| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
९. उसभत्थेरगाथावण्णना
9. Usabhattheragāthāvaṇṇanā
अम्बपल्लवसङ्कासन्ति आयस्मतो उसभत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि करोन्तो सिखिस्स भगवतो काले कुलगेहे निब्बत्तित्वा विञ्ञुतं पत्तो एकदिवसं सत्थारं पिण्डाय चरन्तं दिस्वा पसन्नमानसो कोसम्बफलं अदासि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे कपिलवत्थुस्मिं साकियराजकुले निब्बत्तित्वा उसभोति लद्धनामो वयप्पत्तो सत्थु ञातिसमागमे बुद्धानुभावं दिस्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजि। सो पब्बजितकालतो पट्ठाय समणधम्मं अकत्वा दिवा सङ्गणिकारामो सकलरत्तिं निद्दायमानो वीतिनामेति। सो एकदिवसं मुट्ठस्सति असम्पजानो निद्दं ओक्कन्तो सुपिने केसमस्सुं ओहारेत्वा अम्बपल्लववण्णं चीवरं पारुपित्वा हत्थिगीवायं निसीदित्वा नगरं पिण्डाय पविट्ठं तत्थेव मनुस्से सम्पत्ते दिस्वा लज्जाय हत्थिक्खन्धतो ओरुय्ह अत्तानं दिस्वा पटिबुद्धो, ‘‘ईदिसं नाम सुपिनं मुट्ठस्सतिना असम्पजानेन निद्दायमानेन मया दिट्ठ’’न्ति उप्पन्नसंवेगो विपस्सनं पट्ठपेत्वा नचिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५२.१२-१६) –
Ambapallavasaṅkāsanti āyasmato usabhattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni karonto sikhissa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto ekadivasaṃ satthāraṃ piṇḍāya carantaṃ disvā pasannamānaso kosambaphalaṃ adāsi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde kapilavatthusmiṃ sākiyarājakule nibbattitvā usabhoti laddhanāmo vayappatto satthu ñātisamāgame buddhānubhāvaṃ disvā paṭiladdhasaddho pabbaji. So pabbajitakālato paṭṭhāya samaṇadhammaṃ akatvā divā saṅgaṇikārāmo sakalarattiṃ niddāyamāno vītināmeti. So ekadivasaṃ muṭṭhassati asampajāno niddaṃ okkanto supine kesamassuṃ ohāretvā ambapallavavaṇṇaṃ cīvaraṃ pārupitvā hatthigīvāyaṃ nisīditvā nagaraṃ piṇḍāya paviṭṭhaṃ tattheva manusse sampatte disvā lajjāya hatthikkhandhato oruyha attānaṃ disvā paṭibuddho, ‘‘īdisaṃ nāma supinaṃ muṭṭhassatinā asampajānena niddāyamānena mayā diṭṭha’’nti uppannasaṃvego vipassanaṃ paṭṭhapetvā nacirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.52.12-16) –
‘‘ककुधं विलसन्तंव, देवदेवं नरासभं।
‘‘Kakudhaṃ vilasantaṃva, devadevaṃ narāsabhaṃ;
रथियं पटिपज्जन्तं, कोसम्बं अददिं तदा॥
Rathiyaṃ paṭipajjantaṃ, kosambaṃ adadiṃ tadā.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं फलं अददिं तदा।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ phalaṃ adadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, फलदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अथ थेरो यथादिट्ठं सुपिनं अङ्कुसं कत्वा अरहत्तस्स अधिगतत्ता तस्सेव सुपिनस्स कित्तनवसेन अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Atha thero yathādiṭṭhaṃ supinaṃ aṅkusaṃ katvā arahattassa adhigatattā tasseva supinassa kittanavasena aññaṃ byākaronto –
१९७.
197.
‘‘अम्बपल्लवसङ्कासं, अंसे कत्वान चीवरं।
‘‘Ambapallavasaṅkāsaṃ, aṃse katvāna cīvaraṃ;
निसिन्नो हत्थिगीवायं, गामं पिण्डाय पाविसिं॥
Nisinno hatthigīvāyaṃ, gāmaṃ piṇḍāya pāvisiṃ.
१९८.
198.
‘‘हत्थिक्खन्धतो ओरुय्ह, संवेगं अलभिं तदा।
‘‘Hatthikkhandhato oruyha, saṃvegaṃ alabhiṃ tadā;
सोहं दित्तो तदा सन्तो, पत्तो मे आसवक्खयो’’ति॥ – गाथाद्वयमाह।
Sohaṃ ditto tadā santo, patto me āsavakkhayo’’ti. – gāthādvayamāha;
तत्थ अम्बपल्लवसङ्कासं, अंसे कत्वान चीवरन्ति अम्बपल्लवाकारं पवाळवण्णं चीवरं खन्धे करित्वा उत्तरासङ्गं करित्वा। गामन्ति अत्तनो राजधानिं हत्थिक्खन्धे निसिन्नो पिण्डाय पाविसिं, पविट्ठमत्तोव महाजनेन ओलोकियमानो हत्थिक्खन्धतो ओरुय्ह ठितो पटिबुज्झिं, पबुद्धोव संवेगं अलभिं तदा ‘‘मुट्ठस्सति असम्पजानो हुत्वा निद्दायोक्कमनेन एतं जात’’न्ति। अपरे पन ‘‘राजाव हुत्वा रत्तिभागे एवरूपं सुपिनं दिस्वा विभाताय रत्तिया हत्थिक्खन्धं आरुय्ह नगरवीथियं चरन्तो तं सुपिनं सरित्वा हत्थिक्खन्धतो ओरुय्ह संवेगं लभित्वा सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा अरहत्तं पत्वा उदानं उदानेन्तो इमा गाथा अभासी’’ति वदन्ति। दित्तोति तस्मिं राजकाले जातिमदभोगमदादिपरिदप्पितो समानो संवेगमलभिन्ति योजना।
Tattha ambapallavasaṅkāsaṃ, aṃse katvāna cīvaranti ambapallavākāraṃ pavāḷavaṇṇaṃ cīvaraṃ khandhe karitvā uttarāsaṅgaṃ karitvā. Gāmanti attano rājadhāniṃ hatthikkhandhe nisinno piṇḍāya pāvisiṃ, paviṭṭhamattova mahājanena olokiyamāno hatthikkhandhato oruyha ṭhito paṭibujjhiṃ, pabuddhova saṃvegaṃ alabhiṃ tadā ‘‘muṭṭhassati asampajāno hutvā niddāyokkamanena etaṃ jāta’’nti. Apare pana ‘‘rājāva hutvā rattibhāge evarūpaṃ supinaṃ disvā vibhātāya rattiyā hatthikkhandhaṃ āruyha nagaravīthiyaṃ caranto taṃ supinaṃ saritvā hatthikkhandhato oruyha saṃvegaṃ labhitvā satthu santike pabbajitvā arahattaṃ patvā udānaṃ udānento imā gāthā abhāsī’’ti vadanti. Dittoti tasmiṃ rājakāle jātimadabhogamadādiparidappito samāno saṃvegamalabhinti yojanā.
उसभत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Usabhattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ९. उसभत्थेरगाथा • 9. Usabhattheragāthā
