| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[१६६] ६. उपसाळकजातकवण्णना
[166] 6. Upasāḷakajātakavaṇṇanā
उपसाळकनामानीति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो एकं उपसाळकं नाम सुसानसुद्धिकं ब्राह्मणं आरब्भ कथेसि। सो किर अड्ढो अहोसि महद्धनो, दिट्ठिगतिकत्ता पन धुरविहारे वसन्तानम्पि बुद्धानं सङ्गहं नाम न अकासि। पुत्तो पनस्स पण्डितो अहोसि ञाणसम्पन्नो। सो महल्लककाले पुत्तं आह – ‘‘मा खो मं, तात, अञ्ञस्स वसलस्स झापितसुसाने झापेहि, एकस्मिं पन अनुच्छिट्ठसुसानेयेव मं झापेय्यासी’’ति। ‘‘तात, अहं तुम्हाकं झापेतब्बयुत्तकं ठानं न जानामि, साधु वत मं आदाय गन्त्वा ‘इमस्मिं ठाने मं झापेय्यासी’ति तुम्हेव आचिक्खथा’’ति। ब्राह्मणो ‘‘साधु, ताता’’ति तं आदाय नगरा निक्खमित्वा गिज्झकूटमत्थकं अभिरुहित्वा ‘‘तात, इदं अञ्ञस्स वसलस्स अझापितट्ठानं, एत्थ मं झापेय्यासी’’ति वत्वा पुत्तेन सद्धिं पब्बता ओतरितुं आरभि।
Upasāḷakanāmānīti idaṃ satthā veḷuvane viharanto ekaṃ upasāḷakaṃ nāma susānasuddhikaṃ brāhmaṇaṃ ārabbha kathesi. So kira aḍḍho ahosi mahaddhano, diṭṭhigatikattā pana dhuravihāre vasantānampi buddhānaṃ saṅgahaṃ nāma na akāsi. Putto panassa paṇḍito ahosi ñāṇasampanno. So mahallakakāle puttaṃ āha – ‘‘mā kho maṃ, tāta, aññassa vasalassa jhāpitasusāne jhāpehi, ekasmiṃ pana anucchiṭṭhasusāneyeva maṃ jhāpeyyāsī’’ti. ‘‘Tāta, ahaṃ tumhākaṃ jhāpetabbayuttakaṃ ṭhānaṃ na jānāmi, sādhu vata maṃ ādāya gantvā ‘imasmiṃ ṭhāne maṃ jhāpeyyāsī’ti tumheva ācikkhathā’’ti. Brāhmaṇo ‘‘sādhu, tātā’’ti taṃ ādāya nagarā nikkhamitvā gijjhakūṭamatthakaṃ abhiruhitvā ‘‘tāta, idaṃ aññassa vasalassa ajhāpitaṭṭhānaṃ, ettha maṃ jhāpeyyāsī’’ti vatvā puttena saddhiṃ pabbatā otarituṃ ārabhi.
सत्था पन तं दिवसं पच्चूसकाले बोधनेय्यबन्धवे ओलोकेन्तो तेसं पितापुत्तानं सोतापत्तिमग्गस्स उपनिस्सयं अद्दस। तस्मा मग्गं गहेत्वा ठितलुद्दको विय पब्बतपादं गन्त्वा तेसं पब्बतमत्थका ओतरन्तानं आगमयमानो निसीदि, ते ओतरन्ता सत्थारं अद्दसंसु। सत्था पटिसन्थारं करोन्तो ‘‘कहं गमिस्सथ ब्राह्मणा’’ति पुच्छि। माणवो तमत्थं आरोचेसि। सत्था ‘‘तेन हि एहि, तव पितरा आचिक्खितट्ठानं गच्छामा’’ति उभो पितापुत्ते गहेत्वा पब्बतमत्थकं आरुय्ह ‘‘कतरं ठान’’न्ति पुच्छि। माणवो ‘‘इमेसं तिण्णं पब्बतानं अन्तरं आचिक्खि, भन्ते’’ति आह। सत्था ‘‘न खो, माणव, तव पिता इदानेव सुसानसुद्धिको, पुब्बेपि सुसानसुद्धिकोव, न चेस इदानेव ‘इमस्मिं ठाने मं झापेय्यासी’ति तव आचिक्खति, पुब्बेपि इमस्मिंयेव ठाने अत्तनो झापितभावं आचिक्खी’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Satthā pana taṃ divasaṃ paccūsakāle bodhaneyyabandhave olokento tesaṃ pitāputtānaṃ sotāpattimaggassa upanissayaṃ addasa. Tasmā maggaṃ gahetvā ṭhitaluddako viya pabbatapādaṃ gantvā tesaṃ pabbatamatthakā otarantānaṃ āgamayamāno nisīdi, te otarantā satthāraṃ addasaṃsu. Satthā paṭisanthāraṃ karonto ‘‘kahaṃ gamissatha brāhmaṇā’’ti pucchi. Māṇavo tamatthaṃ ārocesi. Satthā ‘‘tena hi ehi, tava pitarā ācikkhitaṭṭhānaṃ gacchāmā’’ti ubho pitāputte gahetvā pabbatamatthakaṃ āruyha ‘‘kataraṃ ṭhāna’’nti pucchi. Māṇavo ‘‘imesaṃ tiṇṇaṃ pabbatānaṃ antaraṃ ācikkhi, bhante’’ti āha. Satthā ‘‘na kho, māṇava, tava pitā idāneva susānasuddhiko, pubbepi susānasuddhikova, na cesa idāneva ‘imasmiṃ ṭhāne maṃ jhāpeyyāsī’ti tava ācikkhati, pubbepi imasmiṃyeva ṭhāne attano jhāpitabhāvaṃ ācikkhī’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते इमस्मिञ्ञेव राजगहे अयमेव उपसाळको ब्राह्मणो अयमेवस्स पुत्तो अहोसि। तदा बोधिसत्तो मगधरट्ठे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा परिपुण्णसिप्पो इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा झानकीळं कीळन्तो हिमवन्तपदेसे चिरं वसित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय गिज्झकूटे पण्णसालायं विहासि। तदा सो ब्राह्मणो इमिनाव नियामेन पुत्तं वत्वा पुत्तेन ‘‘तुम्हेयेव मे तथारूपं ठानं आचिक्खथा’’ति वुत्ते ‘‘इदमेव ठान’’न्ति आचिक्खित्वा पुत्तेन सद्धिं ओतरन्तो बोधिसत्तं दिस्वा तस्स सन्तिकं उपसङ्कमि। बोधिसत्तो इमिनाव नियामेन पुच्छित्वा माणवस्स वचनं सुत्वा ‘‘एहि, तव पितरा आचिक्खितट्ठानस्स उच्छिट्ठभावं वा अनुच्छिट्ठभावं वा जानिस्सामा’’ति तेहि सद्धिं पब्बतमत्थकं आरुय्ह ‘‘इदं तिण्णं पब्बतानं अन्तरं अनुच्छिट्ठट्ठान’’न्ति माणवेन वुत्ते ‘‘माणव, इमस्मिंयेव ठाने झापितकानं पमाणं नत्थि, तवेव पिता इमस्मिंयेव राजगहे ब्राह्मणकुलेयेव निब्बत्तित्वा उपसाळकोयेव नाम हुत्वा इमस्मिंयेव पब्बतन्तरे चुद्दस जातिसहस्सानि झापितो। पथवियञ्हि अझापितट्ठानं वा असुसानट्ठानं वा सीसानं अनिवेसितट्ठानं वा लद्धुं न सक्का’’ति पुब्बेनिवासञाणेन परिच्छिन्दित्वा इमं गाथाद्वयमाह –
Atīte imasmiññeva rājagahe ayameva upasāḷako brāhmaṇo ayamevassa putto ahosi. Tadā bodhisatto magadharaṭṭhe brāhmaṇakule nibbattitvā paripuṇṇasippo isipabbajjaṃ pabbajitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā jhānakīḷaṃ kīḷanto himavantapadese ciraṃ vasitvā loṇambilasevanatthāya gijjhakūṭe paṇṇasālāyaṃ vihāsi. Tadā so brāhmaṇo imināva niyāmena puttaṃ vatvā puttena ‘‘tumheyeva me tathārūpaṃ ṭhānaṃ ācikkhathā’’ti vutte ‘‘idameva ṭhāna’’nti ācikkhitvā puttena saddhiṃ otaranto bodhisattaṃ disvā tassa santikaṃ upasaṅkami. Bodhisatto imināva niyāmena pucchitvā māṇavassa vacanaṃ sutvā ‘‘ehi, tava pitarā ācikkhitaṭṭhānassa ucchiṭṭhabhāvaṃ vā anucchiṭṭhabhāvaṃ vā jānissāmā’’ti tehi saddhiṃ pabbatamatthakaṃ āruyha ‘‘idaṃ tiṇṇaṃ pabbatānaṃ antaraṃ anucchiṭṭhaṭṭhāna’’nti māṇavena vutte ‘‘māṇava, imasmiṃyeva ṭhāne jhāpitakānaṃ pamāṇaṃ natthi, taveva pitā imasmiṃyeva rājagahe brāhmaṇakuleyeva nibbattitvā upasāḷakoyeva nāma hutvā imasmiṃyeva pabbatantare cuddasa jātisahassāni jhāpito. Pathaviyañhi ajhāpitaṭṭhānaṃ vā asusānaṭṭhānaṃ vā sīsānaṃ anivesitaṭṭhānaṃ vā laddhuṃ na sakkā’’ti pubbenivāsañāṇena paricchinditvā imaṃ gāthādvayamāha –
३१.
31.
‘‘उपसाळकनामानि , सहस्सानि चतुद्दस।
‘‘Upasāḷakanāmāni , sahassāni catuddasa;
अस्मिं पदेसे दड्ढानि, नत्थि लोके अनामतं॥
Asmiṃ padese daḍḍhāni, natthi loke anāmataṃ.
३२.
32.
‘‘यम्हि सच्चञ्च धम्मो च, अहिंसा संयमो दमो।
‘‘Yamhi saccañca dhammo ca, ahiṃsā saṃyamo damo;
एतं अरिया सेवन्ति, एतं लोके अनामत’’न्ति॥
Etaṃ ariyā sevanti, etaṃ loke anāmata’’nti.
तत्थ अनामतन्ति मतट्ठानं। तञ्हि उपचारवसेन ‘‘अमत’’न्ति वुच्चति, तं पटिसेधेन्तो ‘‘अनामत’’न्ति आह। ‘‘अनमत’’न्तिपि पाठो, लोकस्मिञ्हि अनमतट्ठानं असुसानं नाम नत्थीति अत्थो। यम्हि सच्चञ्च धम्मो चाति यस्मिं पुग्गले चतुसच्चवत्थुकं पुब्बभागसच्चञाणञ्च लोकुत्तरधम्मो च अत्थि। अहिंसाति परेसं अविहेसा अविहेठना। संयमोति सीलसंयमो। दमोति इन्द्रियदमनं। इदञ्च गुणजातं यम्हि पुग्गले अत्थि, एतं अरिया सेवन्तीति, अरिया बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च बुद्धसावका च एतं ठानं सेवन्ति, एवरूपं पुग्गलं उपसङ्कमन्ति भजन्तीति अत्थो। एतं लोके अनामतन्ति एतं गुणजातं लोके अमतभावसाधनतो अनामतं नाम।
Tattha anāmatanti mataṭṭhānaṃ. Tañhi upacāravasena ‘‘amata’’nti vuccati, taṃ paṭisedhento ‘‘anāmata’’nti āha. ‘‘Anamata’’ntipi pāṭho, lokasmiñhi anamataṭṭhānaṃ asusānaṃ nāma natthīti attho. Yamhi saccañca dhammo cāti yasmiṃ puggale catusaccavatthukaṃ pubbabhāgasaccañāṇañca lokuttaradhammo ca atthi. Ahiṃsāti paresaṃ avihesā aviheṭhanā. Saṃyamoti sīlasaṃyamo. Damoti indriyadamanaṃ. Idañca guṇajātaṃ yamhi puggale atthi, etaṃ ariyā sevantīti, ariyā buddhā ca paccekabuddhā ca buddhasāvakā ca etaṃ ṭhānaṃ sevanti, evarūpaṃ puggalaṃ upasaṅkamanti bhajantīti attho. Etaṃ loke anāmatanti etaṃ guṇajātaṃ loke amatabhāvasādhanato anāmataṃ nāma.
एवं बोधिसत्तो पितापुत्तानं धम्मं देसेत्वा चत्तारो ब्रह्मविहारे भावेत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसि।
Evaṃ bodhisatto pitāputtānaṃ dhammaṃ desetvā cattāro brahmavihāre bhāvetvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
सत्था इमं धम्मं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने उभो पितापुत्ता सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु। ‘‘तदा पितापुत्ताव एतरहि पितापुत्ता अहेसुं, तापसो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne ubho pitāputtā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu. ‘‘Tadā pitāputtāva etarahi pitāputtā ahesuṃ, tāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
उपसाळकजातकवण्णना छट्ठा।
Upasāḷakajātakavaṇṇanā chaṭṭhā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / १६६. उपसाळकजातकं • 166. Upasāḷakajātakaṃ
