| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
६. छक्कनिपातो
6. Chakkanipāto
१. उरुवेलकस्सपत्थेरगाथावण्णना
1. Uruvelakassapattheragāthāvaṇṇanā
छक्कनिपाते दिस्वान पाटिहीरानीतिआदिका आयस्मतो उरुवेलकस्सपत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं कुसलं उपचिनन्तो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा, वयप्पत्तो सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्तो सत्थारं एकं भिक्खुं महापरिसानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा, सयम्पि तं ठानन्तरं पत्थेत्वा महादानं दत्वा पणिधानमकासि। भगवा चस्स अनन्तरायतं दिस्वा, ‘‘अनागते गोतमबुद्धस्स सासने महापरिसानं अग्गो भविस्सती’’ति ब्याकासि।
Chakkanipāte disvāna pāṭihīrānītiādikā āyasmato uruvelakassapattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ kusalaṃ upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā, vayappatto satthu santike dhammaṃ suṇanto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ mahāparisānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā, sayampi taṃ ṭhānantaraṃ patthetvā mahādānaṃ datvā paṇidhānamakāsi. Bhagavā cassa anantarāyataṃ disvā, ‘‘anāgate gotamabuddhassa sāsane mahāparisānaṃ aggo bhavissatī’’ti byākāsi.
सो तत्थ यावजीवं पुञ्ञानि कत्वा ततो चवित्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो इतो द्वानवुतिकप्पमत्थके फुस्सस्स भगवतो वेमातिककनिट्ठभाता हुत्वा निब्बत्ति। अञ्ञेपिस्स द्वे कनिट्ठभातरो अहेसुं। ते तयोपि बुद्धप्पमुखं सङ्घं परमाय पूजाय पूजेत्वा यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं भगवतो निब्बत्तितो पुरेतरमेव बाराणसियं ब्राह्मणकुले भातरो हुत्वा, अनुक्कमेन निब्बत्ता गोत्तवसेन तयोपि कस्सपा एव नाम जाता। ते वयप्पत्ता तयो वेदे उग्गण्हिंसु। तेसं जेट्ठभातिकस्स पञ्च माणवकसतानि परिवारो, मज्झिमस्स तीणि, कनिट्ठस्स द्वे। ते अत्तनो गन्थे सारं ओलोकेन्ता दिट्ठधम्मिकमेव अत्थं दिस्वा पब्बज्जं रोचेसुं। तेसु जेट्ठभाता अत्तनो परिवारेन सद्धिं उरुवेलं गन्त्वा इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा उरुवेलकस्सपो नाम जातो महागङ्गानदीवङ्के पब्बजितो नदीकस्सपो नाम जातो, गयासीसे पब्बजितो गयाकस्सपो नाम जातो।
So tattha yāvajīvaṃ puññāni katvā tato cavitvā devamanussesu saṃsaranto ito dvānavutikappamatthake phussassa bhagavato vemātikakaniṭṭhabhātā hutvā nibbatti. Aññepissa dve kaniṭṭhabhātaro ahesuṃ. Te tayopi buddhappamukhaṃ saṅghaṃ paramāya pūjāya pūjetvā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ bhagavato nibbattito puretarameva bārāṇasiyaṃ brāhmaṇakule bhātaro hutvā, anukkamena nibbattā gottavasena tayopi kassapā eva nāma jātā. Te vayappattā tayo vede uggaṇhiṃsu. Tesaṃ jeṭṭhabhātikassa pañca māṇavakasatāni parivāro, majjhimassa tīṇi, kaniṭṭhassa dve. Te attano ganthe sāraṃ olokentā diṭṭhadhammikameva atthaṃ disvā pabbajjaṃ rocesuṃ. Tesu jeṭṭhabhātā attano parivārena saddhiṃ uruvelaṃ gantvā isipabbajjaṃ pabbajitvā uruvelakassapo nāma jāto mahāgaṅgānadīvaṅke pabbajito nadīkassapo nāma jāto, gayāsīse pabbajito gayākassapo nāma jāto.
एवं तेसु इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा तत्थ तत्थ वसन्तेसु बहूनं दिवसानं अच्चयेन अम्हाकं बोधिसत्तो महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा, पटिविद्धसब्बञ्ञुतञ्ञाणो अनुक्कमेन धम्मचक्कं पवत्तेत्वा, पञ्चवग्गियत्थेरे अरहत्ते पतिट्ठापेत्वा यसप्पमुखे पञ्चपञ्ञास सहायके विनेत्वा सट्ठि अरहन्ते ‘‘चरथ, भिक्खवे, चारिक’’न्ति विस्सज्जेत्वा, भद्दवग्गिये विनेत्वा उरुवेलकस्सपस्स वसनट्ठानं गन्त्वा वसनत्थाय अग्यागारं पविसित्वा , तत्थ कतनागदमनं आदिं कत्वा अड्ढुड्ढसहस्सेहि पाटिहारियेहि उरुवेलकस्सपं सपरिसं विनेत्वा पब्बाजेसि। तस्स पब्बजितभावं ञत्वा इतरेपि द्वे भातरो सपरिसा आगन्त्वा सत्थु सन्तिके पब्बजिंसु। सब्बेव एहिभिक्खू इद्धिमयपत्तचीवरधरा अहेसुं।
Evaṃ tesu isipabbajjaṃ pabbajitvā tattha tattha vasantesu bahūnaṃ divasānaṃ accayena amhākaṃ bodhisatto mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā, paṭividdhasabbaññutaññāṇo anukkamena dhammacakkaṃ pavattetvā, pañcavaggiyatthere arahatte patiṭṭhāpetvā yasappamukhe pañcapaññāsa sahāyake vinetvā saṭṭhi arahante ‘‘caratha, bhikkhave, cārika’’nti vissajjetvā, bhaddavaggiye vinetvā uruvelakassapassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā vasanatthāya agyāgāraṃ pavisitvā , tattha katanāgadamanaṃ ādiṃ katvā aḍḍhuḍḍhasahassehi pāṭihāriyehi uruvelakassapaṃ saparisaṃ vinetvā pabbājesi. Tassa pabbajitabhāvaṃ ñatvā itarepi dve bhātaro saparisā āgantvā satthu santike pabbajiṃsu. Sabbeva ehibhikkhū iddhimayapattacīvaradharā ahesuṃ.
सत्था तं समणसहस्सं आदाय गयासीसं गन्त्वा पिट्ठिपासाणे निसिन्नो आदित्तपरियायदेसनाय सब्बे अरहत्ते पतिट्ठापेसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५४.२५१-२९५) –
Satthā taṃ samaṇasahassaṃ ādāya gayāsīsaṃ gantvā piṭṭhipāsāṇe nisinno ādittapariyāyadesanāya sabbe arahatte patiṭṭhāpesi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.54.251-295) –
‘‘पदुमुत्तरो नाम जिनो, सब्बलोकविदू मुनि।
‘‘Padumuttaro nāma jino, sabbalokavidū muni;
इतो सतसहस्सम्हि, कप्पे उप्पज्जि चक्खुमा॥
Ito satasahassamhi, kappe uppajji cakkhumā.
‘‘ओवादको विञ्ञापको, तारको सब्बपाणिनं।
‘‘Ovādako viññāpako, tārako sabbapāṇinaṃ;
देसनाकुसलो बुद्धो, तारेसि जनतं बहुं॥
Desanākusalo buddho, tāresi janataṃ bahuṃ.
‘‘अनुकम्पको कारुणिको, हितेसी सब्बपाणिनं।
‘‘Anukampako kāruṇiko, hitesī sabbapāṇinaṃ;
सम्पत्ते तित्थिये सब्बे, पञ्चसीले पतिट्ठपि॥
Sampatte titthiye sabbe, pañcasīle patiṭṭhapi.
‘‘एवं निराकुलं आसि, सुञ्ञतं तित्थियेहि च।
‘‘Evaṃ nirākulaṃ āsi, suññataṃ titthiyehi ca;
विचित्तं अरहन्तेहि, वसीभूतेहि तादिभि॥
Vicittaṃ arahantehi, vasībhūtehi tādibhi.
‘‘रतनानट्ठपञ्ञासं, उग्गतो सो महामुनि।
‘‘Ratanānaṭṭhapaññāsaṃ, uggato so mahāmuni;
कञ्चनग्घियसङ्कासो, बात्तिंसवरलक्खणो॥
Kañcanagghiyasaṅkāso, bāttiṃsavaralakkhaṇo.
‘‘वस्ससतसहस्सानि, आयु विज्जति तावदे।
‘‘Vassasatasahassāni, āyu vijjati tāvade;
तावता तिट्ठमानो सो, तारेसि जनतं बहुं॥
Tāvatā tiṭṭhamāno so, tāresi janataṃ bahuṃ.
‘‘तदाहं हंसवतिया, ब्राह्मणो साधुसम्मतो।
‘‘Tadāhaṃ haṃsavatiyā, brāhmaṇo sādhusammato;
उपेच्च लोकपज्जोतं, अस्सोसिं धम्मदेसनं॥
Upecca lokapajjotaṃ, assosiṃ dhammadesanaṃ.
‘‘तदा महापरिसतिं, महापरिससावकं।
‘‘Tadā mahāparisatiṃ, mahāparisasāvakaṃ;
ठपेन्तं एतदग्गम्हि, सुत्वान मुदितो अहं॥
Ṭhapentaṃ etadaggamhi, sutvāna mudito ahaṃ.
‘‘महता परिवारेन, निमन्तेत्वा महाजिनं।
‘‘Mahatā parivārena, nimantetvā mahājinaṃ;
ब्राह्मणानं सहस्सेन, सहदानमदासहं॥
Brāhmaṇānaṃ sahassena, sahadānamadāsahaṃ.
‘‘महादानं ददित्वान, अभिवादिय नायकं।
‘‘Mahādānaṃ daditvāna, abhivādiya nāyakaṃ;
एकमन्तं ठितो हट्ठो, इदं वचनमब्रविं॥
Ekamantaṃ ṭhito haṭṭho, idaṃ vacanamabraviṃ.
‘‘तयि सद्धाय मे वीर, अधिकारगुणेन च।
‘‘Tayi saddhāya me vīra, adhikāraguṇena ca;
परिसा महती होतु, निब्बत्तस्स तहिं तहिं॥
Parisā mahatī hotu, nibbattassa tahiṃ tahiṃ.
‘‘तदा अवोच परिसं, गजगज्जितसुस्सरो।
‘‘Tadā avoca parisaṃ, gajagajjitasussaro;
करवीकरुतो सत्था, एतं पस्सथ ब्राह्मणं॥
Karavīkaruto satthā, etaṃ passatha brāhmaṇaṃ.
‘‘हेमवण्णं महाबाहुं, कमलाननलोचनं।
‘‘Hemavaṇṇaṃ mahābāhuṃ, kamalānanalocanaṃ;
उदग्गतनुजं हट्ठं, सद्धवन्तं गुणे मम॥
Udaggatanujaṃ haṭṭhaṃ, saddhavantaṃ guṇe mama.
‘‘एस पत्थयते ठानं, सीहघोसस्स भिक्खुनो।
‘‘Esa patthayate ṭhānaṃ, sīhaghosassa bhikkhuno;
अनागतम्हि अद्धाने, लच्छसे तं मनोरथं॥
Anāgatamhi addhāne, lacchase taṃ manorathaṃ.
‘‘सतसहस्सितो कप्पे, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Satasahassito kappe, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘तस्स धम्मेसु दायादो, ओरसो धम्मनिम्मितो।
‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;
कस्सपो नाम गोत्तेन, हेस्सति सत्थु सावको॥
Kassapo nāma gottena, hessati satthu sāvako.
‘‘इतो द्वेनवुते कप्पे, अहु सत्था अनुत्तरो।
‘‘Ito dvenavute kappe, ahu satthā anuttaro;
अनूपमो असदिसो, फुस्सो लोकग्गनायको॥
Anūpamo asadiso, phusso lokagganāyako.
‘‘सो च सब्बं तमं हन्त्वा, विजटेत्वा महाजटं।
‘‘So ca sabbaṃ tamaṃ hantvā, vijaṭetvā mahājaṭaṃ;
वस्सते अमतं वुट्ठिं, तप्पयन्तो सदेवकं॥
Vassate amataṃ vuṭṭhiṃ, tappayanto sadevakaṃ.
‘‘तदा हि बाराणसियं, राजापच्चा अहुम्हसे।
‘‘Tadā hi bārāṇasiyaṃ, rājāpaccā ahumhase;
भातरोम्ह तयो सब्बे, संविसट्ठाव राजिनो॥
Bhātaromha tayo sabbe, saṃvisaṭṭhāva rājino.
‘‘वीरङ्गरूपा बलिनो, सङ्गामे अपराजिता।
‘‘Vīraṅgarūpā balino, saṅgāme aparājitā;
तदा कुपितपच्चन्तो, अम्हे आह महीपति॥
Tadā kupitapaccanto, amhe āha mahīpati.
‘‘एथ गन्त्वान पच्चन्तं, सोधेत्वा अट्टवीबलं।
‘‘Etha gantvāna paccantaṃ, sodhetvā aṭṭavībalaṃ;
खेमं विजिरितं कत्वा, पुन देथाति भासथ॥
Khemaṃ vijiritaṃ katvā, puna dethāti bhāsatha.
‘‘ततो मयं अवोचुम्ह, यदि देय्यासि नायकं।
‘‘Tato mayaṃ avocumha, yadi deyyāsi nāyakaṃ;
उपट्ठानाय अम्हाकं, साधयिस्साम वो ततो॥
Upaṭṭhānāya amhākaṃ, sādhayissāma vo tato.
‘‘ततो मयं लद्धवरा, भूमिपालेन पेसिता।
‘‘Tato mayaṃ laddhavarā, bhūmipālena pesitā;
निक्खित्तसत्थं पच्चन्तं, कत्वा पुनरुपेच्च तं॥
Nikkhittasatthaṃ paccantaṃ, katvā punarupecca taṃ.
‘‘याचित्वा सत्थुपट्ठानं, राजानं लोकनायकं।
‘‘Yācitvā satthupaṭṭhānaṃ, rājānaṃ lokanāyakaṃ;
मुनिवीरं लभित्वान, यावजीवं यजिम्ह तं॥
Munivīraṃ labhitvāna, yāvajīvaṃ yajimha taṃ.
‘‘महग्घानि च वत्थानि, पणीतानि रसानि च।
‘‘Mahagghāni ca vatthāni, paṇītāni rasāni ca;
सेनासनानि रम्मानि, भेसज्जानि हितानि च॥
Senāsanāni rammāni, bhesajjāni hitāni ca.
‘‘दत्वा ससङ्घमुनिनो, धम्मेनुप्पादितानि नो।
‘‘Datvā sasaṅghamunino, dhammenuppāditāni no;
सीलवन्तो कारुणिका, भावनायुत्तमानसा॥
Sīlavanto kāruṇikā, bhāvanāyuttamānasā.
‘‘सद्धा परिचरित्वान, मेत्तचित्तेन नायकं।
‘‘Saddhā paricaritvāna, mettacittena nāyakaṃ;
निब्बुते तम्हि लोकग्गे, पूजं कत्वा यथाबलं॥
Nibbute tamhi lokagge, pūjaṃ katvā yathābalaṃ.
‘‘ततो चुता सन्तुसितं, गता तत्थ महासुखं।
‘‘Tato cutā santusitaṃ, gatā tattha mahāsukhaṃ;
अनुभूता मयं सब्बे, बुद्धपूजायिदं फलं॥
Anubhūtā mayaṃ sabbe, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘मायाकारो यथा रङ्गे, दस्सेसि विकतिं बहुं।
‘‘Māyākāro yathā raṅge, dassesi vikatiṃ bahuṃ;
तथा भवे भमन्तोहं, विदेहाधिपती अहुं॥
Tathā bhave bhamantohaṃ, videhādhipatī ahuṃ.
‘‘गुणाचेलस्स वाक्येन, मिच्छादिट्ठिगतासयो।
‘‘Guṇācelassa vākyena, micchādiṭṭhigatāsayo;
नरकं मग्गमारूळ्हो, रुचाय मम धीतुया॥
Narakaṃ maggamārūḷho, rucāya mama dhītuyā.
‘‘ओवादं नादियित्वान, ब्रह्मुना नारदेनहं।
‘‘Ovādaṃ nādiyitvāna, brahmunā nāradenahaṃ;
बहुधा संसितो सन्तो, दिट्ठिं हित्वान पापिकं॥
Bahudhā saṃsito santo, diṭṭhiṃ hitvāna pāpikaṃ.
‘‘पूरयित्वा विसेसेन, दस कम्मपथानिहं।
‘‘Pūrayitvā visesena, dasa kammapathānihaṃ;
हित्वान देहमगमिं, सग्गं सभवनं यथा॥
Hitvāna dehamagamiṃ, saggaṃ sabhavanaṃ yathā.
‘‘पच्छिमे भवे सम्पत्ते, ब्रह्मबन्धु अहोसहं।
‘‘Pacchime bhave sampatte, brahmabandhu ahosahaṃ;
बाराणसियं फीतायं, जातो विप्पमहाकुले॥
Bārāṇasiyaṃ phītāyaṃ, jāto vippamahākule.
‘‘मच्चुब्याधिजराभीतो, ओगाहेत्वा महावनं।
‘‘Maccubyādhijarābhīto, ogāhetvā mahāvanaṃ;
निब्बानं पदमेसन्तो, जटिलेसु परिब्बजिं॥
Nibbānaṃ padamesanto, jaṭilesu paribbajiṃ.
‘‘तदा द्वे भातरो मय्हं, पब्बजिंसु मया सह।
‘‘Tadā dve bhātaro mayhaṃ, pabbajiṃsu mayā saha;
उरुवेलायं मापेत्वा, अस्समं निवसिं अहं॥
Uruvelāyaṃ māpetvā, assamaṃ nivasiṃ ahaṃ.
‘‘कस्सपो नाम गोत्तेन, उरुवेलनिवासिको।
‘‘Kassapo nāma gottena, uruvelanivāsiko;
ततो मे आसि पञ्ञत्ति, उरुवेलकस्सपो इति॥
Tato me āsi paññatti, uruvelakassapo iti.
‘‘नदीसकासे भाता मे, नदीकस्सपसव्हयो।
‘‘Nadīsakāse bhātā me, nadīkassapasavhayo;
आसी सकासनामेन, गयायं गयाकस्सपो॥
Āsī sakāsanāmena, gayāyaṃ gayākassapo.
‘‘द्वे सतानि कनिट्ठस्स, तीणि, मज्झस्स भातुनो।
‘‘Dve satāni kaniṭṭhassa, tīṇi, majjhassa bhātuno;
मम पञ्च सतानूना, सिस्सा सब्बे ममानुगा॥
Mama pañca satānūnā, sissā sabbe mamānugā.
‘‘तदा उपेच्च मं बुद्धो, कत्वान विविधानि मे।
‘‘Tadā upecca maṃ buddho, katvāna vividhāni me;
पाटिहीरानि लोकग्गो, विनेसि नरसारथि॥
Pāṭihīrāni lokaggo, vinesi narasārathi.
‘‘सहस्सपरिवारेन, अहोसिं एहिभिक्खुको।
‘‘Sahassaparivārena, ahosiṃ ehibhikkhuko;
तेहेव सह सब्बेहि, अरहत्तमपापुणिं॥
Teheva saha sabbehi, arahattamapāpuṇiṃ.
‘‘ते चेवञ्ञे च बहवो, सिस्सा मं परिवारयुं।
‘‘Te cevaññe ca bahavo, sissā maṃ parivārayuṃ;
भासितुञ्च समत्थोहं, ततो मं इसिसत्तमो॥
Bhāsituñca samatthohaṃ, tato maṃ isisattamo.
‘‘महापरिसभावस्मिं, एतदग्गे ठपेसि मं।
‘‘Mahāparisabhāvasmiṃ, etadagge ṭhapesi maṃ;
अहो बुद्धे कतं कारं, सफलं मे अजायथ॥
Aho buddhe kataṃ kāraṃ, saphalaṃ me ajāyatha.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा अत्तनो पटिपत्तिं पच्चवेक्खित्वा सीहनादं नदन्तो –
Arahattaṃ pana patvā attano paṭipattiṃ paccavekkhitvā sīhanādaṃ nadanto –
३७५.
375.
‘‘दिस्वान पाटिहीरानि, गोतमस्स यसस्सिनो।
‘‘Disvāna pāṭihīrāni, gotamassa yasassino;
न तावाहं पणिपतिं, इस्सामानेन वञ्चितो॥
Na tāvāhaṃ paṇipatiṃ, issāmānena vañcito.
३७६.
376.
‘‘मम सङ्कप्पमञ्ञाय, चोदेसि नरसारथि।
‘‘Mama saṅkappamaññāya, codesi narasārathi;
ततो मे आसि संवेगो, अब्भुतो लोमहंसनो॥
Tato me āsi saṃvego, abbhuto lomahaṃsano.
३७७.
377.
‘‘पुब्बे जटिलभूतस्स, या मे सिद्धि परित्तिका।
‘‘Pubbe jaṭilabhūtassa, yā me siddhi parittikā;
ताहं तदा निराकत्वा, पब्बजिं जिनसासने॥
Tāhaṃ tadā nirākatvā, pabbajiṃ jinasāsane.
३७८.
378.
‘‘पुब्बे यञ्ञेन सन्तुट्ठो, कामधातुपुरक्खतो।
‘‘Pubbe yaññena santuṭṭho, kāmadhātupurakkhato;
पच्छा रागञ्च दोसञ्च, मोहञ्चापि समूहनिं॥
Pacchā rāgañca dosañca, mohañcāpi samūhaniṃ.
३७९.
379.
‘‘पुब्बेनिवासं जानामि, दिब्बचक्खु विसोधितं।
‘‘Pubbenivāsaṃ jānāmi, dibbacakkhu visodhitaṃ;
इद्धिमा परचित्तञ्ञू, दिब्बसोतञ्च पापुणिं॥
Iddhimā paracittaññū, dibbasotañca pāpuṇiṃ.
३८०.
380.
‘‘यस्स चत्थाय पब्बजितो, अगारस्मानगारियं।
‘‘Yassa catthāya pabbajito, agārasmānagāriyaṃ;
सो मे अत्थो अनुप्पत्तो, सब्बसंयोजनक्खयो’’ति॥ –
So me attho anuppatto, sabbasaṃyojanakkhayo’’ti. –
इमा छ गाथा अभासि।
Imā cha gāthā abhāsi.
तत्थ दिस्वान पाटिहीरानीति नागराजदमनादीनि अड्ढुड्ढसहस्सानि पाटिहारियानि दिस्वा। ‘‘पाटिहीरं, पाटिहेरं, पाटिहारिय’’न्ति हि अत्थतो एकं, ब्यञ्जनमेव नानं। यसस्सिनो’’ति ‘‘इतिपि सो भगवा’’तिआदिना सदेवके लोके यथाभुच्चं पत्थटकित्तिसद्दस्स। न तावाहं पणिपतिन्ति याव मं भगवा ‘‘नेव खो त्वं, कस्सप, अरहा, नापि अरहत्तमग्गं समापन्नो, सापि ते पटिपदा नत्थि, याय त्वं अरहा वा अस्स, अरहत्तमग्गं वा समापन्नो’’ति न तज्जेसि, ताव अहं न पणिपातनं अकासिं। किंकारणा? इस्सामानेन वञ्चितो, ‘‘इमस्स मयि सावकत्तं उपगते मम लाभसक्कारो परिहायिस्सति, इमस्स एव वड्ढिस्सती’’ति एवं परसम्पत्तिअसहनलक्खणाय इस्साय चेव, ‘‘अहं गणपामोक्खो बहुजनसम्मतो’’ति एवं अब्भुन्नतिलक्खणेन मानेन च वञ्चितो, पलम्भितो हुत्वाति अत्थो।
Tattha disvāna pāṭihīrānīti nāgarājadamanādīni aḍḍhuḍḍhasahassāni pāṭihāriyāni disvā. ‘‘Pāṭihīraṃ, pāṭiheraṃ, pāṭihāriya’’nti hi atthato ekaṃ, byañjanameva nānaṃ. Yasassino’’ti ‘‘itipi so bhagavā’’tiādinā sadevake loke yathābhuccaṃ patthaṭakittisaddassa. Na tāvāhaṃ paṇipatinti yāva maṃ bhagavā ‘‘neva kho tvaṃ, kassapa, arahā, nāpi arahattamaggaṃ samāpanno, sāpi te paṭipadā natthi, yāya tvaṃ arahā vā assa, arahattamaggaṃ vā samāpanno’’ti na tajjesi, tāva ahaṃ na paṇipātanaṃ akāsiṃ. Kiṃkāraṇā? Issāmānena vañcito, ‘‘imassa mayi sāvakattaṃ upagate mama lābhasakkāro parihāyissati, imassa eva vaḍḍhissatī’’ti evaṃ parasampattiasahanalakkhaṇāya issāya ceva, ‘‘ahaṃ gaṇapāmokkho bahujanasammato’’ti evaṃ abbhunnatilakkhaṇena mānena ca vañcito, palambhito hutvāti attho.
मम सङ्कप्पमञ्ञायाति मय्हं मिच्छासङ्कप्पं जानित्वा, यं यं भगवा उत्तरि मनुस्सधम्मा इद्धिपाटिहारियं दस्सेति, तं तं दिस्वा ‘‘महिद्धिको खो महासमणो महानुभावो’’ति चिन्तेत्वापि ‘‘न त्वेव खो अरहा यथा अह’’न्ति एवं पवत्तं मिच्छावितक्कं जानन्तोपि ञाणपरिपाकं आगमेन्तो अज्झुपेक्खित्वा पच्छा नेरञ्जराय मज्झे समन्ततो उदकं उस्सारेत्वा रेणुहताय भूमिया चङ्कमित्वा तेन आभतनावाय ठितो तदापि ‘‘महिद्धिको’’तिआदिकं चिन्तेत्वा पुन ‘‘न त्वेव खो अरहा यथा अह’’न्ति पवत्तितं मिच्छासङ्कप्पं ञत्वाति अत्थो। चोदेसि नरसारथीति तदा मे ञाणपरिपाकं ञत्वा ‘‘नेव खो त्वं अरहा’’तिआदिना पुरिसदम्मसारथि सत्था मं चोदेसि निग्गण्हि। ततो मे आसि संवेगो, अब्भुतो लोमहंसनोति ततो यथावुत्तचोदनाहेतु एत्तकं कालं अभूतपुब्बताय अब्भुतो लोमहंसनवसेन पवत्तिया लोमहंसनो ‘‘अनरहाव समानो ‘अरहा’ति मञ्ञि’’न्ति संवेगो सहोत्तप्पो ञाणुप्पादो मय्हं अहोसि।
Mama saṅkappamaññāyāti mayhaṃ micchāsaṅkappaṃ jānitvā, yaṃ yaṃ bhagavā uttari manussadhammā iddhipāṭihāriyaṃ dasseti, taṃ taṃ disvā ‘‘mahiddhiko kho mahāsamaṇo mahānubhāvo’’ti cintetvāpi ‘‘na tveva kho arahā yathā aha’’nti evaṃ pavattaṃ micchāvitakkaṃ jānantopi ñāṇaparipākaṃ āgamento ajjhupekkhitvā pacchā nerañjarāya majjhe samantato udakaṃ ussāretvā reṇuhatāya bhūmiyā caṅkamitvā tena ābhatanāvāya ṭhito tadāpi ‘‘mahiddhiko’’tiādikaṃ cintetvā puna ‘‘na tveva kho arahā yathā aha’’nti pavattitaṃ micchāsaṅkappaṃ ñatvāti attho. Codesi narasārathīti tadā me ñāṇaparipākaṃ ñatvā ‘‘neva kho tvaṃ arahā’’tiādinā purisadammasārathi satthā maṃ codesi niggaṇhi. Tato me āsi saṃvego, abbhuto lomahaṃsanoti tato yathāvuttacodanāhetu ettakaṃ kālaṃ abhūtapubbatāya abbhuto lomahaṃsanavasena pavattiyā lomahaṃsano ‘‘anarahāva samāno ‘arahā’ti maññi’’nti saṃvego sahottappo ñāṇuppādo mayhaṃ ahosi.
जटिलभूतस्साति तापसभूतस्स। सिद्धीति लाभसक्कारसमिद्धि। परित्तिकाति अप्पमत्तिका। ताहन्ति तं अहं। तदाति भगवतो चोदनाय संवेगुप्पत्तिकाले। निराकत्वाति अपनेत्वा छड्डेत्वा, अनपेक्खो हुत्वाति अत्थो। ‘‘इद्धीति भावनामयइद्धी’’ति वदन्ति। तदयुत्तं तदा तस्स अझानलाभीभावतो। तथा हि वुत्तं ‘‘कामधातुपुरक्खतो’’ति।
Jaṭilabhūtassāti tāpasabhūtassa. Siddhīti lābhasakkārasamiddhi. Parittikāti appamattikā. Tāhanti taṃ ahaṃ. Tadāti bhagavato codanāya saṃveguppattikāle. Nirākatvāti apanetvā chaḍḍetvā, anapekkho hutvāti attho. ‘‘Iddhīti bhāvanāmayaiddhī’’ti vadanti. Tadayuttaṃ tadā tassa ajhānalābhībhāvato. Tathā hi vuttaṃ ‘‘kāmadhātupurakkhato’’ti.
यञ्ञेन सन्तुट्ठोति ‘‘यञ्ञं यजित्वा सग्गसुखं अनुभविस्सामि, अलमेत्तावता’’ति यञ्ञयजनेन सन्तुट्ठो निट्ठितकिच्चसञ्ञी। कामधातुपुरक्खतोति कामसुगतिं आरब्भ उप्पन्नतण्हो यञ्ञयजनेन कामलोकं पुरक्खत्वा ठितो। सो चे यञ्ञो पाणातिपातपटिसंयुत्तो होति, न तेन सुगतिं सक्का लद्धुं। न हि अकुसलस्स इट्ठो कन्तो विपाको निब्बत्तति। या पन तत्थ दानादिकुसलचेतना, ताय सति पच्चयसमवाये सुगतिं गच्छेय्य। पच्छाति तापसपब्बज्जातो पच्छा सत्थु ओवादेन तापसलद्धिं पहाय चतुसच्चकम्मट्ठानानुयोगकाले। समूहनिन्ति विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा मग्गपटिपाटिया रागञ्च दोसञ्च मोहञ्च अनवसेसतो समुग्घातेसिं।
Yaññena santuṭṭhoti ‘‘yaññaṃ yajitvā saggasukhaṃ anubhavissāmi, alamettāvatā’’ti yaññayajanena santuṭṭho niṭṭhitakiccasaññī. Kāmadhātupurakkhatoti kāmasugatiṃ ārabbha uppannataṇho yaññayajanena kāmalokaṃ purakkhatvā ṭhito. So ce yañño pāṇātipātapaṭisaṃyutto hoti, na tena sugatiṃ sakkā laddhuṃ. Na hi akusalassa iṭṭho kanto vipāko nibbattati. Yā pana tattha dānādikusalacetanā, tāya sati paccayasamavāye sugatiṃ gaccheyya. Pacchāti tāpasapabbajjāto pacchā satthu ovādena tāpasaladdhiṃ pahāya catusaccakammaṭṭhānānuyogakāle. Samūhaninti vipassanaṃ ussukkāpetvā maggapaṭipāṭiyā rāgañca dosañca mohañca anavasesato samugghātesiṃ.
यस्मा पनायं थेरो अरियमग्गेन रागादयो समूहनन्तोयेव छळभिञ्ञो अहोसि, तस्मा तं अत्तनो छळभिञ्ञभावं दस्सेन्तो ‘‘पुब्बेनिवासं जानामी’’तिआदिमाह। तत्थ पुब्बेनिवासं जानामीति अत्तनो परेसञ्च पुब्बेनिवासं अतीतासु जातीसु निब्बत्तक्खन्धे खन्धपटिबद्धे च पुब्बेनिवासञाणेन हत्थतले आमलकं विय पच्चक्खतो जानामि बुज्झामि। दिब्बचक्खु विसोधितन्ति दिब्बचक्खुञाणं विसोधितं, पकतिचक्खुना आपाथगतं पकतिरूपं विय दिब्बं मानुसम्पि दूरं तिरोट्ठितं अतिसुखुमञ्च रूपं विभावेतुं समत्थञाणं भावनाय मया विसुद्धं कत्वा पटिलद्धन्ति अत्थो। इद्धिमाति अधिट्ठानिद्धिविकुब्बनिद्धिआदीहि इद्धीहि इद्धिमा, इद्धिविधञाणलाभीति अत्थो। सरागादिभेदस्स परेसं चित्तस्स जाननतो परचित्तञ्ञू, चेतोपरियञाणलाभीति वुत्तं होति। दिब्बसोतञ्च पापुणिन्ति दिब्बसोतञाणञ्च पटिलभिं।
Yasmā panāyaṃ thero ariyamaggena rāgādayo samūhanantoyeva chaḷabhiñño ahosi, tasmā taṃ attano chaḷabhiññabhāvaṃ dassento ‘‘pubbenivāsaṃ jānāmī’’tiādimāha. Tattha pubbenivāsaṃ jānāmīti attano paresañca pubbenivāsaṃ atītāsu jātīsu nibbattakkhandhe khandhapaṭibaddhe ca pubbenivāsañāṇena hatthatale āmalakaṃ viya paccakkhato jānāmi bujjhāmi. Dibbacakkhu visodhitanti dibbacakkhuñāṇaṃ visodhitaṃ, pakaticakkhunā āpāthagataṃ pakatirūpaṃ viya dibbaṃ mānusampi dūraṃ tiroṭṭhitaṃ atisukhumañca rūpaṃ vibhāvetuṃ samatthañāṇaṃ bhāvanāya mayā visuddhaṃ katvā paṭiladdhanti attho. Iddhimāti adhiṭṭhāniddhivikubbaniddhiādīhi iddhīhi iddhimā, iddhividhañāṇalābhīti attho. Sarāgādibhedassa paresaṃ cittassa jānanato paracittaññū, cetopariyañāṇalābhīti vuttaṃ hoti. Dibbasotañca pāpuṇinti dibbasotañāṇañca paṭilabhiṃ.
सो मे अत्थो अनुप्पत्तो, सब्बसंयोजनक्खयोति यो सब्बेसं संयोजनानं खयभूतो खयेन वा लद्धब्बो, सो सदत्थो परमत्थो च मया अरियमग्गाधिगमेन अधिगतोति। एवमेताय गाथाय थेरस्स अञ्ञाब्याकरणं अहोसीति वेदितब्बो।
Some attho anuppatto, sabbasaṃyojanakkhayoti yo sabbesaṃ saṃyojanānaṃ khayabhūto khayena vā laddhabbo, so sadattho paramattho ca mayā ariyamaggādhigamena adhigatoti. Evametāya gāthāya therassa aññābyākaraṇaṃ ahosīti veditabbo.
उरुवेलकस्सपत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Uruvelakassapattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १. उरुवेळकस्सपत्थेरगाथा • 1. Uruveḷakassapattheragāthā
