह। ‘‘तत्थाति सिक्खापदपञ्ञत्तियाचनापेक्खं भुम्मवचन’’न्ति एकमेव पदं वुत्तं तस्सा सिद्धिया इतरस्स सिद्धितो। ‘‘सावकानं विसयभावन्ति इमिना महापदुमत्थेरवादो पटिक्खित्तो’’ति अनुगण्ठिपदे वुत्तं, तं सुन्दरं विय। सम्मुखे गरहा। परम्मुखे उपवादो। ‘‘न, भिक्खवे, ऊनदसवस्सेन…पे॰… दुक्कटस्सा’’ति (महाव॰ ७५) इदं सिक्खापदं भगवा बुद्धत्तेन दसवस्सिको हुत्वा पञ्ञपेसि ऊनदसवस्सिकस्स तस्स तथा सिक्खापदपञ्ञत्तिया अभावतो। न तदा अतिरेकदसवस्सिकोव दसवस्सिकानं रत्तञ्ञुमहत्तप्पत्तितो, तस्मा तं सिक्खापदं वेरञ्जायं वस्सावासतो पुब्बे राजगहे एव पञ्ञत्तन्ति सिद्धं, तस्मिं सिद्धे सिद्धमेव ‘‘याव न सङ्घो रत्तञ्ञुमहत्तं पत्तोति वचनं इतो पुब्बे पठमयाचनायपि वुत्त’’न्ति। अट्ठकथायम्पि रत्तञ्ञुमहत्तप्पत्तकाले ‘‘द्वे सिक्खापदानी’’ति गणनपरिच्छेदवचनं पठमयाचनाय वुत्तवचनं सन्धाय वुत्तं। अञ्ञथा रत्तञ्ञुमहत्तप्पत्तकाले द्वे एव, न अञ्ञन्ति आपज्जति।
20-21. Naciraṭṭhitikakāraṇe kathite ciraṭṭhitikakāraṇaṃ atthato vuttapaṭipakkhavasena kiñcāpi siddhaṃ, tathāpi taṃ therassa vinayapaññattiyācanāya okāsakāraṇādhippāyato vinayapaññattiyācanokāsaṃ pāpetuṃ puna bhagavantaṃ ‘‘ko pana, bhante, hetū’’ti pucchi. Bhagavāpi yācanaṃ sampaṭicchitukāmo byākāsi. ‘‘Āsavaṭṭhānīyā saṅghe pātubhavantī’’ti puggalassa saṅghapariyāpannattā vuttaṃ. Ādaratthavasenevettha dvikkhattuṃ vuttanti yasmā thero pubbe rājagahe, sampati verañjāyanti dvikkhattuṃ kāci, tasmā ādarena punappunaṃ yācayamānaṃ passitvā sayampi bhagavā ādareneva ‘‘āgamehi tvaṃ sāriputtā’’ti āha. Tenetaṃ dīpeti ‘‘mā tvaṃ punappunaṃ yācāhi, sampaṭicchitāva mayā te yācanā, pubbenanu tavayācanaṃ sampaṭicchatāva mayā ettake kāle ettakāni sikkhāpadāni paññattāni, na tāva me sāvakānaṃ āṇāpātimokkhuddesānujānanakālo sampatto, takkānumānavasena tayā ‘etassa bhagavā kālo’ti punappunaṃ niddisiyamānopi nesa so kālo, kintu tathāgatova tattha kālaṃ jānissatī’’ti. Yasmā pana ‘‘sikkhāpadapaññattikālato pabhuti āṇāpātimokkhameva uddisiyatī’’ti vuttaṃ, tasmā pātimokkhuddesappahonakasikkhāpadameva sandhāyāha. ‘‘Tatthāti sikkhāpadapaññattiyācanāpekkhaṃ bhummavacana’’nti ekameva padaṃ vuttaṃ tassā siddhiyā itarassa siddhito. ‘‘Sāvakānaṃ visayabhāvanti iminā mahāpadumattheravādo paṭikkhitto’’ti anugaṇṭhipade vuttaṃ, taṃ sundaraṃ viya. Sammukhe garahā. Parammukhe upavādo. ‘‘Na, bhikkhave, ūnadasavassena…pe… dukkaṭassā’’ti (mahāva. 75) idaṃ sikkhāpadaṃ bhagavā buddhattena dasavassiko hutvā paññapesi ūnadasavassikassa tassa tathā sikkhāpadapaññattiyā abhāvato. Na tadā atirekadasavassikova dasavassikānaṃ rattaññumahattappattito, tasmā taṃ sikkhāpadaṃ verañjāyaṃ vassāvāsato pubbe rājagahe eva paññattanti siddhaṃ, tasmiṃ siddhe siddhameva ‘‘yāva na saṅgho rattaññumahattaṃ pattoti vacanaṃ ito pubbe paṭhamayācanāyapi vutta’’nti. Aṭṭhakathāyampi rattaññumahattappattakāle ‘‘dve sikkhāpadānī’’ti gaṇanaparicchedavacanaṃ paṭhamayācanāya vuttavacanaṃ sandhāya vuttaṃ. Aññathā rattaññumahattappattakāle dve eva, na aññanti āpajjati.
‘‘अथ खो आयस्मतो सारिपुत्तस्सा’’तिआदिम्हि अयमादितो पट्ठाय अत्थविभावना – अयं किरायस्मा अस्सजित्थेरतो पटिलद्धं एकगाथामत्तकं धम्मपरियायं नयसतसहस्सेहि विवेचेन्तो अरहत्तं पत्वा सावकपारमीञाणे ठितो ‘‘अहो वत महानुभावोयं सद्धम्मो, यो विनापि धम्मसामिना परम्मुखतो सुतमत्तेपि मय्हं महन्तं गुणविसेसं जनेसि, साधु वतायं सद्धम्मो चिरं तिट्ठेय्या’’ति चिन्तेन्तो ‘‘कतमेसानं नु खो बुद्धानं भगवन्तानं…पे॰… न चिरट्ठितिक’’न्ति तमत्थं, कारणञ्च अत्तनो अग्गसावकञाणेन पटिविज्झित्वा ‘‘सावकानं सिक्खापदं पञ्ञत्तन्तिआदिचिरट्ठितिकारण’’न्ति निट्ठं कत्वा विनयपञ्ञत्तियाचनोकासकरणत्थं भगवन्तं पुच्छि। ततो पञ्हस्स विस्सज्जने विनयपञ्ञत्तियाचनोकासे सम्पत्ते ‘‘एतस्स भगवा कालो, एतस्स सुगत कालो’’ति विनयपञ्ञत्तिं याचि। ततो भगवा तस्सा याचनाय सम्पटिच्छितभावं, ‘‘एतस्स भगवा कालो’’ति वुत्तकालस्स अकालतं, कालस्स च अनञ्ञविसयतं दीपेन्तो ‘‘आगमेहि त्व’’न्तिआदिमाह, ततो भगवा तस्स याचनं, सत्तेसु कारुञ्ञतञ्च पटिच्च ‘‘तेन खो पन समयेन भिक्खू अनुपज्झायका अनाचरियका अनोवदियमाना’’तिआदिना (महाव॰ ६४) नयेन वेपुल्लमहत्ततं पटिच्च सत्था सावकानं उपज्झायवत्तादीनि विनयकम्मानि, तदनुरूपसिक्खापदानि च पञ्ञपेसि। ततो अनुक्कमेन द्वादसमवस्सं वेरञ्जायं वसि। तदा च आयस्मा सारिपुत्तो सत्थारा निद्दिट्ठेसु चिरट्ठितिहेतूसु जातेसु ‘‘नवङ्गसत्थुसासनमहत्तता च सम्पति जाता, विनयपञ्ञत्ति च बहुतरा जाता, पातिमोक्खुद्देसो एवेको न ताव सावकानं अनुञ्ञातो, सो च परिसुद्धेन सङ्घेन करीयति। सङ्घोपि एतरहि परिसुद्धो पच्छिमकस्स सोतापन्नत्ता’’ति चिन्तेत्वा पातिमोक्खुद्देसं अनुजानापेतुकामो यत्तकेहि च सिक्खापदेहि पातिमोक्खुद्देसो अनुजानीयति, तत्तकानं पञ्ञत्तियाचनपुब्बङ्गमं पातिमोक्खुद्देसं याचन्तो पुब्बुप्पन्नवितक्कसूचनपुच्छाविस्सज्जनक्कमवसेन याचनोकासे सम्पत्ते ‘‘एतस्स भगवा कालो’’तिआदिमाह।
‘‘Atha kho āyasmato sāriputtassā’’tiādimhi ayamādito paṭṭhāya atthavibhāvanā – ayaṃ kirāyasmā assajittherato paṭiladdhaṃ ekagāthāmattakaṃ dhammapariyāyaṃ nayasatasahassehi vivecento arahattaṃ patvā sāvakapāramīñāṇe ṭhito ‘‘aho vata mahānubhāvoyaṃ saddhammo, yo vināpi dhammasāminā parammukhato sutamattepi mayhaṃ mahantaṃ guṇavisesaṃ janesi, sādhu vatāyaṃ saddhammo ciraṃ tiṭṭheyyā’’ti cintento ‘‘katamesānaṃ nu kho buddhānaṃ bhagavantānaṃ…pe… na ciraṭṭhitika’’nti tamatthaṃ, kāraṇañca attano aggasāvakañāṇena paṭivijjhitvā ‘‘sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattantiādiciraṭṭhitikāraṇa’’nti niṭṭhaṃ katvā vinayapaññattiyācanokāsakaraṇatthaṃ bhagavantaṃ pucchi. Tato pañhassa vissajjane vinayapaññattiyācanokāse sampatte ‘‘etassa bhagavā kālo, etassa sugata kālo’’ti vinayapaññattiṃ yāci. Tato bhagavā tassā yācanāya sampaṭicchitabhāvaṃ, ‘‘etassa bhagavā kālo’’ti vuttakālassa akālataṃ, kālassa ca anaññavisayataṃ dīpento ‘‘āgamehi tva’’ntiādimāha, tato bhagavā tassa yācanaṃ, sattesu kāruññatañca paṭicca ‘‘tena kho pana samayena bhikkhū anupajjhāyakā anācariyakā anovadiyamānā’’tiādinā (mahāva. 64) nayena vepullamahattataṃ paṭicca satthā sāvakānaṃ upajjhāyavattādīni vinayakammāni, tadanurūpasikkhāpadāni ca paññapesi. Tato anukkamena dvādasamavassaṃ verañjāyaṃ vasi. Tadā ca āyasmā sāriputto satthārā niddiṭṭhesu ciraṭṭhitihetūsu jātesu ‘‘navaṅgasatthusāsanamahattatā ca sampati jātā, vinayapaññatti ca bahutarā jātā, pātimokkhuddeso eveko na tāva sāvakānaṃ anuññāto, so ca parisuddhena saṅghena karīyati. Saṅghopi etarahi parisuddho pacchimakassa sotāpannattā’’ti cintetvā pātimokkhuddesaṃ anujānāpetukāmo yattakehi ca sikkhāpadehi pātimokkhuddeso anujānīyati, tattakānaṃ paññattiyācanapubbaṅgamaṃ pātimokkhuddesaṃ yācanto pubbuppannavitakkasūcanapucchāvissajjanakkamavasena yācanokāse sampatte ‘‘etassa bhagavā kālo’’tiādimāha.
तत्थ ‘‘यं भगवा सावकानं सिक्खापदं पञ्ञपेय्या’’ति पातिमोक्खुद्देसप्पहोनकसिक्खापदं सन्धायाह, अयमत्थो भद्दालिसुत्तेन (म॰ नि॰ २.१३४ आदयो) दीपेतब्बो । तत्थ हि बहूसु सिक्खापदेसु पञ्ञत्तेसु, पञ्ञपियमानेसु च ‘‘न ताव भद्दालि सत्था सावकानं सिक्खापदं पञ्ञपेती’’तिआदि (म॰ नि॰ २.१४५) वुत्तं अपञ्ञत्तं उपादाय, तथा इधापि अपञ्ञत्तं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं। परिसुद्धत्ता सङ्घस्स सम्पति सावकानं आणापातिमोक्खुद्देसं नानुजानामीति दस्सेन्तो ‘‘निरब्बुदो’’तिआदिमाह। न हि परिसुद्धे सङ्घे ओवादपातिमोक्खुद्देसस्स अनुद्देसकारणं अत्थि, तस्मिं सति आणापातिमोक्खुद्देसानुजाननाधिप्पायतो। तथा च सो ततो अट्ठन्नंवस्सानं अच्चयेन अनुञ्ञातो। यथाह पातिमोक्खठपनक्खन्धके (चूळव॰ ३८६) ‘‘न दानाहं, भिक्खवे, इतो परं उपोसथं करिस्सामि…पे॰… पातिमोक्खं उद्दिसेय्याथा’’ति। यं पन उपसम्पदक्खन्धके (महाव॰ १२९) ‘‘तेन खो पन समयेन भिक्खू अञ्ञतरं भिक्खुं उपसम्पादेत्वा एककं ओहाय पक्कमिंसु…पे॰… सो तस्सा मेथुनं धम्मं पटिसेवित्वा चिरेन अगमासी’’ति वत्थु आगतं, तं सुदिन्नवत्थुतो परतो उप्पन्नम्पि तत्थ यथाधिकारं समोधानेतुं वुत्तं। तथा तत्थेव ‘‘उभयानि खो पनस्स पातिमोक्खानि वित्थारेन स्वागतानि होन्ती’’तिआदिना (पाचि॰ १४७; अ॰ नि॰ ८.५२; १०.३३) अङ्गानिपि वेदितब्बानि। न हि आदितो एव उभतोपातिमोक्खानि सिद्धानीति। अपिच आदितो पट्ठाय अयमनुक्कमो वेदितब्बो, सेय्यथिदं – राहुलकुमारे उप्पन्ने बोधिसत्तो निक्खमित्वा छब्बस्सानि दुक्करं कत्वा सत्तमे अभिसम्बुद्धो, तस्मिं एव संवच्छरे कपिलवत्थुं गन्त्वा राहुलकुमारं पब्बाजेसि। अम्बलट्ठिकराहुलोवादसुत्तट्ठकथायं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ २.१०७ आदयो) ‘‘अयञ्हि आयस्मा सत्तवस्सिककाले भगवन्तं चीवरकण्णे गहेत्वा ‘दायज्जं मे समण देहि, दायज्जं मे समण देही’ति दायज्जं याचमानो भगवता धम्मसेनापतिसारिपुत्तत्थेरस्स निय्यादेत्वा पब्बाजितो’’ति च वुत्तं, तस्मा राहुलकुमारं आरब्भ ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तीहि सरणगमनेहि सामणेरपब्बज्ज’’न्ति (महाव॰ १०५) वुत्तत्ता सरणगमनूपसम्पदा पठमवस्सब्भन्तरे एव पटिक्खित्ता, ञत्तिचतुत्थकम्मवसेन उपसम्पदा अनुञ्ञाताति पञ्ञायति। अपिच राहुलवत्थुम्हि ‘‘न, भिक्खवे, अननुञ्ञातो मातापितूहि पुत्तो पब्बाजेतब्बो, यो पब्बाजेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव॰ १०५) सिक्खापदं पञ्ञत्तं, तस्मा इतो पुब्बेपि सिक्खापदानि पञ्ञत्तानीति सिद्धं।
Tattha ‘‘yaṃ bhagavā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapeyyā’’ti pātimokkhuddesappahonakasikkhāpadaṃ sandhāyāha, ayamattho bhaddālisuttena (ma. ni. 2.134 ādayo) dīpetabbo . Tattha hi bahūsu sikkhāpadesu paññattesu, paññapiyamānesu ca ‘‘na tāva bhaddāli satthā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapetī’’tiādi (ma. ni. 2.145) vuttaṃ apaññattaṃ upādāya, tathā idhāpi apaññattaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Parisuddhattā saṅghassa sampati sāvakānaṃ āṇāpātimokkhuddesaṃ nānujānāmīti dassento ‘‘nirabbudo’’tiādimāha. Na hi parisuddhe saṅghe ovādapātimokkhuddesassa anuddesakāraṇaṃ atthi, tasmiṃ sati āṇāpātimokkhuddesānujānanādhippāyato. Tathā ca so tato aṭṭhannaṃvassānaṃ accayena anuññāto. Yathāha pātimokkhaṭhapanakkhandhake (cūḷava. 386) ‘‘na dānāhaṃ, bhikkhave, ito paraṃ uposathaṃ karissāmi…pe… pātimokkhaṃ uddiseyyāthā’’ti. Yaṃ pana upasampadakkhandhake (mahāva. 129) ‘‘tena kho pana samayena bhikkhū aññataraṃ bhikkhuṃ upasampādetvā ekakaṃ ohāya pakkamiṃsu…pe… so tassā methunaṃ dhammaṃ paṭisevitvā cirena agamāsī’’ti vatthu āgataṃ, taṃ sudinnavatthuto parato uppannampi tattha yathādhikāraṃ samodhānetuṃ vuttaṃ. Tathā tattheva ‘‘ubhayāni kho panassa pātimokkhāni vitthārena svāgatāni hontī’’tiādinā (pāci. 147; a. ni. 8.52; 10.33) aṅgānipi veditabbāni. Na hi ādito eva ubhatopātimokkhāni siddhānīti. Apica ādito paṭṭhāya ayamanukkamo veditabbo, seyyathidaṃ – rāhulakumāre uppanne bodhisatto nikkhamitvā chabbassāni dukkaraṃ katvā sattame abhisambuddho, tasmiṃ eva saṃvacchare kapilavatthuṃ gantvā rāhulakumāraṃ pabbājesi. Ambalaṭṭhikarāhulovādasuttaṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 2.107 ādayo) ‘‘ayañhi āyasmā sattavassikakāle bhagavantaṃ cīvarakaṇṇe gahetvā ‘dāyajjaṃ me samaṇa dehi, dāyajjaṃ me samaṇa dehī’ti dāyajjaṃ yācamāno bhagavatā dhammasenāpatisāriputtattherassa niyyādetvā pabbājito’’ti ca vuttaṃ, tasmā rāhulakumāraṃ ārabbha ‘‘anujānāmi, bhikkhave, tīhi saraṇagamanehi sāmaṇerapabbajja’’nti (mahāva. 105) vuttattā saraṇagamanūpasampadā paṭhamavassabbhantare eva paṭikkhittā, ñatticatutthakammavasena upasampadā anuññātāti paññāyati. Apica rāhulavatthumhi ‘‘na, bhikkhave, ananuññāto mātāpitūhi putto pabbājetabbo, yo pabbājeyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (mahāva. 105) sikkhāpadaṃ paññattaṃ, tasmā ito pubbepi sikkhāpadāni paññattānīti siddhaṃ.
सुत्वा च यो हेतुनिरोधमग्गं,
Sutvā ca yo hetunirodhamaggaṃ,
निरोधुपायं पटिविज्झि खिप्पं।
Nirodhupāyaṃ paṭivijjhi khippaṃ;
जातोवपेक्खेन असेसमेतं,
Jātovapekkhena asesametaṃ,
लोकं विपस्सी सुगतग्गसिस्सो॥
Lokaṃ vipassī sugataggasisso.
सो धम्मसेनापति अग्गसिस्सो,
So dhammasenāpati aggasisso,
सद्धम्मराजस्स तथागतस्स।
Saddhammarājassa tathāgatassa;
सयं मुनिन्देन यसस्स पत्तो,
Sayaṃ munindena yasassa patto,
अनेकसो सोळसधा पसत्थो॥
Anekaso soḷasadhā pasattho.
तस्मा हि सिक्खापदबन्धकालो,
Tasmā hi sikkhāpadabandhakālo,
ञातुम्पि लोके अतिभारियोव।
Ñātumpi loke atibhāriyova;
पगेव सिक्खापदभावभेदो,
Pageva sikkhāpadabhāvabhedo,
पगेव अञ्ञो उभयत्थ तत्थ॥
Pageva añño ubhayattha tattha.
पच्चेकबुद्धा अपि तं द्वयन्तु,
Paccekabuddhā api taṃ dvayantu,
ञातुं न सक्काव पगेव नेतुं।
Ñātuṃ na sakkāva pageva netuṃ;
निस्संसयं तत्थ तथागतोव,
Nissaṃsayaṃ tattha tathāgatova,
जानिस्सतिच्चाह तथागतोति॥
Jānissaticcāha tathāgatoti.
इच्चेतमत्थं इध भिक्खु ञत्वा,
Iccetamatthaṃ idha bhikkhu ñatvā,
सिक्खापदानं कमभावभेदं।
Sikkhāpadānaṃ kamabhāvabhedaṃ;
ञातुं सयं नो न परे च नेतुं,
Ñātuṃ sayaṃ no na pare ca netuṃ,
परियेसितब्बो इध युत्तिमग्गो॥
Pariyesitabbo idha yuttimaggo.
तत्थ कमभेदो सिक्खापदानं परतो आवि भविस्सति। भावभेदो ताव उक्खित्तकानुवत्तनपच्चया भिक्खु अनापत्तिको, भिक्खुनी पन समनुभट्ठा पाराजिका होति। पाराजिकापत्तिपटिच्छादने भिक्खुस्स दुक्कटं, भिक्खुनिया पाराजिकं। दुट्ठुल्लं आरोचेन्तस्स, पटिच्छादेन्तस्स च पाचित्तियं। महासावज्जं पाराजिकं आरोचेन्तस्स, पटिच्छादेन्तस्स च भिक्खुस्स दुक्कटं। इच्चेवमादीहि अभावभेदसिक्खापदानं इध भावभेदेन युत्तिपरियेसनं साधयमानोपि सिया अनुम्मादविघातभागीति। एत्तावता सकलस्सपि विनयपिटकस्स वितक्कयाचनकालकालञ्ञूकारणफलपयोजनेहि सत्तहि अङ्गेहि पटिमण्डितं निदानमायस्मता उपालित्थेरेन निदस्सितं होति। तत्थ थेरस्स विनयपञ्ञत्तियाचनहेतुभूतो वितक्को नाम। तस्सेव ‘‘एतस्स भगवा कालो’’तिआदिना पवत्ता याचना नाम। रत्तञ्ञूवेपुल्ललाभग्गबाहुसच्चमहत्तप्पत्ति कालो नाम। सब्बञ्ञू एव कालञ्ञू नाम। आसवट्ठानीयानं धम्मानं पातुभावो कारणं नाम। ‘‘तेसंयेव आसवट्ठानीयानं धम्मानं पटिघाताया’’ति वचनतो आसवट्ठानीयधम्मपटिघातो फलं नाम। ‘‘यथयिदं ब्रह्मचरियं अद्धनियं अस्सा’’ति वचनतो सासनब्रह्मचरियस्स चिरट्ठिति पयोजनन्ति वेदितब्बं। होति चेत्थ –
Tattha kamabhedo sikkhāpadānaṃ parato āvi bhavissati. Bhāvabhedo tāva ukkhittakānuvattanapaccayā bhikkhu anāpattiko, bhikkhunī pana samanubhaṭṭhā pārājikā hoti. Pārājikāpattipaṭicchādane bhikkhussa dukkaṭaṃ, bhikkhuniyā pārājikaṃ. Duṭṭhullaṃ ārocentassa, paṭicchādentassa ca pācittiyaṃ. Mahāsāvajjaṃ pārājikaṃ ārocentassa, paṭicchādentassa ca bhikkhussa dukkaṭaṃ. Iccevamādīhi abhāvabhedasikkhāpadānaṃ idha bhāvabhedena yuttipariyesanaṃ sādhayamānopi siyā anummādavighātabhāgīti. Ettāvatā sakalassapi vinayapiṭakassa vitakkayācanakālakālaññūkāraṇaphalapayojanehi sattahi aṅgehi paṭimaṇḍitaṃ nidānamāyasmatā upālittherena nidassitaṃ hoti. Tattha therassa vinayapaññattiyācanahetubhūto vitakko nāma. Tasseva ‘‘etassa bhagavā kālo’’tiādinā pavattā yācanā nāma. Rattaññūvepullalābhaggabāhusaccamahattappatti kālo nāma. Sabbaññū eva kālaññū nāma. Āsavaṭṭhānīyānaṃ dhammānaṃ pātubhāvo kāraṇaṃ nāma. ‘‘Tesaṃyeva āsavaṭṭhānīyānaṃ dhammānaṃ paṭighātāyā’’ti vacanato āsavaṭṭhānīyadhammapaṭighāto phalaṃ nāma. ‘‘Yathayidaṃ brahmacariyaṃ addhaniyaṃ assā’’ti vacanato sāsanabrahmacariyassa ciraṭṭhiti payojananti veditabbaṃ. Hoti cettha –
‘‘वितक्को याचना कालो, कालञ्ञू कारणं फलं।
‘‘Vitakko yācanā kālo, kālaññū kāraṇaṃ phalaṃ;
पयोजनन्ति सत्तङ्गं, निदानं विनयस्सिधा’’ति॥
Payojananti sattaṅgaṃ, nidānaṃ vinayassidhā’’ti.
२२. अन्तिममण्डलन्ति अब्भन्तरमण्डलं। तञ्हि इतरेसं अन्तो होति, खुद्दकमण्डलं वा। अनुमतिदानवसेन तेसं भिक्खूनं दत्वा। तेसं बुद्धानं चारिकाय विनेतब्बा वेनेय्यसत्ता। ओचिनन्ता वियाति बहुपुप्फं गच्छं मालाकारा चिरं ओचिनन्ति, एवं बहुवेनेय्येसु गामादीसु चिरं वसन्ता वेनेय्यपुञ्ञं परिहरन्ता चरन्ति। सन्तं सुखं, न वेदनासुखं विय सपरिप्फन्दं। दससहस्सचक्कवाळेति देवानं वसेन वुत्तं। मनुस्सा पन इमस्मिंयेव चक्कवाळे बोधनेय्या उप्पज्जन्ति। महाकरुणाय धुवं सत्तसमवलोकनं। ओतिण्णेति परिसमज्झं आगते, आरोचिते वा। येन कारणेन मयं तुम्हाकं देय्यधम्मं ददेय्याम, तं कुतो सक्का लद्धुं। बहुकिच्चा हि घरावासाति। दुतियविकप्पे तन्ति देय्यधम्मं। ‘‘तुम्हेहि तं कुतो लद्धा’’ति अनुगण्ठिपदे वुत्तं। केचि पन ‘‘पठमं किरियं पेक्खति, दुतियं देय्यधम्म’’न्ति वदन्ति। आचरियो पन ‘‘पठमयोजनाय यं दानपुञ्ञं, तं कुतो लब्भा। पुञ्ञन्तरायबहुला हि घरावासाति। दुतिययोजनाय तेमासब्भन्तरे यमहं ददेय्यं, अतिक्कन्तकालत्ता तमहं सम्पति कुतो ददेय्यन्ति दस्सेती’’ति वदति। सीलादिकुसलधम्मसन्दस्सनादिधम्मरतनवस्सं।
22.Antimamaṇḍalanti abbhantaramaṇḍalaṃ. Tañhi itaresaṃ anto hoti, khuddakamaṇḍalaṃ vā. Anumatidānavasena tesaṃ bhikkhūnaṃ datvā. Tesaṃ buddhānaṃ cārikāya vinetabbā veneyyasattā. Ocinantā viyāti bahupupphaṃ gacchaṃ mālākārā ciraṃ ocinanti, evaṃ bahuveneyyesu gāmādīsu ciraṃ vasantā veneyyapuññaṃ pariharantā caranti. Santaṃ sukhaṃ, na vedanāsukhaṃ viya saparipphandaṃ. Dasasahassacakkavāḷeti devānaṃ vasena vuttaṃ. Manussā pana imasmiṃyeva cakkavāḷe bodhaneyyā uppajjanti. Mahākaruṇāya dhuvaṃ sattasamavalokanaṃ. Otiṇṇeti parisamajjhaṃ āgate, ārocite vā. Yena kāraṇena mayaṃ tumhākaṃ deyyadhammaṃ dadeyyāma, taṃ kuto sakkā laddhuṃ. Bahukiccā hi gharāvāsāti. Dutiyavikappe tanti deyyadhammaṃ. ‘‘Tumhehi taṃ kuto laddhā’’ti anugaṇṭhipade vuttaṃ. Keci pana ‘‘paṭhamaṃ kiriyaṃ pekkhati, dutiyaṃ deyyadhamma’’nti vadanti. Ācariyo pana ‘‘paṭhamayojanāya yaṃ dānapuññaṃ, taṃ kuto labbhā. Puññantarāyabahulā hi gharāvāsāti. Dutiyayojanāya temāsabbhantare yamahaṃ dadeyyaṃ, atikkantakālattā tamahaṃ sampati kuto dadeyyanti dassetī’’ti vadati. Sīlādikusaladhammasandassanādidhammaratanavassaṃ.
२३. पत्तुण्णदेसे पत्तुण्णं पटवरं। महायागन्ति महादानं। परिपुण्णसङ्कप्पन्ति तेमासं सोतब्बं अज्ज सुणिन्ति।
23. Pattuṇṇadese pattuṇṇaṃ paṭavaraṃ. Mahāyāganti mahādānaṃ. Paripuṇṇasaṅkappanti temāsaṃ sotabbaṃ ajja suṇinti.
तत्रिदन्ति इदं कारणं।
Tatridanti idaṃ kāraṇaṃ.
उपालि दासकोति आचरियपरम्परतो। बाहिरब्भन्तरनिदानं, सिक्खापदानं पञ्ञत्तिट्ठानसङ्खातं आवेणिकनिदानञ्च सन्धायाह ‘‘निदानस्स पभेददीपनतो’’ति। थेरवादादि वत्थुप्पभेदो। सकाय पटिञ्ञाय मेत्तियं भिक्खुनिं नासेथातिआदि परसमयविवज्जनतोतिआदि। विभङ्गनयभेददस्सनतोति तिस्सो इत्थियो भूमट्ठं थलट्ठन्तिआदि। एत्थाह – किं भगवतो मारावट्टनपटिघाताय सत्ति नत्थीति? अत्थि, तथापिस्स पच्छा उपगुत्तकाले पसादहेतुत्ता अधिवासेति। एत्थ उपगुत्ताधिट्ठानं वत्तब्बं। बुद्धानं आचिण्णन्ति दिजदस्सनेन किंपयोजनन्ति चे? मारावट्टनहेतु ब्राह्मणस्स पुञ्ञन्तरायोति पयोजनं।
Upāli dāsakoti ācariyaparamparato. Bāhirabbhantaranidānaṃ, sikkhāpadānaṃ paññattiṭṭhānasaṅkhātaṃ āveṇikanidānañca sandhāyāha ‘‘nidānassa pabhedadīpanato’’ti. Theravādādi vatthuppabhedo. Sakāya paṭiññāya mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethātiādi parasamayavivajjanatotiādi. Vibhaṅganayabhedadassanatoti tisso itthiyo bhūmaṭṭhaṃ thalaṭṭhantiādi. Etthāha – kiṃ bhagavato mārāvaṭṭanapaṭighātāya satti natthīti? Atthi, tathāpissa pacchā upaguttakāle pasādahetuttā adhivāseti. Ettha upaguttādhiṭṭhānaṃ vattabbaṃ. Buddhānaṃ āciṇṇanti dijadassanena kiṃpayojananti ce? Mārāvaṭṭanahetu brāhmaṇassa puññantarāyoti payojanaṃ.
दिजोपि सो मारमनोरथस्स,
Dijopi so māramanorathassa,
भङ्गं करोन्तो जिनपुङ्गवस्स।
Bhaṅgaṃ karonto jinapuṅgavassa;
सस्सिस्ससङ्घस्स अदासि दानं,
Sassissasaṅghassa adāsi dānaṃ,
असेसकं कप्पियभण्डभेदं॥
Asesakaṃ kappiyabhaṇḍabhedaṃ.
किं भगवा ससिस्सो ताव महन्तं कप्पियभण्डं उब्भण्डिकं कत्वा अगमासीति? न अगमासि, तेमासिभागियं पन पुञ्ञरासिकं देय्यधम्मं अप्पटिक्खिपन्तो ब्राह्मणस्स उपायतो सत्था अदासि।
Kiṃ bhagavā sasisso tāva mahantaṃ kappiyabhaṇḍaṃ ubbhaṇḍikaṃ katvā agamāsīti? Na agamāsi, temāsibhāgiyaṃ pana puññarāsikaṃ deyyadhammaṃ appaṭikkhipanto brāhmaṇassa upāyato satthā adāsi.
तदञ्ञथा मारमनोरथोव,
Tadaññathā māramanorathova,
पूरो सिया नेव दिजस्स भिय्यो।
Pūro siyā neva dijassa bhiyyo;
पापं महन्तं अपि पापुणेय्य,
Pāpaṃ mahantaṃ api pāpuṇeyya,
मिच्छाभिमानेन तथागते सो॥
Micchābhimānena tathāgate so.
तस्मा भगवा अस्सादियन्तो तं देय्यधम्मं अप्पटिक्खिपन्तो उपायेन ब्राह्मणस्स पुञ्ञबुद्धिं कत्वा, मारस्स च मनोरथविघातं कत्वा अगमासीति, ‘‘अयं नयो अट्ठकथं विनापि पाळिनयानुलोमतो सिद्धो’’ति वदन्ति। कथं? –
Tasmā bhagavā assādiyanto taṃ deyyadhammaṃ appaṭikkhipanto upāyena brāhmaṇassa puññabuddhiṃ katvā, mārassa ca manorathavighātaṃ katvā agamāsīti, ‘‘ayaṃ nayo aṭṭhakathaṃ vināpi pāḷinayānulomato siddho’’ti vadanti. Kathaṃ? –
‘‘सत्था ससिस्सो यदि अग्गहेसि,
‘‘Satthā sasisso yadi aggahesi,
दिजस्स तं चीवरमादितोव।
Dijassa taṃ cīvaramāditova;
नाथस्स नो वीसतिवस्सकाले,
Nāthassa no vīsativassakāle,
विरुज्झते जीवकयाचनापि।
Virujjhate jīvakayācanāpi;
तथापि सब्बं सुविचारयित्वा,
Tathāpi sabbaṃ suvicārayitvā,
युत्तं नयं चिन्तयितुंव युत्त’’न्ति॥
Yuttaṃ nayaṃ cintayituṃva yutta’’nti.
इदानि आयस्मा उपालित्थेरो विनयपञ्ञत्तिया साधारणनिदानं दस्सेत्वा सिक्खापदानं पाटेक्कं पञ्ञत्तिट्ठानसङ्खातं निदानमादिं कत्वा पुग्गलपञ्ञत्तिअनुपञ्ञत्तिविभागापत्तिभेदन्तरापत्तिआदिकं नानप्पकारं विधिं निज्जटं निग्गुम्बं कत्वा दस्सेतुं ‘‘अथ खो भगवा वेरञ्जायं यथाभिरन्तं विहरित्वा’’तिआदिमाहाति। इध ठत्वा –
Idāni āyasmā upālitthero vinayapaññattiyā sādhāraṇanidānaṃ dassetvā sikkhāpadānaṃ pāṭekkaṃ paññattiṭṭhānasaṅkhātaṃ nidānamādiṃ katvā puggalapaññattianupaññattivibhāgāpattibhedantarāpattiādikaṃ nānappakāraṃ vidhiṃ nijjaṭaṃ niggumbaṃ katvā dassetuṃ ‘‘atha kho bhagavā verañjāyaṃ yathābhirantaṃ viharitvā’’tiādimāhāti. Idha ṭhatvā –
सिक्खापदान सब्बेसं, कमभेदं पकासये।
Sikkhāpadāna sabbesaṃ, kamabhedaṃ pakāsaye;
तस्मिं सिद्धे निदानानं, कमसिद्धि यतो भवे॥
Tasmiṃ siddhe nidānānaṃ, kamasiddhi yato bhave.
तत्थ सब्बसिक्खापदानं यथासम्भवं देसनाक्कमो पहानक्कमो पटिपत्तिक्कमो उप्पत्तिक्कमोति चतुब्बिधो कमो लब्भति। तत्थ भगवता राजगहे भिक्खूनं पातिमोक्खुद्देसं अनुजानन्तेन पातिमोक्खुद्देसस्स यो देसनाक्कमो अनुञ्ञातो, तं देसनाक्कममनुलोमेन्तो आयस्मा महाकस्सपो पठमं पाराजिकुद्देसं पुच्छि, तदनन्तरं सङ्घादिसेसुद्देसं, ततो अनियतुद्देसं वित्थारुद्देसञ्च पुच्छित्वा तदनन्तरं भिक्खुनीविभङ्गञ्च तेनेव अनुक्कमेन पुच्छि, निदानुद्देसन्तोगधानञ्च सरूपेन अनुद्दिट्ठानं पुच्छनत्थं खन्धकेपि पुच्छि। एतेन च खन्धके पञ्ञत्ता थुल्लच्चया सङ्गहिता होन्ति। पुच्छितानुक्कमेनेव उपालित्थेरो तं सब्बं सापत्तिभेदादिकं देसेन्तो थुल्लच्चयदुब्भासितआपत्तिसमुट्ठानादिदीपकं अन्तोकत्वा देसेसि, अयमेत्थ देसनाक्कमो। उभतोविभङ्गखन्धकतो पन उच्चिनित्वा तदा परिवारपाळि विसुं कता। इममेव नयं सन्धाय अट्ठकथायं वुत्तं ‘‘एतेनेव उपायेन खन्धकपरिवारेपि आरोपेसु’’न्तिआदि (पारा॰ अट्ठ॰ १.पठममहासङ्गीतिकथा)। अपिच पाळिया ‘‘एतेनेवुपायेन उभतोविनये पुच्छि। पुट्ठो पुट्ठो आयस्मा उपालि विस्सज्जेसी’’ति एत्तकमेव वुत्तं, तस्मा महाकस्सपो उभतोविभङ्गे एव पुच्छि। विस्सज्जेन्तो पन आयस्मा उपालि निवरसेसं देसेन्तो खन्धकपरिवारे अन्तोकत्वा देसेसि। तदा च खन्धकपरिवारपाळि विसुं कताति अयं देसनाक्कमो। यदि एवं निदानुद्देसो पठमं देसेतब्बोति चे? न, तदसम्भवतो। सो हि ‘‘यस्स सिया आपत्ती’’तिआदिना (महाव॰ १३४) नयेन पवत्तत्ता पठमं सिक्खापदसङ्गहितासु आपत्तीसु अदस्सितासु न सम्भवति। ‘‘यानि मया भिक्खूनं पञ्ञत्तानि सिक्खापदानि, तानि नेसं पातिमोक्खुद्देसं अनुजानेय्य’’न्ति वचनतो सिक्खापदानेव पठमं देसेतब्बानीति पाराजिकुद्देसक्कमो सम्भवति।
Tattha sabbasikkhāpadānaṃ yathāsambhavaṃ desanākkamo pahānakkamo paṭipattikkamo uppattikkamoti catubbidho kamo labbhati. Tattha bhagavatā rājagahe bhikkhūnaṃ pātimokkhuddesaṃ anujānantena pātimokkhuddesassa yo desanākkamo anuññāto, taṃ desanākkamamanulomento āyasmā mahākassapo paṭhamaṃ pārājikuddesaṃ pucchi, tadanantaraṃ saṅghādisesuddesaṃ, tato aniyatuddesaṃ vitthāruddesañca pucchitvā tadanantaraṃ bhikkhunīvibhaṅgañca teneva anukkamena pucchi, nidānuddesantogadhānañca sarūpena anuddiṭṭhānaṃ pucchanatthaṃ khandhakepi pucchi. Etena ca khandhake paññattā thullaccayā saṅgahitā honti. Pucchitānukkameneva upālitthero taṃ sabbaṃ sāpattibhedādikaṃ desento thullaccayadubbhāsitaāpattisamuṭṭhānādidīpakaṃ antokatvā desesi, ayamettha desanākkamo. Ubhatovibhaṅgakhandhakato pana uccinitvā tadā parivārapāḷi visuṃ katā. Imameva nayaṃ sandhāya aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘eteneva upāyena khandhakaparivārepi āropesu’’ntiādi (pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā). Apica pāḷiyā ‘‘etenevupāyena ubhatovinaye pucchi. Puṭṭho puṭṭho āyasmā upāli vissajjesī’’ti ettakameva vuttaṃ, tasmā mahākassapo ubhatovibhaṅge eva pucchi. Vissajjento pana āyasmā upāli nivarasesaṃ desento khandhakaparivāre antokatvā desesi. Tadā ca khandhakaparivārapāḷi visuṃ katāti ayaṃ desanākkamo. Yadi evaṃ nidānuddeso paṭhamaṃ desetabboti ce? Na, tadasambhavato. So hi ‘‘yassa siyā āpattī’’tiādinā (mahāva. 134) nayena pavattattā paṭhamaṃ sikkhāpadasaṅgahitāsu āpattīsu adassitāsu na sambhavati. ‘‘Yāni mayā bhikkhūnaṃ paññattāni sikkhāpadāni, tāni nesaṃ pātimokkhuddesaṃ anujāneyya’’nti vacanato sikkhāpadāneva paṭhamaṃ desetabbānīti pārājikuddesakkamo sambhavati.
पाराजिकुद्देसादिसङ्गहितानं आपत्तिअकुसलानं यथोळारिकक्कमेन पहातब्बत्ता पहानक्कमोपेत्थ सम्भवति। उपसम्पन्नसमनन्तरं ‘‘तावदेव चत्तारि अकरणीयानि आचिक्खितब्बानी’’ति (महाव॰ १२९) वचनतो ‘‘समादाय सिक्खति सिक्खापदेसू’’ति (दी॰ नि॰ १.१९३) वचनतो च यथा गरुकं आचिक्खणं सिक्खनेन पटिपत्तिक्कमोपेत्थ सम्भवति, एवमिमेहि तीहि कमेहि देसेतब्बानम्पेतेसं सिक्खापदानं यथासम्भवं उप्पत्तिक्कमो सम्भवति। तथा हि यं यं साधारणं, तं तं भिक्खुं आरब्भ उप्पन्ने एव वत्थुस्मिं ‘‘या पन भिक्खुनी छन्दसो मेथुनं धम्मं पटिसेवेय्या’’ति भिक्खुनीनम्पि पञ्ञत्तं। अञ्ञथा तं भिक्खुनीनं अनुप्पन्नपञ्ञत्ति सिया। ततो ‘‘अनुप्पन्नपञ्ञत्ति तस्मिं नत्थी’’ति (परि॰ २४७) परिवारे एतं वचनं विरुज्झति, एत्तावता पुरिमेन कमत्तयेन पठमं देसेतब्बतं पत्ते पाराजिकुद्देसे पठमुप्पन्नत्ता मेथुनधम्मपाराजिकं सब्बपठमं देसेतुकामो उपालित्थेरो ‘‘तत्र सुदं भगवा वेसालिय’’न्ति वेसालिमेव पापेत्वा ठपेसि। अञ्ञथा बाराणसियं पञ्ञत्तानं ‘‘न, भिक्खवे, मनुस्समंसं परिभुञ्जितब्ब’’न्ति (महाव॰ २८०) एवमादीनं देसनाधिप्पाये सति बाराणसिं पापेत्वा ठपेय्याति।
Pārājikuddesādisaṅgahitānaṃ āpattiakusalānaṃ yathoḷārikakkamena pahātabbattā pahānakkamopettha sambhavati. Upasampannasamanantaraṃ ‘‘tāvadeva cattāri akaraṇīyāni ācikkhitabbānī’’ti (mahāva. 129) vacanato ‘‘samādāya sikkhati sikkhāpadesū’’ti (dī. ni. 1.193) vacanato ca yathā garukaṃ ācikkhaṇaṃ sikkhanena paṭipattikkamopettha sambhavati, evamimehi tīhi kamehi desetabbānampetesaṃ sikkhāpadānaṃ yathāsambhavaṃ uppattikkamo sambhavati. Tathā hi yaṃ yaṃ sādhāraṇaṃ, taṃ taṃ bhikkhuṃ ārabbha uppanne eva vatthusmiṃ ‘‘yā pana bhikkhunī chandaso methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyyā’’ti bhikkhunīnampi paññattaṃ. Aññathā taṃ bhikkhunīnaṃ anuppannapaññatti siyā. Tato ‘‘anuppannapaññatti tasmiṃ natthī’’ti (pari. 247) parivāre etaṃ vacanaṃ virujjhati, ettāvatā purimena kamattayena paṭhamaṃ desetabbataṃ patte pārājikuddese paṭhamuppannattā methunadhammapārājikaṃ sabbapaṭhamaṃ desetukāmo upālitthero ‘‘tatra sudaṃ bhagavā vesāliya’’nti vesālimeva pāpetvā ṭhapesi. Aññathā bārāṇasiyaṃ paññattānaṃ ‘‘na, bhikkhave, manussamaṃsaṃ paribhuñjitabba’’nti (mahāva. 280) evamādīnaṃ desanādhippāye sati bārāṇasiṃ pāpetvā ṭhapeyyāti.
अब्भन्तरनिदानकथा निट्ठिता।
Abbhantaranidānakathā niṭṭhitā.
वेरञ्जकण्डवण्णना निट्ठिता।
Verañjakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā
देसनानुमोदनकथा • Desanānumodanakathā
दुब्भिक्खकथा • Dubbhikkhakathā
महामोग्गल्लानस्ससीहनादकथा • Mahāmoggallānassasīhanādakathā
विनयपञ्ञत्तियाचनकथावण्णना • Vinayapaññattiyācanakathāvaṇṇanā
बुद्धाचिण्णकथा • Buddhāciṇṇakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
देसनानुमोदनकथा • Desanānumodanakathā
दुब्भिक्खकथा • Dubbhikkhakathā
महामोग्गल्लानस्स सीहनादकथा • Mahāmoggallānassa sīhanādakathā
विनयपञ्ञत्तियाचनकथा • Vinayapaññattiyācanakathā
बुद्धाचिण्णकथा • Buddhāciṇṇakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā
उपासकत्तपटिवेदनाकथावण्णना • Upāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
विनयपञ्ञत्तियाचनकथावण्णना • Vinayapaññattiyācanakathāvaṇṇanā
