Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / වජිරබුද්ධි-ටීකා • Vajirabuddhi-ṭīkā |
උපාසකත්තපටිවෙදනාකථාවණ්ණනා
Upāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
15. කණ්ණසුඛතො හදයඞ්ගමතොති වචනමෙව සන්ධාය වුත්තං. අනත්තුක්කංසනතොතිආදි පුග්ගලවසෙන, කණ්ණසුඛතොති සොතින්ද්රියං සන්ධාය. ආපාථාරමණීයතොති ඤාණාපාථාරමණීයතො. සයමෙව හෙට්ඨාමුඛජාතං වා, මග්ගො පන අසොකො හොති. තදා හි සොකො පහීයමානො. චරියාදිඅනුකූලතො අප්පටිකූලං. ‘‘මධුරමිම’’න්ති වුත්තත්තා ‘‘ධම්මමිම’’න්ති වචනං අධිකං විය දිස්සති. තස්මා ‘‘රාගවිරාගමිම’’න්ති එවං විසුං විසුං යොජෙත්වා පුන පිණ්ඩෙත්වා ධම්මමිමං උපෙහීති යොජෙතබ්බං, ‘‘ධම්මමෙව සරණත්ථමුපෙහී’’ති පඨන්ති කිරාති දීපෙති. සරණගතානං තෙනෙව සරණගමනෙන භයං සන්තාසං දුග්ගතිං පරික්කිලෙසං දුක්ඛං හිංසතීති රතනත්තයං සරණං නාම. තප්පසාදතග්ගරුතාදීහි විහතකිලෙසො තප්පරායනතාකාරප්පවත්තො චිත්තුප්පාදො සරණගමනං. තංසමඞ්ගීසත්තො සරණං ගච්ඡති. පභෙදෙන පන දුවිධං සරණගමනං ලොකුත්තරං ලොකියන්ති. තත්ථ ලොකුත්තරං දිට්ඨසච්චානං මග්ගක්ඛණෙ සරණගමනුපක්කිලෙසසමුච්ඡෙදෙන නිබ්බානාරම්මණං හුත්වා කිච්චතො සකලෙපි රතනත්තයෙ ඉජ්ඣති. ලොකියං පුථුජ්ජනානං සරණගමනුපක්කිලෙසං තදඞ්ගවික්ඛම්භනෙන ආරම්මණතො බුද්ධාදිගුණාරම්මණං හුත්වා ඉජ්ඣති. තං අත්ථතො රතනත්තයෙ සද්ධාපටිලාභො සද්ධාමූලිකා ච සම්මාදිට්ඨි. ලොකුත්තරස්ස චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි විපාකඵලං, සබ්බදුක්ඛක්ඛයො ආනිසංසඵලං. ‘‘යො ච බුද්ධඤ්ච ධම්මඤ්ච…පෙ.… සබ්බදුක්ඛා පමුච්චතී’’ති (ධ. ප. 190-192) හි වුත්තං. ලොකියස්ස භවභොගසම්පදා. ‘‘යෙ කෙචි බුද්ධං සරණං ගතාසෙ’’ති (දී. නි. 2.332; සං. නි. 1.37) හි වුත්තං. ලොකියසරණගමනං තීසු වත්ථූසු අඤ්ඤාණසංසයමිච්ඡාඤාණාදීහි සංකිලිස්සති, න මහාජුතිකං හොති, න මහාවිප්ඵාරං. ලොකුත්තරස්ස නත්ථි සංකිලෙසො. ලොකියස්ස සාවජ්ජො අනවජ්ජොති දුවිධො භෙදො. තත්ථ අඤ්ඤසත්ථාරාදීසු අත්තසන්නිය්යාතනාදීහි සාවජ්ජො හොති, සො අනිට්ඨඵලො. අනවජ්ජො කාලකිරියාය, සො අවිපාකත්තා අඵලො. ලොකුත්තරස්ස නෙවත්ථි භෙදො. භවන්තරෙපි හි අරියසාවකො අඤ්ඤං සත්ථාරං න උද්දිසති. යො කොචි සරණගතො ගහට්ඨො උපාසකො. රතනත්තයඋපාසනතො උපාසකො. පඤ්ච වෙරමණියො සීලං. සත්ථසත්තමංසමජ්ජවිසවාණිජ්ජාරහිතං ධම්මෙන ජීවිකං ආජීවො. වුත්තසීලාජීවවිපත්ති විපත්ති නාම. විපරීතා සම්පත්ති.
15.Kaṇṇasukhatohadayaṅgamatoti vacanameva sandhāya vuttaṃ. Anattukkaṃsanatotiādi puggalavasena, kaṇṇasukhatoti sotindriyaṃ sandhāya. Āpāthāramaṇīyatoti ñāṇāpāthāramaṇīyato. Sayameva heṭṭhāmukhajātaṃ vā, maggo pana asoko hoti. Tadā hi soko pahīyamāno. Cariyādianukūlato appaṭikūlaṃ. ‘‘Madhuramima’’nti vuttattā ‘‘dhammamima’’nti vacanaṃ adhikaṃ viya dissati. Tasmā ‘‘rāgavirāgamima’’nti evaṃ visuṃ visuṃ yojetvā puna piṇḍetvā dhammamimaṃ upehīti yojetabbaṃ, ‘‘dhammameva saraṇatthamupehī’’ti paṭhanti kirāti dīpeti. Saraṇagatānaṃ teneva saraṇagamanena bhayaṃ santāsaṃ duggatiṃ parikkilesaṃ dukkhaṃ hiṃsatīti ratanattayaṃ saraṇaṃ nāma. Tappasādataggarutādīhi vihatakileso tapparāyanatākārappavatto cittuppādo saraṇagamanaṃ. Taṃsamaṅgīsatto saraṇaṃ gacchati. Pabhedena pana duvidhaṃ saraṇagamanaṃ lokuttaraṃ lokiyanti. Tattha lokuttaraṃ diṭṭhasaccānaṃ maggakkhaṇe saraṇagamanupakkilesasamucchedena nibbānārammaṇaṃ hutvā kiccato sakalepi ratanattaye ijjhati. Lokiyaṃ puthujjanānaṃ saraṇagamanupakkilesaṃ tadaṅgavikkhambhanena ārammaṇato buddhādiguṇārammaṇaṃ hutvā ijjhati. Taṃ atthato ratanattaye saddhāpaṭilābho saddhāmūlikā ca sammādiṭṭhi. Lokuttarassa cattāri sāmaññaphalāni vipākaphalaṃ, sabbadukkhakkhayo ānisaṃsaphalaṃ. ‘‘Yo ca buddhañca dhammañca…pe… sabbadukkhā pamuccatī’’ti (dha. pa. 190-192) hi vuttaṃ. Lokiyassa bhavabhogasampadā. ‘‘Ye keci buddhaṃ saraṇaṃ gatāse’’ti (dī. ni. 2.332; saṃ. ni. 1.37) hi vuttaṃ. Lokiyasaraṇagamanaṃ tīsu vatthūsu aññāṇasaṃsayamicchāñāṇādīhi saṃkilissati, na mahājutikaṃ hoti, na mahāvipphāraṃ. Lokuttarassa natthi saṃkileso. Lokiyassa sāvajjo anavajjoti duvidho bhedo. Tattha aññasatthārādīsu attasanniyyātanādīhi sāvajjo hoti, so aniṭṭhaphalo. Anavajjo kālakiriyāya, so avipākattā aphalo. Lokuttarassa nevatthi bhedo. Bhavantarepi hi ariyasāvako aññaṃ satthāraṃ na uddisati. Yo koci saraṇagato gahaṭṭho upāsako. Ratanattayaupāsanato upāsako. Pañca veramaṇiyo sīlaṃ. Satthasattamaṃsamajjavisavāṇijjārahitaṃ dhammena jīvikaṃ ājīvo. Vuttasīlājīvavipatti vipatti nāma. Viparītā sampatti.
16. ලච්ඡාම නු ඛොති දුග්ගතෙ සන්ධාය වුත්තං. සක්ඛිස්සාම නුඛො නොති සමිද්ධෙ සන්ධාය. තත්ථ වෙරඤ්ජායං. පග්ගය්හතීති පත්තං පග්ගහො, තෙන පග්ගහෙන පත්තෙනාති අත්ථො. සමාදායෙවාති නිදස්සනං. න ච වට්ටතීති පුන පාකං කිඤ්චාපි වට්ටති, තථාපි න සුට්ඨු පක්කත්තා වුත්තං, ‘‘උත්තණ්ඩුලභත්තං ලභිත්වාපි පිධෙතුං න වට්ටතී’’ති අට්ඨකථාවචනඤ්චෙත්ථ සාධකං. ‘‘සාවකානං වා සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙස්සාමී’’ති ඉමිනා වචනෙන ආජීවපාරිසුද්ධිසීලං සන්ධාය ‘‘පච්ඡා සීල’’න්ති වුත්තං. උපාලිත්ථෙරොපි තං තං වත්ථුං පටිච්ච භගවතා බහූනි සික්ඛාපදානි පඤ්ඤත්තානි අත්ථීති දීපෙති. යදි එවං වෙරඤ්ජායං ‘‘එතස්ස භගවා කාලො’’ති වචනං න සමෙතීති චෙ? න, තතො පුබ්බෙ සික්ඛාපදාභාවප්පසඞ්ගතො. ථෙරො පන පඤ්ඤත්තානි ඨපෙත්වා ඉදානි පඤ්ඤපෙතබ්බානි පාතිමොක්ඛුද්දෙසප්පහොනකානි සන්ධායාහ. භගවාපි ‘‘න තාව සාරිපුත්ත සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතී’’ති භද්දාලිසුත්තෙ (ම. නි. 2.134; ආදයො) විය එකච්චෙසු පඤ්ඤත්තෙසුපි තතො පරං පඤ්ඤපෙතබ්බානි සන්ධායාහ. ඉධෙව අට්ඨකථායං ‘‘සාමම්පි පචනං සමණසාරුප්පං න හොති න ච වට්ටතී’’ති වචනඤ්ච, තථා ‘‘රත්තිච්ඡෙදො වා වස්සච්ඡෙදො වා’’තිආදිවචනානි ච අත්ථි. අඤ්ඤථා ‘‘ද්වීහාකාරෙහි බුද්ධා භගවන්තො භික්ඛූ පටිපුච්ඡන්තී’’ති ඉධෙවෙදං පාළිඨපනං විරුජ්ඣතීති ආචරියෙන විචාරිතං, තං සුන්දරං පුබ්බෙපි පඤ්ඤත්තසික්ඛාපදසම්භවතො. කින්තු ඉධ පාළිඨපනවිරොධවිචාරණා පන නිප්පයොජනා විය මම දිස්සති. කස්මා? උපාලිත්ථෙරෙන සඞ්ගීතිකාලෙ වුත්තපාඨත්තා. රත්තිච්ඡෙදොති සත්තාහකිච්චං සන්ධාය වුත්තො. ‘‘සත්තාහකරණීයෙන ගන්ත්වා රත්තිච්ඡෙදො වා වස්සච්ඡෙදො වා එකභික්ඛුනාපි න කතො’’ති වුත්තං කිර මහාඅට්ඨකථායං, තස්මා වස්සච්ඡෙදස්ස කාරණෙ සති සත්තාහකිච්චං කාතුං වට්ටතීති එකෙ. විනයධරා පන නිච්ඡන්ති, තස්මා අට්ඨකථාධිප්පායො වීමංසිතබ්බො, ඉමාය වෙරඤ්ජායං අප්පිච්ඡතාදිපටිපදාය පසන්නා. සාලීනං විකති සාලිවිකති.
16.Lacchāma nu khoti duggate sandhāya vuttaṃ. Sakkhissāma nukho noti samiddhe sandhāya. Tattha verañjāyaṃ. Paggayhatīti pattaṃ paggaho, tena paggahena pattenāti attho. Samādāyevāti nidassanaṃ. Na ca vaṭṭatīti puna pākaṃ kiñcāpi vaṭṭati, tathāpi na suṭṭhu pakkattā vuttaṃ, ‘‘uttaṇḍulabhattaṃ labhitvāpi pidhetuṃ na vaṭṭatī’’ti aṭṭhakathāvacanañcettha sādhakaṃ. ‘‘Sāvakānaṃ vā sikkhāpadaṃ paññapessāmī’’ti iminā vacanena ājīvapārisuddhisīlaṃ sandhāya ‘‘pacchā sīla’’nti vuttaṃ. Upālittheropi taṃ taṃ vatthuṃ paṭicca bhagavatā bahūni sikkhāpadāni paññattāni atthīti dīpeti. Yadi evaṃ verañjāyaṃ ‘‘etassa bhagavā kālo’’ti vacanaṃ na sametīti ce? Na, tato pubbe sikkhāpadābhāvappasaṅgato. Thero pana paññattāni ṭhapetvā idāni paññapetabbāni pātimokkhuddesappahonakāni sandhāyāha. Bhagavāpi ‘‘na tāva sāriputta satthā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapetī’’ti bhaddālisutte (ma. ni. 2.134; ādayo) viya ekaccesu paññattesupi tato paraṃ paññapetabbāni sandhāyāha. Idheva aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sāmampi pacanaṃ samaṇasāruppaṃ na hoti na ca vaṭṭatī’’ti vacanañca, tathā ‘‘ratticchedo vā vassacchedo vā’’tiādivacanāni ca atthi. Aññathā ‘‘dvīhākārehi buddhā bhagavanto bhikkhū paṭipucchantī’’ti idhevedaṃ pāḷiṭhapanaṃ virujjhatīti ācariyena vicāritaṃ, taṃ sundaraṃ pubbepi paññattasikkhāpadasambhavato. Kintu idha pāḷiṭhapanavirodhavicāraṇā pana nippayojanā viya mama dissati. Kasmā? Upālittherena saṅgītikāle vuttapāṭhattā. Ratticchedoti sattāhakiccaṃ sandhāya vutto. ‘‘Sattāhakaraṇīyena gantvā ratticchedo vā vassacchedo vā ekabhikkhunāpi na kato’’ti vuttaṃ kira mahāaṭṭhakathāyaṃ, tasmā vassacchedassa kāraṇe sati sattāhakiccaṃ kātuṃ vaṭṭatīti eke. Vinayadharā pana nicchanti, tasmā aṭṭhakathādhippāyo vīmaṃsitabbo, imāya verañjāyaṃ appicchatādipaṭipadāya pasannā. Sālīnaṃ vikati sālivikati.
17-8. උපපන්නඵලොති බහුඵලො. ‘‘ඛුද්දං මධු’’න්ති පාඨො. ථෙරං සීහනාදං නදාපෙතුං පුච්ඡීති ඉමිනා ආචරියො යං පුබ්බෙ ආණාය ඨිතානං සාවකානං මහානුභාවතාදස්සනං ‘‘වෙරඤ්ජායං නිවාසප්පයොජන’’න්ති අම්හෙහි වුත්තං, තං සම්පාදෙති, රාජගහෙ වෙරඤ්ජායඤ්චාති උභයත්ථ විතක්කුප්පාදෙ එකතො පිණ්ඩෙත්වා දස්සෙන්තො ‘‘අථ ඛො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්සා’’තිආදිමාහ. කාලං සන්ධාය චිරං, ඨිතිං සන්ධාය චිරාති විග්ගහො.
17-8.Upapannaphaloti bahuphalo. ‘‘Khuddaṃ madhu’’nti pāṭho. Theraṃ sīhanādaṃ nadāpetuṃ pucchīti iminā ācariyo yaṃ pubbe āṇāya ṭhitānaṃ sāvakānaṃ mahānubhāvatādassanaṃ ‘‘verañjāyaṃ nivāsappayojana’’nti amhehi vuttaṃ, taṃ sampādeti, rājagahe verañjāyañcāti ubhayattha vitakkuppāde ekato piṇḍetvā dassento ‘‘atha kho āyasmato sāriputtassā’’tiādimāha. Kālaṃ sandhāya ciraṃ, ṭhitiṃ sandhāya cirāti viggaho.
කාමං හිනොති අත්තනො ඵලනිබ්බත්තියා සහායං ගච්ඡතීති කත්තරි හෙතු, තථාපි ඉධ තෙන කරණභූතෙන තස්ස ඵලං හිනොති පවත්තතීති හෙතු. තථා ඝටන්ති තෙනාති ඝටො. කිලාසුනොති පයොජනාභාවෙන අවාවටා. අබ්බොකිණ්ණානි විසභාගෙහි. ආගාමිනියා අනාගතෙති අත්ථො. ඉමෙසංයෙව නොති දස්සනත්ථං ‘‘සබ්බබුද්ධානං හී’’ති වුත්තං. යාවසාසනපරියන්තාති යාව බුද්ධා ධරන්ති, තාවාති අත්ථො. ඛත්තියබ්රාහ්මණාව උච්චා, තත්ථාපි විසෙසං දස්සෙතුං ‘‘උච්චනීචඋළාරුළාරභොගා’’ති. ‘‘මනසි කත්වා’’තිපි පාඨො. උපසම්පාද්යඋපසම්පාද්යඉච්චෙතං ද්වයං මාගධෙ ‘‘උපසම්පජ්ජා’’ති වුච්චති. අනුපාදායාති ආරම්මණකරණවසෙන අග්ගහෙත්වා. ආසවෙහීති කත්තරි තතියාවිභත්ති. චිත්තානීති පච්චත්තබහුවචනං. විමුච්චිංසූති කම්මකාරකෙ. විමොචිතානීති අධිප්පායොති ආචරියො. ආසවෙහීති පදඤ්ච පච්චත්තෙ කරණවචනං කත්වා ගණ්ඨිපදෙ අත්ථො පකාසිතො. යදි අරියමග්ගෙන නිරුද්ධානං ආසවානං වසෙන අනාසවතා, ලොකෙ චිත්තානිපි අනාසවා සියුං. න හි නිරුද්ධානි චිත්තානි ආරම්මණානි කරොන්තීති තානි අනිරුද්ධාසවවසෙන සාසවානීති චෙ. සොතාපන්නස්ස මග්ගචිත්තං උපරිමග්ගවජ්ඣාසවවසෙන සාසවං, අවසිට්ඨාසවසමුච්ඡින්දනානුභාවත්තා ඵලානි සාසවානි සියුන්ති? න, ආසවසමුච්ඡින්දනානුභාවාගතඵලත්තා. භිංසනස්ස කරණං භිංසනකතං, තස්මිං භිංසනකතස්මිං, භිංසනකිරියායාති අත්ථො. ඉත්ථිලිඞ්ගං විපල්ලාසං කත්වා නපුංසකලිඞ්ගං, පුරිසලිඞ්ගං වා කත්වා. නිමිත්තත්ථෙති එත්ථ –
Kāmaṃ hinoti attano phalanibbattiyā sahāyaṃ gacchatīti kattari hetu, tathāpi idha tena karaṇabhūtena tassa phalaṃ hinoti pavattatīti hetu. Tathā ghaṭanti tenāti ghaṭo. Kilāsunoti payojanābhāvena avāvaṭā. Abbokiṇṇāni visabhāgehi. Āgāminiyā anāgateti attho. Imesaṃyeva noti dassanatthaṃ ‘‘sabbabuddhānaṃ hī’’ti vuttaṃ. Yāvasāsanapariyantāti yāva buddhā dharanti, tāvāti attho. Khattiyabrāhmaṇāva uccā, tatthāpi visesaṃ dassetuṃ ‘‘uccanīcauḷāruḷārabhogā’’ti. ‘‘Manasi katvā’’tipi pāṭho. Upasampādyaupasampādyaiccetaṃ dvayaṃ māgadhe ‘‘upasampajjā’’ti vuccati. Anupādāyāti ārammaṇakaraṇavasena aggahetvā. Āsavehīti kattari tatiyāvibhatti. Cittānīti paccattabahuvacanaṃ. Vimucciṃsūti kammakārake. Vimocitānīti adhippāyoti ācariyo. Āsavehīti padañca paccatte karaṇavacanaṃ katvā gaṇṭhipade attho pakāsito. Yadi ariyamaggena niruddhānaṃ āsavānaṃ vasena anāsavatā, loke cittānipi anāsavā siyuṃ. Na hi niruddhāni cittāni ārammaṇāni karontīti tāni aniruddhāsavavasena sāsavānīti ce. Sotāpannassa maggacittaṃ uparimaggavajjhāsavavasena sāsavaṃ, avasiṭṭhāsavasamucchindanānubhāvattā phalāni sāsavāni siyunti? Na, āsavasamucchindanānubhāvāgataphalattā. Bhiṃsanassa karaṇaṃ bhiṃsanakataṃ, tasmiṃ bhiṃsanakatasmiṃ, bhiṃsanakiriyāyāti attho. Itthiliṅgaṃ vipallāsaṃ katvā napuṃsakaliṅgaṃ, purisaliṅgaṃ vā katvā. Nimittattheti ettha –
‘‘චම්මනි දීපිනං හන්ති, දන්තෙසු හන්ති කුඤ්ජරං;
‘‘Cammani dīpinaṃ hanti, dantesu hanti kuñjaraṃ;
වාලෙසු චාමරිං හන්ති, සිඞ්ගෙසු සරභො හතො’’ති. –
Vālesu cāmariṃ hanti, siṅgesu sarabho hato’’ti. –
අධිකරණං.
Adhikaraṇaṃ.
20-21. නචිරට්ඨිතිකකාරණෙ කථිතෙ චිරට්ඨිතිකකාරණං අත්ථතො වුත්තපටිපක්ඛවසෙන කිඤ්චාපි සිද්ධං, තථාපි තං ථෙරස්ස විනයපඤ්ඤත්තියාචනාය ඔකාසකාරණාධිප්පායතො විනයපඤ්ඤත්තියාචනොකාසං පාපෙතුං පුන භගවන්තං ‘‘කො පන, භන්තෙ, හෙතූ’’ති පුච්ඡි. භගවාපි යාචනං සම්පටිච්ඡිතුකාමො බ්යාකාසි. ‘‘ආසවට්ඨානීයා සඞ්ඝෙ පාතුභවන්තී’’ති පුග්ගලස්ස සඞ්ඝපරියාපන්නත්තා වුත්තං. ආදරත්ථවසෙනෙවෙත්ථ ද්වික්ඛත්තුං වුත්තන්ති යස්මා ථෙරො පුබ්බෙ රාජගහෙ, සම්පති වෙරඤ්ජායන්ති ද්වික්ඛත්තුං කාචි, තස්මා ආදරෙන පුනප්පුනං යාචයමානං පස්සිත්වා සයම්පි භගවා ආදරෙනෙව ‘‘ආගමෙහි ත්වං සාරිපුත්තා’’ති ආහ. තෙනෙතං දීපෙති ‘‘මා ත්වං පුනප්පුනං යාචාහි, සම්පටිච්ඡිතාව මයා තෙ යාචනා, පුබ්බෙනනු තවයාචනං සම්පටිච්ඡතාව මයා එත්තකෙ කාලෙ එත්තකානි සික්ඛාපදානි පඤ්ඤත්තානි, න තාව මෙ සාවකානං ආණාපාතිමොක්ඛුද්දෙසානුජානනකාලො සම්පත්තො, තක්කානුමානවසෙන තයා ‘එතස්ස භගවා කාලො’ති පුනප්පුනං නිද්දිසියමානොපි නෙස සො කාලො, කින්තු තථාගතොව තත්ථ කාලං ජානිස්සතී’’ති. යස්මා පන ‘‘සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තිකාලතො පභුති ආණාපාතිමොක්ඛමෙව උද්දිසියතී’’ති වුත්තං, තස්මා පාතිමොක්ඛුද්දෙසප්පහොනකසික්ඛාපදමෙව සන්ධායාහ. ‘‘තත්ථාති සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියාචනාපෙක්ඛං භුම්මවචන’’න්ති එකමෙව පදං වුත්තං තස්සා සිද්ධියා ඉතරස්ස සිද්ධිතො. ‘‘සාවකානං විසයභාවන්ති ඉමිනා මහාපදුමත්ථෙරවාදො පටික්ඛිත්තො’’ති අනුගණ්ඨිපදෙ වුත්තං, තං සුන්දරං විය. සම්මුඛෙ ගරහා. පරම්මුඛෙ උපවාදො. ‘‘න, භික්ඛවෙ, ඌනදසවස්සෙන…පෙ.… දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 75) ඉදං සික්ඛාපදං භගවා බුද්ධත්තෙන දසවස්සිකො හුත්වා පඤ්ඤපෙසි ඌනදසවස්සිකස්ස තස්ස තථා සික්ඛාපදපඤ්ඤත්තියා අභාවතො. න තදා අතිරෙකදසවස්සිකොව දසවස්සිකානං රත්තඤ්ඤුමහත්තප්පත්තිතො, තස්මා තං සික්ඛාපදං වෙරඤ්ජායං වස්සාවාසතො පුබ්බෙ රාජගහෙ එව පඤ්ඤත්තන්ති සිද්ධං, තස්මිං සිද්ධෙ සිද්ධමෙව ‘‘යාව න සඞ්ඝො රත්තඤ්ඤුමහත්තං පත්තොති වචනං ඉතො පුබ්බෙ පඨමයාචනායපි වුත්ත’’න්ති. අට්ඨකථායම්පි රත්තඤ්ඤුමහත්තප්පත්තකාලෙ ‘‘ද්වෙ සික්ඛාපදානී’’ති ගණනපරිච්ඡෙදවචනං පඨමයාචනාය වුත්තවචනං සන්ධාය වුත්තං. අඤ්ඤථා රත්තඤ්ඤුමහත්තප්පත්තකාලෙ ද්වෙ එව, න අඤ්ඤන්ති ආපජ්ජති.
20-21. Naciraṭṭhitikakāraṇe kathite ciraṭṭhitikakāraṇaṃ atthato vuttapaṭipakkhavasena kiñcāpi siddhaṃ, tathāpi taṃ therassa vinayapaññattiyācanāya okāsakāraṇādhippāyato vinayapaññattiyācanokāsaṃ pāpetuṃ puna bhagavantaṃ ‘‘ko pana, bhante, hetū’’ti pucchi. Bhagavāpi yācanaṃ sampaṭicchitukāmo byākāsi. ‘‘Āsavaṭṭhānīyā saṅghe pātubhavantī’’ti puggalassa saṅghapariyāpannattā vuttaṃ. Ādaratthavasenevettha dvikkhattuṃ vuttanti yasmā thero pubbe rājagahe, sampati verañjāyanti dvikkhattuṃ kāci, tasmā ādarena punappunaṃ yācayamānaṃ passitvā sayampi bhagavā ādareneva ‘‘āgamehi tvaṃ sāriputtā’’ti āha. Tenetaṃ dīpeti ‘‘mā tvaṃ punappunaṃ yācāhi, sampaṭicchitāva mayā te yācanā, pubbenanu tavayācanaṃ sampaṭicchatāva mayā ettake kāle ettakāni sikkhāpadāni paññattāni, na tāva me sāvakānaṃ āṇāpātimokkhuddesānujānanakālo sampatto, takkānumānavasena tayā ‘etassa bhagavā kālo’ti punappunaṃ niddisiyamānopi nesa so kālo, kintu tathāgatova tattha kālaṃ jānissatī’’ti. Yasmā pana ‘‘sikkhāpadapaññattikālato pabhuti āṇāpātimokkhameva uddisiyatī’’ti vuttaṃ, tasmā pātimokkhuddesappahonakasikkhāpadameva sandhāyāha. ‘‘Tatthāti sikkhāpadapaññattiyācanāpekkhaṃ bhummavacana’’nti ekameva padaṃ vuttaṃ tassā siddhiyā itarassa siddhito. ‘‘Sāvakānaṃ visayabhāvanti iminā mahāpadumattheravādo paṭikkhitto’’ti anugaṇṭhipade vuttaṃ, taṃ sundaraṃ viya. Sammukhe garahā. Parammukhe upavādo. ‘‘Na, bhikkhave, ūnadasavassena…pe… dukkaṭassā’’ti (mahāva. 75) idaṃ sikkhāpadaṃ bhagavā buddhattena dasavassiko hutvā paññapesi ūnadasavassikassa tassa tathā sikkhāpadapaññattiyā abhāvato. Na tadā atirekadasavassikova dasavassikānaṃ rattaññumahattappattito, tasmā taṃ sikkhāpadaṃ verañjāyaṃ vassāvāsato pubbe rājagahe eva paññattanti siddhaṃ, tasmiṃ siddhe siddhameva ‘‘yāva na saṅgho rattaññumahattaṃ pattoti vacanaṃ ito pubbe paṭhamayācanāyapi vutta’’nti. Aṭṭhakathāyampi rattaññumahattappattakāle ‘‘dve sikkhāpadānī’’ti gaṇanaparicchedavacanaṃ paṭhamayācanāya vuttavacanaṃ sandhāya vuttaṃ. Aññathā rattaññumahattappattakāle dve eva, na aññanti āpajjati.
‘‘අථ ඛො ආයස්මතො සාරිපුත්තස්සා’’තිආදිම්හි අයමාදිතො පට්ඨාය අත්ථවිභාවනා – අයං කිරායස්මා අස්සජිත්ථෙරතො පටිලද්ධං එකගාථාමත්තකං ධම්මපරියායං නයසතසහස්සෙහි විවෙචෙන්තො අරහත්තං පත්වා සාවකපාරමීඤාණෙ ඨිතො ‘‘අහො වත මහානුභාවොයං සද්ධම්මො, යො විනාපි ධම්මසාමිනා පරම්මුඛතො සුතමත්තෙපි මය්හං මහන්තං ගුණවිසෙසං ජනෙසි, සාධු වතායං සද්ධම්මො චිරං තිට්ඨෙය්යා’’ති චින්තෙන්තො ‘‘කතමෙසානං නු ඛො බුද්ධානං භගවන්තානං…පෙ.… න චිරට්ඨිතික’’න්ති තමත්ථං, කාරණඤ්ච අත්තනො අග්ගසාවකඤාණෙන පටිවිජ්ඣිත්වා ‘‘සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තන්තිආදිචිරට්ඨිතිකාරණ’’න්ති නිට්ඨං කත්වා විනයපඤ්ඤත්තියාචනොකාසකරණත්ථං භගවන්තං පුච්ඡි. තතො පඤ්හස්ස විස්සජ්ජනෙ විනයපඤ්ඤත්තියාචනොකාසෙ සම්පත්තෙ ‘‘එතස්ස භගවා කාලො, එතස්ස සුගත කාලො’’ති විනයපඤ්ඤත්තිං යාචි. තතො භගවා තස්සා යාචනාය සම්පටිච්ඡිතභාවං, ‘‘එතස්ස භගවා කාලො’’ති වුත්තකාලස්ස අකාලතං, කාලස්ස ච අනඤ්ඤවිසයතං දීපෙන්තො ‘‘ආගමෙහි ත්ව’’න්තිආදිමාහ, තතො භගවා තස්ස යාචනං, සත්තෙසු කාරුඤ්ඤතඤ්ච පටිච්ච ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ අනුපජ්ඣායකා අනාචරියකා අනොවදියමානා’’තිආදිනා (මහාව. 64) නයෙන වෙපුල්ලමහත්තතං පටිච්ච සත්ථා සාවකානං උපජ්ඣායවත්තාදීනි විනයකම්මානි, තදනුරූපසික්ඛාපදානි ච පඤ්ඤපෙසි. තතො අනුක්කමෙන ද්වාදසමවස්සං වෙරඤ්ජායං වසි. තදා ච ආයස්මා සාරිපුත්තො සත්ථාරා නිද්දිට්ඨෙසු චිරට්ඨිතිහෙතූසු ජාතෙසු ‘‘නවඞ්ගසත්ථුසාසනමහත්තතා ච සම්පති ජාතා, විනයපඤ්ඤත්ති ච බහුතරා ජාතා, පාතිමොක්ඛුද්දෙසො එවෙකො න තාව සාවකානං අනුඤ්ඤාතො, සො ච පරිසුද්ධෙන සඞ්ඝෙන කරීයති. සඞ්ඝොපි එතරහි පරිසුද්ධො පච්ඡිමකස්ස සොතාපන්නත්තා’’ති චින්තෙත්වා පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානාපෙතුකාමො යත්තකෙහි ච සික්ඛාපදෙහි පාතිමොක්ඛුද්දෙසො අනුජානීයති, තත්තකානං පඤ්ඤත්තියාචනපුබ්බඞ්ගමං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං යාචන්තො පුබ්බුප්පන්නවිතක්කසූචනපුච්ඡාවිස්සජ්ජනක්කමවසෙන යාචනොකාසෙ සම්පත්තෙ ‘‘එතස්ස භගවා කාලො’’තිආදිමාහ.
‘‘Atha kho āyasmato sāriputtassā’’tiādimhi ayamādito paṭṭhāya atthavibhāvanā – ayaṃ kirāyasmā assajittherato paṭiladdhaṃ ekagāthāmattakaṃ dhammapariyāyaṃ nayasatasahassehi vivecento arahattaṃ patvā sāvakapāramīñāṇe ṭhito ‘‘aho vata mahānubhāvoyaṃ saddhammo, yo vināpi dhammasāminā parammukhato sutamattepi mayhaṃ mahantaṃ guṇavisesaṃ janesi, sādhu vatāyaṃ saddhammo ciraṃ tiṭṭheyyā’’ti cintento ‘‘katamesānaṃ nu kho buddhānaṃ bhagavantānaṃ…pe… na ciraṭṭhitika’’nti tamatthaṃ, kāraṇañca attano aggasāvakañāṇena paṭivijjhitvā ‘‘sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattantiādiciraṭṭhitikāraṇa’’nti niṭṭhaṃ katvā vinayapaññattiyācanokāsakaraṇatthaṃ bhagavantaṃ pucchi. Tato pañhassa vissajjane vinayapaññattiyācanokāse sampatte ‘‘etassa bhagavā kālo, etassa sugata kālo’’ti vinayapaññattiṃ yāci. Tato bhagavā tassā yācanāya sampaṭicchitabhāvaṃ, ‘‘etassa bhagavā kālo’’ti vuttakālassa akālataṃ, kālassa ca anaññavisayataṃ dīpento ‘‘āgamehi tva’’ntiādimāha, tato bhagavā tassa yācanaṃ, sattesu kāruññatañca paṭicca ‘‘tena kho pana samayena bhikkhū anupajjhāyakā anācariyakā anovadiyamānā’’tiādinā (mahāva. 64) nayena vepullamahattataṃ paṭicca satthā sāvakānaṃ upajjhāyavattādīni vinayakammāni, tadanurūpasikkhāpadāni ca paññapesi. Tato anukkamena dvādasamavassaṃ verañjāyaṃ vasi. Tadā ca āyasmā sāriputto satthārā niddiṭṭhesu ciraṭṭhitihetūsu jātesu ‘‘navaṅgasatthusāsanamahattatā ca sampati jātā, vinayapaññatti ca bahutarā jātā, pātimokkhuddeso eveko na tāva sāvakānaṃ anuññāto, so ca parisuddhena saṅghena karīyati. Saṅghopi etarahi parisuddho pacchimakassa sotāpannattā’’ti cintetvā pātimokkhuddesaṃ anujānāpetukāmo yattakehi ca sikkhāpadehi pātimokkhuddeso anujānīyati, tattakānaṃ paññattiyācanapubbaṅgamaṃ pātimokkhuddesaṃ yācanto pubbuppannavitakkasūcanapucchāvissajjanakkamavasena yācanokāse sampatte ‘‘etassa bhagavā kālo’’tiādimāha.
තත්ථ ‘‘යං භගවා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙය්යා’’ති පාතිමොක්ඛුද්දෙසප්පහොනකසික්ඛාපදං සන්ධායාහ, අයමත්ථො භද්දාලිසුත්තෙන (ම. නි. 2.134 ආදයො) දීපෙතබ්බො . තත්ථ හි බහූසු සික්ඛාපදෙසු පඤ්ඤත්තෙසු, පඤ්ඤපියමානෙසු ච ‘‘න තාව භද්දාලි සත්ථා සාවකානං සික්ඛාපදං පඤ්ඤපෙතී’’තිආදි (ම. නි. 2.145) වුත්තං අපඤ්ඤත්තං උපාදාය, තථා ඉධාපි අපඤ්ඤත්තං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පරිසුද්ධත්තා සඞ්ඝස්ස සම්පති සාවකානං ආණාපාතිමොක්ඛුද්දෙසං නානුජානාමීති දස්සෙන්තො ‘‘නිරබ්බුදො’’තිආදිමාහ. න හි පරිසුද්ධෙ සඞ්ඝෙ ඔවාදපාතිමොක්ඛුද්දෙසස්ස අනුද්දෙසකාරණං අත්ථි, තස්මිං සති ආණාපාතිමොක්ඛුද්දෙසානුජානනාධිප්පායතො. තථා ච සො තතො අට්ඨන්නංවස්සානං අච්චයෙන අනුඤ්ඤාතො. යථාහ පාතිමොක්ඛඨපනක්ඛන්ධකෙ (චූළව. 386) ‘‘න දානාහං, භික්ඛවෙ, ඉතො පරං උපොසථං කරිස්සාමි…පෙ.… පාතිමොක්ඛං උද්දිසෙය්යාථා’’ති. යං පන උපසම්පදක්ඛන්ධකෙ (මහාව. 129) ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන භික්ඛූ අඤ්ඤතරං භික්ඛුං උපසම්පාදෙත්වා එකකං ඔහාය පක්කමිංසු…පෙ.… සො තස්සා මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවිත්වා චිරෙන අගමාසී’’ති වත්ථු ආගතං, තං සුදින්නවත්ථුතො පරතො උප්පන්නම්පි තත්ථ යථාධිකාරං සමොධානෙතුං වුත්තං. තථා තත්ථෙව ‘‘උභයානි ඛො පනස්ස පාතිමොක්ඛානි විත්ථාරෙන ස්වාගතානි හොන්තී’’තිආදිනා (පාචි. 147; අ. නි. 8.52; 10.33) අඞ්ගානිපි වෙදිතබ්බානි. න හි ආදිතො එව උභතොපාතිමොක්ඛානි සිද්ධානීති. අපිච ආදිතො පට්ඨාය අයමනුක්කමො වෙදිතබ්බො, සෙය්යථිදං – රාහුලකුමාරෙ උප්පන්නෙ බොධිසත්තො නික්ඛමිත්වා ඡබ්බස්සානි දුක්කරං කත්වා සත්තමෙ අභිසම්බුද්ධො, තස්මිං එව සංවච්ඡරෙ කපිලවත්ථුං ගන්ත්වා රාහුලකුමාරං පබ්බාජෙසි. අම්බලට්ඨිකරාහුලොවාදසුත්තට්ඨකථායං (ම. නි. අට්ඨ. 2.107 ආදයො) ‘‘අයඤ්හි ආයස්මා සත්තවස්සිකකාලෙ භගවන්තං චීවරකණ්ණෙ ගහෙත්වා ‘දායජ්ජං මෙ සමණ දෙහි, දායජ්ජං මෙ සමණ දෙහී’ති දායජ්ජං යාචමානො භගවතා ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරස්ස නිය්යාදෙත්වා පබ්බාජිතො’’ති ච වුත්තං, තස්මා රාහුලකුමාරං ආරබ්භ ‘‘අනුජානාමි, භික්ඛවෙ, තීහි සරණගමනෙහි සාමණෙරපබ්බජ්ජ’’න්ති (මහාව. 105) වුත්තත්තා සරණගමනූපසම්පදා පඨමවස්සබ්භන්තරෙ එව පටික්ඛිත්තා, ඤත්තිචතුත්ථකම්මවසෙන උපසම්පදා අනුඤ්ඤාතාති පඤ්ඤායති. අපිච රාහුලවත්ථුම්හි ‘‘න, භික්ඛවෙ, අනනුඤ්ඤාතො මාතාපිතූහි පුත්තො පබ්බාජෙතබ්බො, යො පබ්බාජෙය්ය, ආපත්ති දුක්කටස්සා’’ති (මහාව. 105) සික්ඛාපදං පඤ්ඤත්තං, තස්මා ඉතො පුබ්බෙපි සික්ඛාපදානි පඤ්ඤත්තානීති සිද්ධං.
Tattha ‘‘yaṃ bhagavā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapeyyā’’ti pātimokkhuddesappahonakasikkhāpadaṃ sandhāyāha, ayamattho bhaddālisuttena (ma. ni. 2.134 ādayo) dīpetabbo . Tattha hi bahūsu sikkhāpadesu paññattesu, paññapiyamānesu ca ‘‘na tāva bhaddāli satthā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññapetī’’tiādi (ma. ni. 2.145) vuttaṃ apaññattaṃ upādāya, tathā idhāpi apaññattaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Parisuddhattā saṅghassa sampati sāvakānaṃ āṇāpātimokkhuddesaṃ nānujānāmīti dassento ‘‘nirabbudo’’tiādimāha. Na hi parisuddhe saṅghe ovādapātimokkhuddesassa anuddesakāraṇaṃ atthi, tasmiṃ sati āṇāpātimokkhuddesānujānanādhippāyato. Tathā ca so tato aṭṭhannaṃvassānaṃ accayena anuññāto. Yathāha pātimokkhaṭhapanakkhandhake (cūḷava. 386) ‘‘na dānāhaṃ, bhikkhave, ito paraṃ uposathaṃ karissāmi…pe… pātimokkhaṃ uddiseyyāthā’’ti. Yaṃ pana upasampadakkhandhake (mahāva. 129) ‘‘tena kho pana samayena bhikkhū aññataraṃ bhikkhuṃ upasampādetvā ekakaṃ ohāya pakkamiṃsu…pe… so tassā methunaṃ dhammaṃ paṭisevitvā cirena agamāsī’’ti vatthu āgataṃ, taṃ sudinnavatthuto parato uppannampi tattha yathādhikāraṃ samodhānetuṃ vuttaṃ. Tathā tattheva ‘‘ubhayāni kho panassa pātimokkhāni vitthārena svāgatāni hontī’’tiādinā (pāci. 147; a. ni. 8.52; 10.33) aṅgānipi veditabbāni. Na hi ādito eva ubhatopātimokkhāni siddhānīti. Apica ādito paṭṭhāya ayamanukkamo veditabbo, seyyathidaṃ – rāhulakumāre uppanne bodhisatto nikkhamitvā chabbassāni dukkaraṃ katvā sattame abhisambuddho, tasmiṃ eva saṃvacchare kapilavatthuṃ gantvā rāhulakumāraṃ pabbājesi. Ambalaṭṭhikarāhulovādasuttaṭṭhakathāyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 2.107 ādayo) ‘‘ayañhi āyasmā sattavassikakāle bhagavantaṃ cīvarakaṇṇe gahetvā ‘dāyajjaṃ me samaṇa dehi, dāyajjaṃ me samaṇa dehī’ti dāyajjaṃ yācamāno bhagavatā dhammasenāpatisāriputtattherassa niyyādetvā pabbājito’’ti ca vuttaṃ, tasmā rāhulakumāraṃ ārabbha ‘‘anujānāmi, bhikkhave, tīhi saraṇagamanehi sāmaṇerapabbajja’’nti (mahāva. 105) vuttattā saraṇagamanūpasampadā paṭhamavassabbhantare eva paṭikkhittā, ñatticatutthakammavasena upasampadā anuññātāti paññāyati. Apica rāhulavatthumhi ‘‘na, bhikkhave, ananuññāto mātāpitūhi putto pabbājetabbo, yo pabbājeyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (mahāva. 105) sikkhāpadaṃ paññattaṃ, tasmā ito pubbepi sikkhāpadāni paññattānīti siddhaṃ.
සුත්වා ච යො හෙතුනිරොධමග්ගං,
Sutvā ca yo hetunirodhamaggaṃ,
නිරොධුපායං පටිවිජ්ඣි ඛිප්පං;
Nirodhupāyaṃ paṭivijjhi khippaṃ;
ජාතොවපෙක්ඛෙන අසෙසමෙතං,
Jātovapekkhena asesametaṃ,
ලොකං විපස්සී සුගතග්ගසිස්සො.
Lokaṃ vipassī sugataggasisso.
සො ධම්මසෙනාපති අග්ගසිස්සො,
So dhammasenāpati aggasisso,
සද්ධම්මරාජස්ස තථාගතස්ස;
Saddhammarājassa tathāgatassa;
සයං මුනින්දෙන යසස්ස පත්තො,
Sayaṃ munindena yasassa patto,
අනෙකසො සොළසධා පසත්ථො.
Anekaso soḷasadhā pasattho.
තස්මා හි සික්ඛාපදබන්ධකාලො,
Tasmā hi sikkhāpadabandhakālo,
ඤාතුම්පි ලොකෙ අතිභාරියොව;
Ñātumpi loke atibhāriyova;
පගෙව සික්ඛාපදභාවභෙදො,
Pageva sikkhāpadabhāvabhedo,
පගෙව අඤ්ඤො උභයත්ථ තත්ථ.
Pageva añño ubhayattha tattha.
පච්චෙකබුද්ධා අපි තං ද්වයන්තු,
Paccekabuddhā api taṃ dvayantu,
ඤාතුං න සක්කාව පගෙව නෙතුං;
Ñātuṃ na sakkāva pageva netuṃ;
නිස්සංසයං තත්ථ තථාගතොව,
Nissaṃsayaṃ tattha tathāgatova,
ජානිස්සතිච්චාහ තථාගතොති.
Jānissaticcāha tathāgatoti.
ඉච්චෙතමත්ථං ඉධ භික්ඛු ඤත්වා,
Iccetamatthaṃ idha bhikkhu ñatvā,
සික්ඛාපදානං කමභාවභෙදං;
Sikkhāpadānaṃ kamabhāvabhedaṃ;
ඤාතුං සයං නො න පරෙ ච නෙතුං,
Ñātuṃ sayaṃ no na pare ca netuṃ,
පරියෙසිතබ්බො ඉධ යුත්තිමග්ගො.
Pariyesitabbo idha yuttimaggo.
තත්ථ කමභෙදො සික්ඛාපදානං පරතො ආවි භවිස්සති. භාවභෙදො තාව උක්ඛිත්තකානුවත්තනපච්චයා භික්ඛු අනාපත්තිකො, භික්ඛුනී පන සමනුභට්ඨා පාරාජිකා හොති. පාරාජිකාපත්තිපටිච්ඡාදනෙ භික්ඛුස්ස දුක්කටං, භික්ඛුනියා පාරාජිකං. දුට්ඨුල්ලං ආරොචෙන්තස්ස, පටිච්ඡාදෙන්තස්ස ච පාචිත්තියං. මහාසාවජ්ජං පාරාජිකං ආරොචෙන්තස්ස, පටිච්ඡාදෙන්තස්ස ච භික්ඛුස්ස දුක්කටං. ඉච්චෙවමාදීහි අභාවභෙදසික්ඛාපදානං ඉධ භාවභෙදෙන යුත්තිපරියෙසනං සාධයමානොපි සියා අනුම්මාදවිඝාතභාගීති. එත්තාවතා සකලස්සපි විනයපිටකස්ස විතක්කයාචනකාලකාලඤ්ඤූකාරණඵලපයොජනෙහි සත්තහි අඞ්ගෙහි පටිමණ්ඩිතං නිදානමායස්මතා උපාලිත්ථෙරෙන නිදස්සිතං හොති. තත්ථ ථෙරස්ස විනයපඤ්ඤත්තියාචනහෙතුභූතො විතක්කො නාම. තස්සෙව ‘‘එතස්ස භගවා කාලො’’තිආදිනා පවත්තා යාචනා නාම. රත්තඤ්ඤූවෙපුල්ලලාභග්ගබාහුසච්චමහත්තප්පත්ති කාලො නාම. සබ්බඤ්ඤූ එව කාලඤ්ඤූ නාම. ආසවට්ඨානීයානං ධම්මානං පාතුභාවො කාරණං නාම. ‘‘තෙසංයෙව ආසවට්ඨානීයානං ධම්මානං පටිඝාතායා’’ති වචනතො ආසවට්ඨානීයධම්මපටිඝාතො ඵලං නාම. ‘‘යථයිදං බ්රහ්මචරියං අද්ධනියං අස්සා’’ති වචනතො සාසනබ්රහ්මචරියස්ස චිරට්ඨිති පයොජනන්ති වෙදිතබ්බං. හොති චෙත්ථ –
Tattha kamabhedo sikkhāpadānaṃ parato āvi bhavissati. Bhāvabhedo tāva ukkhittakānuvattanapaccayā bhikkhu anāpattiko, bhikkhunī pana samanubhaṭṭhā pārājikā hoti. Pārājikāpattipaṭicchādane bhikkhussa dukkaṭaṃ, bhikkhuniyā pārājikaṃ. Duṭṭhullaṃ ārocentassa, paṭicchādentassa ca pācittiyaṃ. Mahāsāvajjaṃ pārājikaṃ ārocentassa, paṭicchādentassa ca bhikkhussa dukkaṭaṃ. Iccevamādīhi abhāvabhedasikkhāpadānaṃ idha bhāvabhedena yuttipariyesanaṃ sādhayamānopi siyā anummādavighātabhāgīti. Ettāvatā sakalassapi vinayapiṭakassa vitakkayācanakālakālaññūkāraṇaphalapayojanehi sattahi aṅgehi paṭimaṇḍitaṃ nidānamāyasmatā upālittherena nidassitaṃ hoti. Tattha therassa vinayapaññattiyācanahetubhūto vitakko nāma. Tasseva ‘‘etassa bhagavā kālo’’tiādinā pavattā yācanā nāma. Rattaññūvepullalābhaggabāhusaccamahattappatti kālo nāma. Sabbaññū eva kālaññū nāma. Āsavaṭṭhānīyānaṃ dhammānaṃ pātubhāvo kāraṇaṃ nāma. ‘‘Tesaṃyeva āsavaṭṭhānīyānaṃ dhammānaṃ paṭighātāyā’’ti vacanato āsavaṭṭhānīyadhammapaṭighāto phalaṃ nāma. ‘‘Yathayidaṃ brahmacariyaṃ addhaniyaṃ assā’’ti vacanato sāsanabrahmacariyassa ciraṭṭhiti payojananti veditabbaṃ. Hoti cettha –
‘‘විතක්කො යාචනා කාලො, කාලඤ්ඤූ කාරණං ඵලං;
‘‘Vitakko yācanā kālo, kālaññū kāraṇaṃ phalaṃ;
පයොජනන්ති සත්තඞ්ගං, නිදානං විනයස්සිධා’’ති.
Payojananti sattaṅgaṃ, nidānaṃ vinayassidhā’’ti.
22. අන්තිමමණ්ඩලන්ති අබ්භන්තරමණ්ඩලං. තඤ්හි ඉතරෙසං අන්තො හොති, ඛුද්දකමණ්ඩලං වා. අනුමතිදානවසෙන තෙසං භික්ඛූනං දත්වා. තෙසං බුද්ධානං චාරිකාය විනෙතබ්බා වෙනෙය්යසත්තා. ඔචිනන්තා වියාති බහුපුප්ඵං ගච්ඡං මාලාකාරා චිරං ඔචිනන්ති, එවං බහුවෙනෙය්යෙසු ගාමාදීසු චිරං වසන්තා වෙනෙය්යපුඤ්ඤං පරිහරන්තා චරන්ති. සන්තං සුඛං, න වෙදනාසුඛං විය සපරිප්ඵන්දං. දසසහස්සචක්කවාළෙති දෙවානං වසෙන වුත්තං. මනුස්සා පන ඉමස්මිංයෙව චක්කවාළෙ බොධනෙය්යා උප්පජ්ජන්ති. මහාකරුණාය ධුවං සත්තසමවලොකනං. ඔතිණ්ණෙති පරිසමජ්ඣං ආගතෙ, ආරොචිතෙ වා. යෙන කාරණෙන මයං තුම්හාකං දෙය්යධම්මං දදෙය්යාම, තං කුතො සක්කා ලද්ධුං. බහුකිච්චා හි ඝරාවාසාති. දුතියවිකප්පෙ තන්ති දෙය්යධම්මං. ‘‘තුම්හෙහි තං කුතො ලද්ධා’’ති අනුගණ්ඨිපදෙ වුත්තං. කෙචි පන ‘‘පඨමං කිරියං පෙක්ඛති, දුතියං දෙය්යධම්ම’’න්ති වදන්ති. ආචරියො පන ‘‘පඨමයොජනාය යං දානපුඤ්ඤං, තං කුතො ලබ්භා. පුඤ්ඤන්තරායබහුලා හි ඝරාවාසාති. දුතියයොජනාය තෙමාසබ්භන්තරෙ යමහං දදෙය්යං, අතික්කන්තකාලත්තා තමහං සම්පති කුතො දදෙය්යන්ති දස්සෙතී’’ති වදති. සීලාදිකුසලධම්මසන්දස්සනාදිධම්මරතනවස්සං.
22.Antimamaṇḍalanti abbhantaramaṇḍalaṃ. Tañhi itaresaṃ anto hoti, khuddakamaṇḍalaṃ vā. Anumatidānavasena tesaṃ bhikkhūnaṃ datvā. Tesaṃ buddhānaṃ cārikāya vinetabbā veneyyasattā. Ocinantā viyāti bahupupphaṃ gacchaṃ mālākārā ciraṃ ocinanti, evaṃ bahuveneyyesu gāmādīsu ciraṃ vasantā veneyyapuññaṃ pariharantā caranti. Santaṃ sukhaṃ, na vedanāsukhaṃ viya saparipphandaṃ. Dasasahassacakkavāḷeti devānaṃ vasena vuttaṃ. Manussā pana imasmiṃyeva cakkavāḷe bodhaneyyā uppajjanti. Mahākaruṇāya dhuvaṃ sattasamavalokanaṃ. Otiṇṇeti parisamajjhaṃ āgate, ārocite vā. Yena kāraṇena mayaṃ tumhākaṃ deyyadhammaṃ dadeyyāma, taṃ kuto sakkā laddhuṃ. Bahukiccā hi gharāvāsāti. Dutiyavikappe tanti deyyadhammaṃ. ‘‘Tumhehi taṃ kuto laddhā’’ti anugaṇṭhipade vuttaṃ. Keci pana ‘‘paṭhamaṃ kiriyaṃ pekkhati, dutiyaṃ deyyadhamma’’nti vadanti. Ācariyo pana ‘‘paṭhamayojanāya yaṃ dānapuññaṃ, taṃ kuto labbhā. Puññantarāyabahulā hi gharāvāsāti. Dutiyayojanāya temāsabbhantare yamahaṃ dadeyyaṃ, atikkantakālattā tamahaṃ sampati kuto dadeyyanti dassetī’’ti vadati. Sīlādikusaladhammasandassanādidhammaratanavassaṃ.
23. පත්තුණ්ණදෙසෙ පත්තුණ්ණං පටවරං. මහායාගන්ති මහාදානං. පරිපුණ්ණසඞ්කප්පන්ති තෙමාසං සොතබ්බං අජ්ජ සුණින්ති.
23. Pattuṇṇadese pattuṇṇaṃ paṭavaraṃ. Mahāyāganti mahādānaṃ. Paripuṇṇasaṅkappanti temāsaṃ sotabbaṃ ajja suṇinti.
තත්රිදන්ති ඉදං කාරණං.
Tatridanti idaṃ kāraṇaṃ.
උපාලි දාසකොති ආචරියපරම්පරතො. බාහිරබ්භන්තරනිදානං, සික්ඛාපදානං පඤ්ඤත්තිට්ඨානසඞ්ඛාතං ආවෙණිකනිදානඤ්ච සන්ධායාහ ‘‘නිදානස්ස පභෙදදීපනතො’’ති. ථෙරවාදාදි වත්ථුප්පභෙදො. සකාය පටිඤ්ඤාය මෙත්තියං භික්ඛුනිං නාසෙථාතිආදි පරසමයවිවජ්ජනතොතිආදි. විභඞ්ගනයභෙදදස්සනතොති තිස්සො ඉත්ථියො භූමට්ඨං ථලට්ඨන්තිආදි. එත්ථාහ – කිං භගවතො මාරාවට්ටනපටිඝාතාය සත්ති නත්ථීති? අත්ථි, තථාපිස්ස පච්ඡා උපගුත්තකාලෙ පසාදහෙතුත්තා අධිවාසෙති. එත්ථ උපගුත්තාධිට්ඨානං වත්තබ්බං. බුද්ධානං ආචිණ්ණන්ති දිජදස්සනෙන කිංපයොජනන්ති චෙ? මාරාවට්ටනහෙතු බ්රාහ්මණස්ස පුඤ්ඤන්තරායොති පයොජනං.
Upāli dāsakoti ācariyaparamparato. Bāhirabbhantaranidānaṃ, sikkhāpadānaṃ paññattiṭṭhānasaṅkhātaṃ āveṇikanidānañca sandhāyāha ‘‘nidānassa pabhedadīpanato’’ti. Theravādādi vatthuppabhedo. Sakāya paṭiññāya mettiyaṃ bhikkhuniṃ nāsethātiādi parasamayavivajjanatotiādi. Vibhaṅganayabhedadassanatoti tisso itthiyo bhūmaṭṭhaṃ thalaṭṭhantiādi. Etthāha – kiṃ bhagavato mārāvaṭṭanapaṭighātāya satti natthīti? Atthi, tathāpissa pacchā upaguttakāle pasādahetuttā adhivāseti. Ettha upaguttādhiṭṭhānaṃ vattabbaṃ. Buddhānaṃ āciṇṇanti dijadassanena kiṃpayojananti ce? Mārāvaṭṭanahetu brāhmaṇassa puññantarāyoti payojanaṃ.
දිජොපි සො මාරමනොරථස්ස,
Dijopi so māramanorathassa,
භඞ්ගං කරොන්තො ජිනපුඞ්ගවස්ස;
Bhaṅgaṃ karonto jinapuṅgavassa;
සස්සිස්සසඞ්ඝස්ස අදාසි දානං,
Sassissasaṅghassa adāsi dānaṃ,
අසෙසකං කප්පියභණ්ඩභෙදං.
Asesakaṃ kappiyabhaṇḍabhedaṃ.
කිං භගවා සසිස්සො තාව මහන්තං කප්පියභණ්ඩං උබ්භණ්ඩිකං කත්වා අගමාසීති? න අගමාසි, තෙමාසිභාගියං පන පුඤ්ඤරාසිකං දෙය්යධම්මං අප්පටික්ඛිපන්තො බ්රාහ්මණස්ස උපායතො සත්ථා අදාසි.
Kiṃ bhagavā sasisso tāva mahantaṃ kappiyabhaṇḍaṃ ubbhaṇḍikaṃ katvā agamāsīti? Na agamāsi, temāsibhāgiyaṃ pana puññarāsikaṃ deyyadhammaṃ appaṭikkhipanto brāhmaṇassa upāyato satthā adāsi.
තදඤ්ඤථා මාරමනොරථොව,
Tadaññathā māramanorathova,
පූරො සියා නෙව දිජස්ස භිය්යො;
Pūro siyā neva dijassa bhiyyo;
පාපං මහන්තං අපි පාපුණෙය්ය,
Pāpaṃ mahantaṃ api pāpuṇeyya,
මිච්ඡාභිමානෙන තථාගතෙ සො.
Micchābhimānena tathāgate so.
තස්මා භගවා අස්සාදියන්තො තං දෙය්යධම්මං අප්පටික්ඛිපන්තො උපායෙන බ්රාහ්මණස්ස පුඤ්ඤබුද්ධිං කත්වා, මාරස්ස ච මනොරථවිඝාතං කත්වා අගමාසීති, ‘‘අයං නයො අට්ඨකථං විනාපි පාළිනයානුලොමතො සිද්ධො’’ති වදන්ති. කථං? –
Tasmā bhagavā assādiyanto taṃ deyyadhammaṃ appaṭikkhipanto upāyena brāhmaṇassa puññabuddhiṃ katvā, mārassa ca manorathavighātaṃ katvā agamāsīti, ‘‘ayaṃ nayo aṭṭhakathaṃ vināpi pāḷinayānulomato siddho’’ti vadanti. Kathaṃ? –
‘‘සත්ථා සසිස්සො යදි අග්ගහෙසි,
‘‘Satthā sasisso yadi aggahesi,
දිජස්ස තං චීවරමාදිතොව;
Dijassa taṃ cīvaramāditova;
නාථස්ස නො වීසතිවස්සකාලෙ,
Nāthassa no vīsativassakāle,
විරුජ්ඣතෙ ජීවකයාචනාපි;
Virujjhate jīvakayācanāpi;
තථාපි සබ්බං සුවිචාරයිත්වා,
Tathāpi sabbaṃ suvicārayitvā,
යුත්තං නයං චින්තයිතුංව යුත්ත’’න්ති.
Yuttaṃ nayaṃ cintayituṃva yutta’’nti.
ඉදානි ආයස්මා උපාලිත්ථෙරො විනයපඤ්ඤත්තියා සාධාරණනිදානං දස්සෙත්වා සික්ඛාපදානං පාටෙක්කං පඤ්ඤත්තිට්ඨානසඞ්ඛාතං නිදානමාදිං කත්වා පුග්ගලපඤ්ඤත්තිඅනුපඤ්ඤත්තිවිභාගාපත්තිභෙදන්තරාපත්තිආදිකං නානප්පකාරං විධිං නිජ්ජටං නිග්ගුම්බං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘අථ ඛො භගවා වෙරඤ්ජායං යථාභිරන්තං විහරිත්වා’’තිආදිමාහාති. ඉධ ඨත්වා –
Idāni āyasmā upālitthero vinayapaññattiyā sādhāraṇanidānaṃ dassetvā sikkhāpadānaṃ pāṭekkaṃ paññattiṭṭhānasaṅkhātaṃ nidānamādiṃ katvā puggalapaññattianupaññattivibhāgāpattibhedantarāpattiādikaṃ nānappakāraṃ vidhiṃ nijjaṭaṃ niggumbaṃ katvā dassetuṃ ‘‘atha kho bhagavā verañjāyaṃ yathābhirantaṃ viharitvā’’tiādimāhāti. Idha ṭhatvā –
සික්ඛාපදාන සබ්බෙසං, කමභෙදං පකාසයෙ;
Sikkhāpadāna sabbesaṃ, kamabhedaṃ pakāsaye;
තස්මිං සිද්ධෙ නිදානානං, කමසිද්ධි යතො භවෙ.
Tasmiṃ siddhe nidānānaṃ, kamasiddhi yato bhave.
තත්ථ සබ්බසික්ඛාපදානං යථාසම්භවං දෙසනාක්කමො පහානක්කමො පටිපත්තික්කමො උප්පත්තික්කමොති චතුබ්බිධො කමො ලබ්භති. තත්ථ භගවතා රාජගහෙ භික්ඛූනං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානන්තෙන පාතිමොක්ඛුද්දෙසස්ස යො දෙසනාක්කමො අනුඤ්ඤාතො, තං දෙසනාක්කමමනුලොමෙන්තො ආයස්මා මහාකස්සපො පඨමං පාරාජිකුද්දෙසං පුච්ඡි, තදනන්තරං සඞ්ඝාදිසෙසුද්දෙසං, තතො අනියතුද්දෙසං විත්ථාරුද්දෙසඤ්ච පුච්ඡිත්වා තදනන්තරං භික්ඛුනීවිභඞ්ගඤ්ච තෙනෙව අනුක්කමෙන පුච්ඡි, නිදානුද්දෙසන්තොගධානඤ්ච සරූපෙන අනුද්දිට්ඨානං පුච්ඡනත්ථං ඛන්ධකෙපි පුච්ඡි. එතෙන ච ඛන්ධකෙ පඤ්ඤත්තා ථුල්ලච්චයා සඞ්ගහිතා හොන්ති. පුච්ඡිතානුක්කමෙනෙව උපාලිත්ථෙරො තං සබ්බං සාපත්තිභෙදාදිකං දෙසෙන්තො ථුල්ලච්චයදුබ්භාසිතආපත්තිසමුට්ඨානාදිදීපකං අන්තොකත්වා දෙසෙසි, අයමෙත්ථ දෙසනාක්කමො. උභතොවිභඞ්ගඛන්ධකතො පන උච්චිනිත්වා තදා පරිවාරපාළි විසුං කතා. ඉමමෙව නයං සන්ධාය අට්ඨකථායං වුත්තං ‘‘එතෙනෙව උපායෙන ඛන්ධකපරිවාරෙපි ආරොපෙසු’’න්තිආදි (පාරා. අට්ඨ. 1.පඨමමහාසඞ්ගීතිකථා). අපිච පාළියා ‘‘එතෙනෙවුපායෙන උභතොවිනයෙ පුච්ඡි. පුට්ඨො පුට්ඨො ආයස්මා උපාලි විස්සජ්ජෙසී’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, තස්මා මහාකස්සපො උභතොවිභඞ්ගෙ එව පුච්ඡි. විස්සජ්ජෙන්තො පන ආයස්මා උපාලි නිවරසෙසං දෙසෙන්තො ඛන්ධකපරිවාරෙ අන්තොකත්වා දෙසෙසි. තදා ච ඛන්ධකපරිවාරපාළි විසුං කතාති අයං දෙසනාක්කමො. යදි එවං නිදානුද්දෙසො පඨමං දෙසෙතබ්බොති චෙ? න, තදසම්භවතො. සො හි ‘‘යස්ස සියා ආපත්තී’’තිආදිනා (මහාව. 134) නයෙන පවත්තත්තා පඨමං සික්ඛාපදසඞ්ගහිතාසු ආපත්තීසු අදස්සිතාසු න සම්භවති. ‘‘යානි මයා භික්ඛූනං පඤ්ඤත්තානි සික්ඛාපදානි, තානි නෙසං පාතිමොක්ඛුද්දෙසං අනුජානෙය්ය’’න්ති වචනතො සික්ඛාපදානෙව පඨමං දෙසෙතබ්බානීති පාරාජිකුද්දෙසක්කමො සම්භවති.
Tattha sabbasikkhāpadānaṃ yathāsambhavaṃ desanākkamo pahānakkamo paṭipattikkamo uppattikkamoti catubbidho kamo labbhati. Tattha bhagavatā rājagahe bhikkhūnaṃ pātimokkhuddesaṃ anujānantena pātimokkhuddesassa yo desanākkamo anuññāto, taṃ desanākkamamanulomento āyasmā mahākassapo paṭhamaṃ pārājikuddesaṃ pucchi, tadanantaraṃ saṅghādisesuddesaṃ, tato aniyatuddesaṃ vitthāruddesañca pucchitvā tadanantaraṃ bhikkhunīvibhaṅgañca teneva anukkamena pucchi, nidānuddesantogadhānañca sarūpena anuddiṭṭhānaṃ pucchanatthaṃ khandhakepi pucchi. Etena ca khandhake paññattā thullaccayā saṅgahitā honti. Pucchitānukkameneva upālitthero taṃ sabbaṃ sāpattibhedādikaṃ desento thullaccayadubbhāsitaāpattisamuṭṭhānādidīpakaṃ antokatvā desesi, ayamettha desanākkamo. Ubhatovibhaṅgakhandhakato pana uccinitvā tadā parivārapāḷi visuṃ katā. Imameva nayaṃ sandhāya aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ ‘‘eteneva upāyena khandhakaparivārepi āropesu’’ntiādi (pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā). Apica pāḷiyā ‘‘etenevupāyena ubhatovinaye pucchi. Puṭṭho puṭṭho āyasmā upāli vissajjesī’’ti ettakameva vuttaṃ, tasmā mahākassapo ubhatovibhaṅge eva pucchi. Vissajjento pana āyasmā upāli nivarasesaṃ desento khandhakaparivāre antokatvā desesi. Tadā ca khandhakaparivārapāḷi visuṃ katāti ayaṃ desanākkamo. Yadi evaṃ nidānuddeso paṭhamaṃ desetabboti ce? Na, tadasambhavato. So hi ‘‘yassa siyā āpattī’’tiādinā (mahāva. 134) nayena pavattattā paṭhamaṃ sikkhāpadasaṅgahitāsu āpattīsu adassitāsu na sambhavati. ‘‘Yāni mayā bhikkhūnaṃ paññattāni sikkhāpadāni, tāni nesaṃ pātimokkhuddesaṃ anujāneyya’’nti vacanato sikkhāpadāneva paṭhamaṃ desetabbānīti pārājikuddesakkamo sambhavati.
පාරාජිකුද්දෙසාදිසඞ්ගහිතානං ආපත්තිඅකුසලානං යථොළාරිකක්කමෙන පහාතබ්බත්තා පහානක්කමොපෙත්ථ සම්භවති. උපසම්පන්නසමනන්තරං ‘‘තාවදෙව චත්තාරි අකරණීයානි ආචික්ඛිතබ්බානී’’ති (මහාව. 129) වචනතො ‘‘සමාදාය සික්ඛති සික්ඛාපදෙසූ’’ති (දී. නි. 1.193) වචනතො ච යථා ගරුකං ආචික්ඛණං සික්ඛනෙන පටිපත්තික්කමොපෙත්ථ සම්භවති, එවමිමෙහි තීහි කමෙහි දෙසෙතබ්බානම්පෙතෙසං සික්ඛාපදානං යථාසම්භවං උප්පත්තික්කමො සම්භවති. තථා හි යං යං සාධාරණං, තං තං භික්ඛුං ආරබ්භ උප්පන්නෙ එව වත්ථුස්මිං ‘‘යා පන භික්ඛුනී ඡන්දසො මෙථුනං ධම්මං පටිසෙවෙය්යා’’ති භික්ඛුනීනම්පි පඤ්ඤත්තං. අඤ්ඤථා තං භික්ඛුනීනං අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති සියා. තතො ‘‘අනුප්පන්නපඤ්ඤත්ති තස්මිං නත්ථී’’ති (පරි. 247) පරිවාරෙ එතං වචනං විරුජ්ඣති, එත්තාවතා පුරිමෙන කමත්තයෙන පඨමං දෙසෙතබ්බතං පත්තෙ පාරාජිකුද්දෙසෙ පඨමුප්පන්නත්තා මෙථුනධම්මපාරාජිකං සබ්බපඨමං දෙසෙතුකාමො උපාලිත්ථෙරො ‘‘තත්ර සුදං භගවා වෙසාලිය’’න්ති වෙසාලිමෙව පාපෙත්වා ඨපෙසි. අඤ්ඤථා බාරාණසියං පඤ්ඤත්තානං ‘‘න, භික්ඛවෙ, මනුස්සමංසං පරිභුඤ්ජිතබ්බ’’න්ති (මහාව. 280) එවමාදීනං දෙසනාධිප්පායෙ සති බාරාණසිං පාපෙත්වා ඨපෙය්යාති.
Pārājikuddesādisaṅgahitānaṃ āpattiakusalānaṃ yathoḷārikakkamena pahātabbattā pahānakkamopettha sambhavati. Upasampannasamanantaraṃ ‘‘tāvadeva cattāri akaraṇīyāni ācikkhitabbānī’’ti (mahāva. 129) vacanato ‘‘samādāya sikkhati sikkhāpadesū’’ti (dī. ni. 1.193) vacanato ca yathā garukaṃ ācikkhaṇaṃ sikkhanena paṭipattikkamopettha sambhavati, evamimehi tīhi kamehi desetabbānampetesaṃ sikkhāpadānaṃ yathāsambhavaṃ uppattikkamo sambhavati. Tathā hi yaṃ yaṃ sādhāraṇaṃ, taṃ taṃ bhikkhuṃ ārabbha uppanne eva vatthusmiṃ ‘‘yā pana bhikkhunī chandaso methunaṃ dhammaṃ paṭiseveyyā’’ti bhikkhunīnampi paññattaṃ. Aññathā taṃ bhikkhunīnaṃ anuppannapaññatti siyā. Tato ‘‘anuppannapaññatti tasmiṃ natthī’’ti (pari. 247) parivāre etaṃ vacanaṃ virujjhati, ettāvatā purimena kamattayena paṭhamaṃ desetabbataṃ patte pārājikuddese paṭhamuppannattā methunadhammapārājikaṃ sabbapaṭhamaṃ desetukāmo upālitthero ‘‘tatra sudaṃ bhagavā vesāliya’’nti vesālimeva pāpetvā ṭhapesi. Aññathā bārāṇasiyaṃ paññattānaṃ ‘‘na, bhikkhave, manussamaṃsaṃ paribhuñjitabba’’nti (mahāva. 280) evamādīnaṃ desanādhippāye sati bārāṇasiṃ pāpetvā ṭhapeyyāti.
අබ්භන්තරනිදානකථා නිට්ඨිතා.
Abbhantaranidānakathā niṭṭhitā.
වෙරඤ්ජකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.
Verañjakaṇḍavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
තිපිටක (මූල) • Tipiṭaka (Mūla) / විනයපිටක • Vinayapiṭaka / මහාවිභඞ්ග • Mahāvibhaṅga / වෙරඤ්ජකණ්ඩං • Verañjakaṇḍaṃ
අට්ඨකථා • Aṭṭhakathā / විනයපිටක (අට්ඨකථා) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / මහාවිභඞ්ග-අට්ඨකථා • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā
දෙසනානුමොදනකථා • Desanānumodanakathā
දුබ්භික්ඛකථා • Dubbhikkhakathā
මහාමොග්ගල්ලානස්සසීහනාදකථා • Mahāmoggallānassasīhanādakathā
විනයපඤ්ඤත්තියාචනකථාවණ්ණනා • Vinayapaññattiyācanakathāvaṇṇanā
බුද්ධාචිණ්ණකථා • Buddhāciṇṇakathā
ටීකා • Tīkā / විනයපිටක (ටීකා) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / සාරත්ථදීපනී-ටීකා • Sāratthadīpanī-ṭīkā
දෙසනානුමොදනකථා • Desanānumodanakathā
දුබ්භික්ඛකථා • Dubbhikkhakathā
මහාමොග්ගල්ලානස්ස සීහනාදකථා • Mahāmoggallānassa sīhanādakathā
විනයපඤ්ඤත්තියාචනකථා • Vinayapaññattiyācanakathā
බුද්ධාචිණ්ණකථා • Buddhāciṇṇakathā
ටීකා • Tīkā / විනයපිටක (ටීකා) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / විමතිවිනොදනී-ටීකා • Vimativinodanī-ṭīkā
උපාසකත්තපටිවෙදනාකථාවණ්ණනා • Upāsakattapaṭivedanākathāvaṇṇanā
විනයපඤ්ඤත්තියාචනකථාවණ්ණනා • Vinayapaññattiyācanakathāvaṇṇanā