| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
१०. उपोसथसुत्तवण्णना
10. Uposathasuttavaṇṇanā
७१. दसमे तदहुपोसथेति तस्मिं अहु उपोसथे तं दिवसं उपोसथे, पन्नरसिकउपोसथदिवसेति वुत्तं होति। उपसङ्कमीति उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय गन्धमालादिहत्था उपसङ्कमि। हन्दाति ववस्सग्गत्थे निपातो। दिवा दिवस्साति दिवसस्स दिवा नाम मज्झन्हो, इमस्मिं ठिते मज्झन्हिके कालेति अत्थो। कुतो नु त्वं आगच्छसीति किं करोन्ती विचरसीति पुच्छति। गोपालकुपोसथोति गोपालकेहि सद्धिं उपवसनउपोसथो। निगण्ठुपोसथोति निगण्ठानं उपवसनउपोसथो। अरियुपोसथोति अरियानं उपवसनउपोसथो। सेय्यथापि विसाखेति यथा नाम, विसाखे। सायन्हसमये सामिकानं गावो निय्यातेत्वाति गोपालका हि देवसिकवेतनेन वा पञ्चाहदसाहअद्धमासमासछमाससंवच्छरपरिच्छेदेन वा गावो गहेत्वा रक्खन्ति। इध पन देवसिकवेतनेन रक्खन्तं सन्धायेतं वुत्तं – निय्यातेत्वाति पटिच्छापेत्वा ‘‘एता वो गावो’’ति दत्वा। इति पटिसञ्चिक्खतीति अत्तनो गेहं गन्त्वा भुञ्जित्वा मञ्चे निपन्नो एवं पच्चवेक्खति। अभिज्झासहगतेनाति तण्हाय सम्पयुत्तेन। एवं खो, विसाखे, गोपालकुपोसथो होतीति अरियुपोसथोव अयं, अपरिसुद्धवितक्कताय पन गोपालकउपोसथट्ठाने ठितो। न महप्फलोति विपाकफलेन न महप्फलो। न महानिसंसोति विपाकानिसंसेन न महानिसंसो। न महाजुतिकोति विपाकोभासेन न महाओभासो। न महाविप्फारोति विपाकविप्फारस्स अमहन्तताय न महाविप्फारो।
71. Dasame tadahuposatheti tasmiṃ ahu uposathe taṃ divasaṃ uposathe, pannarasikauposathadivaseti vuttaṃ hoti. Upasaṅkamīti uposathaṅgāni adhiṭṭhāya gandhamālādihatthā upasaṅkami. Handāti vavassaggatthe nipāto. Divā divassāti divasassa divā nāma majjhanho, imasmiṃ ṭhite majjhanhike kāleti attho. Kuto nu tvaṃ āgacchasīti kiṃ karontī vicarasīti pucchati. Gopālakuposathoti gopālakehi saddhiṃ upavasanauposatho. Nigaṇṭhuposathoti nigaṇṭhānaṃ upavasanauposatho. Ariyuposathoti ariyānaṃ upavasanauposatho. Seyyathāpi visākheti yathā nāma, visākhe. Sāyanhasamayesāmikānaṃ gāvo niyyātetvāti gopālakā hi devasikavetanena vā pañcāhadasāhaaddhamāsamāsachamāsasaṃvaccharaparicchedena vā gāvo gahetvā rakkhanti. Idha pana devasikavetanena rakkhantaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ – niyyātetvāti paṭicchāpetvā ‘‘etā vo gāvo’’ti datvā. Itipaṭisañcikkhatīti attano gehaṃ gantvā bhuñjitvā mañce nipanno evaṃ paccavekkhati. Abhijjhāsahagatenāti taṇhāya sampayuttena. Evaṃ kho, visākhe, gopālakuposatho hotīti ariyuposathova ayaṃ, aparisuddhavitakkatāya pana gopālakauposathaṭṭhāne ṭhito. Na mahapphaloti vipākaphalena na mahapphalo. Na mahānisaṃsoti vipākānisaṃsena na mahānisaṃso. Na mahājutikoti vipākobhāsena na mahāobhāso. Na mahāvipphāroti vipākavipphārassa amahantatāya na mahāvipphāro.
समणजातिकाति समणायेव। परं योजनसतन्ति योजनसतं अतिक्कमित्वा ततो परं। तेसु दण्डं निक्खिपाहीति तेसु योजनसततो परभागेसु ठितेसु सत्तेसु दण्डं निक्खिप, निक्खित्तदण्डो होहि। नाहं क्वचनि कस्सचि किञ्चनतस्मिन्ति अहं कत्थचि कस्सचि परस्स किञ्चनतस्मिं न होमि। किञ्चनं वुच्चति पलिबोधो, पलिबोधो न होमीति वुत्तं होति। न च मम क्वचनि कत्थचि किञ्चनतत्थीति ममापि क्वचनि अन्तो वा बहिद्धा वा कत्थचि एकपरिक्खारेपि किञ्चनता नत्थि, पलिबोधो नत्थि, छिन्नपलिबोधोहमस्मीति वुत्तं होति। भोगेति मञ्चपीठयागुभत्तादयो। अदिन्नंयेव परिभुञ्जतीति पुनदिवसे मञ्चे निपज्जन्तोपि पीठे निसीदन्तोपि यागुं पिवन्तोपि भत्तं भुञ्जन्तोपि ते भोगे अदिन्नेयेव परिभुञ्जति। न महप्फलोति निप्फलो। ब्यञ्जनमेव हि एत्थ सावसेसं, अत्थो पन निरवसेसो। एवं उपवुत्थस्स हि उपोसथस्स अप्पमत्तकम्पि विपाकफलं इट्ठं कन्तं मनापं नाम नत्थि। तस्मा निप्फलोत्वेव वेदितब्बो। सेसपदेसुपि एसेव नयो।
Samaṇajātikāti samaṇāyeva. Paraṃ yojanasatanti yojanasataṃ atikkamitvā tato paraṃ. Tesu daṇḍaṃ nikkhipāhīti tesu yojanasatato parabhāgesu ṭhitesu sattesu daṇḍaṃ nikkhipa, nikkhittadaṇḍo hohi. Nāhaṃ kvacani kassaci kiñcanatasminti ahaṃ katthaci kassaci parassa kiñcanatasmiṃ na homi. Kiñcanaṃ vuccati palibodho, palibodho na homīti vuttaṃ hoti. Na ca mama kvacani katthaci kiñcanatatthīti mamāpi kvacani anto vā bahiddhā vā katthaci ekaparikkhārepi kiñcanatā natthi, palibodho natthi, chinnapalibodhohamasmīti vuttaṃ hoti. Bhogeti mañcapīṭhayāgubhattādayo. Adinnaṃyeva paribhuñjatīti punadivase mañce nipajjantopi pīṭhe nisīdantopi yāguṃ pivantopi bhattaṃ bhuñjantopi te bhoge adinneyeva paribhuñjati. Na mahapphaloti nipphalo. Byañjanameva hi ettha sāvasesaṃ, attho pana niravaseso. Evaṃ upavutthassa hi uposathassa appamattakampi vipākaphalaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ nāma natthi. Tasmā nipphalotveva veditabbo. Sesapadesupi eseva nayo.
उपक्किलिट्ठस्स चित्तस्साति इदं कस्मा आह? संकिलिट्ठेन हि चित्तेन उपवुत्थो उपोसथो न महप्फलो होतीति दस्सितत्ता विसुद्धेन चित्तेन उपवुत्थस्स महप्फलता अनुञ्ञाता होति। तस्मा येन कम्मट्ठानेन चित्तं विसुज्झति, तं चित्तविसोधनकम्मट्ठानं दस्सेतुं इदमाह । तत्थ उपक्कमेनाति पच्चत्तपुरिसकारेन, उपायेन वा। तथागतं अनुस्सरतीति अट्ठहि कारणेहि तथागतगुणे अनुस्सरति। एत्थ हि इतिपि सो भगवाति सो भगवा इतिपि सीलेन, इतिपि समाधिनाति सब्बे लोकियलोकुत्तरा बुद्धगुणा सङ्गहिता। अरहन्तिआदीहि पाटियेक्कगुणाव निद्दिट्ठा। तथागतं अनुस्सरतो चित्तं पसीदतीति लोकियलोकुत्तरे तथागतगुणे अनुस्सरन्तस्स चित्तुप्पादो पसन्नो होति।
Upakkiliṭṭhassa cittassāti idaṃ kasmā āha? Saṃkiliṭṭhena hi cittena upavuttho uposatho na mahapphalo hotīti dassitattā visuddhena cittena upavutthassa mahapphalatā anuññātā hoti. Tasmā yena kammaṭṭhānena cittaṃ visujjhati, taṃ cittavisodhanakammaṭṭhānaṃ dassetuṃ idamāha . Tattha upakkamenāti paccattapurisakārena, upāyena vā. Tathāgataṃ anussaratīti aṭṭhahi kāraṇehi tathāgataguṇe anussarati. Ettha hi itipi so bhagavāti so bhagavā itipi sīlena, itipi samādhināti sabbe lokiyalokuttarā buddhaguṇā saṅgahitā. Arahantiādīhi pāṭiyekkaguṇāva niddiṭṭhā. Tathāgataṃ anussarato cittaṃ pasīdatīti lokiyalokuttare tathāgataguṇe anussarantassa cittuppādo pasanno hoti.
चित्तस्स उपक्किलेसाति पञ्च नीवरणा। कक्कन्ति आमलककक्कं। तज्जं वायामन्ति तज्जातिकं तदनुच्छविकं कक्केन मक्खनघंसनधोवनवायामं। परियोदपना होतीति सुद्धभावकरणं होति। किलिट्ठस्मिं हि सीसे पसाधनं पसाधेत्वा नक्खत्तं कीळमानो न सोभति, परिसुद्धे पन तस्मिं पसाधनं पसाधेत्वा नक्खत्तं कीळमानो सोभति, एवमेव किलिट्ठचित्तेन उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय उपोसथो उपवुत्थो न महप्फलो होति, परिसुद्धेन पन चित्तेन उपोसथङ्गानि अधिट्ठाय उपवुत्थो उपोसथो महप्फलो होतीति अधिप्पायेन एवमाह। ब्रह्मुपोसथं उपवसतीति ब्रह्मा वुच्चति सम्मासम्बुद्धो, तस्स गुणानुस्सरणवसेन अयं उपोसथो ब्रह्मुपोसथो नाम, तं उपवसति। ब्रह्मुना सद्धिं संवसतीति सम्मासम्बुद्धेन सद्धिं संवसति। ब्रह्मञ्चस्स आरब्भाति सम्मासम्बुद्धं आरब्भ।
Cittassa upakkilesāti pañca nīvaraṇā. Kakkanti āmalakakakkaṃ. Tajjaṃ vāyāmanti tajjātikaṃ tadanucchavikaṃ kakkena makkhanaghaṃsanadhovanavāyāmaṃ. Pariyodapanā hotīti suddhabhāvakaraṇaṃ hoti. Kiliṭṭhasmiṃ hi sīse pasādhanaṃ pasādhetvā nakkhattaṃ kīḷamāno na sobhati, parisuddhe pana tasmiṃ pasādhanaṃ pasādhetvā nakkhattaṃ kīḷamāno sobhati, evameva kiliṭṭhacittena uposathaṅgāni adhiṭṭhāya uposatho upavuttho na mahapphalo hoti, parisuddhena pana cittena uposathaṅgāni adhiṭṭhāya upavuttho uposatho mahapphalo hotīti adhippāyena evamāha. Brahmuposathaṃ upavasatīti brahmā vuccati sammāsambuddho, tassa guṇānussaraṇavasena ayaṃ uposatho brahmuposatho nāma, taṃ upavasati. Brahmunā saddhiṃ saṃvasatīti sammāsambuddhena saddhiṃ saṃvasati. Brahmañcassaārabbhāti sammāsambuddhaṃ ārabbha.
धम्मं अनुस्सरतीति सहतन्तिकं लोकुत्तरधम्मं अनुस्सरति। सोत्तिन्ति कुरुविन्दकसोत्तिं। कुरुविन्दकपासाणचुण्णेन हि सद्धिं लाखं योजेत्वा मणिके कत्वा विज्झित्वा सुत्तेन आवुणित्वा तं मणि कलापपन्तिं उभतो गहेत्वा पिट्ठिं घंसेन्ति, तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘सोत्तिञ्च पटिच्चा’’ति। चुण्णन्ति न्हानीयचुण्णं। तज्जं वायामन्ति उब्बट्टनघंसनधोवनादिकं तदनुरूपवायामं। धम्मुपोसथन्ति सहतन्तिकं नवलोकुत्तरधम्मं आरब्भ उपवुत्थत्ता अयं उपोसथो ‘‘धम्मुपोसथो’’ति वुत्तो। इधापि परियोदपनाति पदे ठत्वा पुरिमनयेनेव योजना कातब्बा।
Dhammaṃ anussaratīti sahatantikaṃ lokuttaradhammaṃ anussarati. Sottinti kuruvindakasottiṃ. Kuruvindakapāsāṇacuṇṇena hi saddhiṃ lākhaṃ yojetvā maṇike katvā vijjhitvā suttena āvuṇitvā taṃ maṇi kalāpapantiṃ ubhato gahetvā piṭṭhiṃ ghaṃsenti, taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘sottiñca paṭiccā’’ti. Cuṇṇanti nhānīyacuṇṇaṃ. Tajjaṃ vāyāmanti ubbaṭṭanaghaṃsanadhovanādikaṃ tadanurūpavāyāmaṃ. Dhammuposathanti sahatantikaṃ navalokuttaradhammaṃ ārabbha upavutthattā ayaṃ uposatho ‘‘dhammuposatho’’ti vutto. Idhāpi pariyodapanāti pade ṭhatvā purimanayeneva yojanā kātabbā.
सङ्घं अनुस्सरतीति अट्ठन्नं अरियपुग्गलानं गुणे अनुस्सरति। उस्मञ्च पटिच्चाति द्वे तयो वारे गाहापितं उसुमं पटिच्च। उसञ्चातिपि पाठो, अयमेवत्थो । खारन्ति छारिकं। गोमयन्ति गोमुत्तं वा अजलण्डिका वा। परियोदपनाति इधापि पुरिमनयेनेव योजना कातब्बा। सङ्घुपोसथन्ति अट्ठन्नं अरियपुग्गलानं गुणे आरब्भ उपवुत्थत्ता अयं उपोसथो ‘‘सङ्घुपोसथो’’ति वुत्तो।
Saṅghaṃ anussaratīti aṭṭhannaṃ ariyapuggalānaṃ guṇe anussarati. Usmañca paṭiccāti dve tayo vāre gāhāpitaṃ usumaṃ paṭicca. Usañcātipi pāṭho, ayamevattho . Khāranti chārikaṃ. Gomayanti gomuttaṃ vā ajalaṇḍikā vā. Pariyodapanāti idhāpi purimanayeneva yojanā kātabbā. Saṅghuposathanti aṭṭhannaṃ ariyapuggalānaṃ guṇe ārabbha upavutthattā ayaṃ uposatho ‘‘saṅghuposatho’’ti vutto.
सीलानीति गहट्ठो गहट्ठसीलानि, पब्बजितो पब्बजितसीलानि। अखण्डानीतिआदीनं अत्थो विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.२१) वित्थारितोव। वालण्डुपकन्ति अस्सवालेहि वा मकचिवालादीहि वा कतं अण्डुपकं। तज्जं वायामन्ति तेलेन तेमेत्वा मलस्स तिन्तभावं ञत्वा छारिकं पक्खिपित्वा वालण्डुपकेन घंसनवायामो। इध परियोदपनाति पदे ठत्वा एवं योजना कातब्बा किलिट्ठस्मिञ्हि आदासे मण्डितपसाधितोपि अत्तभावो ओलोकियमानो न सोभति, परिसुद्धे सोभति। एवमेव किलिट्ठेन चित्तेन उपवुत्थो उपोसथो न महप्फलो होति, परिसुद्धेन पन महप्फलो होतीति। सीलुपोसथन्ति अत्तनो सीलानुस्सरणवसेन उपवुत्थो उपोसथो सीलुपोसथो नाम। सीलेन सद्धिन्ति अत्तनो पञ्चसीलदससीलेन सद्धिं। सीलञ्चस्स आरब्भाति पञ्चसीलं दससीलञ्च आरब्भ।
Sīlānīti gahaṭṭho gahaṭṭhasīlāni, pabbajito pabbajitasīlāni. Akhaṇḍānītiādīnaṃ attho visuddhimagge (visuddhi. 1.21) vitthāritova. Vālaṇḍupakanti assavālehi vā makacivālādīhi vā kataṃ aṇḍupakaṃ. Tajjaṃvāyāmanti telena temetvā malassa tintabhāvaṃ ñatvā chārikaṃ pakkhipitvā vālaṇḍupakena ghaṃsanavāyāmo. Idha pariyodapanāti pade ṭhatvā evaṃ yojanā kātabbā kiliṭṭhasmiñhi ādāse maṇḍitapasādhitopi attabhāvo olokiyamāno na sobhati, parisuddhe sobhati. Evameva kiliṭṭhena cittena upavuttho uposatho na mahapphalo hoti, parisuddhena pana mahapphalo hotīti. Sīluposathanti attano sīlānussaraṇavasena upavuttho uposatho sīluposatho nāma. Sīlena saddhinti attano pañcasīladasasīlena saddhiṃ. Sīlañcassa ārabbhāti pañcasīlaṃ dasasīlañca ārabbha.
देवता अनुस्सरतीति देवता सक्खिट्ठाने ठपेत्वा अत्तनो सद्धादिगुणे अनुस्सरति। उक्कन्ति उद्धनं। लोणन्ति लोणमत्तिका। गेरुकन्ति गेरुकचुण्णं। नाळिकसण्डासन्ति धमननाळिकञ्चेव परिवत्तनसण्डासञ्च। तज्जं वायामन्ति उद्धने पक्खिपनधमनपरिवत्तनादिकं अनुरूपं वायामं। इध परियोदपनाति पदे ठत्वा एवं योजना वेदितब्बा – संकिलिट्ठसुवण्णमयेन हि पसाधनभण्डेन पसाधिता नक्खत्तं कीळमाना न सोभन्ति, परिसुद्धसुवण्णमयेन सोभन्ति। एवमेव संकिलिट्ठचित्तस्स उपोसथो न महप्फलो होति, परिसुद्धचित्तस्स महप्फलो। देवतुपोसथन्ति देवता सक्खिट्ठाने ठपेत्वा अत्तनो गुणे अनुस्सरन्तेन उपवुत्थउपोसथो देवतुपोसथो नाम। सेसं इमेसु बुद्धानुस्सतिआदीसु कम्मट्ठानेसु यं वत्तब्बं सिया, तं सब्बं विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.१२३ आदयो) वुत्तमेव।
Devatā anussaratīti devatā sakkhiṭṭhāne ṭhapetvā attano saddhādiguṇe anussarati. Ukkanti uddhanaṃ. Loṇanti loṇamattikā. Gerukanti gerukacuṇṇaṃ. Nāḷikasaṇḍāsanti dhamananāḷikañceva parivattanasaṇḍāsañca. Tajjaṃ vāyāmanti uddhane pakkhipanadhamanaparivattanādikaṃ anurūpaṃ vāyāmaṃ. Idha pariyodapanāti pade ṭhatvā evaṃ yojanā veditabbā – saṃkiliṭṭhasuvaṇṇamayena hi pasādhanabhaṇḍena pasādhitā nakkhattaṃ kīḷamānā na sobhanti, parisuddhasuvaṇṇamayena sobhanti. Evameva saṃkiliṭṭhacittassa uposatho na mahapphalo hoti, parisuddhacittassa mahapphalo. Devatuposathanti devatā sakkhiṭṭhāne ṭhapetvā attano guṇe anussarantena upavutthauposatho devatuposatho nāma. Sesaṃ imesu buddhānussatiādīsu kammaṭṭhānesu yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ sabbaṃ visuddhimagge (visuddhi. 1.123 ādayo) vuttameva.
पाणातिपातन्ति पाणवधं। पहायाति तं पाणातिपातचेतनासङ्खातं दुस्सील्यं पजहित्वा। पटिविरताति पहीनकालतो पट्ठाय ततो दुस्सील्यतो ओरता विरताव। निहितदण्डा निहितसत्थाति परूपघातत्थाय दण्डं वा सत्थं वा आदाय अवत्तनतो निक्खित्तदण्डा चेव निक्खित्तसत्था चाति अत्थो। एत्थ च ठपेत्वा दण्डं सब्बम्पि अवसेसं उपकरणं सत्तानं विहिंसनभावतो सत्थन्ति वेदितब्बं। यं पन भिक्खू कत्तरदण्डं वा दन्तकट्ठवासिं वा पिप्फलकं वा गहेत्वा विचरन्ति, न तं परूपघातत्थाय। तस्मा निहितदण्डा निहितसत्थात्वेव सङ्खं गच्छन्ति। लज्जीति पापजिगुच्छनलक्खणाय लज्जाय समन्नागता। दयापन्नाति दयं मेत्तचित्ततं आपन्ना। सब्बपाणभूतहितानुकम्पीति सब्बे पाणभूते हितेन अनुकम्पका, ताय एव दयापन्नताय सब्बेसं पाणभूतानं हितचित्तकाति अत्थो। अहम्पज्जाति अहम्पि अज्ज। इमिनापि अङ्गेनाति इमिनापि गुणङ्गेन। अरहतं अनुकरोमीति यथा पुरतो गच्छन्तं पच्छतो गच्छन्तो अनुगच्छति नाम, एवं अहम्पि अरहन्तेहि पठमं कतं इमं गुणं पच्छा करोन्तो तेसं अरहन्तानं अनुकरोमि। उपोसथो च मे उपवुत्थो भविस्सतीति एवं करोन्तेन मया अरहतञ्च अनुकतं भविस्सति, उपोसथो च उपवुत्थो भविस्सति।
Pāṇātipātanti pāṇavadhaṃ. Pahāyāti taṃ pāṇātipātacetanāsaṅkhātaṃ dussīlyaṃ pajahitvā. Paṭiviratāti pahīnakālato paṭṭhāya tato dussīlyato oratā viratāva. Nihitadaṇḍā nihitasatthāti parūpaghātatthāya daṇḍaṃ vā satthaṃ vā ādāya avattanato nikkhittadaṇḍā ceva nikkhittasatthā cāti attho. Ettha ca ṭhapetvā daṇḍaṃ sabbampi avasesaṃ upakaraṇaṃ sattānaṃ vihiṃsanabhāvato satthanti veditabbaṃ. Yaṃ pana bhikkhū kattaradaṇḍaṃ vā dantakaṭṭhavāsiṃ vā pipphalakaṃ vā gahetvā vicaranti, na taṃ parūpaghātatthāya. Tasmā nihitadaṇḍā nihitasatthātveva saṅkhaṃ gacchanti. Lajjīti pāpajigucchanalakkhaṇāya lajjāya samannāgatā. Dayāpannāti dayaṃ mettacittataṃ āpannā. Sabbapāṇabhūtahitānukampīti sabbe pāṇabhūte hitena anukampakā, tāya eva dayāpannatāya sabbesaṃ pāṇabhūtānaṃ hitacittakāti attho. Ahampajjāti ahampi ajja. Imināpi aṅgenāti imināpi guṇaṅgena. Arahataṃ anukaromīti yathā purato gacchantaṃ pacchato gacchanto anugacchati nāma, evaṃ ahampi arahantehi paṭhamaṃ kataṃ imaṃ guṇaṃ pacchā karonto tesaṃ arahantānaṃ anukaromi. Uposatho ca me upavuttho bhavissatīti evaṃ karontena mayā arahatañca anukataṃ bhavissati, uposatho ca upavuttho bhavissati.
अदिन्नादानन्ति अदिन्नस्स परपरिग्गहितस्स आदानं, थेय्यं चोरिकन्ति अत्थो। दिन्नमेव आदियन्तीति दिन्नादायी। चित्तेनपि दिन्नमेव पटिकङ्खन्तीति दिन्नपाटिकङ्खी। थेनेतीति थेनो, न थेनेन अथेनेन। अथेनत्तायेव सुचिभूतेन। अत्तनाति अत्तभावेन, अथेनं सुचिभूतं अत्तभावं कत्वा विहरन्तीति वुत्तं होति।
Adinnādānanti adinnassa parapariggahitassa ādānaṃ, theyyaṃ corikanti attho. Dinnameva ādiyantīti dinnādāyī. Cittenapi dinnameva paṭikaṅkhantīti dinnapāṭikaṅkhī. Thenetīti theno, na thenena athenena. Athenattāyeva sucibhūtena. Attanāti attabhāvena, athenaṃ sucibhūtaṃ attabhāvaṃ katvā viharantīti vuttaṃ hoti.
अब्रह्मचरियन्ति असेट्ठचरियं। ब्रह्मं सेट्ठं आचारं चरन्तीति ब्रह्मचारी। आराचारीति अब्रह्मचरियतो दूराचारी। मेथुनाति रागपरियुट्ठानवसेन सदिसत्ता मेथुनकाति लद्धवोहारेहि पटिसेवितब्बतो मेथुनोति सङ्खं गता असद्धम्मा। गामधम्माति गामवासीनं धम्मा।
Abrahmacariyanti aseṭṭhacariyaṃ. Brahmaṃ seṭṭhaṃ ācāraṃ carantīti brahmacārī. Ārācārīti abrahmacariyato dūrācārī. Methunāti rāgapariyuṭṭhānavasena sadisattā methunakāti laddhavohārehi paṭisevitabbato methunoti saṅkhaṃ gatā asaddhammā. Gāmadhammāti gāmavāsīnaṃ dhammā.
मुसावादाति अलिकवचना तुच्छवचना। सच्चं वदन्तीति सच्चवादी। सच्चेन सच्चं संदहन्ति घट्टेन्तीति सच्चसन्धा, न अन्तरन्तरा मुसा वदन्तीति अत्थो । यो हि पुरिसो कदाचि मुसावादं वदति, कदाचि सच्चं। तस्स मुसावादेन अन्तरितत्ता सच्चं सच्चेन न घटीयति। तस्मा न सो सच्चसन्धो। इमे पन न तादिसा, जीवितहेतुपि मुसा अवत्वा सच्चेन सच्चं संदहन्तियेवाति सच्चसन्धा। थेताति थिरा, ठितकथाति अत्थो। एको पुग्गलो हलिद्दिरागो विय थुसरासिम्हि निखातखाणु विय अस्सपिट्ठे ठपितकुम्भण्डमिव च न ठितकथो होति। एको पासाणलेखा विय इन्दखीलो विय च ठितकथो होति, असिना सीसं छिन्दन्तेपि द्वे कथा न कथेति। अयं वुच्चति थेतो। पच्चयिकाति पत्तियायितब्बका, सद्धायिकाति अत्थो। एकच्चो हि पुग्गलो न पच्चयिको होति, ‘‘इदं केन वुत्तं, असुकेन नामा’’ति वुत्ते ‘‘मा तस्स वचनं सद्दहथा’’ति वत्तब्बतं आपज्जति। एको पच्चयिको होति, ‘‘इदं केन वुत्तं, असुकेना’’ति वुत्ते ‘‘यदि तेन वुत्तं, इदमेव पमाणं, इदानि पटिक्खिपितब्बं नत्थि, एवमेवं इद’’न्ति वत्तब्बतं आपज्जति। अयं वुच्चति पच्चयिको। अविसंवादका लोकस्साति ताय सच्चवादिताय लोकं न विसंवादेन्तीति अत्थो।
Musāvādāti alikavacanā tucchavacanā. Saccaṃ vadantīti saccavādī. Saccena saccaṃ saṃdahanti ghaṭṭentīti saccasandhā, na antarantarā musā vadantīti attho . Yo hi puriso kadāci musāvādaṃ vadati, kadāci saccaṃ. Tassa musāvādena antaritattā saccaṃ saccena na ghaṭīyati. Tasmā na so saccasandho. Ime pana na tādisā, jīvitahetupi musā avatvā saccena saccaṃ saṃdahantiyevāti saccasandhā. Thetāti thirā, ṭhitakathāti attho. Eko puggalo haliddirāgo viya thusarāsimhi nikhātakhāṇu viya assapiṭṭhe ṭhapitakumbhaṇḍamiva ca na ṭhitakatho hoti. Eko pāsāṇalekhā viya indakhīlo viya ca ṭhitakatho hoti, asinā sīsaṃ chindantepi dve kathā na katheti. Ayaṃ vuccati theto. Paccayikāti pattiyāyitabbakā, saddhāyikāti attho. Ekacco hi puggalo na paccayiko hoti, ‘‘idaṃ kena vuttaṃ, asukena nāmā’’ti vutte ‘‘mā tassa vacanaṃ saddahathā’’ti vattabbataṃ āpajjati. Eko paccayiko hoti, ‘‘idaṃ kena vuttaṃ, asukenā’’ti vutte ‘‘yadi tena vuttaṃ, idameva pamāṇaṃ, idāni paṭikkhipitabbaṃ natthi, evamevaṃ ida’’nti vattabbataṃ āpajjati. Ayaṃ vuccati paccayiko. Avisaṃvādakālokassāti tāya saccavāditāya lokaṃ na visaṃvādentīti attho.
सुरामेरयमज्जपमादट्ठानन्ति सुरामेरयमज्जानं पानचेतनासङ्खातं पमादकारणं। एकभत्तिकाति पातरासभत्तं सायमासभत्तन्ति द्वे भत्तानि। तेसु पातरासभत्तं अन्तोमज्झन्हिकेन परिच्छिन्नं, इतरं मज्झन्हिकतो उद्धं अन्तोअरुणेन। तस्मा अन्तोमज्झन्हिके दसक्खत्तुं भुञ्जमानापि एकभत्तिकाव होन्ति। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘एकभत्तिका’’ति। रत्तिभोजनं रत्ति, ततो उपरताति रत्तूपरता। अतिक्कन्ते मज्झन्हिके याव सूरियत्थङ्गमना भोजनं विकालभोजनं नाम, ततो विरतत्ता विरता विकालभोजना।
Surāmerayamajjapamādaṭṭhānanti surāmerayamajjānaṃ pānacetanāsaṅkhātaṃ pamādakāraṇaṃ. Ekabhattikāti pātarāsabhattaṃ sāyamāsabhattanti dve bhattāni. Tesu pātarāsabhattaṃ antomajjhanhikena paricchinnaṃ, itaraṃ majjhanhikato uddhaṃ antoaruṇena. Tasmā antomajjhanhike dasakkhattuṃ bhuñjamānāpi ekabhattikāva honti. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘ekabhattikā’’ti. Rattibhojanaṃ ratti, tato uparatāti rattūparatā. Atikkante majjhanhike yāva sūriyatthaṅgamanā bhojanaṃ vikālabhojanaṃ nāma, tato viratattā viratā vikālabhojanā.
सासनस्स अननुलोमत्ता विसूकं पटाणिभूतं दस्सनन्ति विसूकदस्सनं, अत्तना नच्चननच्चापनादिवसेन नच्चञ्च गीतञ्च वादितञ्च, अन्तमसो मयूरनच्चनादिवसेनापि पवत्तानं नच्चादीनं विसूकभूतं दस्सनञ्चाति नच्चगीतवादितविसूकदस्सनं। नच्चादीनि हि अत्तना पयोजेतुं वा परेहि पयोजापेतुं वा पयुत्तानि पस्सितुं वा नेव भिक्खूनं, न भिक्खुनीनं वट्टन्ति।
Sāsanassa ananulomattā visūkaṃ paṭāṇibhūtaṃ dassananti visūkadassanaṃ, attanā naccananaccāpanādivasena naccañca gītañca vāditañca, antamaso mayūranaccanādivasenāpi pavattānaṃ naccādīnaṃ visūkabhūtaṃ dassanañcāti naccagītavāditavisūkadassanaṃ. Naccādīni hi attanā payojetuṃ vā parehi payojāpetuṃ vā payuttāni passituṃ vā neva bhikkhūnaṃ, na bhikkhunīnaṃ vaṭṭanti.
मालादीसु मालाति यंकिञ्चि पुप्फं। गन्धन्ति यंकिञ्चि गन्धजातं। विलेपनन्ति छविरागकरणं। तत्थ पिळन्धन्तो धारेति नाम, ऊनट्ठानं पूरेन्तो मण्डेति नाम, गन्धवसेन छविरागवसेन च सादियन्तो विभूसेति नाम। ठानं वुच्चति कारणं, तस्मा याय दुस्सील्यचेतनाय तानि मालाधारणादीनि महाजनो करोति, ततो पटिविरताति अत्थो। उच्चासयनं वुच्चति पमाणातिक्कन्तं, महासयनं अकप्पियत्थरणं, ततो पटिविरताति अत्थो।
Mālādīsu mālāti yaṃkiñci pupphaṃ. Gandhanti yaṃkiñci gandhajātaṃ. Vilepananti chavirāgakaraṇaṃ. Tattha piḷandhanto dhāreti nāma, ūnaṭṭhānaṃ pūrento maṇḍeti nāma, gandhavasena chavirāgavasena ca sādiyanto vibhūseti nāma. Ṭhānaṃ vuccati kāraṇaṃ, tasmā yāya dussīlyacetanāya tāni mālādhāraṇādīni mahājano karoti, tato paṭiviratāti attho. Uccāsayanaṃ vuccati pamāṇātikkantaṃ, mahāsayanaṃ akappiyattharaṇaṃ, tato paṭiviratāti attho.
कीवमहप्फलोति कित्तकं महप्फलो। सेसपदेसुपि एसेव नयो। पहूतरत्तरतनानन्ति पहूतेन रत्तसङ्खातेन रतनेन समन्नागतानं, सकलजम्बुदीपतलं भेरितलसदिसं कत्वा कटिप्पमाणेहि सत्तहि रतनेहि पूरितानन्ति अत्थो। इस्सरियाधिपच्चन्ति इस्सरभावेन वा इस्सरियमेव वा आधिपच्चं, न एत्थ साहसिककम्मन्तिपि इस्सरियाधिपच्चं। रज्जं कारेय्याति एवरूपं चक्कवत्तिरज्जं कारेय्य। अङ्गानन्तिआदीनि तेसं जनपदानं नामानि। कलं नाग्घति सोळसिन्ति एकं अहोरत्तं उपवुत्थउपोसथे पुञ्ञं सोळसभागे कत्वा ततो एकं भागञ्च न अग्घति। एकरत्तुपोसथस्स सोळसिया कलाय यं विपाकफलं, तंयेव ततो बहुतरं होतीति अत्थो। कपणन्ति परित्तकं।
Kīvamahapphaloti kittakaṃ mahapphalo. Sesapadesupi eseva nayo. Pahūtarattaratanānanti pahūtena rattasaṅkhātena ratanena samannāgatānaṃ, sakalajambudīpatalaṃ bheritalasadisaṃ katvā kaṭippamāṇehi sattahi ratanehi pūritānanti attho. Issariyādhipaccanti issarabhāvena vā issariyameva vā ādhipaccaṃ, na ettha sāhasikakammantipi issariyādhipaccaṃ. Rajjaṃ kāreyyāti evarūpaṃ cakkavattirajjaṃ kāreyya. Aṅgānantiādīni tesaṃ janapadānaṃ nāmāni. Kalaṃ nāgghati soḷasinti ekaṃ ahorattaṃ upavutthauposathe puññaṃ soḷasabhāge katvā tato ekaṃ bhāgañca na agghati. Ekarattuposathassa soḷasiyā kalāya yaṃ vipākaphalaṃ, taṃyeva tato bahutaraṃ hotīti attho. Kapaṇanti parittakaṃ.
अब्रह्मचरियाति असेट्ठचरियतो। रत्तिं न भुञ्जेय्य विकालभोजनन्ति उपोसथं उपवसन्तो रत्तिभोजनञ्च दिवाविकालभोजनञ्च न भुञ्जेय्य। मञ्चे छमायंव सयेथ सन्थतेति मुट्ठिहत्थपादके कप्पियमञ्चे वा सुधादिपरिकम्मकताय भूमियं वा तिणपण्णपलालादीनि सन्थरित्वा कते सन्थते वा सयेथाति अत्थो। एतं हि अट्ठङ्गिकमाहुपोसथन्ति एवं पाणातिपातादीनि असमाचरन्तेन उपवुत्थं उपोसथं अट्ठहि अङ्गेहि समन्नागतत्ता अट्ठङ्गिकन्ति वदन्ति। तं पन उपवसन्तेन ‘‘स्वे उपोसथिको भविस्सामी’’ति अज्जेव ‘‘इदञ्च इदञ्च करेय्याथा’’ति आहारादिविधानं विचारेतब्बं। उपोसथदिवसे पातोव भिक्खुस्स वा भिक्खुनिया वा दससीललक्खणञ्ञुनो उपासकस्स वा उपासिकाय वा सन्तिके वाचं भिन्दित्वा उपोसथङ्गानि समादातब्बानि। पाळिं अजानन्तेन पन ‘‘बुद्धपञ्ञत्तं उपोसथं अधिट्ठामी’’ति अधिट्ठातब्बं। अञ्ञं अलभन्तेन अत्तनापि अधिट्ठातब्बं, वचीभेदो पन कातब्बोयेव । उपोसथं उपवसन्तेन परूपरोधपटिसंयुत्ता कम्मन्ता न विचारेतब्बा, आयवयगणनं करोन्तेन न वीतिनामेतब्बं, गेहे पन आहारं लभित्वा निच्चभत्तिकभिक्खुना विय परिभुञ्जित्वा विहारं गन्त्वा धम्मो वा सोतब्बो, अट्ठतिंसाय आरम्मणेसु अञ्ञतरं वा मनसिकातब्बं।
Abrahmacariyāti aseṭṭhacariyato. Rattiṃ na bhuñjeyya vikālabhojananti uposathaṃ upavasanto rattibhojanañca divāvikālabhojanañca na bhuñjeyya. Mañce chamāyaṃva sayetha santhateti muṭṭhihatthapādake kappiyamañce vā sudhādiparikammakatāya bhūmiyaṃ vā tiṇapaṇṇapalālādīni santharitvā kate santhate vā sayethāti attho. Etaṃ hi aṭṭhaṅgikamāhuposathanti evaṃ pāṇātipātādīni asamācarantena upavutthaṃ uposathaṃ aṭṭhahi aṅgehi samannāgatattā aṭṭhaṅgikanti vadanti. Taṃ pana upavasantena ‘‘sve uposathiko bhavissāmī’’ti ajjeva ‘‘idañca idañca kareyyāthā’’ti āhārādividhānaṃ vicāretabbaṃ. Uposathadivase pātova bhikkhussa vā bhikkhuniyā vā dasasīlalakkhaṇaññuno upāsakassa vā upāsikāya vā santike vācaṃ bhinditvā uposathaṅgāni samādātabbāni. Pāḷiṃ ajānantena pana ‘‘buddhapaññattaṃ uposathaṃ adhiṭṭhāmī’’ti adhiṭṭhātabbaṃ. Aññaṃ alabhantena attanāpi adhiṭṭhātabbaṃ, vacībhedo pana kātabboyeva . Uposathaṃ upavasantena parūparodhapaṭisaṃyuttā kammantā na vicāretabbā, āyavayagaṇanaṃ karontena na vītināmetabbaṃ, gehe pana āhāraṃ labhitvā niccabhattikabhikkhunā viya paribhuñjitvā vihāraṃ gantvā dhammo vā sotabbo, aṭṭhatiṃsāya ārammaṇesu aññataraṃ vā manasikātabbaṃ.
सुदस्सनाति सुन्दरदस्सना। ओभासयन्ति ओभासयमाना। अनुपरियन्तीति विचरन्ति। यावताति यत्तकं ठानं। अन्तलिक्खगाति आकासङ्गमा। पभासन्तीति जोतन्ति पभा मुञ्चन्ति। दिसाविरोचनाति सब्बदिसासु विरोचमाना। अथ वा पभासन्तीति दिसाहि दिसा ओभासन्ति। विरोचनाति विरोचमाना। वेळुरियन्ति मणीति वत्वापि इमिना जातिमणिभावं दस्सेति। एकवस्सिकवेळुवण्णञ्हि वेळुरियं जातिमणि नाम। तं सन्धायेवमाह। भद्दकन्ति लद्धकं। सिङ्गीसुवण्णन्ति गोसिङ्गसदिसं हुत्वा उप्पन्नत्ता एवं नामकं सुवण्णं। कञ्चनन्ति पब्बतेय्यं पब्बते जातसुवण्णं। जातरूपन्ति सत्थुवण्णसुवण्णं। हटकन्ति किपिल्लिकाहि नीहटसुवण्णं। नानुभवन्तीति न पापुणन्ति। चन्दप्पभाति सामिअत्थे पच्चत्तं, चन्दप्पभायाति अत्थो। उपवस्सुपोसथन्ति उपवसित्वा उपोसथं। सुखुद्रयानीति सुखफलानि सुखवेदनीयानि। सग्गमुपेन्ति ठानन्ति सग्गसङ्खातं ठानं उपगच्छन्ति, केनचि अनिन्दिता हुत्वा देवलोके उप्पज्जन्तीति अत्थो। सेसमेत्थ यं अन्तरन्तरा न वुत्तं, तं वुत्तानुसारेनेव वेदितब्बन्ति।
Sudassanāti sundaradassanā. Obhāsayanti obhāsayamānā. Anupariyantīti vicaranti. Yāvatāti yattakaṃ ṭhānaṃ. Antalikkhagāti ākāsaṅgamā. Pabhāsantīti jotanti pabhā muñcanti. Disāvirocanāti sabbadisāsu virocamānā. Atha vā pabhāsantīti disāhi disā obhāsanti. Virocanāti virocamānā. Veḷuriyanti maṇīti vatvāpi iminā jātimaṇibhāvaṃ dasseti. Ekavassikaveḷuvaṇṇañhi veḷuriyaṃ jātimaṇi nāma. Taṃ sandhāyevamāha. Bhaddakanti laddhakaṃ. Siṅgīsuvaṇṇanti gosiṅgasadisaṃ hutvā uppannattā evaṃ nāmakaṃ suvaṇṇaṃ. Kañcananti pabbateyyaṃ pabbate jātasuvaṇṇaṃ. Jātarūpanti satthuvaṇṇasuvaṇṇaṃ. Haṭakanti kipillikāhi nīhaṭasuvaṇṇaṃ. Nānubhavantīti na pāpuṇanti. Candappabhāti sāmiatthe paccattaṃ, candappabhāyāti attho. Upavassuposathanti upavasitvā uposathaṃ. Sukhudrayānīti sukhaphalāni sukhavedanīyāni. Saggamupenti ṭhānanti saggasaṅkhātaṃ ṭhānaṃ upagacchanti, kenaci aninditā hutvā devaloke uppajjantīti attho. Sesamettha yaṃ antarantarā na vuttaṃ, taṃ vuttānusāreneva veditabbanti.
महावग्गो दुतियो।
Mahāvaggo dutiyo.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / १०. उपोसथसुत्तं • 10. Uposathasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / १०. उपोसथसुत्तवण्णना • 10. Uposathasuttavaṇṇanā
