| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विनयालङ्कार-टीका • Vinayālaṅkāra-ṭīkā |
२५. उपोसथपवारणाविनिच्छयकथा
25. Uposathapavāraṇāvinicchayakathā
१६८. एवं सीमाविनिच्छयं कथेत्वा इदानि उपोसथपवारणाविनिच्छयं कथेतुं ‘‘उपोसथपवारणाति एत्थ’’त्यादिमाह। तत्थ उपोसथसद्दो ताव –
168. Evaṃ sīmāvinicchayaṃ kathetvā idāni uposathapavāraṇāvinicchayaṃ kathetuṃ ‘‘uposathapavāraṇāti ettha’’tyādimāha. Tattha uposathasaddo tāva –
‘‘उद्देसे पातिमोक्खस्स, पण्णत्तियमुपोसथो।
‘‘Uddese pātimokkhassa, paṇṇattiyamuposatho;
उपवासे च अट्ठङ्गे, उपोसथदिने सिया’’ति॥ –
Upavāse ca aṭṭhaṅge, uposathadine siyā’’ti. –
वचनतो पातिमोक्खुद्देसे पण्णत्तियं उपवासे अट्ठङ्गसीले उपोसथदिने च वत्तति। तथा हेस ‘‘आयामावुसो कप्पिन उपोसथं गमिस्सामा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१५०; म॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.८५) पातिमोक्खुद्देसे आगतो, ‘‘उपोसथो नाम नागराजा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.२४६) पण्णत्तियं, ‘‘सुद्धस्स वे सदा फेग्गु, सुद्धस्स उपोसथो सदा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.७९) उपवासे, ‘‘एवं अट्ठङ्गसमन्नागतो खो, विसाखे, उपोसथो उपवुत्थो’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ८.४३) अट्ठङ्गसीले। ‘‘न, भिक्खवे, उपोसथे सभिक्खुकाआवासा अभिक्खुको आवासो’’तिआदीसु (पाचि॰ १०४८) उपोसथदिने वत्तति। ‘‘पारिसुद्धिउपोसथो अधिट्ठानुपोसथो’’तिआदीसु पारिसुद्धिअधिट्ठानेसुपि वत्तति। ते पन पातिमोक्खुद्देसे अन्तोगधाति कत्वा विसुं न वुत्ता। इध पन पातिमोक्खुद्देसे उपोसथदिने च वत्तति। तत्थ पातिमोक्खुद्देसे उपवसनं उपोसथो, सीलेन उपेता हुत्वा वसनन्त्यत्थो। उपोसथदिने उपवसन्ति एत्थाति उपोसथो, एतस्मिं दिवसे सीलेन उपेता हुत्वा वसन्तीत्यत्थो।
Vacanato pātimokkhuddese paṇṇattiyaṃ upavāse aṭṭhaṅgasīle uposathadine ca vattati. Tathā hesa ‘‘āyāmāvuso kappina uposathaṃ gamissāmā’’tiādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.150; ma. ni. aṭṭha. 3.85) pātimokkhuddese āgato, ‘‘uposatho nāma nāgarājā’’tiādīsu (dī. ni. 2.246) paṇṇattiyaṃ, ‘‘suddhassa ve sadā pheggu, suddhassa uposatho sadā’’tiādīsu (ma. ni. 1.79) upavāse, ‘‘evaṃ aṭṭhaṅgasamannāgato kho, visākhe, uposatho upavuttho’’tiādīsu (a. ni. 8.43) aṭṭhaṅgasīle. ‘‘Na, bhikkhave, uposathe sabhikkhukāāvāsā abhikkhuko āvāso’’tiādīsu (pāci. 1048) uposathadine vattati. ‘‘Pārisuddhiuposatho adhiṭṭhānuposatho’’tiādīsu pārisuddhiadhiṭṭhānesupi vattati. Te pana pātimokkhuddese antogadhāti katvā visuṃ na vuttā. Idha pana pātimokkhuddese uposathadine ca vattati. Tattha pātimokkhuddese upavasanaṃ uposatho, sīlena upetā hutvā vasanantyattho. Uposathadine upavasanti etthāti uposatho, etasmiṃ divase sīlena upetā hutvā vasantītyattho.
पवारणा-सद्दो पन ‘‘पवारणा पटिक्खेपे, कथिताज्झेसनाय चा’’ति अभिधानप्पदीपिकायं वचनतो पटिक्खेपे अज्झेसने च वत्तति। तत्थ ‘‘यो पन भिक्खु भुत्तावी पवारितो अनतिरित्तं खादनीयं वा भोजनीयं वा खादेय्य वा भुञ्जेय्य वा, पाचित्तिय’’न्तिआदीसु (पाचि॰ २३८) पटिक्खेपे, ‘‘सङ्घो पवारेय्या’’तिआदीसु (महाव॰ २१०) अज्झेसने, ‘‘अज्जपवारणा चातुद्दसी’’तिआदीसु (महाव॰ अट्ठ॰ २१२) पवारणादिवसे। सो पन अज्झेसनदिवसोयेवाति विसुं न वुत्तो। इध पन अज्झेसने वत्तति, तस्मा पवारीयते पवारणा, पकारेन इच्छीयतेत्यत्थो। प-पुब्ब वरधातु चुरादिगणिकायं।
Pavāraṇā-saddo pana ‘‘pavāraṇā paṭikkhepe, kathitājjhesanāya cā’’ti abhidhānappadīpikāyaṃ vacanato paṭikkhepe ajjhesane ca vattati. Tattha ‘‘yo pana bhikkhu bhuttāvī pavārito anatirittaṃ khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā khādeyya vā bhuñjeyya vā, pācittiya’’ntiādīsu (pāci. 238) paṭikkhepe, ‘‘saṅgho pavāreyyā’’tiādīsu (mahāva. 210) ajjhesane, ‘‘ajjapavāraṇā cātuddasī’’tiādīsu (mahāva. aṭṭha. 212) pavāraṇādivase. So pana ajjhesanadivasoyevāti visuṃ na vutto. Idha pana ajjhesane vattati, tasmā pavārīyate pavāraṇā, pakārena icchīyatetyattho. Pa-pubba varadhātu curādigaṇikāyaṃ.
एत्थ च किञ्चापि पाळियं उपोसथक्खन्धकानन्तरं वस्सूपनायिकक्खन्धको, तदनन्तरं पवारणक्खन्धको सङ्गीतो, तथापि उपोसथपवारणकम्मानं येभुय्येन समानत्ता यमकमिव भूतत्ता मिस्सेत्वा कथेन्तो सुविञ्ञेय्यो होति सल्लहुकगन्थो चाति मन्त्वा खन्धकद्वयसङ्गहितं अत्थं एकेनेव परिच्छेदेन दस्सेति आचरियो। तत्थ चातुद्दसिको पन्नरसिको सामग्गीउपोसथोति दिवसवसेन तयो उपोसथा होन्तीति सम्बन्धो। चतुद्दसियं नियुत्तो चातुद्दसिको, एवं पन्नरसिको। सामग्गीउपोसथो नाम सङ्घसामग्गिकदिवसे कातब्बउपोसथो। हेमन्तगिम्हवस्सानं तिण्णं उतूनन्ति एत्थ हेमन्तउतु नाम अपरकत्तिककाळपक्खस्स पाटिपदतो पट्ठाय फग्गुनपुण्णमपरियोसाना चत्तारो मासा। गिम्हउतु नाम फग्गुनस्स काळपक्खपाटिपदतो पट्ठाय आसाळ्हिपुण्णमपरियोसाना चत्तारो मासा। वस्सानउतु नाम आसाळ्हस्स काळपक्खपाटिपदतो पट्ठाय अपरकत्तिकपुण्णमपरियोसाना चत्तारो मासा। ततियसत्तमपक्खेसु द्वे द्वे कत्वा छ चातुद्दसिकाति हेमन्तस्स उतुनो ततिये च सत्तमे च पक्खे द्वे चातुद्दसिका, मिगसिरमासस्स काळपक्खे, माघमासस्स काळपक्खे चाति अत्थो। एवं गिम्हस्स उतुनो ततिये चित्तमासस्स काळपक्खे सत्तमे जेट्ठमासस्स काळपक्खे च, वस्सानस्स उतुनो ततिये सावणस्स काळपक्खे च सत्तमे अस्सयुजमासस्स काळपक्खे चाति अत्थो। सेसा पन्नरसिकाति सेसा अट्ठारस पन्नरसिका।
Ettha ca kiñcāpi pāḷiyaṃ uposathakkhandhakānantaraṃ vassūpanāyikakkhandhako, tadanantaraṃ pavāraṇakkhandhako saṅgīto, tathāpi uposathapavāraṇakammānaṃ yebhuyyena samānattā yamakamiva bhūtattā missetvā kathento suviññeyyo hoti sallahukagantho cāti mantvā khandhakadvayasaṅgahitaṃ atthaṃ ekeneva paricchedena dasseti ācariyo. Tattha cātuddasiko pannarasiko sāmaggīuposathoti divasavasena tayo uposathā hontīti sambandho. Catuddasiyaṃ niyutto cātuddasiko, evaṃ pannarasiko. Sāmaggīuposatho nāma saṅghasāmaggikadivase kātabbauposatho. Hemantagimhavassānaṃ tiṇṇaṃ utūnanti ettha hemantautu nāma aparakattikakāḷapakkhassa pāṭipadato paṭṭhāya phaggunapuṇṇamapariyosānā cattāro māsā. Gimhautu nāma phaggunassa kāḷapakkhapāṭipadato paṭṭhāya āsāḷhipuṇṇamapariyosānā cattāro māsā. Vassānautu nāma āsāḷhassa kāḷapakkhapāṭipadato paṭṭhāya aparakattikapuṇṇamapariyosānā cattāro māsā. Tatiyasattamapakkhesu dve dve katvā cha cātuddasikāti hemantassa utuno tatiye ca sattame ca pakkhe dve cātuddasikā, migasiramāsassa kāḷapakkhe, māghamāsassa kāḷapakkhe cāti attho. Evaṃ gimhassa utuno tatiye cittamāsassa kāḷapakkhe sattame jeṭṭhamāsassa kāḷapakkhe ca, vassānassa utuno tatiye sāvaṇassa kāḷapakkhe ca sattame assayujamāsassa kāḷapakkhe cāti attho. Sesā pannarasikāti sesā aṭṭhārasa pannarasikā.
होति चेत्थ –
Hoti cettha –
‘‘कत्तिकस्स च काळम्हा।
‘‘Kattikassa ca kāḷamhā;
याव फग्गुनपुण्णमा।
Yāva phaggunapuṇṇamā;
हेमन्तकालोति विञ्ञेय्यो।
Hemantakāloti viññeyyo;
अट्ठ होन्ति उपोसथा॥
Aṭṭha honti uposathā.
‘‘फग्गुनस्स च काळम्हा।
‘‘Phaggunassa ca kāḷamhā;
याव आसाळ्हिपुण्णमा।
Yāva āsāḷhipuṇṇamā;
गिम्हकालोति विञ्ञेय्यो।
Gimhakāloti viññeyyo;
अट्ठ होन्ति उपोसथा॥
Aṭṭha honti uposathā.
‘‘आसाळ्हस्स च काळम्हा।
‘‘Āsāḷhassa ca kāḷamhā;
याव कत्तिकपुण्णमा।
Yāva kattikapuṇṇamā;
वस्सकालोति विञ्ञेय्यो।
Vassakāloti viññeyyo;
अट्ठ होन्ति उपोसथा॥
Aṭṭha honti uposathā.
‘‘उतूनं पन तिण्णन्नं, पक्खे ततियसत्तमे।
‘‘Utūnaṃ pana tiṇṇannaṃ, pakkhe tatiyasattame;
चतुद्दसोति पातिमोक्खं, उद्दिसन्ति नयञ्ञुनो’’ति॥ (कङ्खा॰ अभि॰ टी॰ निदानवण्णना)।
Catuddasoti pātimokkhaṃ, uddisanti nayaññuno’’ti. (kaṅkhā. abhi. ṭī. nidānavaṇṇanā);
एवं एकसंवच्छरे चतुवीसति उपोसथाति एवं इमिना वुत्तनयेन हेमन्तादीनं तिण्णं उतूनं एकेकस्मिं उतुम्हि पच्चेकं अट्ठअट्ठउपोसथत्ता उतुत्तयसमोधानभूते एकस्मिं संवच्छरे चतुवीसति उपोसथा होन्तीति अत्थो। इदं ताव पकतिचारित्तन्ति इदं एकस्मिं संवच्छरे छचातुद्दसिकअट्ठारसपन्नरसिकउपोसथकरणं ताव पठमं पकतिया सभावेन चारित्तं कातब्बं कम्मं होति, न बहुतरावासिकादिना कारणेन कातब्बन्ति अत्थो।
Evaṃ ekasaṃvacchare catuvīsati uposathāti evaṃ iminā vuttanayena hemantādīnaṃ tiṇṇaṃ utūnaṃ ekekasmiṃ utumhi paccekaṃ aṭṭhaaṭṭhauposathattā ututtayasamodhānabhūte ekasmiṃ saṃvacchare catuvīsati uposathā hontīti attho. Idaṃ tāva pakaticārittanti idaṃ ekasmiṃ saṃvacchare chacātuddasikaaṭṭhārasapannarasikauposathakaraṇaṃ tāva paṭhamaṃ pakatiyā sabhāvena cārittaṃ kātabbaṃ kammaṃ hoti, na bahutarāvāsikādinā kāraṇena kātabbanti attho.
तथारूपपच्चये सति अञ्ञस्मिम्पि चातुद्दसे उपोसथं कातुं वट्टतीति ‘‘सकिं पक्खस्स चातुद्दसे वा पन्नरसे वा पातिमोक्खं उद्दिसितु’’न्ति (महाव॰ १३६) वचनतो ‘‘यो पन आगन्तुकेहि आवासिकानं अनुवत्तितब्ब’’न्तिआदिवचनतो (महाव॰ १७८) च तथारूपपच्चये सति अञ्ञस्मिम्पि चातुद्दसे उपोसथं कातुं वट्टतीति अत्थो। तत्थ सकिन्ति एकवारं। आवासिकानं अनुवत्तितब्बन्ति आवासिकेहि ‘‘अज्जुपोसथो चातुद्दसो’’ति पुब्बकिच्चे करियमाने अनुवत्तितब्बं, न पटिक्कोसितब्बं। आदि-सद्देन ‘‘आवासिकेहि आगन्तुकानं अनुवत्तितब्ब’’न्ति वचनं, ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तेहि भिक्खूहि द्वे तयो उपोसथे चातुद्दसिके कातुं, कथं मयं तेहि भिक्खूहि पठमतरं पवारेय्यामा’’ति (महाव॰ २४०) वचनञ्च सङ्गण्हाति। एत्थ च पठमसुत्तस्स एकेकस्स उतुनो ततियसत्तमपक्खस्स चातुद्दसे वा अवसेसस्स पन्नरसे वा सकिं पातिमोक्खं उद्दिसितब्बन्ति। पकतिचारित्तवसेनपि अत्थसम्भवतो ‘‘आगन्तुकेही’’तिआदीनि सुत्तानि दस्सितानीति वेदितब्बं। तथारूपपच्चये सतीति अञ्ञस्मिम्पि चातुद्दसे उपोसथं कातुं अनुरूपे आवासिका बहुतरा होन्तीति एवमादिके पच्चये सति। अञ्ञस्मिम्पि चातुद्दसेति तिण्णं उतूनं ततियसत्तमपक्खचातुद्दसतो अञ्ञस्मिं चातुद्दसे।
Tathārūpapaccayesati aññasmimpi cātuddase uposathaṃ kātuṃ vaṭṭatīti ‘‘sakiṃ pakkhassa cātuddase vā pannarase vā pātimokkhaṃ uddisitu’’nti (mahāva. 136) vacanato ‘‘yo pana āgantukehi āvāsikānaṃ anuvattitabba’’ntiādivacanato (mahāva. 178) ca tathārūpapaccaye sati aññasmimpi cātuddase uposathaṃ kātuṃ vaṭṭatīti attho. Tattha sakinti ekavāraṃ. Āvāsikānaṃ anuvattitabbanti āvāsikehi ‘‘ajjuposatho cātuddaso’’ti pubbakicce kariyamāne anuvattitabbaṃ, na paṭikkositabbaṃ. Ādi-saddena ‘‘āvāsikehi āgantukānaṃ anuvattitabba’’nti vacanaṃ, ‘‘anujānāmi, bhikkhave, tehi bhikkhūhi dve tayo uposathe cātuddasike kātuṃ, kathaṃ mayaṃ tehi bhikkhūhi paṭhamataraṃ pavāreyyāmā’’ti (mahāva. 240) vacanañca saṅgaṇhāti. Ettha ca paṭhamasuttassa ekekassa utuno tatiyasattamapakkhassa cātuddase vā avasesassa pannarase vā sakiṃ pātimokkhaṃ uddisitabbanti. Pakaticārittavasenapi atthasambhavato ‘‘āgantukehī’’tiādīni suttāni dassitānīti veditabbaṃ. Tathārūpapaccaye satīti aññasmimpi cātuddase uposathaṃ kātuṃ anurūpe āvāsikā bahutarā hontīti evamādike paccaye sati. Aññasmimpi cātuddaseti tiṇṇaṃ utūnaṃ tatiyasattamapakkhacātuddasato aññasmiṃ cātuddase.
तत्रायं पाळि (महाव॰ १७८) –
Tatrāyaṃ pāḷi (mahāva. 178) –
‘‘इध पन, भिक्खवे, आवासिकानं भिक्खूनं चातुद्दसो होति, आगन्तुकानं पन्नरसो। सचे आवासिका बहुतरा होन्ति, आगन्तुकेहि आवासिकानं अनुवत्तितब्बं। सचे समसमा होन्ति, आगन्तुकेहि आवासिकानं अनुवत्तितब्बं। सचे आगन्तुका बहुतरा होन्ति, आवासिकेहि आगन्तुकानं अनुवत्तितब्बं।
‘‘Idha pana, bhikkhave, āvāsikānaṃ bhikkhūnaṃ cātuddaso hoti, āgantukānaṃ pannaraso. Sace āvāsikā bahutarā honti, āgantukehi āvāsikānaṃ anuvattitabbaṃ. Sace samasamā honti, āgantukehi āvāsikānaṃ anuvattitabbaṃ. Sace āgantukā bahutarā honti, āvāsikehi āgantukānaṃ anuvattitabbaṃ.
‘‘इध पन, भिक्खवे, आवासिकानं भिक्खूनं पन्नरसो होति, आगन्तुकानं चातुद्दसो। सचे आवासिका बहुतरा होन्ति, आगन्तुकेहि आवासिकानं अनुवत्तितब्बं। सचे समसमा होन्ति, आगन्तुकेहि आवासिकानं अनुवत्तितब्बं। सचे आगन्तुका बहुतरा होन्ति, आवासिकेहि आगन्तुकानं अनुवत्तितब्बं।
‘‘Idha pana, bhikkhave, āvāsikānaṃ bhikkhūnaṃ pannaraso hoti, āgantukānaṃ cātuddaso. Sace āvāsikā bahutarā honti, āgantukehi āvāsikānaṃ anuvattitabbaṃ. Sace samasamā honti, āgantukehi āvāsikānaṃ anuvattitabbaṃ. Sace āgantukā bahutarā honti, āvāsikehi āgantukānaṃ anuvattitabbaṃ.
‘‘इध पन, भिक्खवे, आवासिकानं भिक्खूनं पाटिपदो होति, आगन्तुकानं पन्नरसो। सचे आवासिका बहुतरा होन्ति, आवासिकेहि आगन्तुकानं नाकामा दातब्बा सामग्गी, आगन्तुकेहि निस्सीमं गन्त्वा उपोसथो कातब्बो। सचे समसमा होन्ति, आवासिकेहि आगन्तुकानं नाकामा दातब्बा सामग्गी, आगन्तुकेहि निस्सीमं गन्त्वा उपोसथो कातब्बो। सचे आगन्तुका बहुतरा होन्ति, आवासिकेहि आगन्तुकानं सामग्गी वा दातब्बा, निस्सीमं वा गन्तब्बं।
‘‘Idha pana, bhikkhave, āvāsikānaṃ bhikkhūnaṃ pāṭipado hoti, āgantukānaṃ pannaraso. Sace āvāsikā bahutarā honti, āvāsikehi āgantukānaṃ nākāmā dātabbā sāmaggī, āgantukehi nissīmaṃ gantvā uposatho kātabbo. Sace samasamā honti, āvāsikehi āgantukānaṃ nākāmā dātabbā sāmaggī, āgantukehi nissīmaṃ gantvā uposatho kātabbo. Sace āgantukā bahutarā honti, āvāsikehi āgantukānaṃ sāmaggī vā dātabbā, nissīmaṃ vā gantabbaṃ.
‘‘इध पन, भिक्खवे, आवासिकानं भिक्खूनं पन्नरसो होति, आगन्तुकानं पाटिपदो। सचे आवासिका बहुतरा होन्ति, आगन्तुकेहि आवासिकानं सामग्गी वा दातब्बा, निस्सीमं वा गन्तब्बं। सचे समसमा होन्ति, आगन्तुकेहि आवासिकानं सामग्गी वा दातब्बा, निस्सीमं वा गन्तब्बं। सचे आगन्तुका बहुतरा होन्ति, आगन्तुकेहि आवासिकानं नाकामा दातब्बा सामग्गी, आवासिकेहि निस्सीमं गन्त्वा उपोसथो कातब्बो’’ति।
‘‘Idha pana, bhikkhave, āvāsikānaṃ bhikkhūnaṃ pannaraso hoti, āgantukānaṃ pāṭipado. Sace āvāsikā bahutarā honti, āgantukehi āvāsikānaṃ sāmaggī vā dātabbā, nissīmaṃ vā gantabbaṃ. Sace samasamā honti, āgantukehi āvāsikānaṃ sāmaggī vā dātabbā, nissīmaṃ vā gantabbaṃ. Sace āgantukā bahutarā honti, āgantukehi āvāsikānaṃ nākāmā dātabbā sāmaggī, āvāsikehi nissīmaṃ gantvā uposatho kātabbo’’ti.
तत्रायं अट्ठकथा (महाव॰ अट्ठ॰ १७८) –
Tatrāyaṃ aṭṭhakathā (mahāva. aṭṭha. 178) –
आवासिकानं भिक्खूनं चातुद्दसो होति, आगन्तुकानं पन्नरसोति एत्थ येसं पन्नरसो, ते तिरोरट्ठतो वा आगता, अतीतं वा उपोसथं चातुद्दसिकं अकंसूति वेदितब्बा। आवासिकानं अनुवत्तितब्बन्ति आवासिकेहि ‘‘अज्जुपोसथो चातुद्दसो’’ति पुब्बकिच्चे करियमाने अनुवत्तितब्बं, न पटिक्कोसितब्बं। नाकामा दातब्बाति न अनिच्छाय दातब्बाति।
Āvāsikānaṃbhikkhūnaṃ cātuddaso hoti, āgantukānaṃ pannarasoti ettha yesaṃ pannaraso, te tiroraṭṭhato vā āgatā, atītaṃ vā uposathaṃ cātuddasikaṃ akaṃsūti veditabbā. Āvāsikānaṃ anuvattitabbanti āvāsikehi ‘‘ajjuposatho cātuddaso’’ti pubbakicce kariyamāne anuvattitabbaṃ, na paṭikkositabbaṃ. Nākāmā dātabbāti na anicchāya dātabbāti.
‘‘अनुजानामि भिक्खवे’’तिआदिम्हि अयं पवारणक्खन्धकागता पाळि (महाव॰ २४०) – इध पन, भिक्खवे, सम्बहुला सन्दिट्ठा सम्भत्ता भिक्खू अञ्ञतरस्मिं आवासे वस्सं उपगच्छन्ति, तेसं सामन्ता अञ्ञे भिक्खू भण्डनकारका कलहकारका विवादकारका भस्सकारका सङ्घे अधिकरणकारका वस्सं उपगच्छन्ति ‘‘मयं तेसं भिक्खूनं वस्संवुत्थानं पवारणाय पवारणं ठपेस्सामा’’ति। अनुजानामि, भिक्खवे, तेहि भिक्खूहि द्वे तयो उपोसथे चातुद्दसिके कातुं, कथं मयं तेहि भिक्खूहि पठमतरं पवारेय्यामाति।
‘‘Anujānāmi bhikkhave’’tiādimhi ayaṃ pavāraṇakkhandhakāgatā pāḷi (mahāva. 240) – idha pana, bhikkhave, sambahulā sandiṭṭhā sambhattā bhikkhū aññatarasmiṃ āvāse vassaṃ upagacchanti, tesaṃ sāmantā aññe bhikkhū bhaṇḍanakārakā kalahakārakā vivādakārakā bhassakārakā saṅghe adhikaraṇakārakā vassaṃ upagacchanti ‘‘mayaṃ tesaṃ bhikkhūnaṃ vassaṃvutthānaṃ pavāraṇāya pavāraṇaṃ ṭhapessāmā’’ti. Anujānāmi, bhikkhave, tehi bhikkhūhi dve tayo uposathe cātuddasike kātuṃ, kathaṃ mayaṃ tehi bhikkhūhi paṭhamataraṃ pavāreyyāmāti.
तत्रायं अट्ठकथा (महाव॰ अट्ठ॰ २४०) – द्वे तयो उपोसथे चातुद्दसिके कातुन्ति एत्थ चतुत्थपञ्चमा द्वे, ततियो पन पकतियापि चातुद्दसिकोयेवाति, तस्मा ततियचतुत्था वा ततियचतुत्थपञ्चमा वा द्वे तयो चातुद्दसिका कातब्बा। अथ चतुत्थे कते सुणन्ति, पञ्चमो चातुद्दसिको कातब्बो, एवम्पि द्वे चातुद्दसिका होन्ति। एवं करोन्ता भण्डनकारकानं तेरसे वा चातुद्दसे वा इमे पन्नरसीपवारणं पवारेस्सन्तीति।
Tatrāyaṃ aṭṭhakathā (mahāva. aṭṭha. 240) – dve tayo uposathe cātuddasike kātunti ettha catutthapañcamā dve, tatiyo pana pakatiyāpi cātuddasikoyevāti, tasmā tatiyacatutthā vā tatiyacatutthapañcamā vā dve tayo cātuddasikā kātabbā. Atha catutthe kate suṇanti, pañcamo cātuddasiko kātabbo, evampi dve cātuddasikā honti. Evaṃ karontā bhaṇḍanakārakānaṃ terase vā cātuddase vā ime pannarasīpavāraṇaṃ pavāressantīti.
तत्थ अयं सारत्थदीपनीपाठो (सारत्थ॰ टी॰ महावग्ग ३.२४०) – चतुत्थे कते सुणन्तीति चतुत्थे पन्नरसिकुपोसथे कते अम्हाकं पवारणं ठपेस्सन्तीति सुणन्ति। एवम्पि द्वे चातुद्दसिका होन्तीति ततियेन सद्धिं द्वे चातुद्दसिका होन्तीति।
Tattha ayaṃ sāratthadīpanīpāṭho (sārattha. ṭī. mahāvagga 3.240) – catutthe kate suṇantīti catutthe pannarasikuposathe kate amhākaṃ pavāraṇaṃ ṭhapessantīti suṇanti. Evampi dve cātuddasikā hontīti tatiyena saddhiṃ dve cātuddasikā hontīti.
तत्रायं विमतिविनोदनीपाठो (वि॰ वि॰ टी॰ महावग्ग २.२४०) – द्वे चातुद्दसिका होन्तीति ततियपक्खे चातुद्दसिया सद्धिं द्वे चातुद्दसिका होन्ति। भण्डनकारकानं तेरसे वा चातुद्दसे वा इमे पन्नरसीपवारणं पवारेस्सन्तीति इमिना यथासकं उपोसथकरणदिवसतो पट्ठाय भिक्खूनं चातुद्दसीपन्नरसीवोहारो, न चन्दगतिसिद्धिया तिथिया वसेनाति दस्सेति। किञ्चापि एवं ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, राजूनं अनुवत्तितु’’न्ति (महाव॰ १८६) वचनतो पनेत्थ लोकियानं तिथिं अनुवत्तन्तेहिपि अत्तनो उपोसथक्कमेन चातुद्दसिं पन्नरसिं वा पन्नरसिं चातुद्दसिं वा करोन्तेहेव अनुवत्तितब्बं, न पन सोळसमदिवसं वा तेरसमदिवसं वा उपोसथदिवसं करोन्तेहि। तेनेव पाळियम्पि (महाव॰ २४०) ‘‘द्वे तयो उपोसथे चातुद्दसिके कातु’’न्ति वुत्तं। अञ्ञथा ‘‘द्वादसियं, तेरसियं वा उपोसथो कातब्बो’’ति वत्तब्बतो। ‘‘सकिं पक्खस्स चातुद्दसे वा पन्नरसे वा’’तिआदिवचनम्पि (महाव॰ १३६) उपवुत्तक्कमेनेव वुत्तं, न तिथिक्कमेनाति गहेतब्बन्ति।
Tatrāyaṃ vimativinodanīpāṭho (vi. vi. ṭī. mahāvagga 2.240) – dve cātuddasikā hontīti tatiyapakkhe cātuddasiyā saddhiṃ dve cātuddasikā honti. Bhaṇḍanakārakānaṃ terase vā cātuddase vā ime pannarasīpavāraṇaṃ pavāressantīti iminā yathāsakaṃ uposathakaraṇadivasato paṭṭhāya bhikkhūnaṃ cātuddasīpannarasīvohāro, na candagatisiddhiyā tithiyā vasenāti dasseti. Kiñcāpi evaṃ ‘‘anujānāmi, bhikkhave, rājūnaṃ anuvattitu’’nti (mahāva. 186) vacanato panettha lokiyānaṃ tithiṃ anuvattantehipi attano uposathakkamena cātuddasiṃ pannarasiṃ vā pannarasiṃ cātuddasiṃ vā karonteheva anuvattitabbaṃ, na pana soḷasamadivasaṃ vā terasamadivasaṃ vā uposathadivasaṃ karontehi. Teneva pāḷiyampi (mahāva. 240) ‘‘dve tayo uposathe cātuddasike kātu’’nti vuttaṃ. Aññathā ‘‘dvādasiyaṃ, terasiyaṃ vā uposatho kātabbo’’ti vattabbato. ‘‘Sakiṃ pakkhassa cātuddase vā pannarase vā’’tiādivacanampi (mahāva. 136) upavuttakkameneva vuttaṃ, na tithikkamenāti gahetabbanti.
न केवलं उपोसथदिवसायेव तयो होन्ति, अथ खो पवारणादिवसापीति आह ‘‘पुरिमवस्संवुत्थानं पना’’तिआदि। माइति चन्दो वुच्चति तस्स गतिया दिवसस्स मिनितब्बतो, सो एत्थ सब्बकलापपारिपूरिया पुण्णोति पुण्णमा। पुब्बकत्तिकाय पुण्णमा पुब्बकत्तिकपुण्णमा, अस्सयुजपुण्णमा। सा हि पच्छिमकत्तिकं निवत्तेतुं एवं वुत्ता। तेसंयेवाति पुरिमवस्संवुत्थानंयेव। भण्डनकारकेहीति कलहकारकेहि। पच्चुक्कड्ढन्तीति उक्कड्ढन्ति, भण्डनकारके अनुवादवसेन अस्सयुजपुण्णमादिं परिच्चजन्ता पवारणं काळपक्खं जुण्हपक्खन्ति उद्धं कड्ढन्तीति अत्थो, ‘‘सुणन्तु मे, आयस्मन्तो आवासिका, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, इदानि उपोसथं करेय्याम, पातिमोक्खं उद्दिसेय्याम, आगमे काळे पवारेय्यामा’’ति, ‘‘सुणन्तु मे, आयस्मन्तो आवासिका, यदायस्मन्तानं पत्तकल्लं, इदानि उपोसथं करेय्याम, पातिमोक्खं उद्दिसेय्याम, आगमे जुण्हे पवारेय्यामा’’ति (महाव॰ २४०) च एवं ञत्तिया पवारणं उद्धं कड्ढन्तीति वुत्तं होति।
Na kevalaṃ uposathadivasāyeva tayo honti, atha kho pavāraṇādivasāpīti āha ‘‘purimavassaṃvutthānaṃ panā’’tiādi. Māiti cando vuccati tassa gatiyā divasassa minitabbato, so ettha sabbakalāpapāripūriyā puṇṇoti puṇṇamā. Pubbakattikāya puṇṇamā pubbakattikapuṇṇamā, assayujapuṇṇamā. Sā hi pacchimakattikaṃ nivattetuṃ evaṃ vuttā. Tesaṃyevāti purimavassaṃvutthānaṃyeva. Bhaṇḍanakārakehīti kalahakārakehi. Paccukkaḍḍhantīti ukkaḍḍhanti, bhaṇḍanakārake anuvādavasena assayujapuṇṇamādiṃ pariccajantā pavāraṇaṃ kāḷapakkhaṃ juṇhapakkhanti uddhaṃ kaḍḍhantīti attho, ‘‘suṇantu me, āyasmanto āvāsikā, yadāyasmantānaṃ pattakallaṃ, idāni uposathaṃ kareyyāma, pātimokkhaṃ uddiseyyāma, āgame kāḷe pavāreyyāmā’’ti, ‘‘suṇantu me, āyasmanto āvāsikā, yadāyasmantānaṃ pattakallaṃ, idāni uposathaṃ kareyyāma, pātimokkhaṃ uddiseyyāma, āgame juṇhe pavāreyyāmā’’ti (mahāva. 240) ca evaṃ ñattiyā pavāraṇaṃ uddhaṃ kaḍḍhantīti vuttaṃ hoti.
अथाति अनन्तरत्थे निपातो। चतुद्दसन्नं पूरणो चातुद्दसो, दिवसो। यं सन्धाय ‘‘आगमे काळे पवारेय्यामा’’ति ञत्तिं ठपयिंसु। पच्छिमकत्तिकपुण्णमा वाति कोमुदिचातुमासिनिपुण्णमदिवसो वा। यं सन्धाय ‘‘आगमे जुण्हे पवारेय्यामा’’ति ञत्तिं ठपयिंसु। तस्मिं पन आगमे जुण्हे कोमुदिया चातुमासिनिया अवस्सं पवारेतब्बं। न हि तं अतिक्कमित्वा पवारेतुं लब्भति। वुत्तञ्हेतं ‘‘ते चे, भिक्खवे, भिक्खू भण्डनकारका कलहकारका विवादकारका भस्सकारका सङ्घे अधिकरणकारका तम्पि जुण्हं अनुवसेय्युं। तेहि, भिक्खवे, भिक्खूहि सब्बेहेव आगमे जुण्हे कोमुदिया चातुमासिनिया अकामा पवारेतब्ब’’न्ति (महाव॰ २४०)। तेनेवाह ‘‘पच्छिमवस्संवुत्थानञ्च पच्छिमकत्तिकपुण्णमा एव वा’’ति। यदि हि तं अतिक्कमित्वा पवारेय्य, दुक्कटापत्तिं आपज्जेय्युं। वुत्तञ्हेतं ‘‘न च, भिक्खवे, अपवारणाय पवारेतब्बं अञ्ञत्र सङ्घसामग्गिया’’ति (महाव॰ २३३)। विसुद्धिपवारणायोगतो पवारणादिवसा। पि-सद्देन न केवलं पवारणादिवसाव , अथ खो तदञ्ञे उपोसथदिवसापि होन्तीति दस्सेति। इदम्पीति पवारणत्तयम्पि। तथारूपपच्चयेति बहुतरावासिकादिपच्चये। द्विन्नं कत्तिकपुण्णमानन्ति पुब्बकत्तिकपच्छिमकत्तिकसङ्खातानं द्विन्नं अस्सयुजकोमुदिपुण्णमानं।
Athāti anantaratthe nipāto. Catuddasannaṃ pūraṇo cātuddaso, divaso. Yaṃ sandhāya ‘‘āgame kāḷe pavāreyyāmā’’ti ñattiṃ ṭhapayiṃsu. Pacchimakattikapuṇṇamā vāti komudicātumāsinipuṇṇamadivaso vā. Yaṃ sandhāya ‘‘āgame juṇhe pavāreyyāmā’’ti ñattiṃ ṭhapayiṃsu. Tasmiṃ pana āgame juṇhe komudiyā cātumāsiniyā avassaṃ pavāretabbaṃ. Na hi taṃ atikkamitvā pavāretuṃ labbhati. Vuttañhetaṃ ‘‘te ce, bhikkhave, bhikkhū bhaṇḍanakārakā kalahakārakā vivādakārakā bhassakārakā saṅghe adhikaraṇakārakā tampi juṇhaṃ anuvaseyyuṃ. Tehi, bhikkhave, bhikkhūhi sabbeheva āgame juṇhe komudiyā cātumāsiniyā akāmā pavāretabba’’nti (mahāva. 240). Tenevāha ‘‘pacchimavassaṃvutthānañca pacchimakattikapuṇṇamā eva vā’’ti. Yadi hi taṃ atikkamitvā pavāreyya, dukkaṭāpattiṃ āpajjeyyuṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘na ca, bhikkhave, apavāraṇāya pavāretabbaṃ aññatra saṅghasāmaggiyā’’ti (mahāva. 233). Visuddhipavāraṇāyogato pavāraṇādivasā. Pi-saddena na kevalaṃ pavāraṇādivasāva , atha kho tadaññe uposathadivasāpi hontīti dasseti. Idampīti pavāraṇattayampi. Tathārūpapaccayeti bahutarāvāsikādipaccaye. Dvinnaṃ kattikapuṇṇamānanti pubbakattikapacchimakattikasaṅkhātānaṃ dvinnaṃ assayujakomudipuṇṇamānaṃ.
इदानि यो सो सामग्गिउपोसथदिवसो वुत्तो, तञ्च तप्पसङ्गेन सामग्गिपवारणादिवसञ्च दस्सेन्तो ‘‘यदा पना’’तिआदिमाह। तत्थ ओसारिते तस्मिं भिक्खुस्मिन्ति उक्खित्तके भिक्खुस्मिं ओसारिते, तं गहेत्वा सीमं गन्त्वा आपत्तिं देसापेत्वा कम्मवाचाय कम्मपटिप्पस्सद्धिवसेन पवेसितेति वुत्तं होति। तस्स वत्थुस्साति तस्स अधिकरणस्स। तदा ठपेत्वा चुद्दसपन्नरसे अञ्ञो यो कोचि दिवसो उपोसथदिवसो नाम होतीति सम्बन्धो। कस्माति आह ‘‘तावदेव उपोसथो कातब्बो। ‘पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’न्ति वचनतो’’ति। तत्थ तावदेवाति तं दिवसमेव। वचनतोति कोसम्बकक्खन्धके (महाव॰ ४७५) वुत्तत्ता। यत्र पन पत्तचीवरादीनं अत्थाय अप्पमत्तकेन कारणेन विवदन्ता उपोसथं वा पवारणं वा ठपेन्ति, तत्थ तस्मिं अधिकरणे विनिच्छिते ‘‘समग्गा जातम्हा’’ति अन्तरा सामग्गिउपोसथं कातुं न लभन्ति, करोन्तेहि अनुपोसथे उपोसथो कतो नाम होति।
Idāni yo so sāmaggiuposathadivaso vutto, tañca tappasaṅgena sāmaggipavāraṇādivasañca dassento ‘‘yadā panā’’tiādimāha. Tattha osārite tasmiṃ bhikkhusminti ukkhittake bhikkhusmiṃ osārite, taṃ gahetvā sīmaṃ gantvā āpattiṃ desāpetvā kammavācāya kammapaṭippassaddhivasena pavesiteti vuttaṃ hoti. Tassa vatthussāti tassa adhikaraṇassa. Tadā ṭhapetvā cuddasapannarase añño yo koci divaso uposathadivaso nāma hotīti sambandho. Kasmāti āha ‘‘tāvadeva uposatho kātabbo. ‘Pātimokkhaṃ uddisitabba’nti vacanato’’ti. Tattha tāvadevāti taṃ divasameva. Vacanatoti kosambakakkhandhake (mahāva. 475) vuttattā. Yatra pana pattacīvarādīnaṃ atthāya appamattakena kāraṇena vivadantā uposathaṃ vā pavāraṇaṃ vā ṭhapenti, tattha tasmiṃ adhikaraṇe vinicchite ‘‘samaggā jātamhā’’ti antarā sāmaggiuposathaṃ kātuṃ na labhanti, karontehi anuposathe uposatho kato nāma hoti.
कत्तिकमासब्भन्तरेति एत्थ कत्तिकमासो नाम पुब्बकत्तिकमासस्स काळपक्खपाटिपदतो पट्ठाय याव अपरकत्तिकपुण्णमा, ताव एकूनतिंसरत्तिदिवा, तस्स अब्भन्तरे। ततो पुरे वा पन पच्छा वा वट्टति। अयमेवाति यो कोचि दिवसोयेव। इधापि कोसम्बकक्खन्धके सामग्गिया सदिसाव सामग्गी वेदितब्बा। ये पन किस्मिञ्चिदेव अप्पमत्तके पवारणं ठपेत्वा समग्गा होन्ति, तेहि पवारणायमेव पवारणा कातब्बा, तावदेव न कातब्बा, करोन्तेहि अपवारणाय पवारणा कता नाम होति, ‘‘न कातब्बायेवा’’ति नियमेन यदि करोति, दुक्कटन्ति दस्सेति। तत्थ हि उपोसथकरणे दुक्कटं। वुत्तञ्हेतं ‘‘न, भिक्खवे, अनुपोसथे उपोसथो कातब्बो अञ्ञत्र सङ्घसामग्गिया’’ति (महाव॰ १८३)।
Kattikamāsabbhantareti ettha kattikamāso nāma pubbakattikamāsassa kāḷapakkhapāṭipadato paṭṭhāya yāva aparakattikapuṇṇamā, tāva ekūnatiṃsarattidivā, tassa abbhantare. Tato pure vā pana pacchā vā vaṭṭati. Ayamevāti yo koci divasoyeva. Idhāpi kosambakakkhandhake sāmaggiyā sadisāva sāmaggī veditabbā. Ye pana kismiñcideva appamattake pavāraṇaṃ ṭhapetvā samaggā honti, tehi pavāraṇāyameva pavāraṇā kātabbā, tāvadeva na kātabbā, karontehi apavāraṇāya pavāraṇā katā nāma hoti, ‘‘na kātabbāyevā’’ti niyamena yadi karoti, dukkaṭanti dasseti. Tattha hi uposathakaraṇe dukkaṭaṃ. Vuttañhetaṃ ‘‘na, bhikkhave, anuposathe uposatho kātabbo aññatra saṅghasāmaggiyā’’ti (mahāva. 183).
१६९. सङ्घे उपोसथो नाम एकसीमायं सन्निपतितेन चतुवग्गादिसङ्घेन कत्तब्बो उपोसथो, सो च पातिमोक्खुद्देसोयेव। गणे उपोसथो नाम एकसीमायं सन्निपतितेहि द्वीहि, तीहि वा भिक्खूहि कत्तब्बो उपोसथो, सो च पारिसुद्धिउपोसथोयेव। पुग्गले उपोसथो नाम एकसीमायं निसिन्नेन एकेन भिक्खुना कत्तब्बो उपोसथो, सो च अधिट्ठानुपोसथोयेव। तेनाह ‘‘कारकवसेन अपरेपि तयो उपोसथा’’ति। कत्तब्बाकारवसेन वुत्तेसु तीसु उपोसथेसु सुत्तुद्देसो नाम पातिमोक्खुद्देसो। सो दुविधो ओवादपातिमोक्खुद्देसो च आणापातिमोक्खुद्देसो च। तत्र ओवादोव पातिमोक्खं, तस्स उद्देसो सरूपेन कथनं ओवादपातिमोक्खुद्देसो। ‘‘इमस्मिं वीतिक्कमे अयं नाम आपत्ती’’ति एवं आपत्तिवसेन आणापनं पञ्ञापनं आणा। सेसं अनन्तरसदिसमेव।
169.Saṅghe uposatho nāma ekasīmāyaṃ sannipatitena catuvaggādisaṅghena kattabbo uposatho, so ca pātimokkhuddesoyeva. Gaṇe uposatho nāma ekasīmāyaṃ sannipatitehi dvīhi, tīhi vā bhikkhūhi kattabbo uposatho, so ca pārisuddhiuposathoyeva. Puggale uposatho nāma ekasīmāyaṃ nisinnena ekena bhikkhunā kattabbo uposatho, so ca adhiṭṭhānuposathoyeva. Tenāha ‘‘kārakavasena aparepi tayo uposathā’’ti. Kattabbākāravasena vuttesu tīsu uposathesu suttuddeso nāma pātimokkhuddeso. So duvidho ovādapātimokkhuddeso ca āṇāpātimokkhuddeso ca. Tatra ovādova pātimokkhaṃ, tassa uddeso sarūpena kathanaṃ ovādapātimokkhuddeso. ‘‘Imasmiṃ vītikkame ayaṃ nāma āpattī’’ti evaṃ āpattivasena āṇāpanaṃ paññāpanaṃ āṇā. Sesaṃ anantarasadisameva.
तत्थ ओवादपातिमोक्खुद्देसो नाम –
Tattha ovādapātimokkhuddeso nāma –
‘‘खन्ति परमं तपो तितिक्खा।
‘‘Khanti paramaṃ tapo titikkhā;
निब्बानं परमं वदन्ति बुद्धा।
Nibbānaṃ paramaṃ vadanti buddhā;
न हि पब्बजितो परूपघाती।
Na hi pabbajito parūpaghātī;
न समणो होति परं विहेठयन्तो॥
Na samaṇo hoti paraṃ viheṭhayanto.
‘‘सब्बपापस्स अकरणं, कुसलस्स उपसम्पदा।
‘‘Sabbapāpassa akaraṇaṃ, kusalassa upasampadā;
सचित्तपरियोदपनं, एतं बुद्धान सासनं॥
Sacittapariyodapanaṃ, etaṃ buddhāna sāsanaṃ.
‘‘अनुपवादो अनुपघातो, पातिमोक्खे च संवरो।
‘‘Anupavādo anupaghāto, pātimokkhe ca saṃvaro;
मत्तञ्ञुता च भत्तस्मिं, पन्तञ्च सयनासनं।
Mattaññutā ca bhattasmiṃ, pantañca sayanāsanaṃ;
अधिचित्ते च आयोगो, एतं बुद्धान सासन’’न्ति॥ (दी॰ नि॰ २.९०; ध॰ प॰ १८३-१८५) –
Adhicitte ca āyogo, etaṃ buddhāna sāsana’’nti. (dī. ni. 2.90; dha. pa. 183-185) –
इमा तिस्सो गाथा।
Imā tisso gāthā.
तत्थ खन्ति परमं तपोति अधिवासनखन्ति नाम परमं तपो। तितिक्खाति खन्तिया एव वेवचनं, तितिक्खासङ्खाता अधिवासनखन्ति उत्तमं तपोति अत्थो। निब्बानं परमं वदन्तीति सब्बाकारेन पन निब्बानं परमन्ति वदन्ति बुद्धा। न हि पब्बजितो परूपघातीति यो अधिवासनखन्तिविरहितत्ता परं उपघातेति बाधति विहिंसति, सो पब्बजितो नाम न होति । चतुत्थपादो पन तस्सेव वेवचनं। ‘‘न हि पब्बजितो’’ति एतस्स हि न समणो होतीति वेवचनं। ‘‘परूपघाती’’ति एतस्स परं विहेठयन्तोति वेवचनं। अथ वा परूपघातीति सीलूपघाती। सीलञ्हि उत्तमट्ठेन परन्ति वुच्चति। यो च समणो परं यं कञ्चि सत्तं विहेठयन्तो परूपघाती होति अत्तनो सीलविनासको, सो पब्बजितो नाम न होतीति अत्थो। अथ वा यो अधिवासनखन्तिया अभावा परूपघाती होति, परं अन्तमसो डंसमकसम्पि सञ्चिच्च जीविता वोरोपेति, सो न हि पब्बजितो। किं कारणा? मलस्स अपब्बजितत्ता। ‘‘पब्बाजयमत्तनो मलं, तस्मा ‘पब्बजितो’ति वुच्चती’’ति (ध॰ प॰ ३८८) इदञ्हि पब्बजितलक्खणं। योपि न हेव खो उपघातेति न मारेति, अपिच दण्डादीहि विहेठेति, सोपि परं विहेठयन्तो न समणो होति। किंकारणा? विहेसाय असमितत्ता। ‘‘समितत्ता हि पापानं, समणोति पवुच्चती’’ति (ध॰ प॰ २६५) इदञ्हि समणलक्खणं।
Tattha khanti paramaṃ tapoti adhivāsanakhanti nāma paramaṃ tapo. Titikkhāti khantiyā eva vevacanaṃ, titikkhāsaṅkhātā adhivāsanakhanti uttamaṃ tapoti attho. Nibbānaṃ paramaṃ vadantīti sabbākārena pana nibbānaṃ paramanti vadanti buddhā. Na hi pabbajito parūpaghātīti yo adhivāsanakhantivirahitattā paraṃ upaghāteti bādhati vihiṃsati, so pabbajito nāma na hoti . Catutthapādo pana tasseva vevacanaṃ. ‘‘Na hi pabbajito’’ti etassa hi na samaṇo hotīti vevacanaṃ. ‘‘Parūpaghātī’’ti etassa paraṃ viheṭhayantoti vevacanaṃ. Atha vā parūpaghātīti sīlūpaghātī. Sīlañhi uttamaṭṭhena paranti vuccati. Yo ca samaṇo paraṃ yaṃ kañci sattaṃ viheṭhayanto parūpaghātī hoti attano sīlavināsako, so pabbajito nāma na hotīti attho. Atha vā yo adhivāsanakhantiyā abhāvā parūpaghātī hoti, paraṃ antamaso ḍaṃsamakasampi sañcicca jīvitā voropeti, so na hi pabbajito. Kiṃ kāraṇā? Malassa apabbajitattā. ‘‘Pabbājayamattano malaṃ, tasmā ‘pabbajito’ti vuccatī’’ti (dha. pa. 388) idañhi pabbajitalakkhaṇaṃ. Yopi na heva kho upaghāteti na māreti, apica daṇḍādīhi viheṭheti, sopi paraṃ viheṭhayanto na samaṇo hoti. Kiṃkāraṇā? Vihesāya asamitattā. ‘‘Samitattā hi pāpānaṃ, samaṇoti pavuccatī’’ti (dha. pa. 265) idañhi samaṇalakkhaṇaṃ.
दुतियगाथाय सब्बपापस्साति सब्बाकुसलस्स। अकरणन्ति अनुप्पादनं। कुसलस्साति चतुभूमककुसलस्स। उपसम्पदाति उपसम्पादनं पटिलाभो। सचित्तपरियोदपनन्ति अत्तनो चित्तस्स वोदापनं पभस्सरभावकरणं सब्बसो परिसोधनं, तं पन अरहत्तेन होति, इति सीलसंवरेन सब्बपापं पहाय लोकियलोकुत्तराहि समथविपस्सनाहि कुसलं सम्पादेत्वा अरहत्तफलेन चित्तं परियोदपेतब्बन्ति एतं बुद्धान सासनं ओवादो अनुसिट्ठि।
Dutiyagāthāya sabbapāpassāti sabbākusalassa. Akaraṇanti anuppādanaṃ. Kusalassāti catubhūmakakusalassa. Upasampadāti upasampādanaṃ paṭilābho. Sacittapariyodapananti attano cittassa vodāpanaṃ pabhassarabhāvakaraṇaṃ sabbaso parisodhanaṃ, taṃ pana arahattena hoti, iti sīlasaṃvarena sabbapāpaṃ pahāya lokiyalokuttarāhi samathavipassanāhi kusalaṃ sampādetvā arahattaphalena cittaṃ pariyodapetabbanti etaṃ buddhāna sāsanaṃ ovādo anusiṭṭhi.
ततियगाथाय अनुपवादोति वाचाय कस्सचि अनुपवदनं। अनुपघातोति कायेन कस्सचि उपघाताकरणं। पातिमोक्खेति यं तं पातिमोक्खं पअतिमोक्खं अतिपमोक्खं उत्तमसीलं। पाति वा अगतिविसेसेहि मोक्खेति दुग्गतिभयेहि, यो वा नं पाति, तं मोक्खेतीति पातिमोक्खन्ति वुच्चति, तस्मिं पातिमोक्खे च। संवरोति सत्तन्नं आपत्तिक्खन्धानं अवीतिक्कमलक्खणो संवरो। मत्तञ्ञुताति पटिग्गहणपरिभोगवसेन पमाणञ्ञुता। पन्तञ्च सयनासनन्ति जनसङ्घट्टनविरहितं निज्जनसम्बाधं विवित्तं सेनासनञ्च। एत्थ च द्वीहियेव पच्चयेहि चतुपच्चयसन्तोसो दीपितोति वेदितब्बो पच्चयसन्तोससामञ्ञेन इतरद्वयस्सपि लक्खणहारनयेन जोतितत्ता। अधिचित्ते च आयोगोति विपस्सनापादकं अट्ठसमापत्तिचित्तं अधिचित्तं, ततोपि मग्गफलचित्तमेव अधिचित्तं, तस्मिं यथावुत्ते अधिचित्ते आयोगो च अनुयोगो चाति अत्थो। एतं बुद्धान सासनन्ति एतं परस्स अनुपवदनं, अनुपघातनं , पातिमोक्खसंवरो, पटिग्गहणपरिभोगेसु मत्तञ्ञुता , अट्ठसमापत्तिवसिभावाय विवित्तसेनासनसेवनञ्च बुद्धानं सासनं ओवादो अनुसिट्ठीति। इमा पन तिस्सो गाथायो सब्बबुद्धानं पातिमोक्खुद्देसगाथा होन्तीति वेदितब्बा, तं बुद्धा एव उद्दिसन्ति, न सावका। ‘‘सुणातु मे भन्ते सङ्घो’’तिआदिना (महाव॰ १३४) नयेन वुत्तं आणापातिमोक्खं नाम, तं सावका एव उद्दिसन्ति, न बुद्धा। इदमेव च इमस्मिं अत्थे पातिमोक्खन्ति अधिप्पेतं।
Tatiyagāthāya anupavādoti vācāya kassaci anupavadanaṃ. Anupaghātoti kāyena kassaci upaghātākaraṇaṃ. Pātimokkheti yaṃ taṃ pātimokkhaṃ paatimokkhaṃ atipamokkhaṃ uttamasīlaṃ. Pāti vā agativisesehi mokkheti duggatibhayehi, yo vā naṃ pāti, taṃ mokkhetīti pātimokkhanti vuccati, tasmiṃ pātimokkhe ca. Saṃvaroti sattannaṃ āpattikkhandhānaṃ avītikkamalakkhaṇo saṃvaro. Mattaññutāti paṭiggahaṇaparibhogavasena pamāṇaññutā. Pantañca sayanāsananti janasaṅghaṭṭanavirahitaṃ nijjanasambādhaṃ vivittaṃ senāsanañca. Ettha ca dvīhiyeva paccayehi catupaccayasantoso dīpitoti veditabbo paccayasantosasāmaññena itaradvayassapi lakkhaṇahāranayena jotitattā. Adhicitte ca āyogoti vipassanāpādakaṃ aṭṭhasamāpatticittaṃ adhicittaṃ, tatopi maggaphalacittameva adhicittaṃ, tasmiṃ yathāvutte adhicitte āyogo ca anuyogo cāti attho. Etaṃ buddhāna sāsananti etaṃ parassa anupavadanaṃ, anupaghātanaṃ , pātimokkhasaṃvaro, paṭiggahaṇaparibhogesu mattaññutā , aṭṭhasamāpattivasibhāvāya vivittasenāsanasevanañca buddhānaṃ sāsanaṃ ovādo anusiṭṭhīti. Imā pana tisso gāthāyo sabbabuddhānaṃ pātimokkhuddesagāthā hontīti veditabbā, taṃ buddhā eva uddisanti, na sāvakā. ‘‘Suṇātu me bhante saṅgho’’tiādinā (mahāva. 134) nayena vuttaṃ āṇāpātimokkhaṃ nāma, taṃ sāvakā eva uddisanti, na buddhā. Idameva ca imasmiṃ atthe pātimokkhanti adhippetaṃ.
अनुपगतो नाम तत्थेव उपसम्पन्नो, असतिया पुरिमिकाय अनुपगतो वा। चातुमासिनियन्ति चतुमासियं। सा हि चतुन्नं मासानं पारिपूरिभूताति चातुमासी, सा एव ‘‘चातुमासिनी’’ति वुच्चति, तस्सं चातुमासिनियं, पच्छिमकत्तिकपुण्णमासियन्ति अत्थो। कायसामग्गिन्ति कायेन समग्गभावं, हत्थपासूपगमनन्ति वुत्तं होति।
Anupagato nāma tattheva upasampanno, asatiyā purimikāya anupagato vā. Cātumāsiniyanti catumāsiyaṃ. Sā hi catunnaṃ māsānaṃ pāripūribhūtāti cātumāsī, sā eva ‘‘cātumāsinī’’ti vuccati, tassaṃ cātumāsiniyaṃ, pacchimakattikapuṇṇamāsiyanti attho. Kāyasāmagginti kāyena samaggabhāvaṃ, hatthapāsūpagamananti vuttaṃ hoti.
अयं पनेत्थ विनिच्छयो – सचे पुरिमिकाय पञ्च भिक्खू वस्सं उपगता पच्छिमिकायपि पञ्च, पुरिमेहि ञत्तिं ठपेत्वा पवारिते पच्छिमेहि तेसं सन्तिके पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बो, न एकस्मिं उपोसथग्गे द्वे ञत्तियो ठपेतब्बा। सचे पच्छिमिकाय उपगता चत्तारो तयो द्वे एको वा होति, एसेव नयो। अथ पुरिमिकाय चत्तारो, पच्छिमिकायपि चत्तारो तयो द्वे एको वा, एसेव नयो। अथ पुरिमिकाय तयो, पच्छिमिकाय तयो द्वे एको वा, एसेव नयो। इदञ्हेत्थ लक्खणं – सचे पुरिमिकाय उपगतेहि पच्छिमिकाय उपगता थोकतरा चेव होन्ति समसमा च, सङ्घपवारणाय च गणं पूरेन्ति, सङ्घपवारणावसेन ञत्ति ठपेतब्बा। सचे पन पच्छिमिकाय एको होति, तेन सद्धिं ते चत्तारो होन्ति, चतुन्नं सङ्घञत्तिं ठपेत्वा पवारेतुं न वट्टति। गणञत्तिया पन सो गणपूरको होति, तस्मा गणवसेन ञत्तिं ठपेत्वा पुरिमेहि पवारेतब्बं। इतरेन तेसं सन्तिके पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बो। सचे पुरिमिकाय द्वे, पच्छिमिकाय द्वे वा एको वा, एत्थापि एसेव नयो। सचे पुरिमिकायपि एको, पच्छिमिकायपि एको, एकेन एकस्स सन्तिके पवारेतब्बं, एकेन पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बो। सचे पुरिमेहि वस्सूपगतेहि पच्छा वस्सूपगता एकेनपि अधिकतरा होन्ति, पठमं पातिमोक्खं उद्दिसित्वा पच्छा थोकतरेहि तेसं सन्तिके पवारेतब्बं। कत्तिकचातुमासिनिपवारणाय पन सचे पठमवस्सूपगतेहि महापवारणाय पवारितेहि पच्छा उपगता अधिकतरा वा समसमा वा होन्ति, पवारणाञत्तिं ठपेत्वा पवारेतब्बं, तेहि पवारिते पच्छा इतरेहि पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बो। अथ महापवारणाय पवारिता बहू होन्ति, पच्छा वस्सूपगता थोका वा एको वा, पातिमोक्खे उद्दिट्ठे पच्छा तेसं सन्तिके तेन पवारेतब्बन्ति।
Ayaṃ panettha vinicchayo – sace purimikāya pañca bhikkhū vassaṃ upagatā pacchimikāyapi pañca, purimehi ñattiṃ ṭhapetvā pavārite pacchimehi tesaṃ santike pārisuddhiuposatho kātabbo, na ekasmiṃ uposathagge dve ñattiyo ṭhapetabbā. Sace pacchimikāya upagatā cattāro tayo dve eko vā hoti, eseva nayo. Atha purimikāya cattāro, pacchimikāyapi cattāro tayo dve eko vā, eseva nayo. Atha purimikāya tayo, pacchimikāya tayo dve eko vā, eseva nayo. Idañhettha lakkhaṇaṃ – sace purimikāya upagatehi pacchimikāya upagatā thokatarā ceva honti samasamā ca, saṅghapavāraṇāya ca gaṇaṃ pūrenti, saṅghapavāraṇāvasena ñatti ṭhapetabbā. Sace pana pacchimikāya eko hoti, tena saddhiṃ te cattāro honti, catunnaṃ saṅghañattiṃ ṭhapetvā pavāretuṃ na vaṭṭati. Gaṇañattiyā pana so gaṇapūrako hoti, tasmā gaṇavasena ñattiṃ ṭhapetvā purimehi pavāretabbaṃ. Itarena tesaṃ santike pārisuddhiuposatho kātabbo. Sace purimikāya dve, pacchimikāya dve vā eko vā, etthāpi eseva nayo. Sace purimikāyapi eko, pacchimikāyapi eko, ekena ekassa santike pavāretabbaṃ, ekena pārisuddhiuposatho kātabbo. Sace purimehi vassūpagatehi pacchā vassūpagatā ekenapi adhikatarā honti, paṭhamaṃ pātimokkhaṃ uddisitvā pacchā thokatarehi tesaṃ santike pavāretabbaṃ. Kattikacātumāsinipavāraṇāya pana sace paṭhamavassūpagatehi mahāpavāraṇāya pavāritehi pacchā upagatā adhikatarā vā samasamā vā honti, pavāraṇāñattiṃ ṭhapetvā pavāretabbaṃ, tehi pavārite pacchā itarehi pārisuddhiuposatho kātabbo. Atha mahāpavāraṇāya pavāritā bahū honti, pacchā vassūpagatā thokā vā eko vā, pātimokkhe uddiṭṭhe pacchā tesaṃ santike tena pavāretabbanti.
ठपेत्वा पन पवारणादिवसं अञ्ञस्मिं कालेति अञ्ञस्मिं उपोसथदिवसे। उद्दिट्ठमत्ते पातिमोक्खेति ‘‘परियोसितमत्ते उद्दिस्समाने’’ति अपरियोसिते आगते सति अवसेसस्स पातिमोक्खस्स सोतब्बत्ता पारिसुद्धिउपोसथं कातुं न वट्टति। अवुट्ठितायातिआदीनिपि पातिमोक्खस्स निट्ठितकालमेव परिसाय विसेसेत्वा वदति। समसमा वाति पुरिमेहि समपरिमाणा। थोकतरा वाति पुरिमेहि थोकतरपरिमाणा। एतेन बहुतरेसु आगतेसु पुन पातिमोक्खं उद्दिसितब्बं, न पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बोति दस्सेति।
Ṭhapetvā pana pavāraṇādivasaṃ aññasmiṃ kāleti aññasmiṃ uposathadivase. Uddiṭṭhamatte pātimokkheti ‘‘pariyositamatte uddissamāne’’ti apariyosite āgate sati avasesassa pātimokkhassa sotabbattā pārisuddhiuposathaṃ kātuṃ na vaṭṭati. Avuṭṭhitāyātiādīnipi pātimokkhassa niṭṭhitakālameva parisāya visesetvā vadati. Samasamā vāti purimehi samaparimāṇā. Thokatarā vāti purimehi thokataraparimāṇā. Etena bahutaresu āgatesu puna pātimokkhaṃ uddisitabbaṃ, na pārisuddhiuposatho kātabboti dasseti.
एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वाति एकस्मिं अंसे साधुकं उत्तरासङ्गं करित्वाति अत्थो। सुत्तनिपातट्ठकथायं (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ २.३४५) पन ‘‘एकंसं चीवरं कत्वाति एत्थ पन पुन सण्ठापनेन एवं वुत्तं। एकंसन्ति च वामंसं पारुपित्वा ठितस्सेतं अधिवचनं। यतो यथा वामंसं पारुपित्वा ठितं होति, तथा चीवरं कत्वाति एवमस्स अत्थो वेदितब्बो’’ति वुत्तं। अञ्जलिं पग्गहेत्वाति दसनखसमोधानसमुज्जलं अञ्जलिं उक्खिपित्वा। सचे पन तत्थ पारिवासिकोपि अत्थि, सङ्घनवकट्ठाने निसीदित्वा तत्थेव निसिन्नेन अत्तनो पाळिया पारिसुद्धिउपोसथो कातब्बो। पातिमोक्खे पन उद्दिसियमाने पाळिया अनिसीदित्वा पाळिं विहाय हत्थपासं अमुञ्चन्तेन निसीदितब्बं। पवारणायपि एसेव नयो।
Ekaṃsaṃuttarāsaṅgaṃ karitvāti ekasmiṃ aṃse sādhukaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvāti attho. Suttanipātaṭṭhakathāyaṃ (su. ni. aṭṭha. 2.345) pana ‘‘ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvāti ettha pana puna saṇṭhāpanena evaṃ vuttaṃ. Ekaṃsanti ca vāmaṃsaṃ pārupitvā ṭhitassetaṃ adhivacanaṃ. Yato yathā vāmaṃsaṃ pārupitvā ṭhitaṃ hoti, tathā cīvaraṃ katvāti evamassa attho veditabbo’’ti vuttaṃ. Añjaliṃ paggahetvāti dasanakhasamodhānasamujjalaṃ añjaliṃ ukkhipitvā. Sace pana tattha pārivāsikopi atthi, saṅghanavakaṭṭhāne nisīditvā tattheva nisinnena attano pāḷiyā pārisuddhiuposatho kātabbo. Pātimokkhe pana uddisiyamāne pāḷiyā anisīditvā pāḷiṃ vihāya hatthapāsaṃ amuñcantena nisīditabbaṃ. Pavāraṇāyapi eseva nayo.
सब्बं पुब्बकरणीयन्ति सम्मज्जनादिनवविधं पुब्बकिच्चं। इमिना बहूनं वसनट्ठानेयेव उपोसथदिवसे पुब्बकिच्चं कातब्बं न होति, अथ खो एकस्स वसनट्ठानेपि कातब्बंयेवाति दस्सेति। यथा च सब्बो सङ्घो सभागापत्तिं आपज्जित्वा ‘‘सुणातु मे, भन्ते सङ्घो…पे॰… पटिकरिस्सती’’ति (महाव॰ १७१) ञत्तिं ठपेत्वा उपोसथं कातुं लभति, एवमेत्थापि तीहि ‘‘सुणन्तु मे, आयस्मन्ता, इमे भिक्खू सभागं आपत्तिं आपन्ना, यदा अञ्ञं भिक्खुं सुद्धं अनापत्तिकं पस्सिस्सन्ति, तदा तस्स सन्तिके तं आपत्तिं पटिकरिस्सन्ती’’ति गणञत्तिं ठपेत्वा, द्वीहिपि ‘‘अञ्ञं सुद्धं पस्सित्वा पटिकरिस्सामा’’ति वत्वा उपोसथं कातुं वट्टति। एकेनपि ‘‘परिसुद्धं लभित्वा पटिकरिस्सामी’’ति आभोगं कत्वा कातुं वट्टति।
Sabbaṃ pubbakaraṇīyanti sammajjanādinavavidhaṃ pubbakiccaṃ. Iminā bahūnaṃ vasanaṭṭhāneyeva uposathadivase pubbakiccaṃ kātabbaṃ na hoti, atha kho ekassa vasanaṭṭhānepi kātabbaṃyevāti dasseti. Yathā ca sabbo saṅgho sabhāgāpattiṃ āpajjitvā ‘‘suṇātu me, bhante saṅgho…pe… paṭikarissatī’’ti (mahāva. 171) ñattiṃ ṭhapetvā uposathaṃ kātuṃ labhati, evametthāpi tīhi ‘‘suṇantu me, āyasmantā, ime bhikkhū sabhāgaṃ āpattiṃ āpannā, yadā aññaṃ bhikkhuṃ suddhaṃ anāpattikaṃ passissanti, tadā tassa santike taṃ āpattiṃ paṭikarissantī’’ti gaṇañattiṃ ṭhapetvā, dvīhipi ‘‘aññaṃ suddhaṃ passitvā paṭikarissāmā’’ti vatvā uposathaṃ kātuṃ vaṭṭati. Ekenapi ‘‘parisuddhaṃ labhitvā paṭikarissāmī’’ti ābhogaṃ katvā kātuṃ vaṭṭati.
तदहूति तस्मिं अहु, तस्मिं दिवसेति अत्थो। नानासंवासकेहीति लद्धिनानासंवासकेहि। अनावासो नाम नवकम्मसालादिको यो कोचि पदेसो । अञ्ञत्र सङ्घेनाति सङ्घप्पहोनकेहि भिक्खूहि विना। अञ्ञत्र अन्तरायाति पुब्बे वुत्तं दसविधमन्तरायं विना। सब्बन्तिमेन पन परिच्छेदेन अत्तचतुत्थे वा अन्तराये वा सति गन्तुं वट्टति। यथा च आवासादयो न गन्तब्बा, एवं सचे विहारे उपोसथं करोन्ति, उपोसथाधिट्ठानत्थं सीमापि नदीपि न गन्तब्बा। सचे पनेत्थ कोचि भिक्खु होति, तस्स सन्तिकं गन्तुं वट्टति, विस्सट्ठउपोसथापि आवासा गन्तुं वट्टति। एवं गतो अधिट्ठातुम्पि लभति। आरञ्ञकेनपि भिक्खुना उपोसथदिवसे गामे पिण्डाय चरित्वा अत्तनो विहारमेव आगन्तब्बं। सचे अञ्ञं विहारं ओक्कमति, तत्थ उपोसथं कत्वाव आगन्तब्बं, अकत्वा आगन्तुं न वट्टति, यं जञ्ञा ‘‘अज्जेव तत्थ गन्तुं सक्कोमी’’ति एवरूपो पन आवासो गन्तब्बो। तत्थ भिक्खूहि सद्धिं उपोसथं करोन्तेनपि हि इमिना नेव उपोसथन्तरायो कतो भविस्सतीति।
Tadahūti tasmiṃ ahu, tasmiṃ divaseti attho. Nānāsaṃvāsakehīti laddhinānāsaṃvāsakehi. Anāvāso nāma navakammasālādiko yo koci padeso . Aññatra saṅghenāti saṅghappahonakehi bhikkhūhi vinā. Aññatra antarāyāti pubbe vuttaṃ dasavidhamantarāyaṃ vinā. Sabbantimena pana paricchedena attacatutthe vā antarāye vā sati gantuṃ vaṭṭati. Yathā ca āvāsādayo na gantabbā, evaṃ sace vihāre uposathaṃ karonti, uposathādhiṭṭhānatthaṃ sīmāpi nadīpi na gantabbā. Sace panettha koci bhikkhu hoti, tassa santikaṃ gantuṃ vaṭṭati, vissaṭṭhauposathāpi āvāsā gantuṃ vaṭṭati. Evaṃ gato adhiṭṭhātumpi labhati. Āraññakenapi bhikkhunā uposathadivase gāme piṇḍāya caritvā attano vihārameva āgantabbaṃ. Sace aññaṃ vihāraṃ okkamati, tattha uposathaṃ katvāva āgantabbaṃ, akatvā āgantuṃ na vaṭṭati, yaṃ jaññā ‘‘ajjeva tattha gantuṃ sakkomī’’ti evarūpo pana āvāso gantabbo. Tattha bhikkhūhi saddhiṃ uposathaṃ karontenapi hi iminā neva uposathantarāyo kato bhavissatīti.
१७०. बहि उपोसथं कत्वा आगतेनाति नदिया वा सीमाय वा यत्थ कत्थचि उपोसथं कत्वा आगतेन छन्दो दातब्बो, ‘‘कतो मया उपोसथो’’ति अच्छितुं न लभतीति अधिप्पायो। किच्चपसुतो वाति गिलानुपट्ठानादिकिच्चपसुतो वा। सङ्घो नप्पहोतीति द्विन्नं द्विन्नं अन्तरा हत्थपासं अविजहित्वा पटिपाटिया ठातुं नप्पहोति।
170.Bahi uposathaṃ katvā āgatenāti nadiyā vā sīmāya vā yattha katthaci uposathaṃ katvā āgatena chando dātabbo, ‘‘kato mayā uposatho’’ti acchituṃ na labhatīti adhippāyo. Kiccapasuto vāti gilānupaṭṭhānādikiccapasuto vā. Saṅgho nappahotīti dvinnaṃ dvinnaṃ antarā hatthapāsaṃ avijahitvā paṭipāṭiyā ṭhātuṃ nappahoti.
‘‘अधम्मेन वग्ग’’न्ति एत्थ एकसीमाय चतूसु भिक्खूसु विज्जमानेसु पातिमोक्खुद्देसोव अनुञ्ञातो, तीसु द्वीसु च पारिसुद्धिउपोसथोव, इध पन तथा अकतत्ता ‘‘अधम्मेना’’ति वुत्तं। यस्मा पन छन्दपारिसुद्धि सङ्घे एव आगच्छति, न गणे न पुग्गले, तस्मा ‘‘वग्ग’’न्ति वुत्तं। सचे पन द्वे सङ्घा एकसीमायं अञ्ञमञ्ञं छन्दं आहरित्वा एकस्मिं खणे विसुं सङ्घकम्मं करोन्ति, एत्थ कथन्ति? केचि पन ‘‘तं वट्टती’’ति वदन्ति, तं न गहेतब्बं वग्गकम्मत्ता। वग्गकम्मं करोन्तानञ्हि छन्दपारिसुद्धि अञ्ञत्थ न गच्छति तथा वचनाभावा, विसुं विसुं कम्मकरणत्थमेव सीमाय अनुञ्ञातत्ता चाति गहेतब्बं। विहारसीमाय पन सङ्घे विज्जमानेपि केनचि पच्चयेन खण्डसीमाय तीसु, द्वीसु वा पारिसुद्धिउपोसथं करोन्तेसु कम्मं धम्मेन समग्गमेव भिन्नसीमट्ठत्ताति दट्ठब्बं।
‘‘Adhammena vagga’’nti ettha ekasīmāya catūsu bhikkhūsu vijjamānesu pātimokkhuddesova anuññāto, tīsu dvīsu ca pārisuddhiuposathova, idha pana tathā akatattā ‘‘adhammenā’’ti vuttaṃ. Yasmā pana chandapārisuddhi saṅghe eva āgacchati, na gaṇe na puggale, tasmā ‘‘vagga’’nti vuttaṃ. Sace pana dve saṅghā ekasīmāyaṃ aññamaññaṃ chandaṃ āharitvā ekasmiṃ khaṇe visuṃ saṅghakammaṃ karonti, ettha kathanti? Keci pana ‘‘taṃ vaṭṭatī’’ti vadanti, taṃ na gahetabbaṃ vaggakammattā. Vaggakammaṃ karontānañhi chandapārisuddhi aññattha na gacchati tathā vacanābhāvā, visuṃ visuṃ kammakaraṇatthameva sīmāya anuññātattā cāti gahetabbaṃ. Vihārasīmāya pana saṅghe vijjamānepi kenaci paccayena khaṇḍasīmāya tīsu, dvīsu vā pārisuddhiuposathaṃ karontesu kammaṃ dhammena samaggameva bhinnasīmaṭṭhattāti daṭṭhabbaṃ.
‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, तदहुपोसथे पारिसुद्धिं देन्तेन छन्दम्पि दातुं, सन्ति सङ्घस्स करणीय’’न्ति (महाव॰ १६५) वुत्तत्ता भगवतो आणं करोन्तेन ‘‘छन्दं दम्मी’’ति वुत्तं। ‘‘छन्दहारको चे, भिक्खवे, दिन्ने छन्दे तत्थेव पक्कमति, अञ्ञस्स दातब्बो छन्दो’’तिआदिवचनतो (महाव॰ १६५) पुन अत्तनो छन्ददानपरिस्समविनोदनत्थं ‘‘छन्दं मे हरा’’ति वुत्तं। ‘‘छन्दहारको चे, भिक्खवे, दिन्ने छन्दे सङ्घप्पत्तो सञ्चिच्च नारोचेति, आहटो होति छन्दो, छन्दहारकस्स आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता दुक्कटतो तं मोचेतुं ‘‘छन्दं मे आरोचेही’’ति वुत्तं। कायेन वा वाचाय वा उभयेन वा विञ्ञापेतब्बोति मनसाव अचिन्तेत्वा कायप्पयोगं करोन्तेन येन केनचि अङ्गपच्चङ्गेन वा, वाचं पन निच्छारेतुं सक्कोन्तेन तथेव वाचाय वा, उभयथापि सक्कोन्तेन कायवाचाहि वा विञ्ञापेतब्बो, जानापेतब्बोति अत्थो। ‘‘अयमत्थो’’तिवचनतो पन याय कायचिपि भासाय विञ्ञापेतुं वट्टति।
‘‘Anujānāmi, bhikkhave, tadahuposathe pārisuddhiṃ dentena chandampi dātuṃ, santi saṅghassa karaṇīya’’nti (mahāva. 165) vuttattā bhagavato āṇaṃ karontena ‘‘chandaṃ dammī’’ti vuttaṃ. ‘‘Chandahārako ce, bhikkhave, dinne chande tattheva pakkamati, aññassa dātabbo chando’’tiādivacanato (mahāva. 165) puna attano chandadānaparissamavinodanatthaṃ ‘‘chandaṃ me harā’’ti vuttaṃ. ‘‘Chandahārako ce, bhikkhave, dinne chande saṅghappatto sañcicca nāroceti, āhaṭo hoti chando, chandahārakassa āpatti dukkaṭassā’’ti vuttattā dukkaṭato taṃ mocetuṃ ‘‘chandaṃ me ārocehī’’ti vuttaṃ. Kāyena vā vācāya vā ubhayena vā viññāpetabboti manasāva acintetvā kāyappayogaṃ karontena yena kenaci aṅgapaccaṅgena vā, vācaṃ pana nicchāretuṃ sakkontena tatheva vācāya vā, ubhayathāpi sakkontena kāyavācāhi vā viññāpetabbo, jānāpetabboti attho. ‘‘Ayamattho’’tivacanato pana yāya kāyacipi bhāsāya viññāpetuṃ vaṭṭati.
पारिसुद्धिदानेपि छन्ददाने वुत्तसदिसोव विनिच्छयो, तं पन देन्तेन पठमं सन्ती आपत्ति देसेतब्बा। न हि सापत्तिको समानो ‘‘पारिसुद्धिं दम्मि, पारिसुद्धिं मे हर, पारिसुद्धिं मे आरोचेही’’ति वत्तुमरहति। ‘‘सन्ति सङ्घस्स करणीयानी’’ति वत्तब्बे वचनविपल्लासेन ‘‘सन्ति सङ्घस्स करणीय’’न्ति वुत्तं। तेसञ्च अत्तनो च छन्दपारिसुद्धिं देतीति एत्थ छन्दो च पारिसुद्धि च छन्दपारिसुद्धि च छन्दपारिसुद्धि, तं देतीति सरूपेकसेसेन अत्थो दट्ठब्बो। इतराति अञ्ञेसं छन्दपारिसुद्धि। बिळालसङ्खलिका छन्दपारिसुद्धीति एत्थ बिळालसङ्खलिका नाम बिळालबन्धनं। तत्थ हि सङ्खलिकाय पठमवलयं दुतियवलयंयेव पापुणाति, न ततियं, एवमयम्पि छन्दपारिसुद्धि दायकेन यस्स दिन्ना, ततो अञ्ञत्थ न गच्छति, तस्मा सा बिळालसङ्खलिकसदिसत्ता ‘‘बिळालसङ्खलिका’’ति वुत्ता। बिळालसङ्खलिकाग्गहणञ्चेत्थ यासं कासञ्चि सङ्खलिकानं उपलक्खणमत्तन्ति दट्ठब्बं।
Pārisuddhidānepi chandadāne vuttasadisova vinicchayo, taṃ pana dentena paṭhamaṃ santī āpatti desetabbā. Na hi sāpattiko samāno ‘‘pārisuddhiṃ dammi, pārisuddhiṃ me hara, pārisuddhiṃ me ārocehī’’ti vattumarahati. ‘‘Santi saṅghassa karaṇīyānī’’ti vattabbe vacanavipallāsena ‘‘santi saṅghassa karaṇīya’’nti vuttaṃ. Tesañca attano ca chandapārisuddhiṃ detīti ettha chando ca pārisuddhi ca chandapārisuddhi ca chandapārisuddhi, taṃ detīti sarūpekasesena attho daṭṭhabbo. Itarāti aññesaṃ chandapārisuddhi. Biḷālasaṅkhalikā chandapārisuddhīti ettha biḷālasaṅkhalikā nāma biḷālabandhanaṃ. Tattha hi saṅkhalikāya paṭhamavalayaṃ dutiyavalayaṃyeva pāpuṇāti, na tatiyaṃ, evamayampi chandapārisuddhi dāyakena yassa dinnā, tato aññattha na gacchati, tasmā sā biḷālasaṅkhalikasadisattā ‘‘biḷālasaṅkhalikā’’ti vuttā. Biḷālasaṅkhalikāggahaṇañcettha yāsaṃ kāsañci saṅkhalikānaṃ upalakkhaṇamattanti daṭṭhabbaṃ.
१७३. पवारणादानेपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – तत्थ ‘‘छन्दं मे आरोचेही’’ति, इध पन ‘‘ममत्थाय पवारेही’’ति। तत्थ छन्दहारके सङ्घस्स हत्थं उपगतमत्तेयेव आगता होति। इध पन एवं दिन्नाय पवारणाय पवारणाहारकेन सङ्घं उपसङ्कमित्वा एवं पवारेतब्बं ‘‘तिस्सो, भन्ते, भिक्खु…पे॰… पटिकरिस्सामी’’ति। विमतिविनोदनियं ‘‘एवमेतं धारयामि, सुता खो पनायस्मन्तेहीति एत्थ ‘एवमेतं धारयामी’ति वत्वा उद्दिट्ठं खो आयस्मन्तो निदानं, सुता खो पनायस्मन्तेहि चत्तारो पाराजिका धम्मा’’तिआदिना वत्तब्बं। मातिकाट्ठकथायञ्हि एवमेव वुत्तं। सुतेनाति सुतपदेन।
173. Pavāraṇādānepi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – tattha ‘‘chandaṃ me ārocehī’’ti, idha pana ‘‘mamatthāya pavārehī’’ti. Tattha chandahārake saṅghassa hatthaṃ upagatamatteyeva āgatā hoti. Idha pana evaṃ dinnāya pavāraṇāya pavāraṇāhārakena saṅghaṃ upasaṅkamitvā evaṃ pavāretabbaṃ ‘‘tisso, bhante, bhikkhu…pe… paṭikarissāmī’’ti. Vimativinodaniyaṃ ‘‘evametaṃ dhārayāmi, sutā kho panāyasmantehīti ettha ‘evametaṃ dhārayāmī’ti vatvā uddiṭṭhaṃ kho āyasmanto nidānaṃ, sutā kho panāyasmantehi cattāro pārājikā dhammā’’tiādinā vattabbaṃ. Mātikāṭṭhakathāyañhi evameva vuttaṃ. Sutenāti sutapadena.
१७४. निदानुद्देसे अनिट्ठिते पातिमोक्खं निद्दिट्ठं नाम न होतीति आह ‘‘दुतियादीसु उद्देसेसू’’तिआदि।
174. Nidānuddese aniṭṭhite pātimokkhaṃ niddiṭṭhaṃ nāma na hotīti āha ‘‘dutiyādīsu uddesesū’’tiādi.
१७५. तीहिपि विधीहीति ओसारणकथनसरभञ्ञेहि। एत्थ च अत्थं भणितुकामताय वा भणापेतुकामताय वा सुत्तस्स ओतारणं ओसारणं नाम। तस्सेव अत्थप्पकासना कथनं नाम। केवलं पाठस्सेव सरेन भणनं सरभञ्ञं नाम। सज्झायं अधिट्ठहित्वाति ‘‘सज्झायं करोमी’’ति चित्तं उप्पादेत्वा। ओसारेत्वा पन कथेन्तेनाति सयमेव पाठं वत्वा पच्छा अत्थं कथेन्तेन। नवविधन्ति सङ्घगणपुग्गलेसु तयो, सुत्तुद्देसपारिसुद्धिअधिट्ठानवसेन तयो, चातुद्दसीपन्नरसीसामग्गिवसेन तयोति नवविधं। चतुब्बिधन्ति अधम्मेनवग्गादि चतुब्बिधं। दुविधन्ति भिक्खुभिक्खुनीनं पातिमोक्खवसेन दुविधं पातिमोक्खं। नवविधन्ति भिक्खूनं पञ्च, भिक्खुनीनं चत्तारोति नवविधं पातिमोक्खुद्देसं। कतिमीति कतिसद्दापेक्खं इत्थिलिङ्गं दट्ठब्बं।
175.Tīhipi vidhīhīti osāraṇakathanasarabhaññehi. Ettha ca atthaṃ bhaṇitukāmatāya vā bhaṇāpetukāmatāya vā suttassa otāraṇaṃ osāraṇaṃ nāma. Tasseva atthappakāsanā kathanaṃ nāma. Kevalaṃ pāṭhasseva sarena bhaṇanaṃ sarabhaññaṃ nāma. Sajjhāyaṃ adhiṭṭhahitvāti ‘‘sajjhāyaṃ karomī’’ti cittaṃ uppādetvā. Osāretvā pana kathentenāti sayameva pāṭhaṃ vatvā pacchā atthaṃ kathentena. Navavidhanti saṅghagaṇapuggalesu tayo, suttuddesapārisuddhiadhiṭṭhānavasena tayo, cātuddasīpannarasīsāmaggivasena tayoti navavidhaṃ. Catubbidhanti adhammenavaggādi catubbidhaṃ. Duvidhanti bhikkhubhikkhunīnaṃ pātimokkhavasena duvidhaṃ pātimokkhaṃ. Navavidhanti bhikkhūnaṃ pañca, bhikkhunīnaṃ cattāroti navavidhaṃ pātimokkhuddesaṃ. Katimīti katisaddāpekkhaṃ itthiliṅgaṃ daṭṭhabbaṃ.
उतुवस्सेयेवाति हेमन्तगिम्हेसुयेव। विञ्ञापेतीति एत्थ मनसा चिन्तेत्वा कायविकारकरणमेव विञ्ञापनन्ति दट्ठब्बं। पाळियं अञ्ञस्स दातब्बा पारिसुद्धीति पारिसुद्धिदायकेन पुन अञ्ञस्स भिक्खुनो सन्तिके दातब्बा। ‘‘भूतं एव सामणेरभावं आरोचेती’’ति वुत्तत्ता ऊनवीसतिवस्सकाले उपसम्पन्नस्स, अन्तिमवत्थुअज्झापन्नसिक्खापच्चक्खातकादीनं वा याव भिक्खुपटिञ्ञा वट्टति, ताव तेहि आहटापि छन्दपारिसुद्धि आगच्छति। यदा पन ते अत्तनो सामणेरादिभावं पटिजानन्ति, ततो पट्ठाय नागच्छतीति दस्सितन्ति दट्ठब्बं। पाळियम्पि (महाव॰ १६४) हि ‘‘दिन्नाय पारिसुद्धिया सङ्घप्पत्तो विब्भमति…पे॰… पण्डको पटिजानाति, तिरच्छानगतो पटिजानाति, उभतोब्यञ्जनको पटिजानाति, आहटा होति पारिसुद्धी’’ति वुत्तत्ता पण्डकादीनं भिक्खुपटिञ्ञाय वत्तमानकालेसु पन छन्दपारिसुद्धियाव आगमनं सिद्धमेव। तेनाह ‘‘एस नयो सब्बत्था’’ति। उम्मत्तकखित्तचित्तवेदनाट्टानं पन पकतत्ता अन्तरामग्गे उम्मत्तकादिभावे पटिञ्ञातेपि तेसं सङ्घप्पत्तमत्तेनेव छन्दादि आगच्छतीति दस्सेति।
Utuvasseyevāti hemantagimhesuyeva. Viññāpetīti ettha manasā cintetvā kāyavikārakaraṇameva viññāpananti daṭṭhabbaṃ. Pāḷiyaṃ aññassa dātabbā pārisuddhīti pārisuddhidāyakena puna aññassa bhikkhuno santike dātabbā. ‘‘Bhūtaṃ eva sāmaṇerabhāvaṃ ārocetī’’ti vuttattā ūnavīsativassakāle upasampannassa, antimavatthuajjhāpannasikkhāpaccakkhātakādīnaṃ vā yāva bhikkhupaṭiññā vaṭṭati, tāva tehi āhaṭāpi chandapārisuddhi āgacchati. Yadā pana te attano sāmaṇerādibhāvaṃ paṭijānanti, tato paṭṭhāya nāgacchatīti dassitanti daṭṭhabbaṃ. Pāḷiyampi (mahāva. 164) hi ‘‘dinnāya pārisuddhiyā saṅghappatto vibbhamati…pe… paṇḍako paṭijānāti, tiracchānagato paṭijānāti, ubhatobyañjanako paṭijānāti, āhaṭā hoti pārisuddhī’’ti vuttattā paṇḍakādīnaṃ bhikkhupaṭiññāya vattamānakālesu pana chandapārisuddhiyāva āgamanaṃ siddhameva. Tenāha ‘‘esa nayo sabbatthā’’ti. Ummattakakhittacittavedanāṭṭānaṃ pana pakatattā antarāmagge ummattakādibhāve paṭiññātepi tesaṃ saṅghappattamatteneva chandādi āgacchatīti dasseti.
भिक्खूनं हत्थपासन्ति इमिना गणपुग्गलेसु छन्दपारिसुद्धिया अनागमनं दस्सेति। ‘‘सङ्घप्पत्तो’’ति हि पाळियं (महाव॰ १६५) वुत्तं। सङ्घसन्निपाततो पठमं कातब्बं पुब्बकरणं सङ्घसन्निपाते कातब्बं पुब्बकिच्चन्ति दट्ठब्बं। पाळियं ‘‘नो चे अधिट्ठहेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति एत्थ असञ्चिच्च अस्सतिया अनापत्ति। यथा चेत्थ, एवं उपरिपि, यत्थ पन अचित्तकापत्ति अत्थि, तत्थ वक्खाम। पञ्ञत्तं होतीति इमिना न सापत्तिकेन उपोसथो कातब्बोति विसुं पटिक्खेपाभावेपि यथावुत्तसुत्तसामत्थियतो पञ्ञत्तमेवाति दस्सेति। इमिना एव नयेन ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं तथागतो अपरिसुद्धाय परिसाय उपोसथं करेय्य, पातिमोक्खं उद्दिसेय्या’’तिआदिसुत्तनयतोव (अ॰ नि॰ ८.२०; उदा॰ ४५; चूळव॰ ३८६) अलज्जीहि सद्धिं उपोसथकरणम्पि पटिक्खित्तमेव अलज्जीनिग्गहत्थत्ता सब्बसिक्खापदानन्ति दट्ठब्बं। पारिसुद्धिदानपञ्ञापनेनाति इमिना सापत्तिकेन पारिसुद्धिपि न दातब्बाति दीपितं होति।
Bhikkhūnaṃhatthapāsanti iminā gaṇapuggalesu chandapārisuddhiyā anāgamanaṃ dasseti. ‘‘Saṅghappatto’’ti hi pāḷiyaṃ (mahāva. 165) vuttaṃ. Saṅghasannipātato paṭhamaṃ kātabbaṃ pubbakaraṇaṃ saṅghasannipāte kātabbaṃ pubbakiccanti daṭṭhabbaṃ. Pāḷiyaṃ ‘‘no ce adhiṭṭhaheyya, āpatti dukkaṭassā’’ti ettha asañcicca assatiyā anāpatti. Yathā cettha, evaṃ uparipi, yattha pana acittakāpatti atthi, tattha vakkhāma. Paññattaṃ hotīti iminā na sāpattikena uposatho kātabboti visuṃ paṭikkhepābhāvepi yathāvuttasuttasāmatthiyato paññattamevāti dasseti. Iminā eva nayena ‘‘aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ tathāgato aparisuddhāya parisāya uposathaṃ kareyya, pātimokkhaṃ uddiseyyā’’tiādisuttanayatova (a. ni. 8.20; udā. 45; cūḷava. 386) alajjīhi saddhiṃ uposathakaraṇampi paṭikkhittameva alajjīniggahatthattā sabbasikkhāpadānanti daṭṭhabbaṃ. Pārisuddhidānapaññāpanenāti iminā sāpattikena pārisuddhipi na dātabbāti dīpitaṃ hoti.
१७६. उभोपि दुक्कटन्ति एत्थ सभागापत्तिभावं अजानित्वा केवलं आपत्तिनामेनेव देसेन्तस्स पटिग्गण्हन्तस्स च अचित्तकमेव दुक्कटं होतीति वदन्ति। यथा सङ्घो सभागापत्तिं आपन्नोति ञत्तिं ठपेत्वा उपोसथं कातुं लभति, एवं तयोपि ‘‘सुणन्तु मे, आयस्मन्ता, इमे भिक्खू सभागं आपत्तिं आपन्ना’’तिआदिना वुत्तनयानुसारेनेव गणञत्तिं ठपेत्वा द्वीहि अञ्ञमञ्ञं आरोचेत्वा उपोसथं कातुं वट्टति। एकेन पन सापत्तिकेन दूरं गन्त्वापि पटिकातुमेव वट्टति, असम्पापुणन्तेन ‘‘भिक्खू लभित्वा पटिकरिस्सामी’’ति उपोसथो कातब्बो, पटिकरित्वा च पुन उपोसथो कातब्बो । केनचि करणीयेन गन्त्वाति सीमापरिच्छेदतो बहिभूतं गामं वा अरञ्ञं वा गन्त्वाति अत्थो। एतेनेव उपोसथञत्तिया ठपनकाले समग्गा एव ते ञत्तिं ठपेसुन्ति सिद्धं। तेनेव पाळियं (महाव॰ १७२) ‘‘उद्दिट्ठं सुउद्दिट्ठ’’न्ति सब्बपन्नरसकेसुपि वुत्तं।
176.Ubhopi dukkaṭanti ettha sabhāgāpattibhāvaṃ ajānitvā kevalaṃ āpattināmeneva desentassa paṭiggaṇhantassa ca acittakameva dukkaṭaṃ hotīti vadanti. Yathā saṅgho sabhāgāpattiṃ āpannoti ñattiṃ ṭhapetvā uposathaṃ kātuṃ labhati, evaṃ tayopi ‘‘suṇantu me, āyasmantā, ime bhikkhū sabhāgaṃ āpattiṃ āpannā’’tiādinā vuttanayānusāreneva gaṇañattiṃ ṭhapetvā dvīhi aññamaññaṃ ārocetvā uposathaṃ kātuṃ vaṭṭati. Ekena pana sāpattikena dūraṃ gantvāpi paṭikātumeva vaṭṭati, asampāpuṇantena ‘‘bhikkhū labhitvā paṭikarissāmī’’ti uposatho kātabbo, paṭikaritvā ca puna uposatho kātabbo . Kenaci karaṇīyena gantvāti sīmāparicchedato bahibhūtaṃ gāmaṃ vā araññaṃ vā gantvāti attho. Eteneva uposathañattiyā ṭhapanakāle samaggā eva te ñattiṃ ṭhapesunti siddhaṃ. Teneva pāḷiyaṃ (mahāva. 172) ‘‘uddiṭṭhaṃ suuddiṭṭha’’nti sabbapannarasakesupi vuttaṃ.
सचे पन वुड्ढतरो होतीति पवारणदायको भिक्खु वुड्ढतरो होति। एवञ्हि तेन तस्सत्थाय पवारितं होतीति एत्थ एवं तेन अप्पवारितेपि तस्स सङ्घप्पत्तमत्तेन सङ्घस्स पवारणाकम्मं समग्गकम्ममेव होतीति दट्ठब्बं। तेन च भिक्खुनाति पवारणदायकेन भिक्खुना। बहूपि समानवस्सिका एकतो पवारेतुं लभन्तीति एकस्मिं संवच्छरे लद्धुपसम्पदताय समानुपसम्पदवस्सा सब्बे एकतो पवारेतुं लभन्तीति अत्थो।
Sace pana vuḍḍhataro hotīti pavāraṇadāyako bhikkhu vuḍḍhataro hoti. Evañhi tena tassatthāya pavāritaṃ hotīti ettha evaṃ tena appavāritepi tassa saṅghappattamattena saṅghassa pavāraṇākammaṃ samaggakammameva hotīti daṭṭhabbaṃ. Tena ca bhikkhunāti pavāraṇadāyakena bhikkhunā. Bahūpi samānavassikā ekato pavāretuṃ labhantīti ekasmiṃ saṃvacchare laddhupasampadatāya samānupasampadavassā sabbe ekato pavāretuṃ labhantīti attho.
एत्थ पन पण्डितेहि चिन्तेतब्बं विचारेतब्बं कारणं अत्थि, किं पन तन्ति? इदानि पातिमोक्खुद्देसकाले –
Ettha pana paṇḍitehi cintetabbaṃ vicāretabbaṃ kāraṇaṃ atthi, kiṃ pana tanti? Idāni pātimokkhuddesakāle –
‘‘सम्मज्जनी पदीपो च, उदकं आसनेन च।
‘‘Sammajjanī padīpo ca, udakaṃ āsanena ca;
उपोसथस्स एतानि, पुब्बकरणन्ति वुच्चति॥
Uposathassa etāni, pubbakaraṇanti vuccati.
‘‘छन्दपारिसुद्धिउतुक्खानं, भिक्खुगणना च ओवादो।
‘‘Chandapārisuddhiutukkhānaṃ, bhikkhugaṇanā ca ovādo;
उपोसथस्स एतानि, पुब्बकिच्चन्ति वुच्चति॥
Uposathassa etāni, pubbakiccanti vuccati.
‘‘उपोसथो यावतिका च भिक्खू कम्मप्पत्ता।
‘‘Uposatho yāvatikā ca bhikkhū kammappattā;
सभागापत्तियो च न विज्जन्ति।
Sabhāgāpattiyo ca na vijjanti;
वज्जनीया च पुग्गला तस्मिं न होन्ति।
Vajjanīyā ca puggalā tasmiṃ na honti;
पत्तकल्लन्ति वुच्चती’’ति॥ (महाव॰ अट्ठ॰ १६८) –
Pattakallanti vuccatī’’ti. (mahāva. aṭṭha. 168) –
इमा गाथायो धम्मज्झेसकेन पाठंयेव भणापेत्वा पातिमोक्खुद्देसको अत्थं कथेति। ततो पुब्बकरणपुब्बकिच्चानि सम्मा निट्ठापेत्वा ‘‘देसितापत्तिकस्स समग्गस्स भिक्खुसङ्घस्स अनुमतिया पातिमोक्खं उद्दिसितुं आराधनं करोमा’’ति इमं वाक्यं पाठमेव अज्झेसकेन भणापेत्वा अत्थं अवत्वाव ‘‘साधू’’ति वत्वा पातिमोक्खं उद्दिसति। पवारणायपि एसेव नयो। ‘‘पवारणाय एतानी’’ति च ‘‘पवारणं कातु’’न्ति च इमानि पदानियेव विसिट्ठानि।
Imā gāthāyo dhammajjhesakena pāṭhaṃyeva bhaṇāpetvā pātimokkhuddesako atthaṃ katheti. Tato pubbakaraṇapubbakiccāni sammā niṭṭhāpetvā ‘‘desitāpattikassa samaggassa bhikkhusaṅghassa anumatiyā pātimokkhaṃ uddisituṃ ārādhanaṃ karomā’’ti imaṃ vākyaṃ pāṭhameva ajjhesakena bhaṇāpetvā atthaṃ avatvāva ‘‘sādhū’’ti vatvā pātimokkhaṃ uddisati. Pavāraṇāyapi eseva nayo. ‘‘Pavāraṇāya etānī’’ti ca ‘‘pavāraṇaṃ kātu’’nti ca imāni padāniyeva visiṭṭhāni.
किं इमानि धम्मज्झेसकस्स वचनानि, उदाहु पातिमोक्खुद्देसकस्साति? किञ्चेत्थ – यदि धम्मज्झेसकस्स वचनानि, एवं सति गाथात्तयं वत्वा तासं अत्थम्पि सो एव कथेत्वा एतानि पुब्बकरणानि च एतानि पुब्बकिच्चानि च सङ्घेन कतानि, इदञ्च सङ्घस्स पत्तकल्लं समानीतं, तस्मा ‘‘उद्दिसतु, भन्ते, पातिमोक्ख’’न्ति तेनेव वत्तब्बं सिया। अथ पातिमोक्खुद्देसकस्स वचनानि, एवञ्च सति ‘‘सङ्घो, भन्ते, थेरं पातिमोक्खुद्देसं अज्झेसति, उद्दिसतु, भन्ते, थेरो पातिमोक्ख’’न्ति धम्मज्झेसकेन यावततियं अज्झोसापेत्वा ‘‘सम्मज्जनी…पे॰… वुच्चती’’ति गाथं वत्वा इति ‘‘अट्ठकथाचरियेहि वुत्तानि एतानि पुब्बकरणानि कतानी’’ति पुच्छित्वा धम्मज्झेसकेन ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘छन्दपारिसुद्धि …पे॰… वुच्चती’’ति गाथं वत्वा इति ‘‘अट्ठकथाचरियेहि वुत्तानि एतानि पुब्बकिच्चानि कतानी’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘उपोसथो…पे॰… वुच्चती’’ति गाथं वत्वा इति ‘‘अट्ठकथाचरियेहि वुत्तं इदं पत्तकल्लं समानीत’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘आम भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘पुब्बकरणपुब्बकिच्चानि सम्मा निट्ठापेत्वा पत्तकल्ले समानीते समग्गस्स भिक्खुसङ्घस्स अनुमतिया पातिमोक्खं उद्दिसितुं आराधनं मयं करोमा’’ति पातिमोक्खुद्देसकेन वत्तब्बं सिया, एवं सति अज्झेसकअज्झेसितब्बानं वचनं असङ्करतो जानितब्बं भवेय्याति।
Kiṃ imāni dhammajjhesakassa vacanāni, udāhu pātimokkhuddesakassāti? Kiñcettha – yadi dhammajjhesakassa vacanāni, evaṃ sati gāthāttayaṃ vatvā tāsaṃ atthampi so eva kathetvā etāni pubbakaraṇāni ca etāni pubbakiccāni ca saṅghena katāni, idañca saṅghassa pattakallaṃ samānītaṃ, tasmā ‘‘uddisatu, bhante, pātimokkha’’nti teneva vattabbaṃ siyā. Atha pātimokkhuddesakassa vacanāni, evañca sati ‘‘saṅgho, bhante, theraṃ pātimokkhuddesaṃ ajjhesati, uddisatu, bhante, thero pātimokkha’’nti dhammajjhesakena yāvatatiyaṃ ajjhosāpetvā ‘‘sammajjanī…pe… vuccatī’’ti gāthaṃ vatvā iti ‘‘aṭṭhakathācariyehi vuttāni etāni pubbakaraṇāni katānī’’ti pucchitvā dhammajjhesakena ‘‘āma, bhante’’ti vutte ‘‘chandapārisuddhi …pe… vuccatī’’ti gāthaṃ vatvā iti ‘‘aṭṭhakathācariyehi vuttāni etāni pubbakiccāni katānī’’ti pucchitvā ‘‘āma, bhante’’ti vutte ‘‘uposatho…pe… vuccatī’’ti gāthaṃ vatvā iti ‘‘aṭṭhakathācariyehi vuttaṃ idaṃ pattakallaṃ samānīta’’nti pucchitvā ‘‘āma bhante’’ti vutte ‘‘pubbakaraṇapubbakiccāni sammā niṭṭhāpetvā pattakalle samānīte samaggassa bhikkhusaṅghassa anumatiyā pātimokkhaṃ uddisituṃ ārādhanaṃ mayaṃ karomā’’ti pātimokkhuddesakena vattabbaṃ siyā, evaṃ sati ajjhesakaajjhesitabbānaṃ vacanaṃ asaṅkarato jānitabbaṃ bhaveyyāti.
एत्थ च गाथात्तयस्स अट्ठकथाचरियेहि वुत्तभावो अट्ठकथायमेव आगतो। पच्छिमवाक्यं पन नेव पाळियं, न अट्ठकथायं, न टीकादीसु दिस्सति। खुद्दसिक्खापकरणेपि –
Ettha ca gāthāttayassa aṭṭhakathācariyehi vuttabhāvo aṭṭhakathāyameva āgato. Pacchimavākyaṃ pana neva pāḷiyaṃ, na aṭṭhakathāyaṃ, na ṭīkādīsu dissati. Khuddasikkhāpakaraṇepi –
‘‘पुब्बकिच्चे च करणे।
‘‘Pubbakicce ca karaṇe;
पत्तकल्ले समानिते।
Pattakalle samānite;
सुत्तं उद्दिसति सङ्घो।
Suttaṃ uddisati saṅgho;
पञ्चधा सो विभावितो’’ति च॥
Pañcadhā so vibhāvito’’ti ca.
‘‘पुब्बकिच्चे च करणे।
‘‘Pubbakicce ca karaṇe;
पत्तकल्ले समानिते।
Pattakalle samānite;
ञत्तिं वत्वान सङ्घेन।
Ñattiṃ vatvāna saṅghena;
कत्तब्बेवं पवारणा’’ति च॥ –
Kattabbevaṃ pavāraṇā’’ti ca. –
वुत्तं, न वुत्तं तथा। मूलसिक्खापकरणेयेव तथा वुत्तं, तस्मा आचरियानं अत्तनोमति भवेय्य।
Vuttaṃ, na vuttaṃ tathā. Mūlasikkhāpakaraṇeyeva tathā vuttaṃ, tasmā ācariyānaṃ attanomati bhaveyya.
तत्थ ‘‘पुब्बकरणपुब्बकिच्चानि सम्मा निट्ठापेत्वा’’ति इमिना पुरिमगाथाद्वयस्स अत्थमेव कथेत्वा ततियगाथाय अत्थो न कथितो। ‘‘देसितापत्तिकस्सा’’ति इमिना च आपत्तिया देसितभावोयेव कथितो, न सब्बं पत्तकल्लं। आपत्तिया देसितभावे च सभागापत्तिया देसितभावोयेव पत्तकल्लस्मिं अन्तोगधो, न इतरो। वुत्तञ्हि कङ्खावितरणियं (कङ्खा॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना) ‘‘एतासु हि सभागापत्तीसु अविज्जमानासु, विसभागापत्तीसु विज्जमानासुपि पत्तकल्लं होतियेवा’’ति। ‘‘पुब्बकरणपुब्बकिच्चानि सम्मा निट्ठापेत्वा देसितापत्तिकस्स समग्गस्स भिक्खुसङ्घस्स अनुमतिया पातिमोक्खं उद्दिसितुं आराधनं करोमा’’ति एत्तकेयेव वुत्ते अवसेसानि तीणि पत्तकल्लङ्गानि। सेय्यथिदं – उपोसथो, यावतिका च भिक्खू कम्मप्पत्ता, वज्जनीया च पुग्गला तस्मिं न होन्तीति (महाव॰ अट्ठ॰ १६८)। तेसु असन्तेसुपि उपोसथो कातब्बोति आपज्जति, न पन कातब्बो। तेन वुत्तं ‘‘न, भिक्खवे, अनुपोसथे उपोसथो कातब्बो, यो करेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव॰ १८३) च, ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, चतुन्नं पातिमोक्खं उद्दिसितु’’न्ति (महाव॰ १६८) च, ‘‘न, भिक्खवे, सगहट्ठाय परिसाय पातिमोक्खं उद्दिसितब्ब’’न्तिआदि (महाव॰ १५४) च, तस्मा उपोसथदिवसेसु सङ्घे सन्निपतिते सचे पुब्बेव सम्मतो धम्मज्झेसको अत्थि, इच्चेतं कुसलं। नो चे, एकं ब्यत्तं पटिबलं भिक्खुं सङ्घेन सम्मन्नापेत्वा तेन धम्मज्झेसकेन पातिमोक्खुद्देसकं उपसङ्कमित्वा एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा उक्कुटिकं निसीदित्वा अञ्जलिं पग्गहेत्वा एवमस्स वचनीयो – सङ्घो, भन्ते, थेरं पातिमोक्खुद्देसं अज्झेसति, उद्दिसतु थेरो पातिमोक्खं। दुतियम्पि, भन्ते, सङ्घो…पे॰… ततियम्पि, भन्ते, सङ्घो…पे॰… उद्दिसतु थेरो पातिमोक्खन्ति तिक्खत्तुं याचापेत्वा ततो पातिमोक्खुद्देसकेन –
Tattha ‘‘pubbakaraṇapubbakiccāni sammā niṭṭhāpetvā’’ti iminā purimagāthādvayassa atthameva kathetvā tatiyagāthāya attho na kathito. ‘‘Desitāpattikassā’’ti iminā ca āpattiyā desitabhāvoyeva kathito, na sabbaṃ pattakallaṃ. Āpattiyā desitabhāve ca sabhāgāpattiyā desitabhāvoyeva pattakallasmiṃ antogadho, na itaro. Vuttañhi kaṅkhāvitaraṇiyaṃ (kaṅkhā. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘etāsu hi sabhāgāpattīsu avijjamānāsu, visabhāgāpattīsu vijjamānāsupi pattakallaṃ hotiyevā’’ti. ‘‘Pubbakaraṇapubbakiccāni sammā niṭṭhāpetvā desitāpattikassa samaggassa bhikkhusaṅghassa anumatiyā pātimokkhaṃ uddisituṃ ārādhanaṃ karomā’’ti ettakeyeva vutte avasesāni tīṇi pattakallaṅgāni. Seyyathidaṃ – uposatho, yāvatikā ca bhikkhū kammappattā, vajjanīyā ca puggalā tasmiṃ na hontīti (mahāva. aṭṭha. 168). Tesu asantesupi uposatho kātabboti āpajjati, na pana kātabbo. Tena vuttaṃ ‘‘na, bhikkhave, anuposathe uposatho kātabbo, yo kareyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (mahāva. 183) ca, ‘‘anujānāmi, bhikkhave, catunnaṃ pātimokkhaṃ uddisitu’’nti (mahāva. 168) ca, ‘‘na, bhikkhave, sagahaṭṭhāya parisāya pātimokkhaṃ uddisitabba’’ntiādi (mahāva. 154) ca, tasmā uposathadivasesu saṅghe sannipatite sace pubbeva sammato dhammajjhesako atthi, iccetaṃ kusalaṃ. No ce, ekaṃ byattaṃ paṭibalaṃ bhikkhuṃ saṅghena sammannāpetvā tena dhammajjhesakena pātimokkhuddesakaṃ upasaṅkamitvā ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā ukkuṭikaṃ nisīditvā añjaliṃ paggahetvā evamassa vacanīyo – saṅgho, bhante, theraṃ pātimokkhuddesaṃ ajjhesati, uddisatu thero pātimokkhaṃ. Dutiyampi, bhante, saṅgho…pe… tatiyampi, bhante, saṅgho…pe… uddisatu thero pātimokkhanti tikkhattuṃ yācāpetvā tato pātimokkhuddesakena –
‘‘सम्मज्जनी पदीपो च, उदकं आसनेन च।
‘‘Sammajjanī padīpo ca, udakaṃ āsanena ca;
उपोसथस्स एतानि, पुब्बकरणन्ति वुच्चतीति॥ (महाव॰ अट्ठ॰ १६८; कङ्खा॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना) –
Uposathassa etāni, pubbakaraṇanti vuccatīti. (mahāva. aṭṭha. 168; kaṅkhā. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) –
अट्ठकथाचरियेहि वुत्तानि चत्तारि पुब्बकरणानि, किं तानि कतानी’’ति पुच्छिते धम्मज्झेसकेन ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते पुन पातिमोक्खुद्देसकेन –
Aṭṭhakathācariyehi vuttāni cattāri pubbakaraṇāni, kiṃ tāni katānī’’ti pucchite dhammajjhesakena ‘‘āma, bhante’’ti vutte puna pātimokkhuddesakena –
‘‘छन्दपारिसुद्धिउतुक्खानं, भिक्खुगणना च ओवादो।
‘‘Chandapārisuddhiutukkhānaṃ, bhikkhugaṇanā ca ovādo;
उपोसथस्स एतानि, पुब्बकिच्चन्ति वुच्चतीति॥ (महाव॰ अट्ठ॰ १६८; कङ्खा॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना) –
Uposathassa etāni, pubbakiccanti vuccatīti. (mahāva. aṭṭha. 168; kaṅkhā. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) –
अट्ठकथाचरियेहि वुत्तानि पञ्च पुब्बकिच्चानि, किं तानि कतानी’’ति पुच्छिते धम्मज्झेसकेन ‘‘आम भन्ते’’ति वुत्ते पुन पातिमोक्खुद्देसकेन –
Aṭṭhakathācariyehi vuttāni pañca pubbakiccāni, kiṃ tāni katānī’’ti pucchite dhammajjhesakena ‘‘āma bhante’’ti vutte puna pātimokkhuddesakena –
‘‘उपोसथो यावतिका च भिक्खू कम्मप्पत्ता।
‘‘Uposatho yāvatikā ca bhikkhū kammappattā;
सभागापत्तियो च न विज्जन्ति।
Sabhāgāpattiyo ca na vijjanti;
वज्जनीया च पुग्गला तस्मिं न होन्ति।
Vajjanīyā ca puggalā tasmiṃ na honti;
पत्तकल्लन्ति वुच्चतीति॥ (महाव॰ अट्ठ॰ १६८; कङ्खा अट्ठ॰ निदानवण्णना) –
Pattakallanti vuccatīti. (mahāva. aṭṭha. 168; kaṅkhā aṭṭha. nidānavaṇṇanā) –
अट्ठकथाचरियेहि वुत्तानि चत्तारि पत्तकल्लङ्गानि, किं तानि समानीतानी’’ति पुच्छिते धम्मज्झेसकेन ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते पुन पातिमोक्खुद्देसको ‘‘पुब्बकरणपुब्बकिच्चानि सम्मा निट्ठापेत्वा पत्तकल्लङ्गे समानीते सङ्घस्स अनुमतिया पातिमोक्खं उद्दिसिस्सामा’’ति वत्वा ‘‘साधु साधू’’ति भिक्खुसङ्घेन सम्पटिच्छिते ‘‘सुणातु मे, भन्ते, सङ्घो’’तिआदिना पातिमोक्खुद्देसको पातिमोक्खं उद्दिसतीति अयमम्हाकं खन्ति।
Aṭṭhakathācariyehi vuttāni cattāri pattakallaṅgāni, kiṃ tāni samānītānī’’ti pucchite dhammajjhesakena ‘‘āma, bhante’’ti vutte puna pātimokkhuddesako ‘‘pubbakaraṇapubbakiccāni sammā niṭṭhāpetvā pattakallaṅge samānīte saṅghassa anumatiyā pātimokkhaṃ uddisissāmā’’ti vatvā ‘‘sādhu sādhū’’ti bhikkhusaṅghena sampaṭicchite ‘‘suṇātu me, bhante, saṅgho’’tiādinā pātimokkhuddesako pātimokkhaṃ uddisatīti ayamamhākaṃ khanti.
एत्थ च ‘‘धम्मज्झेसकेन…पे॰… एवमस्स वचनीयो’’ति वुत्तं, सो धम्मज्झेसकेन वचनीयभावो कथं वेदितब्बोति? ‘‘न, भिक्खवे, सङ्घमज्झे अनज्झिट्ठेन पातिमोक्खं उद्दिसितब्बं, यो उद्दिसेय्य, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति (महाव॰ १५४) वचनतोति। ‘‘सङ्घेन सम्मन्नापेत्वा’’ति वुत्तं, तं कथन्ति? ‘‘अज्झेसना चेत्थ सङ्घेन सम्मतधम्मज्झेसकायत्ता वा सङ्घत्थेरायत्ता वा’’ति अट्ठकथायं वुत्तत्ता। ‘‘सङ्घो, भन्ते, थेरं पातिमोक्खुद्देसं अज्झेसति, उद्दिसतु, भन्ते, थेरो पातिमोक्ख’’न्ति अयं अज्झेसनाकारो कुतो लब्भतीति? पाळितो। पाळियञ्हि (महाव॰ १५५) ‘‘ते थेरं अज्झेसन्ति, उद्दिसतु, भन्ते, थेरो पातिमोक्ख’’न्ति आगतो।
Ettha ca ‘‘dhammajjhesakena…pe… evamassa vacanīyo’’ti vuttaṃ, so dhammajjhesakena vacanīyabhāvo kathaṃ veditabboti? ‘‘Na, bhikkhave, saṅghamajjhe anajjhiṭṭhena pātimokkhaṃ uddisitabbaṃ, yo uddiseyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (mahāva. 154) vacanatoti. ‘‘Saṅghena sammannāpetvā’’ti vuttaṃ, taṃ kathanti? ‘‘Ajjhesanā cettha saṅghena sammatadhammajjhesakāyattā vā saṅghattherāyattā vā’’ti aṭṭhakathāyaṃ vuttattā. ‘‘Saṅgho, bhante, theraṃ pātimokkhuddesaṃ ajjhesati, uddisatu, bhante, thero pātimokkha’’nti ayaṃ ajjhesanākāro kuto labbhatīti? Pāḷito. Pāḷiyañhi (mahāva. 155) ‘‘te theraṃ ajjhesanti, uddisatu, bhante, thero pātimokkha’’nti āgato.
सचे पन धम्मज्झेसको वुड्ढतरो, पातिमोक्खुद्देसको नवको, ‘‘सङ्घो, आवुसो, आयस्मन्तं पातिमोक्खुद्देसं अज्झेसति, उद्दिसतु आयस्मा पातिमोक्ख’’न्ति वत्तब्बं। तं कुतो लब्भति? पाळितोयेव। पाळियञ्हि (महाव॰ १५५) ‘‘एतेनेव उपायेन याव सङ्घनवकं अज्झेसन्ति उद्दिसतु आयस्मा पातिमोक्ख’’न्ति आगतो। ततो ‘‘पातिमोक्खुद्देसकेन सम्मज्जनी…पे॰… पुच्छिते धम्मज्झेसकेन ‘आम, भन्ते’ति वुत्ते’’ति इदं कुतो लब्भतीति? पाळितो अट्ठकथातो च। निदानपाळियम्पि हि ‘‘किं सङ्घस्स पुब्बकिच्च’’न्ति आगतं, अट्ठकथायम्पि (कङ्खा॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना) ‘‘किं सङ्घस्स पुब्बकिच्चन्ति सङ्घो उपोसथं करेय्याति…पे॰… एवं द्वीहि नामेहि नवविधं पुब्बकिच्चं दस्सितं, किं तं कतन्ति पुच्छती’’ति आगतन्ति।
Sace pana dhammajjhesako vuḍḍhataro, pātimokkhuddesako navako, ‘‘saṅgho, āvuso, āyasmantaṃ pātimokkhuddesaṃ ajjhesati, uddisatu āyasmā pātimokkha’’nti vattabbaṃ. Taṃ kuto labbhati? Pāḷitoyeva. Pāḷiyañhi (mahāva. 155) ‘‘eteneva upāyena yāva saṅghanavakaṃ ajjhesanti uddisatu āyasmā pātimokkha’’nti āgato. Tato ‘‘pātimokkhuddesakena sammajjanī…pe… pucchite dhammajjhesakena ‘āma, bhante’ti vutte’’ti idaṃ kuto labbhatīti? Pāḷito aṭṭhakathāto ca. Nidānapāḷiyampi hi ‘‘kiṃ saṅghassa pubbakicca’’nti āgataṃ, aṭṭhakathāyampi (kaṅkhā. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) ‘‘kiṃ saṅghassa pubbakiccanti saṅgho uposathaṃ kareyyāti…pe… evaṃ dvīhi nāmehi navavidhaṃ pubbakiccaṃ dassitaṃ, kiṃ taṃ katanti pucchatī’’ti āgatanti.
ननु चेतं अन्तोनिदानेयेव आगतं, अथ कस्मा पातिमोक्खुद्देसकेन पुब्बभागे वत्तब्बन्ति? सच्चं, तथापि तदनुलोमतो जानितब्बतो वत्तब्बं। अट्ठकथायञ्हि इमा गाथायो सम्मज्जनादीनं पुब्बकरणादिभावञापकभावेनेव वुत्ता, न पातिमोक्खारम्भकाले भणितब्बभावेन। अथ च पन इदानि भणन्ति, एवं सन्ते किमत्थं भणन्तीति चिन्तायं अन्तोनिदाने ‘‘किं सङ्घस्स पुब्बकिच्च’’न्ति वुत्तपुच्छानुलोमेन पुब्बकरणादीनं निट्ठभावपुच्छनत्थं भणन्तीति जानितब्बं। वुत्तञ्हि ‘‘एवं वुत्तं चतुब्बिधं पुब्बकरणं कत्वाव उपोसथो कातब्बो’’ति (वि॰ सङ्ग॰ अट्ठ॰ १७७), तस्मा पाळिअट्ठकथानुलोमतो इमिना अनुक्कमेन कते सति धम्मज्झेसको पञ्ञायति, तस्स अज्झेसनाकारो पञ्ञायति, पातिमोक्खुद्देसको पञ्ञायति, तस्स पुब्बकरणादीनं निट्ठभावपुच्छनं पञ्ञायति, धम्मज्झेसकस्स विस्सज्जनं पञ्ञायति, तानि निट्ठापेत्वा पातिमोक्खुद्देसकस्स पातिमोक्खं उद्दिसितुं पटिञ्ञा पञ्ञायति, एवं इमेसं गाथावाक्यानं वचने पयोजनं पञ्ञायतीति कत्वा पण्डितेहि विनयञ्ञूहि चिरपटिच्छन्नो अयं कथामग्गो पटिपज्जितब्बोति। पवारणायपि एसेव नयो।
Nanu cetaṃ antonidāneyeva āgataṃ, atha kasmā pātimokkhuddesakena pubbabhāge vattabbanti? Saccaṃ, tathāpi tadanulomato jānitabbato vattabbaṃ. Aṭṭhakathāyañhi imā gāthāyo sammajjanādīnaṃ pubbakaraṇādibhāvañāpakabhāveneva vuttā, na pātimokkhārambhakāle bhaṇitabbabhāvena. Atha ca pana idāni bhaṇanti, evaṃ sante kimatthaṃ bhaṇantīti cintāyaṃ antonidāne ‘‘kiṃ saṅghassa pubbakicca’’nti vuttapucchānulomena pubbakaraṇādīnaṃ niṭṭhabhāvapucchanatthaṃ bhaṇantīti jānitabbaṃ. Vuttañhi ‘‘evaṃ vuttaṃ catubbidhaṃ pubbakaraṇaṃ katvāva uposatho kātabbo’’ti (vi. saṅga. aṭṭha. 177), tasmā pāḷiaṭṭhakathānulomato iminā anukkamena kate sati dhammajjhesako paññāyati, tassa ajjhesanākāro paññāyati, pātimokkhuddesako paññāyati, tassa pubbakaraṇādīnaṃ niṭṭhabhāvapucchanaṃ paññāyati, dhammajjhesakassa vissajjanaṃ paññāyati, tāni niṭṭhāpetvā pātimokkhuddesakassa pātimokkhaṃ uddisituṃ paṭiññā paññāyati, evaṃ imesaṃ gāthāvākyānaṃ vacane payojanaṃ paññāyatīti katvā paṇḍitehi vinayaññūhi cirapaṭicchanno ayaṃ kathāmaggo paṭipajjitabboti. Pavāraṇāyapi eseva nayo.
पाळियट्ठकथादीनञ्हि , अनुरूपं इमं नयं।
Pāḷiyaṭṭhakathādīnañhi , anurūpaṃ imaṃ nayaṃ;
पुनप्पुनं चिन्तयन्तु, पण्डिता विनयञ्ञुनो॥
Punappunaṃ cintayantu, paṇḍitā vinayaññuno.
पुनप्पुनं चिन्तयित्वा, युत्तं चे धारयन्तु तं।
Punappunaṃ cintayitvā, yuttaṃ ce dhārayantu taṃ;
नो चे युत्तं छड्डयन्तु, सम्मासम्बुद्धसावकाति॥
No ce yuttaṃ chaḍḍayantu, sammāsambuddhasāvakāti.
इति विनयसङ्गहसंवण्णनाभूते विनयालङ्कारे
Iti vinayasaṅgahasaṃvaṇṇanābhūte vinayālaṅkāre
उपोसथपवारणाविनिच्छयकथालङ्कारो नाम
Uposathapavāraṇāvinicchayakathālaṅkāro nāma
पञ्चवीसतिमो परिच्छेदो।
Pañcavīsatimo paricchedo.
