| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
उपासकत्तपटिवेदनाकथावण्णना
Upāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
१५. अञ्ञाणन्ति धि-सद्दयोगेन सामिअत्थे उपयोगवचनं। पादानीति पादे। यससाति परिवारेन। कोतूहलच्छरेति कोतूहले अच्छरे च। अयन्ति अमिक्कन्त-सद्दो। नयिदं आमेडितवसेन द्विक्खत्तुं, अथ खो अत्थद्वयवसेनाति दस्सेन्तो अथ वातिआदिमाह। अविसेसेन अत्थसामञ्ञेन निप्फन्नो अभिक्कन्तन्ति भावनपुंसकनिद्देसो, देसनापसादादिविसेसापेक्खायपि तथेव तिट्ठति पुब्बे निप्फन्नत्ताति आह ‘‘अभिक्कन्तं…पे॰… पसादो’’ति। अधोमुखठपितं केनचि। हेट्ठामुखजातं सयमेव। परियायेहीति पकारेहि, अरसरूपत्तादिपटिपादककारणेहि वा।
15.Aññāṇanti dhi-saddayogena sāmiatthe upayogavacanaṃ. Pādānīti pāde. Yasasāti parivārena. Kotūhalacchareti kotūhale acchare ca. Ayanti amikkanta-saddo. Nayidaṃ āmeḍitavasena dvikkhattuṃ, atha kho atthadvayavasenāti dassento atha vātiādimāha. Avisesena atthasāmaññena nipphanno abhikkantanti bhāvanapuṃsakaniddeso, desanāpasādādivisesāpekkhāyapi tatheva tiṭṭhati pubbe nipphannattāti āha ‘‘abhikkantaṃ…pe… pasādo’’ti. Adhomukhaṭhapitaṃ kenaci. Heṭṭhāmukhajātaṃ sayameva. Pariyāyehīti pakārehi, arasarūpattādipaṭipādakakāraṇehi vā.
गमुधातुस्स द्विकम्मकत्ताभावा गोतमं सरणन्ति इदं पदद्वयम्पि न उपयोगवचनं। अपि च खो पुरिममेव, पच्छिमं पन पच्चत्तवचनन्ति दस्सेतुं ‘‘गोतमं सरणन्ति गच्छामी’’ति वुत्तं। तेन च इति-सद्दो लुत्तनिद्दिट्ठोति दस्सेति। अघस्साति अघतो पापतो। ताताति हि पदं अपेक्खित्वा निस्सक्कस्सेव युत्तत्ता। अधिगतमग्गे सच्छिकतनिरोधेति पदद्वयेनापि फलट्ठा एव दस्सिता, न मग्गट्ठाति दस्सेन्तो ‘‘यथानुसिट्ठं पटिपज्जमाने चा’’ति आह। वित्थारोति इमिना ‘‘यावता, भिक्खवे, धम्मा सङ्खता वा असङ्खता वा, विरागो तेसं अग्गमक्खायती’’ति (इतिवु॰ ९०; अ॰ नि॰ ४.३४) वुत्तपदं सङ्गण्हाति। अनेजन्ति नित्तण्हं। अप्पटिकूलन्ति अविरोधत्थदीपनतो अविरुद्धसुचिं पणीतं वा। वाचाय पगुणीकत्तब्बतो, पकट्ठेहि सद्दत्थगुणेहि योगतो वा पगुणं। संहतोति घटितो समेतो । यत्थाति येसु पुरिसयुगेसूति सम्बन्धो। अट्ठ च पुग्गलधम्मदसा तेति ते अट्ठ पुग्गला अरियधम्मस्स दिट्ठत्ता धम्मदसा।
Gamudhātussa dvikammakattābhāvā gotamaṃ saraṇanti idaṃ padadvayampi na upayogavacanaṃ. Api ca kho purimameva, pacchimaṃ pana paccattavacananti dassetuṃ ‘‘gotamaṃ saraṇanti gacchāmī’’ti vuttaṃ. Tena ca iti-saddo luttaniddiṭṭhoti dasseti. Aghassāti aghato pāpato. Tātāti hi padaṃ apekkhitvā nissakkasseva yuttattā. Adhigatamagge sacchikatanirodheti padadvayenāpi phalaṭṭhā eva dassitā, na maggaṭṭhāti dassento ‘‘yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjamāne cā’’ti āha. Vitthāroti iminā ‘‘yāvatā, bhikkhave, dhammā saṅkhatā vā asaṅkhatā vā, virāgo tesaṃ aggamakkhāyatī’’ti (itivu. 90; a. ni. 4.34) vuttapadaṃ saṅgaṇhāti. Anejanti nittaṇhaṃ. Appaṭikūlanti avirodhatthadīpanato aviruddhasuciṃ paṇītaṃ vā. Vācāya paguṇīkattabbato, pakaṭṭhehi saddatthaguṇehi yogato vā paguṇaṃ. Saṃhatoti ghaṭito sameto . Yatthāti yesu purisayugesūti sambandho. Aṭṭha ca puggaladhammadasā teti te aṭṭha puggalā ariyadhammassa diṭṭhattā dhammadasā.
सरणन्तिआदीसु अयं सङ्खेपत्थो – भयहिंसनादिअत्थेन रतनत्तयं सरणं नाम, तदेव मे रतनत्तयं ताणं लेणं परायणन्ति बुद्धसुबुद्धतादिगुणवसेन तप्परायणताकारप्पवत्तो चित्तुप्पादो सरणगमनं नाम। यथावुत्तेन इमिना चित्तुप्पादेन समन्नागतो सरणं गच्छति नाम। एतस्स च सरणगमनस्स लोकियलोकुत्तरवसेन दुविधो पभेदो। तत्थ लोकुत्तरं सरणगमनूपक्किलेससमुच्छेदेन मग्गक्खणेयेव सिज्झति। लोकियसरणगमनं चतुधा पवत्तति अहं अत्तानं बुद्धस्स परिच्चजामीतिआदिना अत्तनिय्यातनेन, यथावुत्ततप्परायणताय, सिस्सभावूपगमनेन, पणिपातेन चाति। सब्बत्थापि चेत्थ सेट्ठदक्खिणेय्यभाववसेनेव सरणगमनं होति, न ञातिभयाचरियादिवसेनाति वेदितब्बं। एवं ञातिआदिवसेन तित्थियं वन्दतो सरणं न भिज्जति, दक्खिणेय्यभावेन अञ्ञं वन्दतो सरणं भिज्जति। लोकियस्स सरणगमनस्स निब्बानप्पत्तिनियमं सदिसफलं सरणगतस्स अनागते निब्बानप्पत्तिनियमतो। सब्बलोकियसम्पत्तिसमधिगमो पन अपायदुक्खादिसमतिक्कमो च आनिसंसफलं। तीसु वत्थूसु चस्स संसयमिच्छाञाणादि संकिलेसो। भेदोपिस्स सावज्जानवज्जवसेन दुविधो। तत्थ पठमो मिच्छादिट्ठिपुब्बकेहि तित्थियपणिपातादीहि होति, सो च अनिट्ठफलत्ता सावज्जो। अनवज्जो पन कालकिरियाय होति। लोकुत्तरसरणगमनस्स सब्बथा संकिलेसो वा भेदो वा नत्थीति वेदितब्बं।
Saraṇantiādīsu ayaṃ saṅkhepattho – bhayahiṃsanādiatthena ratanattayaṃ saraṇaṃ nāma, tadeva me ratanattayaṃ tāṇaṃ leṇaṃ parāyaṇanti buddhasubuddhatādiguṇavasena tapparāyaṇatākārappavatto cittuppādo saraṇagamanaṃ nāma. Yathāvuttena iminā cittuppādena samannāgato saraṇaṃ gacchati nāma. Etassa ca saraṇagamanassa lokiyalokuttaravasena duvidho pabhedo. Tattha lokuttaraṃ saraṇagamanūpakkilesasamucchedena maggakkhaṇeyeva sijjhati. Lokiyasaraṇagamanaṃ catudhā pavattati ahaṃ attānaṃ buddhassa pariccajāmītiādinā attaniyyātanena, yathāvuttatapparāyaṇatāya, sissabhāvūpagamanena, paṇipātena cāti. Sabbatthāpi cettha seṭṭhadakkhiṇeyyabhāvavaseneva saraṇagamanaṃ hoti, na ñātibhayācariyādivasenāti veditabbaṃ. Evaṃ ñātiādivasena titthiyaṃ vandato saraṇaṃ na bhijjati, dakkhiṇeyyabhāvena aññaṃ vandato saraṇaṃ bhijjati. Lokiyassa saraṇagamanassa nibbānappattiniyamaṃ sadisaphalaṃ saraṇagatassa anāgate nibbānappattiniyamato. Sabbalokiyasampattisamadhigamo pana apāyadukkhādisamatikkamo ca ānisaṃsaphalaṃ. Tīsu vatthūsu cassa saṃsayamicchāñāṇādi saṃkileso. Bhedopissa sāvajjānavajjavasena duvidho. Tattha paṭhamo micchādiṭṭhipubbakehi titthiyapaṇipātādīhi hoti, so ca aniṭṭhaphalattā sāvajjo. Anavajjo pana kālakiriyāya hoti. Lokuttarasaraṇagamanassa sabbathā saṃkileso vā bhedo vā natthīti veditabbaṃ.
को उपासकोतिआदि उपासकत्तसरूपकारणादिपुच्छा। तत्थ यो गहट्ठो मनुस्सो वा अमनुस्सो वा वुत्तनयेन तिसरणं गतो, अयं उपासको। यो च सरणगमनादिकिरियाय रतनत्तयं उपासनतो ‘‘उपासको’’ति वुच्चति। पञ्च वेरमणियो चस्स सीलं। पञ्चमिच्छावाणिज्जादिपापाजीवं पहाय धम्मेन समेन जीवितकप्पनमस्स आजीवो। अस्सद्धियदुस्सीलतादयो उपासकत्तस्स विपत्ति, तदभावो सम्पत्तीति वेदितब्बा।
Ko upāsakotiādi upāsakattasarūpakāraṇādipucchā. Tattha yo gahaṭṭho manusso vā amanusso vā vuttanayena tisaraṇaṃ gato, ayaṃ upāsako. Yo ca saraṇagamanādikiriyāya ratanattayaṃ upāsanato ‘‘upāsako’’ti vuccati. Pañca veramaṇiyo cassa sīlaṃ. Pañcamicchāvāṇijjādipāpājīvaṃ pahāya dhammena samena jīvitakappanamassa ājīvo. Assaddhiyadussīlatādayo upāsakattassa vipatti, tadabhāvo sampattīti veditabbā.
विहारग्गेनाति ओवरकादिवसनट्ठानकोट्ठासेन। अज्जभावन्ति अस्मिं अहनि पवत्तं पसादादिं। कायविञ्ञत्तिहेतुको सरीरावयवो कायङ्गं। वचीविञ्ञत्तिहेतुकं ओट्ठजिव्हादि वाचङ्गं। अचोपेत्वाति अचालेत्वा। एतेन च वचीपवत्तिया पुब्बभागे ठानकरणानं चलनपच्चयो वायोधातुया विकाराकारो विसुं कायविञ्ञत्ति न होति, तेन विसुं विञ्ञापेतब्बस्स अधिप्पायस्स अभावा वचीविञ्ञत्तियमेव सङ्गय्हति तदुपकारत्ता। यथा कायेन कायकण्डुयनादीसु सद्दुप्पत्तिहेतुभूतो पथवीधातुया आकारविकारो विसुं अधिप्पायस्स अविञ्ञापनतो वचीविञ्ञत्ति न होति, एवमयम्पीति दस्सेति। अधिप्पायविञ्ञापनतो हेता विञ्ञत्तियो नाम जाता, न केवलं वायुपथवीनं चलनसद्दुप्पत्तिपच्चयभूतविकाराकारमत्तताय। एवञ्च बहिद्धा रुक्खादीसु चलनसद्दुप्पत्तिपच्चयानं यथावुत्तप्पकारानं विकाराकारानं अविञ्ञत्तिता समत्थिता होतीति वेदितब्बा। केचि वाचङ्गन्ति ‘‘होतु साधू’’ति एवमादिवाचाय अवयवन्तिआदिं वदन्ति, तं अचोपेत्वाति इमिना न समेति। खन्तिं चारेत्वाति अनुमतिं पवत्तेत्वा। ‘‘खन्तिं धारेत्वा’’तिपि पाठो, बहि अनिक्खमनवसेन गण्हित्वाति अत्थो। पटिमुखोति भगवति पटिनिवत्तमुखो, तेनाह ‘‘अपक्कमित्वा’’ति।
Vihāraggenāti ovarakādivasanaṭṭhānakoṭṭhāsena. Ajjabhāvanti asmiṃ ahani pavattaṃ pasādādiṃ. Kāyaviññattihetuko sarīrāvayavo kāyaṅgaṃ. Vacīviññattihetukaṃ oṭṭhajivhādi vācaṅgaṃ. Acopetvāti acāletvā. Etena ca vacīpavattiyā pubbabhāge ṭhānakaraṇānaṃ calanapaccayo vāyodhātuyā vikārākāro visuṃ kāyaviññatti na hoti, tena visuṃ viññāpetabbassa adhippāyassa abhāvā vacīviññattiyameva saṅgayhati tadupakārattā. Yathā kāyena kāyakaṇḍuyanādīsu sadduppattihetubhūto pathavīdhātuyā ākāravikāro visuṃ adhippāyassa aviññāpanato vacīviññatti na hoti, evamayampīti dasseti. Adhippāyaviññāpanato hetā viññattiyo nāma jātā, na kevalaṃ vāyupathavīnaṃ calanasadduppattipaccayabhūtavikārākāramattatāya. Evañca bahiddhā rukkhādīsu calanasadduppattipaccayānaṃ yathāvuttappakārānaṃ vikārākārānaṃ aviññattitā samatthitā hotīti veditabbā. Keci vācaṅganti ‘‘hotu sādhū’’ti evamādivācāya avayavantiādiṃ vadanti, taṃ acopetvāti iminā na sameti. Khantiṃ cāretvāti anumatiṃ pavattetvā. ‘‘Khantiṃ dhāretvā’’tipi pāṭho, bahi anikkhamanavasena gaṇhitvāti attho. Paṭimukhoti bhagavati paṭinivattamukho, tenāha ‘‘apakkamitvā’’ti.
१६. याचधातुस्स द्विकम्मकत्ता ‘‘भगवा वस्सावासं याचितो’’ति वुत्तं। सुसस्सकालेपीति वुत्तमेवत्थं पाकटं कातुं ‘‘अतिसमग्घेपी’’ति वुत्तं। अतिविय अप्पग्घेपि यदा किञ्चिदेव दत्वा बहुं पुब्बण्णापरण्णं गण्हन्ति, तादिसे कालेपीति अत्थो। भिक्खमानाति याचमाना। वुत्तसस्सन्ति वपितसस्सं। तत्थाति वेरञ्जायं, एतेन ‘‘वुत्तं सलाका एव होति एत्थाति सलाकावुत्ता’’ति विसेसनस्स परनिपातेन निब्बचनं दस्सेति। अथ वा ‘‘सब्बं सस्सं सलाकामत्तमेव वुत्तं निब्बत्तं सम्पन्नं एत्थाति सलाकावुत्ता’’तिपि निब्बचनं दट्ठब्बं, तेनाह ‘‘सलाका एव सम्पज्जती’’ति। ‘‘सलाकाय वुत्तं जीविका एतिस्सन्ति सलाकावुत्ता’’तिपि निब्बचनं दस्सेतुं सलाकाय वातिआदि वुत्तं। धञ्ञकरणट्ठानेति धञ्ञमिननट्ठाने। वण्णज्झक्खन्ति कहापणपरिक्खकं।
16. Yācadhātussa dvikammakattā ‘‘bhagavā vassāvāsaṃ yācito’’ti vuttaṃ. Susassakālepīti vuttamevatthaṃ pākaṭaṃ kātuṃ ‘‘atisamagghepī’’ti vuttaṃ. Ativiya appagghepi yadā kiñcideva datvā bahuṃ pubbaṇṇāparaṇṇaṃ gaṇhanti, tādise kālepīti attho. Bhikkhamānāti yācamānā. Vuttasassanti vapitasassaṃ. Tatthāti verañjāyaṃ, etena ‘‘vuttaṃ salākā eva hoti etthāti salākāvuttā’’ti visesanassa paranipātena nibbacanaṃ dasseti. Atha vā ‘‘sabbaṃ sassaṃ salākāmattameva vuttaṃ nibbattaṃ sampannaṃ etthāti salākāvuttā’’tipi nibbacanaṃ daṭṭhabbaṃ, tenāha ‘‘salākā eva sampajjatī’’ti. ‘‘Salākāya vuttaṃ jīvikā etissanti salākāvuttā’’tipi nibbacanaṃ dassetuṃ salākāya vātiādi vuttaṃ. Dhaññakaraṇaṭṭhāneti dhaññaminanaṭṭhāne. Vaṇṇajjhakkhanti kahāpaṇaparikkhakaṃ.
उञ्छेन पग्गहेनाति एत्थ पग्गहेनाति पत्तेन, तं गहेत्वाति अत्थो। पग्गय्हति एतेन भिक्खाति हि पग्गहो, पत्तो। तेनाह पग्गहेन यो उञ्छोतिआदि। अथ वा पग्गहेनाति गहणेन, उञ्छत्थाय गहेतब्बो पत्तोति सिज्झतीति आह ‘‘पत्तं गहेत्वा’’ति।
Uñchena paggahenāti ettha paggahenāti pattena, taṃ gahetvāti attho. Paggayhati etena bhikkhāti hi paggaho, patto. Tenāha paggahenayo uñchotiādi. Atha vā paggahenāti gahaṇena, uñchatthāya gahetabbo pattoti sijjhatīti āha ‘‘pattaṃ gahetvā’’ti.
गङ्गाय उत्तरदिसापदेसो उत्तरापथो, सो निवासो एतेसं, ततो वा आगताति उत्तरापथका, तेनाह उत्तरापथवासिकातिआदि। ‘‘उत्तराहका’’तिपि पाठो, सो एव अत्थो निरुत्तिनयेन। मन्दिरन्ति अस्ससालं। ‘‘मन्दर’’न्तिपि लिखन्ति, तं न सुन्दरं। सा च मन्दिरा यस्मा परिमण्डलाकारेन बहुविधा च कता, तस्मा ‘‘अस्समण्डलिकायो’’ति वुत्ता।
Gaṅgāya uttaradisāpadeso uttarāpatho, so nivāso etesaṃ, tato vā āgatāti uttarāpathakā, tenāha uttarāpathavāsikātiādi. ‘‘Uttarāhakā’’tipi pāṭho, so eva attho niruttinayena. Mandiranti assasālaṃ. ‘‘Mandara’’ntipi likhanti, taṃ na sundaraṃ. Sā ca mandirā yasmā parimaṇḍalākārena bahuvidhā ca katā, tasmā ‘‘assamaṇḍalikāyo’’ti vuttā.
गङ्गाय दक्खिणाय दिसाय देसो दक्खिणापथो, तत्थ जाता मनुस्सा दक्खिणापथमनुस्सा। बुद्धं ममायन्ति ममेवायन्ति गण्हनसीला बुद्धमामका, एवं सेसेसुपि। एवन्ति पच्छा वुत्तनयेन अत्थे गय्हमाने। पटिवीसन्ति कोट्ठासं। तदुपियन्ति तदनुरूपं तप्पहोनकं। लद्धाति लभित्वा नो होतीति सम्बन्धो। ‘‘लद्धो’’ति वा पाठो, उपट्ठाकट्ठानं नेव लभिन्ति अत्थो। ञाति च पसत्थतमगुणयोगतो सेट्ठो चाति ञातिसेट्ठो। एवरूपेसु ठानेसु अयमेव पतिरूपोति आमिसस्स दुल्लभकालेसु परिकथोभासादिं अकत्वा परमसल्लेखवुत्तिया आजीवसुद्धियं ठत्वा भगवतो अधिप्पायानुगुणं आमिसं विचारेन्तेन नाम ञातिसिनेहयुत्तेन अरियसावकेनेव कातुं युत्तन्ति अधिप्पायो।
Gaṅgāya dakkhiṇāya disāya deso dakkhiṇāpatho, tattha jātā manussā dakkhiṇāpathamanussā. Buddhaṃ mamāyanti mamevāyanti gaṇhanasīlā buddhamāmakā, evaṃ sesesupi. Evanti pacchā vuttanayena atthe gayhamāne. Paṭivīsanti koṭṭhāsaṃ. Tadupiyanti tadanurūpaṃ tappahonakaṃ. Laddhāti labhitvā no hotīti sambandho. ‘‘Laddho’’ti vā pāṭho, upaṭṭhākaṭṭhānaṃ neva labhinti attho. Ñāti ca pasatthatamaguṇayogato seṭṭho cāti ñātiseṭṭho. Evarūpesu ṭhānesu ayameva patirūpoti āmisassa dullabhakālesu parikathobhāsādiṃ akatvā paramasallekhavuttiyā ājīvasuddhiyaṃ ṭhatvā bhagavato adhippāyānuguṇaṃ āmisaṃ vicārentena nāma ñātisinehayuttena ariyasāvakeneva kātuṃ yuttanti adhippāyo.
मारावट्टनायाति मारेन कतचित्तपरिवट्टनेन, चित्तसम्मोहनेनाति अत्थो। तम्पीति उत्तरकुरुं वा तिदसपुरं वा आवट्टेय्य।
Mārāvaṭṭanāyāti mārena katacittaparivaṭṭanena, cittasammohanenāti attho. Tampīti uttarakuruṃ vā tidasapuraṃ vā āvaṭṭeyya.
‘‘फुस्सस्साहं पावचने, सावके परिभासयिं।
‘‘Phussassāhaṃ pāvacane, sāvake paribhāsayiṃ;
यवं खादथ भुञ्जथ, मा च भुञ्जथ सालयो’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.८८) –
Yavaṃ khādatha bhuñjatha, mā ca bhuñjatha sālayo’’ti. (apa. thera 1.39.88) –
अपदाने वुत्तस्स अकुसलस्स तदा ओकासकतत्ता। निबद्धदानस्साति ‘‘दस्सामा’’ति वाचाय नियमितदानस्स। अप्पितवत्तस्साति कायेन अतिहरित्वा दिन्नवत्थुनोपि। विसहतीति सक्कोति। सङ्खेपेनाति नीहारेन। ब्यामप्पभायाति समन्ततो हेट्ठा च उपरि च असीतिहत्थमत्ते ठाने घनीभूताय छब्बण्णाय पभाय, यतो छब्बण्णरंसियो तळाकतो मातिकायो विय निक्खमित्वा दससु दिसासु धावन्ति, सा यस्मा ब्याममत्ता विय खायति, तस्मा ‘‘ब्यामप्पभा’’ति वुच्चति। यस्मा अनुब्यञ्जनानि च पच्चेकं भगवतो सरीरे पभासम्पत्तियुत्ता आकासे चन्दसूरियादयो विय विभाता विरोचन्ति, तस्मा तानि ब्यामप्पभाय सह केनचि अनभिभवनीयानि वुत्तानि।
Apadāne vuttassa akusalassa tadā okāsakatattā. Nibaddhadānassāti ‘‘dassāmā’’ti vācāya niyamitadānassa. Appitavattassāti kāyena atiharitvā dinnavatthunopi. Visahatīti sakkoti. Saṅkhepenāti nīhārena. Byāmappabhāyāti samantato heṭṭhā ca upari ca asītihatthamatte ṭhāne ghanībhūtāya chabbaṇṇāya pabhāya, yato chabbaṇṇaraṃsiyo taḷākato mātikāyo viya nikkhamitvā dasasu disāsu dhāvanti, sā yasmā byāmamattā viya khāyati, tasmā ‘‘byāmappabhā’’ti vuccati. Yasmā anubyañjanāni ca paccekaṃ bhagavato sarīre pabhāsampattiyuttā ākāse candasūriyādayo viya vibhātā virocanti, tasmā tāni byāmappabhāya saha kenaci anabhibhavanīyāni vuttāni.
अनत्थसञ्हितेति घातापेक्खं सामिअत्थे भुम्मवचनं, तेनाह ‘‘तादिसस्स वचनस्स घातो’’ति। अत्थो धम्मदेसनाय हेतु उप्पज्जति एत्थ, धम्मदेसनादिको वा अत्थो उप्पज्जति एतायाति अट्ठुप्पत्ति, पच्चुप्पन्नवत्थु।
Anatthasañhiteti ghātāpekkhaṃ sāmiatthe bhummavacanaṃ, tenāha ‘‘tādisassa vacanassa ghāto’’ti. Attho dhammadesanāya hetu uppajjati ettha, dhammadesanādiko vā attho uppajjati etāyāti aṭṭhuppatti, paccuppannavatthu.
एकं गहेत्वाति धम्मदेसनासिक्खापदपञ्ञत्तिसङ्खातेसु द्वीसु धम्मदेसनाकारणं गहेत्वा। रत्तिच्छेदो वाति सत्ताहकरणीयवसेन गन्त्वा बहि अरुणुट्ठापनवसेन वुत्तो, न वस्सच्छेदवसेन तस्स विसुं वुच्चमानत्ता। एतेन च वस्सच्छेदपच्चये सत्ताहकरणीयेन गमनं अनुञ्ञातन्ति वेदितब्बं। न किस्मिञ्चीति किस्मिञ्चि गुणे सम्भावनावसेन न मञ्ञन्ति। पच्छा सीलं अधिट्ठहेय्यामाति आजीवहेतु सन्तगुणप्पकासनेन आजीवविपत्तिं सन्धाय वुत्तं। अतिमञ्ञिस्सतीति अवमञ्ञिस्सति।
Ekaṃ gahetvāti dhammadesanāsikkhāpadapaññattisaṅkhātesu dvīsu dhammadesanākāraṇaṃ gahetvā. Ratticchedo vāti sattāhakaraṇīyavasena gantvā bahi aruṇuṭṭhāpanavasena vutto, na vassacchedavasena tassa visuṃ vuccamānattā. Etena ca vassacchedapaccaye sattāhakaraṇīyena gamanaṃ anuññātanti veditabbaṃ. Na kismiñcīti kismiñci guṇe sambhāvanāvasena na maññanti. Pacchā sīlaṃ adhiṭṭhaheyyāmāti ājīvahetu santaguṇappakāsanena ājīvavipattiṃ sandhāya vuttaṃ. Atimaññissatīti avamaññissati.
१७. ‘‘आयस्माति पियवचनमेत’’न्ति उच्चनीचजनसामञ्ञवसेन वत्वा पुन उच्चजनावेणिकवसेनेव दस्सेन्तो ‘‘गरुगारवसप्पतिस्साधिवचन’’न्ति आह। तत्थ सह पतिस्सयेन निस्सयेनाति सप्पतिस्सो, सनिस्सयो, तस्स गरुगुणयुत्तेसु गारववचनन्ति अत्थो। इध पन वचनमेव अधिवचनं। पप्पटकोजन्ति आदिकप्पे उदकूपरि पठमं पथवीभावेन सञ्जातं नवनीतपिण्डसदिसं उदकेपि उप्पिलनसभावं अविलीयनकं अतिसिनिद्धमधुरं अनेकयोजनसहस्सबहलं रसातलसङ्खातं पथवोजं। यं आदिकप्पिकेहि मनुस्सेहि रसतण्हाय गहेत्वा भुञ्जमानं तेसं कम्मबलेन उपरिभागे कक्खळभावं आपज्जित्वा हेट्ठा पुरिमाकारेनेव ठितं, यस्स च बलेन अयं महापथवी सपब्बतसमुद्दकानना हेट्ठाउदके अनिमुज्जमाना अविकिरियमाना कुल्लुपरि विय निच्चला तिट्ठति, तं पथवीसारमण्डन्ति अत्थो, तेनाह पथवीमण्डोतिआदि। सम्पन्नन्ति मधुररसेन उपेतं, तेनाह ‘‘सादुरस’’न्ति। उपपन्नफलोति बहुफलो। ‘‘निम्मक्खिक’’न्ति वत्वा पुन ‘‘निम्मक्खिकण्ड’’न्ति मक्खिकण्डानम्पि अभावं दस्सेति। ये पथवीनिस्सिता पाणा, ते तत्थ सङ्कामेस्सामीति एत्थ मनुस्सामनुस्सतिरच्छानगतित्थीनम्पि हत्थसङ्कामने किं अनामासदोसो न होतीति? न होति, कस्मा? ‘‘अनापत्ति, भिक्खवे, इद्धिमस्स इद्धिविसये’’ति (पारा॰ १५९) वचनतो, तेनेव भगवापि अनामासदोसं अदस्सेत्वा ‘‘विपल्लासम्पि सत्ता पटिलभेय्यु’’न्ति आह, खुद्दको गामो। महन्तो सापणो निगमो। पदवीतिहारेनाति पदनिक्खेपेन।
17. ‘‘Āyasmāti piyavacanameta’’nti uccanīcajanasāmaññavasena vatvā puna uccajanāveṇikavaseneva dassento ‘‘garugāravasappatissādhivacana’’nti āha. Tattha saha patissayena nissayenāti sappatisso, sanissayo, tassa garuguṇayuttesu gāravavacananti attho. Idha pana vacanameva adhivacanaṃ. Pappaṭakojanti ādikappe udakūpari paṭhamaṃ pathavībhāvena sañjātaṃ navanītapiṇḍasadisaṃ udakepi uppilanasabhāvaṃ avilīyanakaṃ atisiniddhamadhuraṃ anekayojanasahassabahalaṃ rasātalasaṅkhātaṃ pathavojaṃ. Yaṃ ādikappikehi manussehi rasataṇhāya gahetvā bhuñjamānaṃ tesaṃ kammabalena uparibhāge kakkhaḷabhāvaṃ āpajjitvā heṭṭhā purimākāreneva ṭhitaṃ, yassa ca balena ayaṃ mahāpathavī sapabbatasamuddakānanā heṭṭhāudake animujjamānā avikiriyamānā kullupari viya niccalā tiṭṭhati, taṃ pathavīsāramaṇḍanti attho, tenāha pathavīmaṇḍotiādi. Sampannanti madhurarasena upetaṃ, tenāha ‘‘sādurasa’’nti. Upapannaphaloti bahuphalo. ‘‘Nimmakkhika’’nti vatvā puna ‘‘nimmakkhikaṇḍa’’nti makkhikaṇḍānampi abhāvaṃ dasseti. Ye pathavīnissitā pāṇā, te tattha saṅkāmessāmīti ettha manussāmanussatiracchānagatitthīnampi hatthasaṅkāmane kiṃ anāmāsadoso na hotīti? Na hoti, kasmā? ‘‘Anāpatti, bhikkhave, iddhimassa iddhivisaye’’ti (pārā. 159) vacanato, teneva bhagavāpi anāmāsadosaṃ adassetvā ‘‘vipallāsampi sattā paṭilabheyyu’’nti āha, khuddako gāmo. Mahanto sāpaṇo nigamo. Padavītihārenāti padanikkhepena.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / वेरञ्जकण्डं • Verañjakaṇḍaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā
देसनानुमोदनकथा • Desanānumodanakathā
दुब्भिक्खकथा • Dubbhikkhakathā
महामोग्गल्लानस्ससीहनादकथा • Mahāmoggallānassasīhanādakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā
देसनानुमोदनकथा • Desanānumodanakathā
दुब्भिक्खकथा • Dubbhikkhakathā
महामोग्गल्लानस्स सीहनादकथा • Mahāmoggallānassa sīhanādakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / उपासकत्तपटिवेदनाकथावण्णना • Upāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
