| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / सुत्तनिपात-अट्ठकथा • Suttanipāta-aṭṭhakathā |
१. उरगवग्गो
1. Uragavaggo
१. उरगसुत्तवण्णना
1. Uragasuttavaṇṇanā
एवं समधिगतसङ्खो च यस्मा एस वग्गतो उरगवग्गो, चूळवग्गो, महावग्गो, अट्ठकवग्गो, पारायनवग्गोति पञ्च वग्गा होन्ति; तेसु उरगवग्गो आदि। सुत्ततो उरगवग्गे द्वादस सुत्तानि, चूळवग्गे चुद्दस, महावग्गे द्वादस, अट्ठकवग्गे सोळस, पारायनवग्गे सोळसाति सत्तति सुत्तानि। तेसं उरगसुत्तं आदि। परियत्तिपमाणतो अट्ठ भाणवारा। एवं वग्गसुत्तपरियत्तिपमाणवतो पनस्स –
Evaṃ samadhigatasaṅkho ca yasmā esa vaggato uragavaggo, cūḷavaggo, mahāvaggo, aṭṭhakavaggo, pārāyanavaggoti pañca vaggā honti; tesu uragavaggo ādi. Suttato uragavagge dvādasa suttāni, cūḷavagge cuddasa, mahāvagge dvādasa, aṭṭhakavagge soḷasa, pārāyanavagge soḷasāti sattati suttāni. Tesaṃ uragasuttaṃ ādi. Pariyattipamāṇato aṭṭha bhāṇavārā. Evaṃ vaggasuttapariyattipamāṇavato panassa –
‘‘यो उप्पतितं विनेति कोधं, विसटं सप्पविसंव ओसधेहि।
‘‘Yo uppatitaṃ vineti kodhaṃ, visaṭaṃ sappavisaṃva osadhehi;
सो भिक्खु जहाति ओरपारं, उरगो जिण्णमिव तचं पुराण’’न्ति॥ –
So bhikkhu jahāti orapāraṃ, urago jiṇṇamiva tacaṃ purāṇa’’nti. –
अयं गाथा आदि। तस्मा अस्सा इतो पभुति अत्थवण्णनं कातुं इदं वुच्चति –
Ayaṃ gāthā ādi. Tasmā assā ito pabhuti atthavaṇṇanaṃ kātuṃ idaṃ vuccati –
‘‘येन यत्थ यदा यस्मा, वुत्ता गाथा अयं इमं।
‘‘Yena yattha yadā yasmā, vuttā gāthā ayaṃ imaṃ;
विधिं पकासयित्वास्सा, करिस्सामत्थवण्णन’’न्ति॥
Vidhiṃ pakāsayitvāssā, karissāmatthavaṇṇana’’nti.
केन पनायं गाथा वुत्ता, कत्थ, कदा, कस्मा च वुत्ताति? वुच्चते – यो सो भगवा चतुवीसतिबुद्धसन्तिके लद्धब्याकरणो याव वेस्सन्तरजातकं, ताव पारमियो पूरेत्वा तुसितभवने उप्पज्जि, ततोपि चवित्वा सक्यराजकुले उपपत्तिं गहेत्वा, अनुपुब्बेन कतमहाभिनिक्खमनो बोधिरुक्खमूले सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुज्झित्वा, धम्मचक्कं पवत्तेत्वा देव-मनुस्सानं हिताय धम्मं देसेसि, तेन भगवता सयम्भुना अनाचरियकेन सम्मासम्बुद्धेन वुत्ता। सा च पन आळवियं। यदा च भूतगामसिक्खापदं पञ्ञत्तं, तदा तत्थ उपगतानं धम्मदेसनत्थं वुत्ताति। अयमेत्थ सङ्खेपविस्सज्जना। वित्थारतो पन दूरेनिदानअविदूरेनिदानसन्तिकेनिदानवसेन वेदितब्बा। तत्थ दूरेनिदानं नाम दीपङ्करतो याव पच्चुप्पन्नवत्थुकथा , अविदूरेनिदानं नाम तुसितभवनतो याव पच्चुप्पन्नवत्थुकथा, सन्तिकेनिदानं नाम बोधिमण्डतो याव पच्चुप्पन्नवत्थुकथाति।
Kena panāyaṃ gāthā vuttā, kattha, kadā, kasmā ca vuttāti? Vuccate – yo so bhagavā catuvīsatibuddhasantike laddhabyākaraṇo yāva vessantarajātakaṃ, tāva pāramiyo pūretvā tusitabhavane uppajji, tatopi cavitvā sakyarājakule upapattiṃ gahetvā, anupubbena katamahābhinikkhamano bodhirukkhamūle sammāsambodhiṃ abhisambujjhitvā, dhammacakkaṃ pavattetvā deva-manussānaṃ hitāya dhammaṃ desesi, tena bhagavatā sayambhunā anācariyakena sammāsambuddhena vuttā. Sā ca pana āḷaviyaṃ. Yadā ca bhūtagāmasikkhāpadaṃ paññattaṃ, tadā tattha upagatānaṃ dhammadesanatthaṃ vuttāti. Ayamettha saṅkhepavissajjanā. Vitthārato pana dūrenidānaavidūrenidānasantikenidānavasena veditabbā. Tattha dūrenidānaṃ nāma dīpaṅkarato yāva paccuppannavatthukathā , avidūrenidānaṃ nāma tusitabhavanato yāva paccuppannavatthukathā, santikenidānaṃ nāma bodhimaṇḍato yāva paccuppannavatthukathāti.
तत्थ यस्मा अविदूरेनिदानं सन्तिकेनिदानञ्च दूरेनिदानेयेव समोधानं गच्छन्ति, तस्मा दूरेनिदानवसेनेवेत्थ वित्थारतो विस्सज्जना वेदितब्बा। सा पनेसा जातकट्ठकथायं वुत्ताति इध न वित्थारिता। ततो तत्थ वित्थारितनयेनेव वेदितब्बा। अयं पन विसेसो – तत्थ पठमगाथाय सावत्थियं वत्थु उप्पन्नं, इध आळवियं। यथाह –
Tattha yasmā avidūrenidānaṃ santikenidānañca dūrenidāneyeva samodhānaṃ gacchanti, tasmā dūrenidānavasenevettha vitthārato vissajjanā veditabbā. Sā panesā jātakaṭṭhakathāyaṃ vuttāti idha na vitthāritā. Tato tattha vitthāritanayeneva veditabbā. Ayaṃ pana viseso – tattha paṭhamagāthāya sāvatthiyaṃ vatthu uppannaṃ, idha āḷaviyaṃ. Yathāha –
‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा आळवियं विहरति अग्गाळवे चेतिये। तेन खो पन समयेन आळवका भिक्खू नवकम्मं करोन्ता रुक्खं छिन्दन्तिपि छेदापेन्तिपि। अञ्ञतरोपि आळवको भिक्खु रुक्खं छिन्दति। तस्मिं रुक्खे अधिवत्था देवता तं भिक्खुं एतदवोच – ‘मा, भन्ते, अत्तनो भवनं कत्तुकामो मय्हं भवनं छिन्दी’ति। सो भिक्खु अनादियन्तो छिन्दियेव। तस्सा च देवताय दारकस्स बाहुं आकोटेसि। अथ खो तस्सा देवताय एतदहोसि – ‘यंनूनाहं इमं भिक्खुं इधेव जीविता वोरोपेय्य’न्ति। अथ खो तस्सा देवताय एतदहोसि – ‘न खो मेतं पतिरूपं, याहं इमं भिक्खुं इधेव जीविता वोरोपेय्यं, यंनूनाहं भगवतो एतमत्थं आरोचेय्य’न्ति। अथ खो सा देवता येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवतो एतमत्थं आरोचेसि। ‘साधु, साधु देवते, साधु खो त्वं, देवते, तं भिक्खुं जीविता न वोरोपेसि। सचज्ज त्वं, देवते, तं भिक्खुं जीविता वोरोपेय्यासि, बहुञ्च त्वं, देवते, अपुञ्ञं पसवेय्यासि। गच्छ त्वं, देवते, अमुकस्मिं ओकासे रुक्खो विवित्तो, तस्मिं उपगच्छा’’’ति (पाचि॰ ८९)।
‘‘Tena samayena buddho bhagavā āḷaviyaṃ viharati aggāḷave cetiye. Tena kho pana samayena āḷavakā bhikkhū navakammaṃ karontā rukkhaṃ chindantipi chedāpentipi. Aññataropi āḷavako bhikkhu rukkhaṃ chindati. Tasmiṃ rukkhe adhivatthā devatā taṃ bhikkhuṃ etadavoca – ‘mā, bhante, attano bhavanaṃ kattukāmo mayhaṃ bhavanaṃ chindī’ti. So bhikkhu anādiyanto chindiyeva. Tassā ca devatāya dārakassa bāhuṃ ākoṭesi. Atha kho tassā devatāya etadahosi – ‘yaṃnūnāhaṃ imaṃ bhikkhuṃ idheva jīvitā voropeyya’nti. Atha kho tassā devatāya etadahosi – ‘na kho metaṃ patirūpaṃ, yāhaṃ imaṃ bhikkhuṃ idheva jīvitā voropeyyaṃ, yaṃnūnāhaṃ bhagavato etamatthaṃ āroceyya’nti. Atha kho sā devatā yena bhagavā tenupasaṅkami; upasaṅkamitvā bhagavato etamatthaṃ ārocesi. ‘Sādhu, sādhu devate, sādhu kho tvaṃ, devate, taṃ bhikkhuṃ jīvitā na voropesi. Sacajja tvaṃ, devate, taṃ bhikkhuṃ jīvitā voropeyyāsi, bahuñca tvaṃ, devate, apuññaṃ pasaveyyāsi. Gaccha tvaṃ, devate, amukasmiṃ okāse rukkho vivitto, tasmiṃ upagacchā’’’ti (pāci. 89).
एवञ्च पन वत्वा पुन भगवा तस्सा देवताय उप्पन्नकोधविनयनत्थं –
Evañca pana vatvā puna bhagavā tassā devatāya uppannakodhavinayanatthaṃ –
‘‘यो वे उप्पतितं कोधं, रथं भन्तंव वारये’’ति॥ (ध॰ प॰ २२२) –
‘‘Yo ve uppatitaṃ kodhaṃ, rathaṃ bhantaṃva vāraye’’ti. (dha. pa. 222) –
इमं गाथं अभासि। ततो ‘‘कथञ्हि नाम समणा सक्यपुत्तिया रुक्खं छिन्दिस्सन्तिपि, छेदापेस्सन्तिपि, एकिन्द्रियं समणा सक्यपुत्तिया जीवं विहेठेन्ती’’ति एवं मनुस्सानं उज्झायितं सुत्वा भिक्खूहि आरोचितो भगवा – ‘‘भूतगामपातब्यताय पाचित्तिय’’न्ति (पाचि॰ ९०) इमं सिक्खापदं पञ्ञापेत्वा तत्थ उपगतानं धम्मदेसनत्थं –
Imaṃ gāthaṃ abhāsi. Tato ‘‘kathañhi nāma samaṇā sakyaputtiyā rukkhaṃ chindissantipi, chedāpessantipi, ekindriyaṃ samaṇā sakyaputtiyā jīvaṃ viheṭhentī’’ti evaṃ manussānaṃ ujjhāyitaṃ sutvā bhikkhūhi ārocito bhagavā – ‘‘bhūtagāmapātabyatāya pācittiya’’nti (pāci. 90) imaṃ sikkhāpadaṃ paññāpetvā tattha upagatānaṃ dhammadesanatthaṃ –
‘‘यो उप्पतितं विनेति कोधं,
‘‘Yo uppatitaṃ vineti kodhaṃ,
विसटं सप्पविसंव ओसधेही’’ति॥ –
Visaṭaṃ sappavisaṃva osadhehī’’ti. –
इमं गाथं अभासि। एवमिदं एकंयेव वत्थु तीसु ठानेसु सङ्गहं गतं – विनये, धम्मपदे, सुत्तनिपातेति। एत्तावता च या सा मातिका ठपिता –
Imaṃ gāthaṃ abhāsi. Evamidaṃ ekaṃyeva vatthu tīsu ṭhānesu saṅgahaṃ gataṃ – vinaye, dhammapade, suttanipāteti. Ettāvatā ca yā sā mātikā ṭhapitā –
‘‘येन यत्थ यदा यस्मा, वुत्ता गाथा अयं इमं।
‘‘Yena yattha yadā yasmā, vuttā gāthā ayaṃ imaṃ;
विधि पकासयित्वास्सा, करिस्सामत्थवण्णन’’न्ति॥ –
Vidhi pakāsayitvāssā, karissāmatthavaṇṇana’’nti. –
सा सङ्खेपतो वित्थारतो च पकासिता होति ठपेत्वा अत्थवण्णनं।
Sā saṅkhepato vitthārato ca pakāsitā hoti ṭhapetvā atthavaṇṇanaṃ.
१. अयं पनेत्थ अत्थवण्णना। योति यो यादिसो खत्तियकुला वा पब्बजितो, ब्राह्मणकुला वा पब्बजितो, नवो वा मज्झिमो वा थेरो वा। उप्पतितन्ति उद्धमुद्धं पतितं गतं, पवत्तन्ति अत्थो, उप्पन्नन्ति वुत्तं होति। उप्पन्नञ्च नामेतं वत्तमानभुत्वापगतोकासकतभूमिलद्धवसेन अनेकप्पभेदं। तत्थ सब्बम्पि सङ्खतं उप्पादादिसमङ्गि वत्तमानुप्पन्नं नाम, यं सन्धाय ‘‘उप्पन्ना धम्मा, अनुप्पन्ना धम्मा, उप्पादिनो धम्मा’’ति (ध॰ स॰ तिकमातिका १७) वुत्तं। आरम्मणरसमनुभवित्वा निरुद्धं अनुभुत्वापगतसङ्खातं कुसलाकुसलं, उप्पादादित्तयमनुप्पत्वा निरुद्धं भुत्वापगतसङ्खातं सेससङ्खतञ्च भुत्वापगतुप्पन्नं नाम। तदेतं ‘‘एवरूपं पापकं दिट्ठिगतं उप्पन्नं होती’’ति (म॰ नि॰ १.२३४; पाचि॰ ४१७) च, ‘‘यथा च उप्पन्नस्स सतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनापारिपूरी होती’’ति च एवमादीसु सुत्तन्तेसु दट्ठब्बं। ‘‘यानिस्स तानि पुब्बे कतानि कम्मानी’’ति एवमादिना (म॰ नि॰ ३.२४८; नेत्ति॰ १२०) नयेन वुत्तं कम्मं अतीतम्पि समानं अञ्ञस्स विपाकं पटिबाहित्वा अत्तनो विपाकस्सोकासं कत्वा ठितत्ता, तथा कतोकासञ्च विपाकं अनुप्पन्नम्पि एवं कते ओकासे अवस्समुप्पत्तितो ओकासकतुप्पन्नं नाम। तासु तासु भूमीसु असमूहतमकुसलं भूमिलद्धुप्पन्नं नाम।
1. Ayaṃ panettha atthavaṇṇanā. Yoti yo yādiso khattiyakulā vā pabbajito, brāhmaṇakulā vā pabbajito, navo vā majjhimo vā thero vā. Uppatitanti uddhamuddhaṃ patitaṃ gataṃ, pavattanti attho, uppannanti vuttaṃ hoti. Uppannañca nāmetaṃ vattamānabhutvāpagatokāsakatabhūmiladdhavasena anekappabhedaṃ. Tattha sabbampi saṅkhataṃ uppādādisamaṅgi vattamānuppannaṃ nāma, yaṃ sandhāya ‘‘uppannā dhammā, anuppannā dhammā, uppādino dhammā’’ti (dha. sa. tikamātikā 17) vuttaṃ. Ārammaṇarasamanubhavitvā niruddhaṃ anubhutvāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ, uppādādittayamanuppatvā niruddhaṃ bhutvāpagatasaṅkhātaṃ sesasaṅkhatañca bhutvāpagatuppannaṃ nāma. Tadetaṃ ‘‘evarūpaṃ pāpakaṃ diṭṭhigataṃ uppannaṃ hotī’’ti (ma. ni. 1.234; pāci. 417) ca, ‘‘yathā ca uppannassa satisambojjhaṅgassa bhāvanāpāripūrī hotī’’ti ca evamādīsu suttantesu daṭṭhabbaṃ. ‘‘Yānissa tāni pubbe katāni kammānī’’ti evamādinā (ma. ni. 3.248; netti. 120) nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ aññassa vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathā katokāsañca vipākaṃ anuppannampi evaṃ kate okāse avassamuppattito okāsakatuppannaṃ nāma. Tāsu tāsu bhūmīsu asamūhatamakusalaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma.
एत्थ च भूमिया भूमिलद्धस्स च नानत्तं वेदितब्बं। सेय्यथिदं – भूमि नाम विपस्सनाय आरम्मणभूता तेभूमका पञ्चक्खन्धा। भूमिलद्धं नाम तेसु उप्पत्तारहं किलेसजातं। तेन हि सा भूमिलद्धा नाम होतीति। तस्मा ‘‘भूमिलद्ध’’न्ति वुच्चति। तञ्च पन न आरम्मणवसेन। आरम्मणवसेन हि सब्बेपि अतीतादिभेदे परिञ्ञातेपि च खीणासवानं खन्धे आरब्भ किलेसा उप्पज्जन्ति महाकच्चायनउप्पलवण्णादीनं खन्धे आरब्भ सोरेय्यसेट्ठिपुत्तनन्दमाणवकादीनं विय। यदि चेतं भूमिलद्धं नाम सिया, तस्स अप्पहेय्यतो न कोचि भवमूलं जहेय्य। वत्थुवसेन पन भूमिलद्धं नाम वेदितब्बं। यत्थ यत्थ हि विपस्सनाय अपरिञ्ञाता खन्धा उप्पज्जन्ति, तत्थ तत्थ उप्पादतो पभुति तेसु वट्टमूलं किलेसजातं अनुसेति। तं अप्पहीनट्ठेन भूमिलद्धुप्पन्नं नामाति वेदितब्बं। तत्थ च यस्स खन्धेसु अप्पहीनानुसयिता किलेसा, तस्स ते एव खन्धा तेसं किलेसानं वत्थु, न इतरे खन्धा। अतीतक्खन्धेसु चस्स अप्पहीनानुसयितानं किलेसानं अतीतक्खन्धा एव वत्थु, न इतरे। एसेव नयो अनागतादीसु। तथा कामावचरक्खन्धेसु अप्पहीनानुसयितानं किलेसानं कामावचरक्खन्धा एव वत्थु, न इतरे। एस नयो रूपारूपावचरेसु।
Ettha ca bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ. Seyyathidaṃ – bhūmi nāma vipassanāya ārammaṇabhūtā tebhūmakā pañcakkhandhā. Bhūmiladdhaṃ nāma tesu uppattārahaṃ kilesajātaṃ. Tena hi sā bhūmiladdhā nāma hotīti. Tasmā ‘‘bhūmiladdha’’nti vuccati. Tañca pana na ārammaṇavasena. Ārammaṇavasena hi sabbepi atītādibhede pariññātepi ca khīṇāsavānaṃ khandhe ārabbha kilesā uppajjanti mahākaccāyanauppalavaṇṇādīnaṃ khandhe ārabbha soreyyaseṭṭhiputtanandamāṇavakādīnaṃ viya. Yadi cetaṃ bhūmiladdhaṃ nāma siyā, tassa appaheyyato na koci bhavamūlaṃ jaheyya. Vatthuvasena pana bhūmiladdhaṃ nāma veditabbaṃ. Yattha yattha hi vipassanāya apariññātā khandhā uppajjanti, tattha tattha uppādato pabhuti tesu vaṭṭamūlaṃ kilesajātaṃ anuseti. Taṃ appahīnaṭṭhena bhūmiladdhuppannaṃ nāmāti veditabbaṃ. Tattha ca yassa khandhesu appahīnānusayitā kilesā, tassa te eva khandhā tesaṃ kilesānaṃ vatthu, na itare khandhā. Atītakkhandhesu cassa appahīnānusayitānaṃ kilesānaṃ atītakkhandhā eva vatthu, na itare. Eseva nayo anāgatādīsu. Tathā kāmāvacarakkhandhesu appahīnānusayitānaṃ kilesānaṃ kāmāvacarakkhandhā eva vatthu, na itare. Esa nayo rūpārūpāvacaresu.
सोतापन्नादीनं पन यस्स यस्स अरियपुग्गलस्स खन्धेसु तं तं वट्टमूलं किलेसजातं तेन तेन मग्गेन पहीनं, तस्स तस्स ते ते खन्धा पहीनानं तेसं तेसं वट्टमूलकिलेसानं अवत्थुतो भूमीति सङ्खं न लभन्ति। पुथुज्जनस्स पन सब्बसो वट्टमूलानं किलेसानं अप्पहीनत्ता यं किञ्चि करियमानं कम्मं कुसलं वा अकुसलं वा होति, इच्चस्स किलेसप्पच्चया वट्टं वड्ढति। तस्सेतं वट्टमूलं रूपक्खन्धे एव, न वेदनाक्खन्धादीसु…पे॰… विञ्ञाणक्खन्धे एव वा, न रूपक्खन्धादीसूति न वत्तब्बं। कस्मा? अविसेसेन पञ्चसु खन्धेसु अनुसयितत्ता। कथं? पथवीरसादिमिव रुक्खे। यथा हि महारुक्खे पथवीतलं अधिट्ठाय पथवीरसञ्च आपोरसञ्च निस्साय तप्पच्चया मूलखन्धसाखपसाखपत्तपल्लवपलासपुप्फफलेहि वड्ढित्वा नभं पूरेत्वा यावकप्पावसानं बीजपरम्पराय रुक्खपवेणीसन्ताने ठिते ‘‘तं पथवीरसादि मूले एव, न खन्धादीसु, फले एव वा, न मूलादीसू’’ति न वत्तब्बं। कस्मा? अविसेसेन सब्बेस्वेव मूलादीसु अनुगतत्ता, एवं। यथा पन तस्सेव रुक्खस्स पुप्फफलादीसु निब्बिन्नो कोचि पुरिसो चतूसु दिसासु मण्डूककण्टकं नाम रुक्खे विसं पयोजेय्य, अथ सो रुक्खो तेन विससम्फस्सेन फुट्ठो पथवीरसआपोरसपरियादिन्नेन अप्पसवनधम्मतं आगम्म पुन सन्तानं निब्बत्तेतुं समत्थो न भवेय्य, एवमेवं खन्धप्पवत्तियं निब्बिन्नो कुलपुत्तो तस्स पुरिसस्स चतूसु दिसासु रुक्खे विसप्पयोजनं विय अत्तनो सन्ताने चतुमग्गभावनं आरभति। अथस्स सो खन्धसन्तानो तेन चतुमग्गविससम्फस्सेन सब्बसो वट्टमूलकिलेसानं परियादिन्नत्ता किरियभावमत्तमुपगतकायकम्मादि सब्बकम्मप्पभेदो आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्तधम्मतमागम्म भवन्तरसन्तानं निब्बत्तेतुं समत्थो न होति। केवलं पन चरिमविञ्ञाणनिरोधेन निरिन्धनो विय जातवेदो अनुपादानो परिनिब्बाति। एवं भूमिया भूमिलद्धस्स च नानत्तं वेदितब्बं।
Sotāpannādīnaṃ pana yassa yassa ariyapuggalassa khandhesu taṃ taṃ vaṭṭamūlaṃ kilesajātaṃ tena tena maggena pahīnaṃ, tassa tassa te te khandhā pahīnānaṃ tesaṃ tesaṃ vaṭṭamūlakilesānaṃ avatthuto bhūmīti saṅkhaṃ na labhanti. Puthujjanassa pana sabbaso vaṭṭamūlānaṃ kilesānaṃ appahīnattā yaṃ kiñci kariyamānaṃ kammaṃ kusalaṃ vā akusalaṃ vā hoti, iccassa kilesappaccayā vaṭṭaṃ vaḍḍhati. Tassetaṃ vaṭṭamūlaṃ rūpakkhandhe eva, na vedanākkhandhādīsu…pe… viññāṇakkhandhe eva vā, na rūpakkhandhādīsūti na vattabbaṃ. Kasmā? Avisesena pañcasu khandhesu anusayitattā. Kathaṃ? Pathavīrasādimiva rukkhe. Yathā hi mahārukkhe pathavītalaṃ adhiṭṭhāya pathavīrasañca āporasañca nissāya tappaccayā mūlakhandhasākhapasākhapattapallavapalāsapupphaphalehi vaḍḍhitvā nabhaṃ pūretvā yāvakappāvasānaṃ bījaparamparāya rukkhapaveṇīsantāne ṭhite ‘‘taṃ pathavīrasādi mūle eva, na khandhādīsu, phale eva vā, na mūlādīsū’’ti na vattabbaṃ. Kasmā? Avisesena sabbesveva mūlādīsu anugatattā, evaṃ. Yathā pana tasseva rukkhassa pupphaphalādīsu nibbinno koci puriso catūsu disāsu maṇḍūkakaṇṭakaṃ nāma rukkhe visaṃ payojeyya, atha so rukkho tena visasamphassena phuṭṭho pathavīrasaāporasapariyādinnena appasavanadhammataṃ āgamma puna santānaṃ nibbattetuṃ samattho na bhaveyya, evamevaṃ khandhappavattiyaṃ nibbinno kulaputto tassa purisassa catūsu disāsu rukkhe visappayojanaṃ viya attano santāne catumaggabhāvanaṃ ārabhati. Athassa so khandhasantāno tena catumaggavisasamphassena sabbaso vaṭṭamūlakilesānaṃ pariyādinnattā kiriyabhāvamattamupagatakāyakammādi sabbakammappabhedo āyatiṃ punabbhavābhinibbattadhammatamāgamma bhavantarasantānaṃ nibbattetuṃ samattho na hoti. Kevalaṃ pana carimaviññāṇanirodhena nirindhano viya jātavedo anupādāno parinibbāti. Evaṃ bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ.
अपिच अपरम्पि समुदाचारारम्मणाधिग्गहिताविक्खम्भितासमूहतवसेन चतुब्बिधमुप्पन्नं। तत्थ वत्तमानुप्पन्नमेव समुदाचारुप्पन्नं। चक्खादीनं पन आपाथगते आरम्मणे पुब्बभागे अनुप्पज्जमानम्पि किलेसजातं आरम्मणस्स अधिग्गहितत्ता एव अपरभागे अवस्समुप्पत्तितो आरम्मणाधिग्गहितुप्पन्नन्ति वुच्चति। कल्याणिगामे पिण्डाय चरतो महातिस्सत्थेरस्स विसभागरूपदस्सनेन उप्पन्नकिलेसजातञ्चेत्थ निदस्सनं। तस्स ‘‘उप्पन्नं कामवितक्क’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२६; अ॰ नि॰ ६.५८) पयोगो दट्ठब्बो। समथविपस्सनानं अञ्ञतरवसेन अविक्खम्भितकिलेसजातं चित्तसन्ततिमनारूळ्हं उप्पत्तिनिवारकस्स हेतुनो अभावा अविक्खम्भितुप्पन्नं नाम। तं ‘‘अयम्पि खो, भिक्खवे, आनापानस्सतिसमाधि भावितो बहुलीकतो सन्तो चेव पणीतो च असेचनको च सुखो च विहारो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे ठानसो अन्तरधापेती’’तिआदीसु (पारा॰ १६५) दट्ठब्बं। समथविपस्सनावसेन विक्खम्भितम्पि किलेसजातं अरियमग्गेन असमूहतत्ता उप्पत्तिधम्मतं अनतीतन्ति कत्वा असमूहतुप्पन्नन्ति वुच्चति। आकासेन गच्छन्तस्स अट्ठसमापत्तिलाभिनो थेरस्स कुसुमितरुक्खे उपवने पुप्फानि ओचिनन्तस्स मधुरस्सरेन गायतो मातुगामस्स गीतस्सरं सुतवतो उप्पन्नकिलेसजातञ्चेत्थ निदस्सनं। तस्स ‘‘अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे अन्तरायेव अन्तरधापेती’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.१५७) पयोगो दट्ठब्बो। तिविधम्पि चेतं आरम्मणाधिग्गहिताविक्खम्भितासमूहतुप्पन्नं भूमिलद्धेनेव सङ्गहं गच्छतीति वेदितब्बं।
Apica aparampi samudācārārammaṇādhiggahitāvikkhambhitāsamūhatavasena catubbidhamuppannaṃ. Tattha vattamānuppannameva samudācāruppannaṃ. Cakkhādīnaṃ pana āpāthagate ārammaṇe pubbabhāge anuppajjamānampi kilesajātaṃ ārammaṇassa adhiggahitattā eva aparabhāge avassamuppattito ārammaṇādhiggahituppannanti vuccati. Kalyāṇigāme piṇḍāya carato mahātissattherassa visabhāgarūpadassanena uppannakilesajātañcettha nidassanaṃ. Tassa ‘‘uppannaṃ kāmavitakka’’ntiādīsu (ma. ni. 1.26; a. ni. 6.58) payogo daṭṭhabbo. Samathavipassanānaṃ aññataravasena avikkhambhitakilesajātaṃ cittasantatimanārūḷhaṃ uppattinivārakassa hetuno abhāvā avikkhambhituppannaṃ nāma. Taṃ ‘‘ayampi kho, bhikkhave, ānāpānassatisamādhi bhāvito bahulīkato santo ceva paṇīto ca asecanako ca sukho ca vihāro uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antaradhāpetī’’tiādīsu (pārā. 165) daṭṭhabbaṃ. Samathavipassanāvasena vikkhambhitampi kilesajātaṃ ariyamaggena asamūhatattā uppattidhammataṃ anatītanti katvā asamūhatuppannanti vuccati. Ākāsena gacchantassa aṭṭhasamāpattilābhino therassa kusumitarukkhe upavane pupphāni ocinantassa madhurassarena gāyato mātugāmassa gītassaraṃ sutavato uppannakilesajātañcettha nidassanaṃ. Tassa ‘‘ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bahulīkaronto uppannuppanne pāpake akusale dhamme antarāyeva antaradhāpetī’’tiādīsu (saṃ. ni. 5.157) payogo daṭṭhabbo. Tividhampi cetaṃ ārammaṇādhiggahitāvikkhambhitāsamūhatuppannaṃ bhūmiladdheneva saṅgahaṃ gacchatīti veditabbaṃ.
एवमेतस्मिं यथावुत्तप्पभेदे उप्पन्ने भूमिलद्धारम्मणाधिग्गहिताविक्खम्भितासमूहतुप्पन्नवसेनायं कोधो उप्पन्नोति वेदितब्बो। कस्मा? एवंविधस्स विनेतब्बतो। एवंविधमेव हि उप्पन्नं येन केनचि विनयेन विनेतुं सक्का होति। यं पनेतं वत्तमानभुत्वापगतोकासकतसमुदाचारसङ्खातं उप्पन्नं, एत्थ अफलो च असक्यो च वायामो। अफलो हि भुत्वापगते वायामो वायामन्तरेनापि तस्स निरुद्धत्ता। तथा ओकासकते। असक्यो च वत्तमानसमुदाचारुप्पन्ने किलेसवोदानानं एकज्झमनुप्पत्तितोति।
Evametasmiṃ yathāvuttappabhede uppanne bhūmiladdhārammaṇādhiggahitāvikkhambhitāsamūhatuppannavasenāyaṃ kodho uppannoti veditabbo. Kasmā? Evaṃvidhassa vinetabbato. Evaṃvidhameva hi uppannaṃ yena kenaci vinayena vinetuṃ sakkā hoti. Yaṃ panetaṃ vattamānabhutvāpagatokāsakatasamudācārasaṅkhātaṃ uppannaṃ, ettha aphalo ca asakyo ca vāyāmo. Aphalo hi bhutvāpagate vāyāmo vāyāmantarenāpi tassa niruddhattā. Tathā okāsakate. Asakyo ca vattamānasamudācāruppanne kilesavodānānaṃ ekajjhamanuppattitoti.
विनेतीति एत्थ पन –
Vinetīti ettha pana –
‘‘दुविधो विनयो नाम, एकमेकेत्थ पञ्चधा।
‘‘Duvidho vinayo nāma, ekamekettha pañcadhā;
तेसु अट्ठविधेनेस, विनेतीति पवुच्चति’’॥
Tesu aṭṭhavidhenesa, vinetīti pavuccati’’.
अयञ्हि संवरविनयो, पहानविनयोति दुविधो विनयो। एत्थ च दुविधे विनये एकमेको विनयो पञ्चधा भिज्जति। संवरविनयोपि हि सीलसंवरो, सतिसंवरो, ञाणसंवरो, खन्तिसंवरो, वीरियसंवरोति पञ्चविधो। पहानविनयोपि तदङ्गप्पहानं, विक्खम्भनप्पहानं, समुच्छेदप्पहानं, पटिप्पस्सद्धिप्पहानं, निस्सरणप्पहानन्ति पञ्चविधो।
Ayañhi saṃvaravinayo, pahānavinayoti duvidho vinayo. Ettha ca duvidhe vinaye ekameko vinayo pañcadhā bhijjati. Saṃvaravinayopi hi sīlasaṃvaro, satisaṃvaro, ñāṇasaṃvaro, khantisaṃvaro, vīriyasaṃvaroti pañcavidho. Pahānavinayopi tadaṅgappahānaṃ, vikkhambhanappahānaṃ, samucchedappahānaṃ, paṭippassaddhippahānaṃ, nissaraṇappahānanti pañcavidho.
तत्थ ‘‘इमिना पातिमोक्खसंवरेन उपेतो होति समुपेतो’’तिआदीसु (विभ॰ ५११) सीलसंवरो, ‘‘रक्खति चक्खुन्द्रियं, चक्खुन्द्रिये संवरं आपज्जती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२१३; म॰ नि॰ १.२९५; सं॰ नि॰ ४.२३९; अ॰ नि॰ ३.१६) सतिसंवरो।
Tattha ‘‘iminā pātimokkhasaṃvarena upeto hoti samupeto’’tiādīsu (vibha. 511) sīlasaṃvaro, ‘‘rakkhati cakkhundriyaṃ, cakkhundriye saṃvaraṃ āpajjatī’’tiādīsu (dī. ni. 1.213; ma. ni. 1.295; saṃ. ni. 4.239; a. ni. 3.16) satisaṃvaro.
‘‘यानि सोतानि लोकस्मिं, (अजिताति भगवा)
‘‘Yāni sotāni lokasmiṃ, (ajitāti bhagavā)
सति तेसं निवारणं।
Sati tesaṃ nivāraṇaṃ;
सोतानं संवरं ब्रूमि,
Sotānaṃ saṃvaraṃ brūmi,
पञ्ञायेते पिधीयरे’’ति॥ (सु॰ नि॰ १०४१) –
Paññāyete pidhīyare’’ti. (su. ni. 1041) –
आदीसु ञाणसंवरो, ‘‘खमो होति सीतस्स उण्हस्सा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२४; अ॰ नि॰ ४.११४) खन्तिसंवरो, ‘‘उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति, पजहति, विनोदेती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२६; अ॰ नि॰ ४.११४) वीरियसंवरो वेदितब्बो। सब्बोपि चायं संवरो यथासकं संवरितब्बानं विनेतब्बानञ्च कायवचीदुच्चरितादीनं संवरणतो संवरो, विनयनतो विनयोति वुच्चति। एवं ताव संवरविनयो पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो।
Ādīsu ñāṇasaṃvaro, ‘‘khamo hoti sītassa uṇhassā’’tiādīsu (ma. ni. 1.24; a. ni. 4.114) khantisaṃvaro, ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāseti, pajahati, vinodetī’’tiādīsu (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.114) vīriyasaṃvaro veditabbo. Sabbopi cāyaṃ saṃvaro yathāsakaṃ saṃvaritabbānaṃ vinetabbānañca kāyavacīduccaritādīnaṃ saṃvaraṇato saṃvaro, vinayanato vinayoti vuccati. Evaṃ tāva saṃvaravinayo pañcadhā bhijjatīti veditabbo.
तथा यं नामरूपपरिच्छेदादीसु विपस्सनङ्गेसु याव अत्तनो अपरिहानवसेन पवत्ति, ताव तेन तेन ञाणेन तस्स तस्स अनत्थसन्तानस्स पहानं। सेय्यथिदं – नामरूपववत्थानेन सक्कायदिट्ठिया, पच्चयपरिग्गहेन अहेतुविसमहेतुदिट्ठीनं, तस्सेव अपरभागेन कङ्खावितरणेन कथंकथीभावस्स, कलापसम्मसनेन ‘‘अहं ममा’’ति गाहस्स, मग्गामग्गववत्थानेन अमग्गे मग्गसञ्ञाय, उदयदस्सनेन उच्छेददिट्ठिया, वयदस्सनेन सस्सतदिट्ठिया, भयदस्सनेन सभयेसु अभयसञ्ञाय, आदीनवदस्सनेन अस्सादसञ्ञाय, निब्बिदानुपस्सनेन अभिरतिसञ्ञाय, मुच्चितुकम्यताञाणेन अमुच्चितुकम्यताय, उपेक्खाञाणेन अनुपेक्खाय, अनुलोमेन धम्मट्ठितियं निब्बाने च पटिलोमभावस्स, गोत्रभुना सङ्खारनिमित्तग्गाहस्स पहानं, एतं तदङ्गप्पहानं नाम। यं पन उपचारप्पनाभेदस्स समाधिनो याव अत्तनो अपरिहानिपवत्ति , ताव तेनाभिहतानं नीवरणानं यथासकं वितक्कादिपच्चनीकधम्मानञ्च अनुप्पत्तिसङ्खातं पहानं, एतं विक्खम्भनप्पहानं नाम। यं पन चतुन्नं अरियमग्गानं भावितत्ता तंतंमग्गवतो अत्तनो सन्ताने यथासकं ‘‘दिट्ठिगतानं पहानाया’’तिआदिना (ध॰ स॰ २७७) नयेन वुत्तस्स समुदयपक्खिकस्स किलेसगहनस्स पुन अच्चन्तअप्पवत्तिभावेन समुच्छेदसङ्खातं पहानं, इदं समुच्छेदप्पहानं नाम। यं पन फलक्खणे पटिप्पस्सद्धत्तं किलेसानं पहानं, इदं पटिप्पस्सद्धिप्पहानं नाम। यं पन सब्बसङ्खतनिस्सरणत्ता पहीनसब्बसङ्खतं निब्बानं, एतं निस्सरणप्पहानं नाम। सब्बम्पि चेतं पहानं यस्मा चागट्ठेन पहानं, विनयनट्ठेन विनयो, तस्मा ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति, तंतंपहानवतो वा तस्स तस्स विनयस्स सम्भवतोपेतं ‘‘पहानविनयो’’ति वुच्चति। एवं पहानविनयोपि पञ्चधा भिज्जतीति वेदितब्बो। एवमेकेकस्स पञ्चधा भिन्नत्ता दसेते विनया होन्ति।
Tathā yaṃ nāmarūpaparicchedādīsu vipassanaṅgesu yāva attano aparihānavasena pavatti, tāva tena tena ñāṇena tassa tassa anatthasantānassa pahānaṃ. Seyyathidaṃ – nāmarūpavavatthānena sakkāyadiṭṭhiyā, paccayapariggahena ahetuvisamahetudiṭṭhīnaṃ, tasseva aparabhāgena kaṅkhāvitaraṇena kathaṃkathībhāvassa, kalāpasammasanena ‘‘ahaṃ mamā’’ti gāhassa, maggāmaggavavatthānena amagge maggasaññāya, udayadassanena ucchedadiṭṭhiyā, vayadassanena sassatadiṭṭhiyā, bhayadassanena sabhayesu abhayasaññāya, ādīnavadassanena assādasaññāya, nibbidānupassanena abhiratisaññāya, muccitukamyatāñāṇena amuccitukamyatāya, upekkhāñāṇena anupekkhāya, anulomena dhammaṭṭhitiyaṃ nibbāne ca paṭilomabhāvassa, gotrabhunā saṅkhāranimittaggāhassa pahānaṃ, etaṃ tadaṅgappahānaṃ nāma. Yaṃ pana upacārappanābhedassa samādhino yāva attano aparihānipavatti , tāva tenābhihatānaṃ nīvaraṇānaṃ yathāsakaṃ vitakkādipaccanīkadhammānañca anuppattisaṅkhātaṃ pahānaṃ, etaṃ vikkhambhanappahānaṃ nāma. Yaṃ pana catunnaṃ ariyamaggānaṃ bhāvitattā taṃtaṃmaggavato attano santāne yathāsakaṃ ‘‘diṭṭhigatānaṃ pahānāyā’’tiādinā (dha. sa. 277) nayena vuttassa samudayapakkhikassa kilesagahanassa puna accantaappavattibhāvena samucchedasaṅkhātaṃ pahānaṃ, idaṃ samucchedappahānaṃ nāma. Yaṃ pana phalakkhaṇe paṭippassaddhattaṃ kilesānaṃ pahānaṃ, idaṃ paṭippassaddhippahānaṃ nāma. Yaṃ pana sabbasaṅkhatanissaraṇattā pahīnasabbasaṅkhataṃ nibbānaṃ, etaṃ nissaraṇappahānaṃ nāma. Sabbampi cetaṃ pahānaṃ yasmā cāgaṭṭhena pahānaṃ, vinayanaṭṭhena vinayo, tasmā ‘‘pahānavinayo’’ti vuccati, taṃtaṃpahānavato vā tassa tassa vinayassa sambhavatopetaṃ ‘‘pahānavinayo’’ti vuccati. Evaṃ pahānavinayopi pañcadhā bhijjatīti veditabbo. Evamekekassa pañcadhā bhinnattā dasete vinayā honti.
तेसु पटिप्पस्सद्धिविनयं निस्सरणविनयञ्च ठपेत्वा अवसेसेन अट्ठविधेन विनयेनेस तेन तेन परियायेन विनेतीति पवुच्चति। कथं? सीलसंवरेन कायवचीदुच्चरितानि विनेन्तोपि हि तंसम्पयुत्तं कोधं विनेति, सतिपञ्ञासंवरेहि अभिज्झादोमनस्सादीनि विनेन्तोपि दोमनस्ससम्पयुत्तं कोधं विनेति, खन्तिसंवरेन सीतादीनि खमन्तोपि तंतंआघातवत्थुसम्भवं कोधं विनेति, वीरियसंवरेन ब्यापादवितक्कं विनेन्तोपि तंसम्पयुत्तं कोधं विनेति। येहि धम्मेहि तदङ्गविक्खम्भनसमुच्छेदप्पहानानि होन्ति, तेसं धम्मानं अत्तनि निब्बत्तनेन ते ते धम्मे पजहन्तोपि तदङ्गप्पहातब्बं विक्खम्भेतब्बं समुच्छिन्दितब्बञ्च कोधं विनेति। कामञ्चेत्थ पहानविनयेन विनयो न सम्भवति। येहि पन धम्मेहि पहानं होति, तेहि विनेन्तोपि परियायतो ‘‘पहानविनयेन विनेती’’ति वुच्चति। पटिप्पस्सद्धिप्पहानकाले पन विनेतब्बाभावतो निस्सरणप्पहानस्स च अनुप्पादेतब्बतो न तेहि किञ्चि विनेतीति वुच्चति। एवं तेसु पटिप्पस्सद्धिविनयं निस्सरणविनयञ्च ठपेत्वा अवसेसेन अट्ठविधेन विनयेनेस तेन तेन परियायेन विनेतीति पवुच्चतीति। ये वा –
Tesu paṭippassaddhivinayaṃ nissaraṇavinayañca ṭhapetvā avasesena aṭṭhavidhena vinayenesa tena tena pariyāyena vinetīti pavuccati. Kathaṃ? Sīlasaṃvarena kāyavacīduccaritāni vinentopi hi taṃsampayuttaṃ kodhaṃ vineti, satipaññāsaṃvarehi abhijjhādomanassādīni vinentopi domanassasampayuttaṃ kodhaṃ vineti, khantisaṃvarena sītādīni khamantopi taṃtaṃāghātavatthusambhavaṃ kodhaṃ vineti, vīriyasaṃvarena byāpādavitakkaṃ vinentopi taṃsampayuttaṃ kodhaṃ vineti. Yehi dhammehi tadaṅgavikkhambhanasamucchedappahānāni honti, tesaṃ dhammānaṃ attani nibbattanena te te dhamme pajahantopi tadaṅgappahātabbaṃ vikkhambhetabbaṃ samucchinditabbañca kodhaṃ vineti. Kāmañcettha pahānavinayena vinayo na sambhavati. Yehi pana dhammehi pahānaṃ hoti, tehi vinentopi pariyāyato ‘‘pahānavinayena vinetī’’ti vuccati. Paṭippassaddhippahānakāle pana vinetabbābhāvato nissaraṇappahānassa ca anuppādetabbato na tehi kiñci vinetīti vuccati. Evaṃ tesu paṭippassaddhivinayaṃ nissaraṇavinayañca ṭhapetvā avasesena aṭṭhavidhena vinayenesa tena tena pariyāyena vinetīti pavuccatīti. Ye vā –
‘‘पञ्चिमे, भिक्खवे, आघातपटिविनया, यत्थ भिक्खुनो उप्पन्नो आघातो सब्बसो पटिविनेतब्बो। कतमे पञ्च? यस्मिं, भिक्खवे, पुग्गले आघातो जायेथ, मेत्ता तस्मिं पुग्गले भावेतब्बा…पे॰… करुणा… उपेक्खा… असति-अमनसिकारो तस्मिं पुग्गले आपज्जितब्बो, एवं तस्मिं पुग्गले आघातो पटिविनेतब्बो। कम्मस्सकता एव वा तस्मिं पुग्गले अधिट्ठातब्बा कम्मस्सको अयमायस्मा…पे॰… दायादो भविस्सती’’ति (अ॰ नि॰ ५.१६१) –
‘‘Pañcime, bhikkhave, āghātapaṭivinayā, yattha bhikkhuno uppanno āghāto sabbaso paṭivinetabbo. Katame pañca? Yasmiṃ, bhikkhave, puggale āghāto jāyetha, mettā tasmiṃ puggale bhāvetabbā…pe… karuṇā… upekkhā… asati-amanasikāro tasmiṃ puggale āpajjitabbo, evaṃ tasmiṃ puggale āghāto paṭivinetabbo. Kammassakatā eva vā tasmiṃ puggale adhiṭṭhātabbā kammassako ayamāyasmā…pe… dāyādo bhavissatī’’ti (a. ni. 5.161) –
एवं पञ्च आघातपटिविनया वुत्ता। ये च –
Evaṃ pañca āghātapaṭivinayā vuttā. Ye ca –
‘‘पञ्चिमे, आवुसो, आघातपटिविनया, यत्थ भिक्खुनो उप्पन्नो आघातो सब्बसो पटिविनेतब्बो। कतमे पञ्च? इधावुसो , एकच्चो पुग्गलो अपरिसुद्धकायसमाचारो होति, परिसुद्धवचीसमाचारो, एवरूपेपि, आवुसो, पुग्गले आघातो पटिविनेतब्बो’’ति (अ॰ नि॰ ५.१६२) –
‘‘Pañcime, āvuso, āghātapaṭivinayā, yattha bhikkhuno uppanno āghāto sabbaso paṭivinetabbo. Katame pañca? Idhāvuso , ekacco puggalo aparisuddhakāyasamācāro hoti, parisuddhavacīsamācāro, evarūpepi, āvuso, puggale āghāto paṭivinetabbo’’ti (a. ni. 5.162) –
एवमादिनापि नयेन पञ्च आघातपटिविनया वुत्ता। तेसु येन केनचि आघातपटिविनयेन विनेन्तोपेस विनेतीति पवुच्चति। अपिच यस्मा –
Evamādināpi nayena pañca āghātapaṭivinayā vuttā. Tesu yena kenaci āghātapaṭivinayena vinentopesa vinetīti pavuccati. Apica yasmā –
‘‘उभतोदण्डकेन चेपि, भिक्खवे, ककचेन चोरा ओचरका अङ्गमङ्गानि ओक्कन्तेय्युं, तत्रापि यो मनो पदोसेय्य, न मे सो तेन सासनकरो’’ति (म॰ नि॰ १.२३२) –-
‘‘Ubhatodaṇḍakena cepi, bhikkhave, kakacena corā ocarakā aṅgamaṅgāni okkanteyyuṃ, tatrāpi yo mano padoseyya, na me so tena sāsanakaro’’ti (ma. ni. 1.232) –-
एवं सत्थु ओवादं,
Evaṃ satthu ovādaṃ,
‘‘तस्सेव तेन पापियो, यो कुद्धं पटिकुज्झति।
‘‘Tasseva tena pāpiyo, yo kuddhaṃ paṭikujjhati;
कुद्धं अप्पटिकुज्झन्तो, सङ्गामं जेति दुज्जयं॥
Kuddhaṃ appaṭikujjhanto, saṅgāmaṃ jeti dujjayaṃ.
‘‘उभिन्नमत्थं चरति, अत्तनो च परस्स च।
‘‘Ubhinnamatthaṃ carati, attano ca parassa ca;
परं सङ्कुपितं ञत्वा, यो सतो उपसम्मति’’॥ (सं॰ नि॰ १.१८८)।
Paraṃ saṅkupitaṃ ñatvā, yo sato upasammati’’. (saṃ. ni. 1.188);
‘‘सत्तिमे, भिक्खवे, धम्मा सपत्तकन्ता सपत्तकरणा कोधनं आगच्छन्ति इत्थिं वा पुरिसं वा। कतमे सत्त? इध, भिक्खवे, सपत्तो सपत्तस्स एवं इच्छति – ‘अहो, वतायं दुब्बण्णो अस्सा’ति। तं किस्स हेतु? न, भिक्खवे, सपत्तो सपत्तस्स वण्णवताय नन्दति। कोधनायं, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलो कोधाभिभूतो कोधपरेतो किञ्चापि सो होति सुन्हातो सुविलित्तो कप्पितकेसमस्सु ओदातवत्थवसनो, अथ खो सो दुब्बण्णोव होति कोधाभिभूतो। अयं, भिक्खवे, पठमो धम्मो सपत्तकन्तो सपत्तकरणो कोधनं आगच्छति इत्थिं वा पुरिसं वा (अ॰ नि॰ ७.६४)।
‘‘Sattime, bhikkhave, dhammā sapattakantā sapattakaraṇā kodhanaṃ āgacchanti itthiṃ vā purisaṃ vā. Katame satta? Idha, bhikkhave, sapatto sapattassa evaṃ icchati – ‘aho, vatāyaṃ dubbaṇṇo assā’ti. Taṃ kissa hetu? Na, bhikkhave, sapatto sapattassa vaṇṇavatāya nandati. Kodhanāyaṃ, bhikkhave, purisapuggalo kodhābhibhūto kodhapareto kiñcāpi so hoti sunhāto suvilitto kappitakesamassu odātavatthavasano, atha kho so dubbaṇṇova hoti kodhābhibhūto. Ayaṃ, bhikkhave, paṭhamo dhammo sapattakanto sapattakaraṇo kodhanaṃ āgacchati itthiṃ vā purisaṃ vā (a. ni. 7.64).
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सपत्तो सपत्तस्स एवं इच्छति – ‘अहो, वतायं दुक्खं सयेय्या’ति…पे॰… ‘न पचुरत्थो अस्सा’ति…पे॰… ‘न भोगवा अस्सा’ति…पे॰… ‘न यसवा अस्सा’ति…पे॰… ‘न मित्तवा अस्सा’ति…पे॰… ‘कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जेय्या’ति। तं किस्स हेतु? न, भिक्खवे, सपत्तो सपत्तस्स सुगतिगमनेन नन्दति। कोधनायं, भिक्खवे, पुरिसपुग्गलो कोधाभिभूतो कोधपरेतो कायेन दुच्चरितं चरति, वाचाय… मनसा दुच्चरितं चरति। सो कायेन दुच्चरितं चरित्वा…पे॰… वाचाय…पे॰… मनसा दुच्चरितं चरित्वा कायस्स भेदा परं मरणा…पे॰… निरयं उपपज्जति कोधाभिभूतो’’ति (अ॰ नि॰ ७.६४)।
‘‘Puna caparaṃ, bhikkhave, sapatto sapattassa evaṃ icchati – ‘aho, vatāyaṃ dukkhaṃ sayeyyā’ti…pe… ‘na pacurattho assā’ti…pe… ‘na bhogavā assā’ti…pe… ‘na yasavā assā’ti…pe… ‘na mittavā assā’ti…pe… ‘kāyassa bhedā paraṃ maraṇā apāyaṃ duggatiṃ vinipātaṃ nirayaṃ upapajjeyyā’ti. Taṃ kissa hetu? Na, bhikkhave, sapatto sapattassa sugatigamanena nandati. Kodhanāyaṃ, bhikkhave, purisapuggalo kodhābhibhūto kodhapareto kāyena duccaritaṃ carati, vācāya… manasā duccaritaṃ carati. So kāyena duccaritaṃ caritvā…pe… vācāya…pe… manasā duccaritaṃ caritvā kāyassa bhedā paraṃ maraṇā…pe… nirayaṃ upapajjati kodhābhibhūto’’ti (a. ni. 7.64).
‘‘कुद्धो अत्थं न जानाति, कुद्धो धम्मं न पस्सति…पे॰…॥ (अ॰ नि॰ ७.६४; महानि॰ ५)।
‘‘Kuddho atthaṃ na jānāti, kuddho dhammaṃ na passati…pe…. (a. ni. 7.64; mahāni. 5);
‘‘येन कोधेन कुद्धासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गतिं।
‘‘Yena kodhena kuddhāse, sattā gacchanti duggatiṃ;
तं कोधं सम्मदञ्ञाय, पजहन्ति विपस्सिनो॥ (इतिवु॰ ४)।
Taṃ kodhaṃ sammadaññāya, pajahanti vipassino. (itivu. 4);
‘‘कोधं जहे विप्पजहेय्य मानं, संयोजनं सब्बमतिक्कमेय्य॥ (ध॰ प॰ २२१)।
‘‘Kodhaṃ jahe vippajaheyya mānaṃ, saṃyojanaṃ sabbamatikkameyya. (dha. pa. 221);
‘‘अनत्थजननो कोधो, कोधो चित्तप्पकोपनो॥ (अ॰ नि॰ ७.६४; इतिवु॰ ८८)।
‘‘Anatthajanano kodho, kodho cittappakopano. (a. ni. 7.64; itivu. 88);
‘‘एकापराधं खम भूरिपञ्ञ, न पण्डिता कोधबला भवन्ती’’ति॥ (जा॰ १.१५.१९) –
‘‘Ekāparādhaṃ khama bhūripañña, na paṇḍitā kodhabalā bhavantī’’ti. (jā. 1.15.19) –
एवमादिना नयेन कोधे आदीनवञ्च पच्चवेक्खतोपि कोधो विनयं उपेति। तस्मा एवं पच्चवेक्खित्वा कोधं विनेन्तोपि एस विनेतीति वुच्चति।
Evamādinā nayena kodhe ādīnavañca paccavekkhatopi kodho vinayaṃ upeti. Tasmā evaṃ paccavekkhitvā kodhaṃ vinentopi esa vinetīti vuccati.
कोधन्ति ‘‘अनत्थं मे अचरीति आघातो जायती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ ३.३४०; अ॰ नि॰ ९.२९) नयेन सुत्ते वुत्तानं नवन्नं, ‘‘अत्थं मे न चरी’’ति आदीनञ्च तप्पटिपक्खतो सिद्धानं नवन्नमेवाति अट्ठारसन्नं, खाणुकण्टकादिना अट्ठानेन सद्धिं एकूनवीसतिया आघातवत्थूनं अञ्ञतराघातवत्थुसम्भवं आघातं। विसटन्ति वित्थतं। सप्पविसन्ति सप्पस्स विसं। इवाति ओपम्मवचनं, इ-कार लोपं कत्वा व-इच्चेव वुत्तं। ओसधेहीति अगदेहि। इदं वुत्तं होति – यथा विसतिकिच्छको वेज्जो सप्पेन दट्ठं सब्बं कायं फरित्वा ठितं विसटं सप्पविसं मूलखन्धतचपत्तपुप्फादीनं अञ्ञतरेहि नानाभेसज्जेहि पयोजेत्वा कतेहि वा ओसधेहि खिप्पमेव विनेय्य, एवमेवं यो यथावुत्तेनत्थेन उप्पतितं चित्तसन्तानं ब्यापेत्वा ठितं कोधं यथावुत्तेसु विनयनूपायेसु येन केनचि उपायेन विनेति नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोतीति।
Kodhanti ‘‘anatthaṃ me acarīti āghāto jāyatī’’tiādinā (dī. ni. 3.340; a. ni. 9.29) nayena sutte vuttānaṃ navannaṃ, ‘‘atthaṃ me na carī’’ti ādīnañca tappaṭipakkhato siddhānaṃ navannamevāti aṭṭhārasannaṃ, khāṇukaṇṭakādinā aṭṭhānena saddhiṃ ekūnavīsatiyā āghātavatthūnaṃ aññatarāghātavatthusambhavaṃ āghātaṃ. Visaṭanti vitthataṃ. Sappavisanti sappassa visaṃ. Ivāti opammavacanaṃ, i-kāra lopaṃ katvā va-icceva vuttaṃ. Osadhehīti agadehi. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā visatikicchako vejjo sappena daṭṭhaṃ sabbaṃ kāyaṃ pharitvā ṭhitaṃ visaṭaṃ sappavisaṃ mūlakhandhatacapattapupphādīnaṃ aññatarehi nānābhesajjehi payojetvā katehi vā osadhehi khippameva vineyya, evamevaṃ yo yathāvuttenatthena uppatitaṃ cittasantānaṃ byāpetvā ṭhitaṃ kodhaṃ yathāvuttesu vinayanūpāyesu yena kenaci upāyena vineti nādhivāseti pajahati vinodeti byantīkarotīti.
सो भिक्खु जहाति ओरपारन्ति सो एवं कोधं विनेन्तो भिक्खु यस्मा कोधो ततियमग्गेन सब्बसो पहीयति, तस्मा ओरपारसञ्ञितानि पञ्चोरम्भागियसंयोजनानि जहातीति वेदितब्बो। अविसेसेन हि पारन्ति तीरस्स नामं, तस्मा ओरानि च तानि संसारसागरस्स पारभूतानि चाति कत्वा ‘‘ओरपार’’न्ति वुच्चति। अथ वा ‘‘यो उप्पतितं विनेति कोधं विसटं सप्पविसंव ओसधेहि’’, सो ततियमग्गेन सब्बसो कोधं विनेत्वा अनागामिफले ठितो भिक्खु जहाति ओरपारं। तत्थ ओरन्ति सकत्तभावो, पारन्ति परत्तभावो। ओरं वा छ अज्झत्तिकानि आयतनानि, पारं छ बाहिरायतनानि। तथा ओरं मनुस्सलोको, पारं देवलोको। ओरं कामधातु, पारं रूपारूपधातु। ओरं कामरूपभवो, पारं अरूपभवो। ओरं अत्तभावो, पारं अत्तभावसुखूपकरणानि। एवमेतस्मिं ओरपारे चतुत्थमग्गेन छन्दरागं पजहन्तो ‘‘जहाति ओरपार’’न्ति वुच्चति। एत्थ च किञ्चापि अनागामिनो कामरागस्स पहीनत्ता इधत्तभावादीसु छन्दरागो एव नत्थि; अपिच खो पनस्स ततियमग्गादीनं विय वण्णप्पकासनत्थं सब्बमेतं ओरपारभेदं सङ्गहेत्वा तत्थ छन्दरागप्पहानेन ‘‘जहाति ओरपार’’न्ति वुत्तं।
So bhikkhu jahāti orapāranti so evaṃ kodhaṃ vinento bhikkhu yasmā kodho tatiyamaggena sabbaso pahīyati, tasmā orapārasaññitāni pañcorambhāgiyasaṃyojanāni jahātīti veditabbo. Avisesena hi pāranti tīrassa nāmaṃ, tasmā orāni ca tāni saṃsārasāgarassa pārabhūtāni cāti katvā ‘‘orapāra’’nti vuccati. Atha vā ‘‘yo uppatitaṃ vineti kodhaṃ visaṭaṃ sappavisaṃva osadhehi’’, so tatiyamaggena sabbaso kodhaṃ vinetvā anāgāmiphale ṭhito bhikkhu jahāti orapāraṃ. Tattha oranti sakattabhāvo, pāranti parattabhāvo. Oraṃ vā cha ajjhattikāni āyatanāni, pāraṃ cha bāhirāyatanāni. Tathā oraṃ manussaloko, pāraṃ devaloko. Oraṃ kāmadhātu, pāraṃ rūpārūpadhātu. Oraṃ kāmarūpabhavo, pāraṃ arūpabhavo. Oraṃ attabhāvo, pāraṃ attabhāvasukhūpakaraṇāni. Evametasmiṃ orapāre catutthamaggena chandarāgaṃ pajahanto ‘‘jahāti orapāra’’nti vuccati. Ettha ca kiñcāpi anāgāmino kāmarāgassa pahīnattā idhattabhāvādīsu chandarāgo eva natthi; apica kho panassa tatiyamaggādīnaṃ viya vaṇṇappakāsanatthaṃ sabbametaṃ orapārabhedaṃ saṅgahetvā tattha chandarāgappahānena ‘‘jahāti orapāra’’nti vuttaṃ.
इदानि तस्सत्थस्स विभावनत्थाय उपमं आह ‘‘उरगो जिण्णमिव तचं पुराण’’न्ति। तत्थ उरेन गच्छतीति उरगो, सप्पस्सेतं अधिवचनं। सो दुविधो – कामरूपी च अकामरूपी च। कामरूपीपि दुविधो – जलजो थलजो च। जलजो जले एव कामरूपं लभति, न थले, सङ्खपालजातके सङ्खपालनागराजा विय। थलजो थले एव, न जले। सो जज्जरभावेन जिण्णं, चिरकालताय पुराणञ्चाति सङ्खं गतं। तचं जहन्तो चतुब्बिधेन जहाति – सजातियं ठितो, जिगुच्छन्तो, निस्साय, थामेनाति। सजाति नाम सप्पजाति दीघत्तभावो। उरगा हि पञ्चसु ठानेसु सजातिं नातिवत्तन्ति – उपपत्तियं, चुतियं, विस्सट्ठनिद्दोक्कमने, समानजातिया मेथुनपटिसेवने, जिण्णतचापनयने चाति। सप्पो हि यदा तचं जहाति, तदा सजातियंयेव ठत्वा जहाति। सजातियं ठितोपि च जिगुच्छन्तो जहाति। जिगुच्छन्तो नाम यदा उपड्ढट्ठाने मुत्तो होति, उपड्ढट्ठाने अमुत्तो ओलम्बति, तदा नं अट्टीयन्तो जहाति। एवं जिगुच्छन्तोपि च दण्डन्तरं वा मूलन्तरं वा पासाणन्तरं वा निस्साय जहाति। निस्साय जहन्तोपि च थामं जनेत्वा, उस्साहं कत्वा, वीरियेन वङ्कं नङ्गुट्ठं कत्वा, पस्ससन्तोव फणं करित्वा जहाति। एवं जहित्वा येनकामं पक्कमति। एवमेवं अयम्पि भिक्खु ओरपारं जहितुकामो चतुब्बिधेन जहाति – सजातियं ठितो, जिगुच्छन्तो, निस्साय, थामेनाति। सजाति नाम भिक्खुनो ‘‘अरियाय जातिया जातो’’ति (म॰ नि॰ २.३५१) वचनतो सीलं। तेनेवाह ‘‘सीले पतिट्ठाय नरो सप्पञ्ञो’’ति (सं॰ नि॰ १.२३; पेटको॰ २२)। एवमेतिस्सं सजातियं ठितो भिक्खु तं सकत्तभावादिभेदं ओरपारं जिण्णपुराणतचमिव दुक्खं जनेन्तं तत्थ तत्थ आदीनवदस्सनेन जिगुच्छन्तो कल्याणमित्ते निस्साय अधिमत्तवायामसङ्खातं थामं जनेत्वा ‘‘दिवसं चङ्कमेन निसज्जाय आवरणीयेहि धम्मेहि चित्तं परिसोधेती’’ति (अ॰ नि॰ ३.१६; विभ॰ ५१९) वुत्तनयेन रत्तिन्दिवं छधा विभजित्वा घटेन्तो वायमन्तो उरगो विय, वङ्कं नङ्गुट्ठं पल्लङ्कं आभुजित्वा उरगो विय पस्ससन्तो, अयम्पि असिथिलपरक्कमताय वायमन्तो उरगो विय फणं करित्वा, अयम्पि ञाणविप्फारं जनेत्वा उरगोव तचं ओरपारं जहाति। जहित्वा च उरगो विय ओहिततचो येनकामं अयम्पि ओहितभारो अनुपादिसेसनिब्बानधातुदिसं पक्कमतीति। तेनाह भगवा –
Idāni tassatthassa vibhāvanatthāya upamaṃ āha ‘‘urago jiṇṇamiva tacaṃ purāṇa’’nti. Tattha urena gacchatīti urago, sappassetaṃ adhivacanaṃ. So duvidho – kāmarūpī ca akāmarūpī ca. Kāmarūpīpi duvidho – jalajo thalajo ca. Jalajo jale eva kāmarūpaṃ labhati, na thale, saṅkhapālajātake saṅkhapālanāgarājā viya. Thalajo thale eva, na jale. So jajjarabhāvena jiṇṇaṃ, cirakālatāya purāṇañcāti saṅkhaṃ gataṃ. Tacaṃ jahanto catubbidhena jahāti – sajātiyaṃ ṭhito, jigucchanto, nissāya, thāmenāti. Sajāti nāma sappajāti dīghattabhāvo. Uragā hi pañcasu ṭhānesu sajātiṃ nātivattanti – upapattiyaṃ, cutiyaṃ, vissaṭṭhaniddokkamane, samānajātiyā methunapaṭisevane, jiṇṇatacāpanayane cāti. Sappo hi yadā tacaṃ jahāti, tadā sajātiyaṃyeva ṭhatvā jahāti. Sajātiyaṃ ṭhitopi ca jigucchanto jahāti. Jigucchanto nāma yadā upaḍḍhaṭṭhāne mutto hoti, upaḍḍhaṭṭhāne amutto olambati, tadā naṃ aṭṭīyanto jahāti. Evaṃ jigucchantopi ca daṇḍantaraṃ vā mūlantaraṃ vā pāsāṇantaraṃ vā nissāya jahāti. Nissāya jahantopi ca thāmaṃ janetvā, ussāhaṃ katvā, vīriyena vaṅkaṃ naṅguṭṭhaṃ katvā, passasantova phaṇaṃ karitvā jahāti. Evaṃ jahitvā yenakāmaṃ pakkamati. Evamevaṃ ayampi bhikkhu orapāraṃ jahitukāmo catubbidhena jahāti – sajātiyaṃ ṭhito, jigucchanto, nissāya, thāmenāti. Sajāti nāma bhikkhuno ‘‘ariyāya jātiyā jāto’’ti (ma. ni. 2.351) vacanato sīlaṃ. Tenevāha ‘‘sīle patiṭṭhāya naro sappañño’’ti (saṃ. ni. 1.23; peṭako. 22). Evametissaṃ sajātiyaṃ ṭhito bhikkhu taṃ sakattabhāvādibhedaṃ orapāraṃ jiṇṇapurāṇatacamiva dukkhaṃ janentaṃ tattha tattha ādīnavadassanena jigucchanto kalyāṇamitte nissāya adhimattavāyāmasaṅkhātaṃ thāmaṃ janetvā ‘‘divasaṃ caṅkamena nisajjāya āvaraṇīyehi dhammehi cittaṃ parisodhetī’’ti (a. ni. 3.16; vibha. 519) vuttanayena rattindivaṃ chadhā vibhajitvā ghaṭento vāyamanto urago viya, vaṅkaṃ naṅguṭṭhaṃ pallaṅkaṃ ābhujitvā urago viya passasanto, ayampi asithilaparakkamatāya vāyamanto urago viya phaṇaṃ karitvā, ayampi ñāṇavipphāraṃ janetvā uragova tacaṃ orapāraṃ jahāti. Jahitvā ca urago viya ohitataco yenakāmaṃ ayampi ohitabhāro anupādisesanibbānadhātudisaṃ pakkamatīti. Tenāha bhagavā –
‘‘यो उप्पतितं विनेति कोधं, विसटं सप्पविसंव ओसधेहि।
‘‘Yo uppatitaṃ vineti kodhaṃ, visaṭaṃ sappavisaṃva osadhehi;
सो भिक्खु जहाति ओरपारं, उरगो जिण्णमिव तचं पुराण’’न्ति॥
So bhikkhu jahāti orapāraṃ, urago jiṇṇamiva tacaṃ purāṇa’’nti.
एवमेसा भगवता अरहत्तनिकूटेन पठमगाथा देसिताति।
Evamesā bhagavatā arahattanikūṭena paṭhamagāthā desitāti.
२. इदानि दुतियगाथाय अत्थवण्णनाक्कमो अनुप्पत्तो। तत्रापि –
2. Idāni dutiyagāthāya atthavaṇṇanākkamo anuppatto. Tatrāpi –
‘‘येन यत्थ यदा यस्मा, वुत्ता गाथा अयं इमं।
‘‘Yena yattha yadā yasmā, vuttā gāthā ayaṃ imaṃ;
विधिं पकासयित्वास्सा, करिस्सामत्थवण्णन’’न्ति॥ –
Vidhiṃ pakāsayitvāssā, karissāmatthavaṇṇana’’nti. –
अयमेव मातिका। ततो परञ्च सब्बगाथासु। अतिवित्थारभयेन पन इतो पभुति मातिकं अनिक्खिपित्वा उप्पत्तिदस्सननयेनेव तस्सा तस्सा अत्थं दस्सेन्तो अत्थवण्णनं करिस्सामि। सेय्यथिदं यो रागमुदच्छिदा असेसन्ति अयं दुतियगाथा।
Ayameva mātikā. Tato parañca sabbagāthāsu. Ativitthārabhayena pana ito pabhuti mātikaṃ anikkhipitvā uppattidassananayeneva tassā tassā atthaṃ dassento atthavaṇṇanaṃ karissāmi. Seyyathidaṃ yo rāgamudacchidā asesanti ayaṃ dutiyagāthā.
तस्सुप्पत्ति – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे। तेन खो पन समयेन आयस्मतो सारिपुत्तत्थेरस्स उपट्ठाको अञ्ञतरो सुवण्णकारपुत्तो थेरस्स सन्तिके पब्बजितो। थेरो तस्स ‘‘दहरानं असुभं सप्पाय’’न्ति मन्त्वा रागविघातत्थं असुभकम्मट्ठानं अदासि। तस्स तस्मिं आसेवनमत्तम्पि चित्तं न लभति। सो ‘‘अनुपकारं ममेत’’न्ति थेरस्स आरोचेसि। थेरो ‘‘दहरानमेतं सप्पाय’’न्ति मन्त्वा पुनपि तदेवाचिक्खि। एवं चत्तारो मासा अतीता, सो किञ्चिमत्तम्पि विसेसं न लभति। ततो नं थेरो भगवतो सन्तिकं नेसि। भगवा ‘‘अविसयो, सारिपुत्त, तुय्हेतस्स सप्पायं जानितुं, बुद्धवेनेय्यो एसो’’ति वत्वा पभस्सरवण्णं पदुमं इद्धिया निम्मिनित्वा तस्स हत्थे पादासि – ‘‘हन्द, भिक्खु, इमं विहारपच्छायायं वालिकातले नाळेन विज्झित्वा ठपेहि, अभिमुखञ्चस्स पल्लङ्केन निसीद ‘लोहितं लोहित’न्ति आवज्जेन्तो’’ति। अयं किर पञ्च जातिसतानि सुवण्णकारोव अहोसि। तेनस्स ‘‘लोहितकनिमित्तं सप्पाय’’न्ति ञत्वा भगवा लोहितककम्मट्ठानं अदासि। सो तथा कत्वा मुहुत्तेनेव यथाक्कमं तत्थ चत्तारिपि झानानि अधिगन्त्वा अनुलोमपटिलोमादिना नयेन झानकीळं आरभि। अथ भगवा ‘तं पदुमं मिलायतू’ति अधिट्ठासि। सो झाना वुट्ठितो तं मिलातं काळवण्णं दिस्वा ‘‘पभस्सररूपं जराय परिमद्दित’’न्ति अनिच्चसञ्ञं पटिलभि। ततो नं अज्झत्तम्पि उपसंहरि। ततो ‘‘यदनिच्चं तं दुक्खं, यं दुक्खं तदनत्ता’’ति तयोपि भवे आदित्ते विय पस्सि। एवं पस्सतो चस्साविदूरे पदुमस्सरो अत्थि। तत्थ दारका ओरोहित्वा पदुमानि भञ्जित्वा भञ्जित्वा रासिं करोन्ति। तस्स तानि उदके पदुमानि नळवने अग्गिजाला विय खायिंसु, पत्तानि पतन्तानि पपातं पविसन्तानि विय खायिंसु, थले निक्खित्तपदुमानं अग्गानि मिलातानि अग्गिडड्ढानि विय खायिंसु। अथस्स तदनुसारेन सब्बधम्मे उपनिज्झायतो भिय्योसोमत्ताय तयो भवा आदित्तमिव अगारं अप्पटिसरणा हुत्वा उपट्ठहिंसु। ततो भगवा गन्धकुटियं निसिन्नोव तस्स भिक्खुनो उपरि सरीराभं मुञ्चि। सा चस्स मुखंयेव अज्झोत्थरि। ततो सो ‘‘किमेत’’न्ति आवज्जेन्तो भगवन्तं आगन्त्वा समीपे ठितमिव दिस्वा उट्ठायासना अञ्जलिं पणामेसि। अथस्स भगवा सप्पायं विदित्वा धम्मं देसेन्तो इमं ओभासगाथं अभासि ‘‘यो रागमुदच्छिदा असेस’’न्ति।
Tassuppatti – ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme. Tena kho pana samayena āyasmato sāriputtattherassa upaṭṭhāko aññataro suvaṇṇakāraputto therassa santike pabbajito. Thero tassa ‘‘daharānaṃ asubhaṃ sappāya’’nti mantvā rāgavighātatthaṃ asubhakammaṭṭhānaṃ adāsi. Tassa tasmiṃ āsevanamattampi cittaṃ na labhati. So ‘‘anupakāraṃ mameta’’nti therassa ārocesi. Thero ‘‘daharānametaṃ sappāya’’nti mantvā punapi tadevācikkhi. Evaṃ cattāro māsā atītā, so kiñcimattampi visesaṃ na labhati. Tato naṃ thero bhagavato santikaṃ nesi. Bhagavā ‘‘avisayo, sāriputta, tuyhetassa sappāyaṃ jānituṃ, buddhaveneyyo eso’’ti vatvā pabhassaravaṇṇaṃ padumaṃ iddhiyā nimminitvā tassa hatthe pādāsi – ‘‘handa, bhikkhu, imaṃ vihārapacchāyāyaṃ vālikātale nāḷena vijjhitvā ṭhapehi, abhimukhañcassa pallaṅkena nisīda ‘lohitaṃ lohita’nti āvajjento’’ti. Ayaṃ kira pañca jātisatāni suvaṇṇakārova ahosi. Tenassa ‘‘lohitakanimittaṃ sappāya’’nti ñatvā bhagavā lohitakakammaṭṭhānaṃ adāsi. So tathā katvā muhutteneva yathākkamaṃ tattha cattāripi jhānāni adhigantvā anulomapaṭilomādinā nayena jhānakīḷaṃ ārabhi. Atha bhagavā ‘taṃ padumaṃ milāyatū’ti adhiṭṭhāsi. So jhānā vuṭṭhito taṃ milātaṃ kāḷavaṇṇaṃ disvā ‘‘pabhassararūpaṃ jarāya parimaddita’’nti aniccasaññaṃ paṭilabhi. Tato naṃ ajjhattampi upasaṃhari. Tato ‘‘yadaniccaṃ taṃ dukkhaṃ, yaṃ dukkhaṃ tadanattā’’ti tayopi bhave āditte viya passi. Evaṃ passato cassāvidūre padumassaro atthi. Tattha dārakā orohitvā padumāni bhañjitvā bhañjitvā rāsiṃ karonti. Tassa tāni udake padumāni naḷavane aggijālā viya khāyiṃsu, pattāni patantāni papātaṃ pavisantāni viya khāyiṃsu, thale nikkhittapadumānaṃ aggāni milātāni aggiḍaḍḍhāni viya khāyiṃsu. Athassa tadanusārena sabbadhamme upanijjhāyato bhiyyosomattāya tayo bhavā ādittamiva agāraṃ appaṭisaraṇā hutvā upaṭṭhahiṃsu. Tato bhagavā gandhakuṭiyaṃ nisinnova tassa bhikkhuno upari sarīrābhaṃ muñci. Sā cassa mukhaṃyeva ajjhotthari. Tato so ‘‘kimeta’’nti āvajjento bhagavantaṃ āgantvā samīpe ṭhitamiva disvā uṭṭhāyāsanā añjaliṃ paṇāmesi. Athassa bhagavā sappāyaṃ viditvā dhammaṃ desento imaṃ obhāsagāthaṃ abhāsi ‘‘yo rāgamudacchidā asesa’’nti.
तत्थ रञ्जनवसेन रागो, पञ्चकामगुणरागस्सेतं अधिवचनं। उदच्छिदाति उच्छिन्दति, भञ्जति , विनासेति। अतीतकालिकानम्पि हि छन्दसि वत्तमानवचनं अक्खरचिन्तका इच्छन्ति। असेसन्ति सानुसयं। भिसपुप्फंव सरोरुहन्ति सरे विरूळ्हं पदुमपुप्फं विय। विगय्हाति ओगय्ह, पविसित्वाति अत्थो। सेसं पुब्बसदिसमेव। किं वुत्तं होति? यथा नाम एते दारका सरं ओरुय्ह भिसपुप्फं सरोरुहं छिन्दन्ति, एवमेवं यो भिक्खु इमं तेधातुकलोकसन्निवासं ओगय्ह –
Tattha rañjanavasena rāgo, pañcakāmaguṇarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Udacchidāti ucchindati, bhañjati , vināseti. Atītakālikānampi hi chandasi vattamānavacanaṃ akkharacintakā icchanti. Asesanti sānusayaṃ. Bhisapupphaṃva saroruhanti sare virūḷhaṃ padumapupphaṃ viya. Vigayhāti ogayha, pavisitvāti attho. Sesaṃ pubbasadisameva. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yathā nāma ete dārakā saraṃ oruyha bhisapupphaṃ saroruhaṃ chindanti, evamevaṃ yo bhikkhu imaṃ tedhātukalokasannivāsaṃ ogayha –
‘‘नत्थि रागसमो अग्गि’’। (ध॰ प॰ २०२)।
‘‘Natthi rāgasamo aggi’’; (Dha. pa. 202);
‘‘कामरागेन दय्हामि, चित्तं मे परिदय्हति’’। (सं॰ नि॰ १.२१२)।
‘‘Kāmarāgena dayhāmi, cittaṃ me paridayhati’’; (Saṃ. ni. 1.212);
‘‘ये रागरत्तानुपतन्ति सोतं, सयं कतं मक्कटकोव जालं’’॥ (ध॰ प॰ ३४७)।
‘‘Ye rāgarattānupatanti sotaṃ, sayaṃ kataṃ makkaṭakova jālaṃ’’. (dha. pa. 347);
‘‘रत्तो खो, आवुसो, रागेन अभिभूतो परियादिन्नचित्तो पाणम्पि हनती’’ति (अ॰ नि॰ ३.५६, ७२) –
‘‘Ratto kho, āvuso, rāgena abhibhūto pariyādinnacitto pāṇampi hanatī’’ti (a. ni. 3.56, 72) –
एवमादिनयमनुगन्त्वा रागादीनवपच्चवेक्खणेन यथावुत्तप्पकारेहि सीलसंवरादीहि संवरेहि सविञ्ञाणकाविञ्ञाणकेसु वत्थूसु असुभसञ्ञाय च थोकं थोकं रागं समुच्छिन्दन्तो अनागामिमग्गेन अवसेसं अरहत्तमग्गेन च ततो अनवसेसम्पि उच्छिन्दति पुब्बे वुत्तप्पकारेनेव सो भिक्खु जहाति ओरपारं उरगो जिण्णमिव तचं पुराणन्ति। एवमेसा भगवता अरहत्तनिकूटेन गाथा देसिता। देसनापरियोसाने च सो भिक्खु अरहत्ते पतिट्ठितोति।
Evamādinayamanugantvā rāgādīnavapaccavekkhaṇena yathāvuttappakārehi sīlasaṃvarādīhi saṃvarehi saviññāṇakāviññāṇakesu vatthūsu asubhasaññāya ca thokaṃ thokaṃ rāgaṃ samucchindanto anāgāmimaggena avasesaṃ arahattamaggena ca tato anavasesampi ucchindati pubbe vuttappakāreneva so bhikkhu jahāti orapāraṃ urago jiṇṇamiva tacaṃ purāṇanti. Evamesā bhagavatā arahattanikūṭena gāthā desitā. Desanāpariyosāne ca so bhikkhu arahatte patiṭṭhitoti.
३. यो तण्हमुदच्छिदाति का उप्पत्ति? भगवा सावत्थियं विहरति। अञ्ञतरो भिक्खु गग्गराय पोक्खरणिया तीरे विहरन्तो तण्हावसेन अकुसलवितक्कं वितक्केति। भगवा तस्सज्झासयं विदित्वा इमं ओभासगाथमभासि।
3.Yotaṇhamudacchidāti kā uppatti? Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati. Aññataro bhikkhu gaggarāya pokkharaṇiyā tīre viharanto taṇhāvasena akusalavitakkaṃ vitakketi. Bhagavā tassajjhāsayaṃ viditvā imaṃ obhāsagāthamabhāsi.
तत्थ तस्सतीति तण्हा। विसयेहि तित्तिं न उपेतीति अत्थो। कामभवविभवतण्हानमेतं अधिवचनं। सरितन्ति गतं पवत्तं, याव भवग्गा अज्झोत्थरित्वा ठितन्ति वुत्तं होति। सीघसरन्ति सीघगामिनिं, सन्दिट्ठिकसम्परायिकं आदीनवं अगणेत्वा मुहुत्तेनेव परचक्कवाळम्पि भवग्गम्पि सम्पापुणितुं समत्थन्ति वुत्तं होति। एवमेतं सरितं सीघसरं सब्बप्पकारम्पि तण्हं –
Tattha tassatīti taṇhā. Visayehi tittiṃ na upetīti attho. Kāmabhavavibhavataṇhānametaṃ adhivacanaṃ. Saritanti gataṃ pavattaṃ, yāva bhavaggā ajjhottharitvā ṭhitanti vuttaṃ hoti. Sīghasaranti sīghagāminiṃ, sandiṭṭhikasamparāyikaṃ ādīnavaṃ agaṇetvā muhutteneva paracakkavāḷampi bhavaggampi sampāpuṇituṃ samatthanti vuttaṃ hoti. Evametaṃ saritaṃ sīghasaraṃ sabbappakārampi taṇhaṃ –
‘‘उपरिविसाला दुप्पूरा, इच्छा विसटगामिनी।
‘‘Uparivisālā duppūrā, icchā visaṭagāminī;
ये च तं अनुगिज्झन्ति, ते होन्ति चक्कधारिनो’’ति॥
Ye ca taṃ anugijjhanti, te honti cakkadhārino’’ti.
‘‘तण्हादुतियो पुरिसो, दीघमद्धानसंसरं।
‘‘Taṇhādutiyo puriso, dīghamaddhānasaṃsaraṃ;
इत्थभावञ्ञथाभावं, संसारं नातिवत्तती’’ति॥ (इतिवु॰ १५, १०५; महानि॰ १९१; चूळनि॰ पारायनानुगीतिगाथानिद्देस १०७)।
Itthabhāvaññathābhāvaṃ, saṃsāraṃ nātivattatī’’ti. (itivu. 15, 105; mahāni. 191; cūḷani. pārāyanānugītigāthāniddesa 107);
‘‘ऊनो लोको अतित्तो तण्हादासोति खो, महाराजा’’ति (म॰ नि॰ २.३०५) च –
‘‘Ūno loko atitto taṇhādāsoti kho, mahārājā’’ti (ma. ni. 2.305) ca –
एवमादीनवपच्चवेक्खणेन वुत्तप्पकारेहि सीलसंवरादीहि च यो थोकं थोकं विसोसयित्वा अरहत्तमग्गेन असेसं उच्छिज्जति, सो भिक्खु तस्मिंयेव खणे सब्बप्पकारम्पि जहाति ओरपारन्ति। देसनापरियोसाने सो भिक्खु अरहत्ते पतिट्ठितोति।
Evamādīnavapaccavekkhaṇena vuttappakārehi sīlasaṃvarādīhi ca yo thokaṃ thokaṃ visosayitvā arahattamaggena asesaṃ ucchijjati, so bhikkhu tasmiṃyeva khaṇe sabbappakārampi jahāti orapāranti. Desanāpariyosāne so bhikkhu arahatte patiṭṭhitoti.
४. यो मानमुदब्बधीति का उप्पत्ति? भगवा सावत्थियं विहरति। अञ्ञतरो भिक्खु गङ्गाय तीरे विहरन्तो गिम्हकाले अप्पोदके सोते कतं नळसेतुं पच्छा आगतेन महोघेन वुय्हमानं दिस्वा ‘‘अनिच्चा सङ्खारा’’ति संविग्गो अट्ठासि। तस्सज्झासयं विदित्वा भगवा इमं ओभासगाथं अभासि।
4.Yo mānamudabbadhīti kā uppatti? Bhagavā sāvatthiyaṃ viharati. Aññataro bhikkhu gaṅgāya tīre viharanto gimhakāle appodake sote kataṃ naḷasetuṃ pacchā āgatena mahoghena vuyhamānaṃ disvā ‘‘aniccā saṅkhārā’’ti saṃviggo aṭṭhāsi. Tassajjhāsayaṃ viditvā bhagavā imaṃ obhāsagāthaṃ abhāsi.
तत्थ मानोति जातिआदिवत्थुको चेतसो उण्णामो। सो ‘‘सेय्योहमस्मी’’ति मानो, ‘‘सदिसोहमस्मी’’ति मानो, ‘‘हीनोहमस्मी’’ति मानोति एवं तिविधो होति। पुन ‘‘सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति, सेय्यस्स सदिसो, सेय्यस्स हीनो, सदिसस्स सेय्यो, सदिसस्स सदिसो, सदिसस्स हीनो, हीनस्स सेय्यो, हीनस्स सदिसो, हीनस्स हीनोहमस्मी’’ति मानोति एवं नवविधो होति। तं सब्बप्पकारम्पि मानं –
Tattha mānoti jātiādivatthuko cetaso uṇṇāmo. So ‘‘seyyohamasmī’’ti māno, ‘‘sadisohamasmī’’ti māno, ‘‘hīnohamasmī’’ti mānoti evaṃ tividho hoti. Puna ‘‘seyyassa seyyohamasmīti, seyyassa sadiso, seyyassa hīno, sadisassa seyyo, sadisassa sadiso, sadisassa hīno, hīnassa seyyo, hīnassa sadiso, hīnassa hīnohamasmī’’ti mānoti evaṃ navavidho hoti. Taṃ sabbappakārampi mānaṃ –
‘‘येन मानेन मत्तासे, सत्ता गच्छन्ति दुग्गति’’न्ति॥ (इतिवु॰ ६) –
‘‘Yena mānena mattāse, sattā gacchanti duggati’’nti. (itivu. 6) –
आदिना नयेन तत्थ आदीनवपच्चवेक्खणेन वुत्तप्पकारेहि सीलसंवरादीहि च यो थोकं थोकं वधेन्तो किलेसानं अबलदुब्बलत्ता नळसेतुसदिसं लोकुत्तरधम्मानं अतिबलत्ता महोघसदिसेन अरहत्तमग्गेन असेसं उदब्बधि, अनवसेसप्पहानवसेन उच्छिन्दन्तो वधेतीति वुत्तं होति। सो भिक्खु तस्मिंयेव खणे सब्बप्पकारम्पि जहाति ओरपारन्ति। देसनापरियोसाने सो भिक्खु अरहत्ते पतिट्ठितोति।
Ādinā nayena tattha ādīnavapaccavekkhaṇena vuttappakārehi sīlasaṃvarādīhi ca yo thokaṃ thokaṃ vadhento kilesānaṃ abaladubbalattā naḷasetusadisaṃ lokuttaradhammānaṃ atibalattā mahoghasadisena arahattamaggena asesaṃ udabbadhi, anavasesappahānavasena ucchindanto vadhetīti vuttaṃ hoti. So bhikkhu tasmiṃyeva khaṇe sabbappakārampi jahāti orapāranti. Desanāpariyosāne so bhikkhu arahatte patiṭṭhitoti.
५. ति का उप्पत्ति? इमिस्सा गाथाय इतो परानञ्च द्वादसन्नं एकायेव उप्पत्ति। एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति। तेन खो पन समयेन अञ्ञतरो ब्राह्मणो अत्तनो धीतुया वारेय्ये पच्चुपट्ठिते चिन्तेसि – ‘‘केनचि वसलेन अपरिभुत्तपुब्बेहि पुप्फेहि दारिकं अलङ्करित्वा पतिकुलं पेसेस्सामी’’ति। सो सन्तरबाहिरं सावत्थिं विचिनन्तो किञ्चि तिणपुप्फम्पि अपरिभुत्तपुब्बं नाद्दस। अथ सम्बहुले धुत्तकजातिके ब्राह्मणदारके सन्निपतिते दिस्वा ‘‘एते पुच्छिस्सामि, अवस्सं सम्बहुलेसु कोचि जानिस्सती’’ति उपसङ्कमित्वा पुच्छि। ते तं ब्राह्मणं उप्पण्डेन्ता आहंसु – ‘‘उदुम्बरपुप्फं नाम, ब्राह्मण, लोके न केनचि परिभुत्तपुब्बं। तेन धीतरं अलङ्करित्वा देही’’ति। सो दुतियदिवसे कालस्सेव वुट्ठाय भत्तविस्सग्गं कत्वा अचिरवतिया नदिया तीरे उदुम्बरवनं गन्त्वा एकमेकं रुक्खं विचिनन्तो पुप्फस्स वण्टमत्तम्पि नाद्दस। अथ वीतिवत्ते मज्झन्हिके दुतियतीरं अगमासि। तत्थ च अञ्ञतरो भिक्खु अञ्ञतरस्मिं मनुञ्ञे रुक्खमूले दिवाविहारं निसिन्नो कम्मट्ठानं मनसि करोति। सो तत्थ उपसङ्कमित्वा अमनसिकरित्वा, सकिं निसीदित्वा, सकिं उक्कुटिको हुत्वा, सकिं ठत्वा, तं रुक्खं सब्बसाखाविटपपत्तन्तरेसु विचिनन्तो किलमति। ततो नं सो भिक्खु आह – ‘‘ब्राह्मण, किं मग्गसी’’ति? ‘‘उदुम्बरपुप्फं, भो’’ति। ‘‘उदुम्बरपुप्फं नाम, ब्राह्मण, लोके नत्थि, मुसा एतं वचनं, मा किलमा’’ति। अथ भगवा तस्स भिक्खुनो अज्झासयं विदित्वा ओभासं मुञ्चित्वा समुप्पन्नसमन्नाहारबहुमानस्स इमा ओभासगाथायो अभासि ‘‘यो नाज्झगमा भवेसु सार’’न्ति सब्बा वत्तब्बा।
5. Ti kā uppatti? Imissā gāthāya ito parānañca dvādasannaṃ ekāyeva uppatti. Ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati. Tena kho pana samayena aññataro brāhmaṇo attano dhītuyā vāreyye paccupaṭṭhite cintesi – ‘‘kenaci vasalena aparibhuttapubbehi pupphehi dārikaṃ alaṅkaritvā patikulaṃ pesessāmī’’ti. So santarabāhiraṃ sāvatthiṃ vicinanto kiñci tiṇapupphampi aparibhuttapubbaṃ nāddasa. Atha sambahule dhuttakajātike brāhmaṇadārake sannipatite disvā ‘‘ete pucchissāmi, avassaṃ sambahulesu koci jānissatī’’ti upasaṅkamitvā pucchi. Te taṃ brāhmaṇaṃ uppaṇḍentā āhaṃsu – ‘‘udumbarapupphaṃ nāma, brāhmaṇa, loke na kenaci paribhuttapubbaṃ. Tena dhītaraṃ alaṅkaritvā dehī’’ti. So dutiyadivase kālasseva vuṭṭhāya bhattavissaggaṃ katvā aciravatiyā nadiyā tīre udumbaravanaṃ gantvā ekamekaṃ rukkhaṃ vicinanto pupphassa vaṇṭamattampi nāddasa. Atha vītivatte majjhanhike dutiyatīraṃ agamāsi. Tattha ca aññataro bhikkhu aññatarasmiṃ manuññe rukkhamūle divāvihāraṃ nisinno kammaṭṭhānaṃ manasi karoti. So tattha upasaṅkamitvā amanasikaritvā, sakiṃ nisīditvā, sakiṃ ukkuṭiko hutvā, sakiṃ ṭhatvā, taṃ rukkhaṃ sabbasākhāviṭapapattantaresu vicinanto kilamati. Tato naṃ so bhikkhu āha – ‘‘brāhmaṇa, kiṃ maggasī’’ti? ‘‘Udumbarapupphaṃ, bho’’ti. ‘‘Udumbarapupphaṃ nāma, brāhmaṇa, loke natthi, musā etaṃ vacanaṃ, mā kilamā’’ti. Atha bhagavā tassa bhikkhuno ajjhāsayaṃ viditvā obhāsaṃ muñcitvā samuppannasamannāhārabahumānassa imā obhāsagāthāyo abhāsi ‘‘yo nājjhagamā bhavesu sāra’’nti sabbā vattabbā.
तत्थ पठमगाथाय ताव नाज्झगमाति नाधिगच्छि, नाधिगच्छति वा। भवेसूति कामरूपारूपसञ्ञीअसञ्ञीनेवसञ्ञीनासञ्ञीएकवोकारचतुवोकारपञ्चवोकारभवेसु। सारन्ति निच्चभावं अत्तभावं वा। विचिनन्ति पञ्ञाय गवेसन्तो। पुप्फमिव उदुम्बरेसूति यथा उदुम्बररुक्खेसु पुप्फं विचिनन्तो एस ब्राह्मणो नाज्झगमा, एवं यो योगावचरोपि पञ्ञाय विचिनन्तो सब्बभवेसु किञ्चि सारं नाज्झगमा। सो असारकट्ठेन ते धम्मे अनिच्चतो अनत्ततो च विपस्सन्तो अनुपुब्बेन लोकुत्तरधम्मे अधिगच्छन्तो जहाति ओरपारं उरगो जिण्णमिव तचं पुराणन्ति अयमत्थो योजना च। अवसेसगाथासु पनस्स योजनं अवत्वा विसेसत्थमत्तमेव वक्खाम।
Tattha paṭhamagāthāya tāva nājjhagamāti nādhigacchi, nādhigacchati vā. Bhavesūti kāmarūpārūpasaññīasaññīnevasaññīnāsaññīekavokāracatuvokārapañcavokārabhavesu. Sāranti niccabhāvaṃ attabhāvaṃ vā. Vicinanti paññāya gavesanto. Pupphamiva udumbaresūti yathā udumbararukkhesu pupphaṃ vicinanto esa brāhmaṇo nājjhagamā, evaṃ yo yogāvacaropi paññāya vicinanto sabbabhavesu kiñci sāraṃ nājjhagamā. So asārakaṭṭhena te dhamme aniccato anattato ca vipassanto anupubbena lokuttaradhamme adhigacchanto jahāti orapāraṃ urago jiṇṇamiva tacaṃ purāṇanti ayamattho yojanā ca. Avasesagāthāsu panassa yojanaṃ avatvā visesatthamattameva vakkhāma.
६.
6.
‘‘यस्सन्तरतो न सन्ति कोपा,
‘‘Yassantarato na santi kopā,
इतिभवाभवतञ्च वीतिवत्तो’’ति॥ (उदा॰ २०) –
Itibhavābhavatañca vītivatto’’ti. (udā. 20) –
एत्थ ताव अयं ‘अन्तरसद्दो’ –
Ettha tāva ayaṃ ‘antarasaddo’ –
‘‘नदीतीरेसु सण्ठाने, सभासु रथियासु च।
‘‘Nadītīresu saṇṭhāne, sabhāsu rathiyāsu ca;
जना सङ्गम्म मन्तेन्ति, मञ्च तञ्च किमन्तर’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ १.२२८)।
Janā saṅgamma mantenti, mañca tañca kimantara’’nti. (saṃ. ni. 1.228);
‘‘अप्पमत्तकेन विसेसाधिगमेन अन्तरा वोसानमापादि’’ (अ॰ नि॰ १०.८४)।
‘‘Appamattakena visesādhigamena antarā vosānamāpādi’’ (a. ni. 10.84);
‘‘अनत्थजननो कोधो, कोधो चित्तप्पकोपनो।
‘‘Anatthajanano kodho, kodho cittappakopano;
भयमन्तरतो जातं, तं जनो नावबुज्झती’’ति॥ (अ॰ नि॰ ७.६४; इतिवु॰ ८८) –
Bhayamantarato jātaṃ, taṃ jano nāvabujjhatī’’ti. (a. ni. 7.64; itivu. 88) –
एवं कारणवेमज्झचित्तादीसु सम्बहुलेसु अत्थेसु दिस्सति। इध पन चित्ते। ततो यस्सन्तरतो न सन्ति कोपाति ततियमग्गेन समूहतत्ता यस्स चित्ते न सन्ति कोपाति अत्थो। यस्मा पन भवोति सम्पत्ति, विभवोति विपत्ति। तथा भवोति वुद्धि, विभवोति हानि। भवोति सस्सतो, विभवोति उच्छेदो। भवोति पुञ्ञं, विभवोति पापं। विभवो अभवोति च अत्थतो एकमेव। तस्मा इतिभवाभवतञ्च वीतिवत्तोति एत्थ या एसा सम्पत्तिविपत्तिवुड्ढिहानिसस्सतुच्छेदपुञ्ञपापवसेन इति अनेकप्पकारा भवाभवता वुच्चति। चतूहिपि मग्गेहि यथासम्भवं तेन तेन नयेन तं इतिभवाभवतञ्च वीतिवत्तोति एवमत्थो ञातब्बो।
Evaṃ kāraṇavemajjhacittādīsu sambahulesu atthesu dissati. Idha pana citte. Tato yassantarato na santi kopāti tatiyamaggena samūhatattā yassa citte na santi kopāti attho. Yasmā pana bhavoti sampatti, vibhavoti vipatti. Tathā bhavoti vuddhi, vibhavoti hāni. Bhavoti sassato, vibhavoti ucchedo. Bhavoti puññaṃ, vibhavoti pāpaṃ. Vibhavo abhavoti ca atthato ekameva. Tasmā itibhavābhavatañca vītivattoti ettha yā esā sampattivipattivuḍḍhihānisassatucchedapuññapāpavasena iti anekappakārā bhavābhavatā vuccati. Catūhipi maggehi yathāsambhavaṃ tena tena nayena taṃ itibhavābhavatañca vītivattoti evamattho ñātabbo.
७. यस्स वितक्काति एत्थ पन यस्स भिक्खुनो तयो कामब्यापादविहिंसावितक्का, तयो ञातिजनपदामरवितक्का, तयो परानुद्दयतापटिसंयुत्तलाभसक्कारसिलोकअनवञ्ञत्तिपटिसंयुत्तवितक्काति एते नव वितक्का समन्तभद्दके वुत्तनयेन तत्थ तत्थ आदीनवं पच्चवेक्खित्वा पटिपक्खववत्थानेन तस्स तस्स पहानसमत्थेहि तीहि हेट्ठिममग्गेहि च विधूपिता भुसं धूपिता सन्तापिता दड्ढाति अत्थो। एवं विधूपेत्वा च अज्झत्तं सुविकप्पिता असेसा, नियकज्झत्तभूते अत्तनो खन्धसन्ताने अज्झत्तज्झत्तभूते चित्ते च यथा न पुन सम्भवन्ति, एवं अरहत्तमग्गेन असेसा छिन्ना। छिन्नञ्हि कप्पितन्ति वुच्चति। यथाह ‘‘कप्पितकेसमस्सू’’ति (सं॰ नि॰ १.१२२; ४.३६५)। एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।
7.Yassavitakkāti ettha pana yassa bhikkhuno tayo kāmabyāpādavihiṃsāvitakkā, tayo ñātijanapadāmaravitakkā, tayo parānuddayatāpaṭisaṃyuttalābhasakkārasilokaanavaññattipaṭisaṃyuttavitakkāti ete nava vitakkā samantabhaddake vuttanayena tattha tattha ādīnavaṃ paccavekkhitvā paṭipakkhavavatthānena tassa tassa pahānasamatthehi tīhi heṭṭhimamaggehi ca vidhūpitā bhusaṃ dhūpitā santāpitā daḍḍhāti attho. Evaṃ vidhūpetvā ca ajjhattaṃ suvikappitā asesā, niyakajjhattabhūte attano khandhasantāne ajjhattajjhattabhūte citte ca yathā na puna sambhavanti, evaṃ arahattamaggena asesā chinnā. Chinnañhi kappitanti vuccati. Yathāha ‘‘kappitakesamassū’’ti (saṃ. ni. 1.122; 4.365). Evamettha attho daṭṭhabbo.
८. इदानि यो नाच्चसारीति एत्थ यो नाच्चसारीति यो नातिधावि। न पच्चसारीति न ओहीयि। किं वुत्तं होति? अच्चारद्धवीरियेन हि उद्धच्चे पतन्तो अच्चासरति, अतिसिथिलेन कोसज्जे पतन्तो पच्चासरति। तथा भवतण्हाय अत्तानं किलमेन्तो अच्चासरति, कामतण्हाय कामसुखमनुयुञ्जन्तो पच्चासरति। सस्सतदिट्ठिया अच्चासरति, उच्छेददिट्ठिया पच्चासरति। अतीतं अनुसोचन्तो अच्चासरति, अनागत पटिकङ्खन्तो पच्चासरति। पुब्बन्तानुदिट्ठिया अच्चासरति, अपरन्तानुदिट्ठिया पच्चासरति। तस्मा यो एते उभो अन्ते वज्जेत्वा मज्झिमं पटिपदं पटिपज्जन्तो नाच्चसारी न पच्चसारीति एवं वुत्तं होति। सब्बं अच्चगमा इमं पपञ्चन्ति ताय च पन अरहत्तमग्गवोसानाय मज्झिमाय पटिपदाय सब्बं इमं वेदनासञ्ञावितक्कप्पभवं तण्हामानदिट्ठिसङ्खातं तिविधं पपञ्चं अच्चगमा अतिक्कन्तो, समतिक्कन्तोति अत्थो।
8. Idāni yo nāccasārīti ettha yo nāccasārīti yo nātidhāvi. Na paccasārīti na ohīyi. Kiṃ vuttaṃ hoti? Accāraddhavīriyena hi uddhacce patanto accāsarati, atisithilena kosajje patanto paccāsarati. Tathā bhavataṇhāya attānaṃ kilamento accāsarati, kāmataṇhāya kāmasukhamanuyuñjanto paccāsarati. Sassatadiṭṭhiyā accāsarati, ucchedadiṭṭhiyā paccāsarati. Atītaṃ anusocanto accāsarati, anāgata paṭikaṅkhanto paccāsarati. Pubbantānudiṭṭhiyā accāsarati, aparantānudiṭṭhiyā paccāsarati. Tasmā yo ete ubho ante vajjetvā majjhimaṃ paṭipadaṃ paṭipajjanto nāccasārī na paccasārīti evaṃ vuttaṃ hoti. Sabbaṃaccagamā imaṃ papañcanti tāya ca pana arahattamaggavosānāya majjhimāya paṭipadāya sabbaṃ imaṃ vedanāsaññāvitakkappabhavaṃ taṇhāmānadiṭṭhisaṅkhātaṃ tividhaṃ papañcaṃ accagamā atikkanto, samatikkantoti attho.
९. तदनन्तरगाथाय पन सब्बं वितथमिदन्ति ञत्वा लोकेति अयमेव विसेसो। तस्सत्थो – सब्बन्ति अनवसेसं, सकलमनूनन्ति वुत्तं होति। एवं सन्तेपि पन विपस्सनुपगं लोकियखन्धायतनधातुप्पभेदं सङ्खतमेव इधाधिप्पेतं। वितथन्ति विगततथभावं। निच्चन्ति वा सुखन्ति वा सुभन्ति वा अत्ताति वा यथा यथा किलेसवसेन बालजनेहि गय्हति, तथातथाभावतो वितथन्ति वुत्तं होति। इदन्ति तमेव सब्बं पच्चक्खभावेन दस्सेन्तो आह। ञत्वाति मग्गपञ्ञाय जानित्वा, तञ्च पन असम्मोहतो, न विसयतो। लोकेति ओकासलोके सब्बं खन्धादिभेदं धम्मजातं ‘‘वितथमिद’’न्ति ञत्वाति सम्बन्धो।
9. Tadanantaragāthāya pana sabbaṃ vitathamidanti ñatvā loketi ayameva viseso. Tassattho – sabbanti anavasesaṃ, sakalamanūnanti vuttaṃ hoti. Evaṃ santepi pana vipassanupagaṃ lokiyakhandhāyatanadhātuppabhedaṃ saṅkhatameva idhādhippetaṃ. Vitathanti vigatatathabhāvaṃ. Niccanti vā sukhanti vā subhanti vā attāti vā yathā yathā kilesavasena bālajanehi gayhati, tathātathābhāvato vitathanti vuttaṃ hoti. Idanti tameva sabbaṃ paccakkhabhāvena dassento āha. Ñatvāti maggapaññāya jānitvā, tañca pana asammohato, na visayato. Loketi okāsaloke sabbaṃ khandhādibhedaṃ dhammajātaṃ ‘‘vitathamida’’nti ñatvāti sambandho.
१०-१३. इदानि इतो परासु चतूसु गाथासु वीतलोभो वीतरागो वीतदोसो वीतमोहोति एते विसेसा। एत्थ लुब्भनवसेन लोभो। सब्बसङ्गाहिकमेतं पठमस्स अकुसलमूलस्स अधिवचनं, विसमलोभस्स वा। यो सो ‘‘अप्पेकदा मातुमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति, भगिनिमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ति, धीतुमत्तीसुपि लोभधम्मा उप्पज्जन्ती’’ति (सं॰ नि॰ ४.१२७) एवं वुत्तो। रज्जनवसेन रागो, पञ्चकामगुणरागस्सेतं अधिवचनं। दुस्सनवसेन दोसो, पुब्बे वुत्तकोधस्सेतं अधिवचनं। मुय्हनवसेन मोहो, चतूसु अरियसच्चेसु अञ्ञाणस्सेतं अधिवचनं। तत्थ यस्मा अयं भिक्खु लोभं जिगुच्छन्तो विपस्सनं आरभि ‘‘कुदास्सु नामाहं लोभं विनेत्वा विगतलोभो विहरेय्य’’न्ति, तस्मा तस्स लोभप्पहानूपायं सब्बसङ्खारानं वितथभावदस्सनं लोभप्पहानानिसंसञ्च ओरपारप्पहानं दस्सेन्तो इमं गाथमाह। एस नयो इतो परासुपि। केचि पनाहु – ‘‘यथावुत्तेनेव नयेन एते धम्मे जिगुच्छित्वा विपस्सनमारद्धस्स तस्स तस्स भिक्खुनो एकमेकाव एत्थ गाथा वुत्ता’’ति। यं रुच्चति, तं गहेतब्बं। एस नयो इतो परासु चतूसु गाथासु।
10-13. Idāni ito parāsu catūsu gāthāsu vītalobho vītarāgo vītadoso vītamohoti ete visesā. Ettha lubbhanavasena lobho. Sabbasaṅgāhikametaṃ paṭhamassa akusalamūlassa adhivacanaṃ, visamalobhassa vā. Yo so ‘‘appekadā mātumattīsupi lobhadhammā uppajjanti, bhaginimattīsupi lobhadhammā uppajjanti, dhītumattīsupi lobhadhammā uppajjantī’’ti (saṃ. ni. 4.127) evaṃ vutto. Rajjanavasena rāgo, pañcakāmaguṇarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Dussanavasena doso, pubbe vuttakodhassetaṃ adhivacanaṃ. Muyhanavasena moho, catūsu ariyasaccesu aññāṇassetaṃ adhivacanaṃ. Tattha yasmā ayaṃ bhikkhu lobhaṃ jigucchanto vipassanaṃ ārabhi ‘‘kudāssu nāmāhaṃ lobhaṃ vinetvā vigatalobho vihareyya’’nti, tasmā tassa lobhappahānūpāyaṃ sabbasaṅkhārānaṃ vitathabhāvadassanaṃ lobhappahānānisaṃsañca orapārappahānaṃ dassento imaṃ gāthamāha. Esa nayo ito parāsupi. Keci panāhu – ‘‘yathāvutteneva nayena ete dhamme jigucchitvā vipassanamāraddhassa tassa tassa bhikkhuno ekamekāva ettha gāthā vuttā’’ti. Yaṃ ruccati, taṃ gahetabbaṃ. Esa nayo ito parāsu catūsu gāthāsu.
१४. अयं पनेत्थ अत्थवण्णना – अप्पहीनट्ठेन सन्ताने सयन्तीति अनुसया कामरागपटिघमानदिट्ठिविचिकिच्छाभवरागाविज्जानं एतं अधिवचनं। सम्पयुत्तधम्मानं अत्तनो आकारानुविधानट्ठेन मूला; अखेमट्ठेन अकुसला; धम्मानं पतिट्ठाभूतातिपि मूला; सावज्जदुक्खविपाकट्ठेन अकुसला; उभयम्पेतं लोभदोसमोहानं अधिवचनं। ते हि ‘‘लोभो, भिक्खवे, अकुसलञ्च अकुसलमूलञ्चा’’तिआदिना नयेन एवं निद्दिट्ठा। एवमेते अनुसया तेन तेन मग्गेन पहीनत्ता यस्स केचि न सन्ति, एते च अकुसलमूला तथेव समूहतासे, समूहता इच्चेव अत्थो। पच्चत्तबहुवचनस्स हि से-कारागमं इच्छन्ति सद्दलक्खणकोविदा। अट्ठकथाचरिया पन ‘‘सेति निपातो’’ति वण्णयन्ति। यं रुच्चति, तं गहेतब्बं। एत्थ पन ‘‘किञ्चापि सो एवंविधो भिक्खु खीणासवो होति, खीणासवो च नेव आदियति, न पजहति, पजहित्वा ठितो’’ति वुत्तो। तथापि वत्तमानसमीपे वत्तमानवचनलक्खणेन ‘‘जहाति ओरपार’’न्ति वुच्चति। अथ वा अनुपादिसेसाय च निब्बानधातुया परिनिब्बायन्तो अत्तनो अज्झत्तिकबाहिरायतनसङ्खातं जहाति ओरपारन्ति वेदितब्बो।
14. Ayaṃ panettha atthavaṇṇanā – appahīnaṭṭhena santāne sayantīti anusayā kāmarāgapaṭighamānadiṭṭhivicikicchābhavarāgāvijjānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Sampayuttadhammānaṃ attano ākārānuvidhānaṭṭhena mūlā; akhemaṭṭhena akusalā; dhammānaṃ patiṭṭhābhūtātipi mūlā; sāvajjadukkhavipākaṭṭhena akusalā; ubhayampetaṃ lobhadosamohānaṃ adhivacanaṃ. Te hi ‘‘lobho, bhikkhave, akusalañca akusalamūlañcā’’tiādinā nayena evaṃ niddiṭṭhā. Evamete anusayā tena tena maggena pahīnattā yassa keci na santi, ete ca akusalamūlā tatheva samūhatāse, samūhatā icceva attho. Paccattabahuvacanassa hi se-kārāgamaṃ icchanti saddalakkhaṇakovidā. Aṭṭhakathācariyā pana ‘‘seti nipāto’’ti vaṇṇayanti. Yaṃ ruccati, taṃ gahetabbaṃ. Ettha pana ‘‘kiñcāpi so evaṃvidho bhikkhu khīṇāsavo hoti, khīṇāsavo ca neva ādiyati, na pajahati, pajahitvā ṭhito’’ti vutto. Tathāpi vattamānasamīpe vattamānavacanalakkhaṇena ‘‘jahāti orapāra’’nti vuccati. Atha vā anupādisesāya ca nibbānadhātuyā parinibbāyanto attano ajjhattikabāhirāyatanasaṅkhātaṃ jahāti orapāranti veditabbo.
तत्थ किलेसपटिपाटिया मग्गपटिपाटिया चाति द्विधा अनुसयानं अभावो वेदितब्बो। किलेसपटिपाटिया हि कामरागानुसयपटिघानुसयानं ततियमग्गेन अभावो होति, मानानुसयस्स चतुत्थमग्गेन, दिट्ठानुसयविचिकिच्छानुसयानं पठममग्गेन, भवरागानुसयाविज्जानुसयानं चतुत्थमग्गेनेव। मग्गपटिपाटिया पन पठममग्गेन दिट्ठानुसयविचिकिच्छानुसयानं अभावो होति। दुतियमग्गेन कामरागानुसयपटिघानुसयानं तनुभावो, ततियमग्गेन सब्बसो अभावो, चतुत्थमग्गेन मानानुसयभवरागानुसयाविज्जानुसयानं अभावो होति। तत्थ यस्मा न सब्बे अनुसया अकुसलमूला; कामरागभवरागानुसया एव हि लोभाकुसलमूलेन सङ्गहं गच्छन्ति। पटिघानुसयाविज्जानुसया च ‘‘दोसो अकुसलमूलं, मोहो अकुसलमूलं’’ इच्चेव सङ्खं गच्छन्ति, दिट्ठिमानविचिकिच्छानुसया पन न किञ्चि अकुसलमूलं होन्ति, यस्मा वा अनुसयाभाववसेन च अकुसलमूलसमुग्घातवसेन च किलेसप्पहानं पट्ठपेसि, तस्मा –
Tattha kilesapaṭipāṭiyā maggapaṭipāṭiyā cāti dvidhā anusayānaṃ abhāvo veditabbo. Kilesapaṭipāṭiyā hi kāmarāgānusayapaṭighānusayānaṃ tatiyamaggena abhāvo hoti, mānānusayassa catutthamaggena, diṭṭhānusayavicikicchānusayānaṃ paṭhamamaggena, bhavarāgānusayāvijjānusayānaṃ catutthamaggeneva. Maggapaṭipāṭiyā pana paṭhamamaggena diṭṭhānusayavicikicchānusayānaṃ abhāvo hoti. Dutiyamaggena kāmarāgānusayapaṭighānusayānaṃ tanubhāvo, tatiyamaggena sabbaso abhāvo, catutthamaggena mānānusayabhavarāgānusayāvijjānusayānaṃ abhāvo hoti. Tattha yasmā na sabbe anusayā akusalamūlā; kāmarāgabhavarāgānusayā eva hi lobhākusalamūlena saṅgahaṃ gacchanti. Paṭighānusayāvijjānusayā ca ‘‘doso akusalamūlaṃ, moho akusalamūlaṃ’’ icceva saṅkhaṃ gacchanti, diṭṭhimānavicikicchānusayā pana na kiñci akusalamūlaṃ honti, yasmā vā anusayābhāvavasena ca akusalamūlasamugghātavasena ca kilesappahānaṃ paṭṭhapesi, tasmā –
‘‘यस्सानुसया न सन्ति केचि, मूला च अकुसला समूहतासे’’॥ –
‘‘Yassānusayā na santi keci, mūlā ca akusalā samūhatāse’’. –
इति भगवा आह।
Iti bhagavā āha.
१५. यस्स दरथजाति एत्थ पन पठमुप्पन्ना किलेसा परिळाहट्ठेन दरथा नाम, अपरापरुप्पन्ना पन तेहि दरथेहि जातत्ता दरथजा नाम। ओरन्ति सक्कायो वुच्चति। यथाह – ‘‘ओरिमं तीरन्ति खो, भिक्खु, सक्कायस्सेतं अधिवचन’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.२३८)। आगमनायाति उप्पत्तिया। पच्चयासेति पच्चया एव। किं वुत्तं होति? यस्स पन उपादानक्खन्धग्गहणाय पच्चयभूता अरियमग्गेन पहीनत्ता, केचि दरथजवेवचना किलेसा न सन्ति, पुब्बे वुत्तनयेनेव सो भिक्खु जहाति ओरपारन्ति।
15.Yassa darathajāti ettha pana paṭhamuppannā kilesā pariḷāhaṭṭhena darathā nāma, aparāparuppannā pana tehi darathehi jātattā darathajā nāma. Oranti sakkāyo vuccati. Yathāha – ‘‘orimaṃ tīranti kho, bhikkhu, sakkāyassetaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 4.238). Āgamanāyāti uppattiyā. Paccayāseti paccayā eva. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yassa pana upādānakkhandhaggahaṇāya paccayabhūtā ariyamaggena pahīnattā, keci darathajavevacanā kilesā na santi, pubbe vuttanayeneva so bhikkhu jahāti orapāranti.
१६. यस्स वनथजाति एत्थपि दरथजा विय वनथजा वेदितब्बा। वचनत्थे पन अयं विसेसो – वनुते, वनोतीति वा वनं याचति सेवति भजतीति अत्थो। तण्हायेतं अधिवचनं। सा हि विसयानं पत्थनतो सेवनतो च ‘‘वन’’न्ति वुच्चति। तं परियुट्ठानवसेन वनं थरति तनोतीति वनथो, तण्हानुसयस्सेतं अधिवचनं। वनथा जाताति वनथजाति। केचि पनाहु ‘‘सब्बेपि किलेसा गहनट्ठेन वनथोति वुच्चन्ति, अपरापरुप्पन्ना पन वनथजा’’ति। अयमेव चेत्थ उरगसुत्ते अत्थो अधिप्पेतो, इतरो पन धम्मपदगाथायं। विनिबन्धाय भवायाति भवविनिबन्धाय। अथ वा चित्तस्स विसयेसु विनिबन्धाय आयतिं उप्पत्तिया चाति अत्थो। हेतुयेव हेतुकप्पा।
16.Yassa vanathajāti etthapi darathajā viya vanathajā veditabbā. Vacanatthe pana ayaṃ viseso – vanute, vanotīti vā vanaṃ yācati sevati bhajatīti attho. Taṇhāyetaṃ adhivacanaṃ. Sā hi visayānaṃ patthanato sevanato ca ‘‘vana’’nti vuccati. Taṃ pariyuṭṭhānavasena vanaṃ tharati tanotīti vanatho, taṇhānusayassetaṃ adhivacanaṃ. Vanathā jātāti vanathajāti. Keci panāhu ‘‘sabbepi kilesā gahanaṭṭhena vanathoti vuccanti, aparāparuppannā pana vanathajā’’ti. Ayameva cettha uragasutte attho adhippeto, itaro pana dhammapadagāthāyaṃ. Vinibandhāya bhavāyāti bhavavinibandhāya. Atha vā cittassa visayesu vinibandhāya āyatiṃ uppattiyā cāti attho. Hetuyeva hetukappā.
१७. यो नीवरणेति एत्थ नीवरणाति चित्तं, हितपटिपत्तिं वा नीवरन्तीति नीवरणा, पटिच्छादेन्तीति अत्थो। पहायाति छड्डेत्वा। पञ्चाति तेसं सङ्ख्यापरिच्छेदो। ईघाभावतो अनीघो। कथंकथाय तिण्णत्ता तिण्णकथंकथो। विगतसल्लत्ता विसल्लो। किं वुत्तं होति? यो भिक्खु कामच्छन्दादीनि पञ्च नीवरणानि समन्तभद्दके वुत्तनयेन सामञ्ञतो विसेसतो च नीवरणेसु आदीनवं दिस्वा तेन तेन मग्गेन पहाय तेसञ्च पहीनत्ता एव किलेसदुक्खसङ्खातस्स ईघस्साभावेन अनीघो, ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्तिआदिना (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०) नयेन पवत्ताय कथंकथाय तिण्णत्ता तिण्णकथंकथो , ‘‘तत्थ कतमे पञ्च सल्ला? रागसल्लो, दोससल्लो, मोहसल्लो, मानसल्लो, दिट्ठिसल्लो’’ति वुत्तानं पञ्चन्नं सल्लानं विगतत्ता विसल्लो। सो भिक्खु पुब्बे वुत्तनयेनेव जहाति ओरपारन्ति।
17.Yo nīvaraṇeti ettha nīvaraṇāti cittaṃ, hitapaṭipattiṃ vā nīvarantīti nīvaraṇā, paṭicchādentīti attho. Pahāyāti chaḍḍetvā. Pañcāti tesaṃ saṅkhyāparicchedo. Īghābhāvato anīgho. Kathaṃkathāya tiṇṇattā tiṇṇakathaṃkatho. Vigatasallattā visallo. Kiṃ vuttaṃ hoti? Yo bhikkhu kāmacchandādīni pañca nīvaraṇāni samantabhaddake vuttanayena sāmaññato visesato ca nīvaraṇesu ādīnavaṃ disvā tena tena maggena pahāya tesañca pahīnattā eva kilesadukkhasaṅkhātassa īghassābhāvena anīgho, ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’ntiādinā (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) nayena pavattāya kathaṃkathāya tiṇṇattā tiṇṇakathaṃkatho, ‘‘tattha katame pañca sallā? Rāgasallo, dosasallo, mohasallo, mānasallo, diṭṭhisallo’’ti vuttānaṃ pañcannaṃ sallānaṃ vigatattā visallo. So bhikkhu pubbe vuttanayeneva jahāti orapāranti.
अत्रापि च किलेसपटिपाटिया मग्गपटिपाटिया चाति द्विधा एव नीवरणप्पहानं वेदितब्बं। किलेसपटिपाटिया हि कामच्छन्दनीवरणस्स ब्यापादनीवरणस्स च ततियमग्गेन पहानं होति, थिनमिद्धनीवरणस्स उद्धच्चनीवरणस्स च चतुत्थमग्गेन। ‘‘अकतं वत मे कुसल’’न्तिआदिना (म॰ नि॰ ३.२४८; नेत्ति॰ १२०) नयेन पवत्तस्स विप्पटिसारसङ्खातस्स कुक्कुच्चनीवरणस्स विचिकिच्छानीवरणस्स च पठममग्गेन। मग्गपटिपाटिया पन कुक्कुच्चनीवरणस्स विचिकिच्छानीवरणस्स च पठममग्गेन पहानं होति, कामच्छन्दनीवरणस्स ब्यापादनीवरणस्स च दुतियमग्गेन तनुभावो होति, ततियेन अनवसेसप्पहानं। थिनमिद्धनीवरणस्स उद्धच्चनीवरणस्स च चतुत्थमग्गेन पहानं होतीति। एवं –
Atrāpi ca kilesapaṭipāṭiyā maggapaṭipāṭiyā cāti dvidhā eva nīvaraṇappahānaṃ veditabbaṃ. Kilesapaṭipāṭiyā hi kāmacchandanīvaraṇassa byāpādanīvaraṇassa ca tatiyamaggena pahānaṃ hoti, thinamiddhanīvaraṇassa uddhaccanīvaraṇassa ca catutthamaggena. ‘‘Akataṃ vata me kusala’’ntiādinā (ma. ni. 3.248; netti. 120) nayena pavattassa vippaṭisārasaṅkhātassa kukkuccanīvaraṇassa vicikicchānīvaraṇassa ca paṭhamamaggena. Maggapaṭipāṭiyā pana kukkuccanīvaraṇassa vicikicchānīvaraṇassa ca paṭhamamaggena pahānaṃ hoti, kāmacchandanīvaraṇassa byāpādanīvaraṇassa ca dutiyamaggena tanubhāvo hoti, tatiyena anavasesappahānaṃ. Thinamiddhanīvaraṇassa uddhaccanīvaraṇassa ca catutthamaggena pahānaṃ hotīti. Evaṃ –
‘‘यो नीवरणे पहाय पञ्च, अनीघो तिण्णकथंकथो विसल्लो।
‘‘Yo nīvaraṇe pahāya pañca, anīgho tiṇṇakathaṃkatho visallo;
सो भिक्खु जहाति ओरपारं, उरगो जिण्णमिवत्तचं पुराण’’न्ति॥ –
So bhikkhu jahāti orapāraṃ, urago jiṇṇamivattacaṃ purāṇa’’nti. –
अरहत्तनिकूटेनेव भगवा देसनं निट्ठापेसि। देसनापरियोसाने सो भिक्खु अरहत्ते पतिट्ठितो। ‘‘एकच्चे येन येन तेसं भिक्खूनं या या गाथा देसिता, तेन तेन तस्सा तस्सा गाथाय परियोसाने सो सो भिक्खु अरहत्ते पतिट्ठितो’’ति वदन्ति।
Arahattanikūṭeneva bhagavā desanaṃ niṭṭhāpesi. Desanāpariyosāne so bhikkhu arahatte patiṭṭhito. ‘‘Ekacce yena yena tesaṃ bhikkhūnaṃ yā yā gāthā desitā, tena tena tassā tassā gāthāya pariyosāne so so bhikkhu arahatte patiṭṭhito’’ti vadanti.
परमत्थजोतिकाय खुद्दक-अट्ठकथाय
Paramatthajotikāya khuddaka-aṭṭhakathāya
सुत्तनिपात-अट्ठकथाय उरगसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Suttanipāta-aṭṭhakathāya uragasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / सुत्तनिपातपाळि • Suttanipātapāḷi / १. उरगसुत्तं • 1. Uragasuttaṃ
