Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā

२. दुकनिपातो

2. Dukanipāto

१. पठमवग्गो

1. Paṭhamavaggo

१. उत्तरत्थेरगाथावण्णना

1. Uttarattheragāthāvaṇṇanā

दुकनिपाते नत्थि कोचि भवो निच्‍चोतिआदिका आयस्मतो उत्तरत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयं पुञ्‍ञं उपचिनन्तो सुमेधस्स भगवतो काले विज्‍जाधरो हुत्वा आकासेन विचरति। तेन च समयेन सत्था तस्स अनुग्गण्हनत्थं वनन्तरे अञ्‍ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि छब्बण्णबुद्धरंसियो विस्सज्‍जेन्तो। सो अन्तलिक्खेन गच्छन्तो भगवन्तं दिस्वा पसन्‍नचित्तो आकासतो ओरुय्ह सुविसुद्धेहि विपुलेहि कणिकारपुप्फेहि भगवन्तं पूजेसि, पुप्फानि बुद्धानुभावेन सत्थु उपरि छत्ताकारेन अट्ठंसु, सो तेन भिय्योसोमत्ताय पसन्‍नचित्तो हुत्वा अपरभागे कालं कत्वा तावतिंसे निब्बत्तित्वा उळारं दिब्बसम्पत्तिं अनुभवन्तो यावतायुकं तत्थ ठत्वा ततो चुतो देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे ब्राह्मणमहासालपुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, उत्तरोतिस्स नामं अहोसि। सो विञ्‍ञुतं पत्तो ब्राह्मणविज्‍जासु निप्फत्तिं गन्त्वा जातिया रूपेन विज्‍जाय वयेन सीलाचारेन च लोकस्स सम्भावनीयो जातो। तस्स तं सम्पत्तिं दिस्वा वस्सकारो मगधमहामत्तो अत्तनो धीतरं दातुकामो हुत्वा अत्तनो अधिप्पायं पवेदेसि। सो निस्सरणज्झासयताय तं पटिक्खिपित्वा कालेन कालं धम्मसेनापतिं पयिरुपासन्तो तस्स सन्तिके धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा वत्तसम्पन्‍नो हुत्वा थेरं उपट्ठहति।

Dukanipāte natthi koci bhavo niccotiādikā āyasmato uttarattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto sumedhassa bhagavato kāle vijjādharo hutvā ākāsena vicarati. Tena ca samayena satthā tassa anuggaṇhanatthaṃ vanantare aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi chabbaṇṇabuddharaṃsiyo vissajjento. So antalikkhena gacchanto bhagavantaṃ disvā pasannacitto ākāsato oruyha suvisuddhehi vipulehi kaṇikārapupphehi bhagavantaṃ pūjesi, pupphāni buddhānubhāvena satthu upari chattākārena aṭṭhaṃsu, so tena bhiyyosomattāya pasannacitto hutvā aparabhāge kālaṃ katvā tāvatiṃse nibbattitvā uḷāraṃ dibbasampattiṃ anubhavanto yāvatāyukaṃ tattha ṭhatvā tato cuto devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahe brāhmaṇamahāsālaputto hutvā nibbatti, uttarotissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto brāhmaṇavijjāsu nipphattiṃ gantvā jātiyā rūpena vijjāya vayena sīlācārena ca lokassa sambhāvanīyo jāto. Tassa taṃ sampattiṃ disvā vassakāro magadhamahāmatto attano dhītaraṃ dātukāmo hutvā attano adhippāyaṃ pavedesi. So nissaraṇajjhāsayatāya taṃ paṭikkhipitvā kālena kālaṃ dhammasenāpatiṃ payirupāsanto tassa santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vattasampanno hutvā theraṃ upaṭṭhahati.

तेन च समयेन थेरस्स अञ्‍ञतरो आबाधो उप्पन्‍नो, तस्स भेसज्‍जत्थाय उत्तरो सामणेरो पातोव पत्तचीवरमादाय विहारतो निक्खन्तो अन्तरामग्गे तळाकस्स तीरे पत्तं ठपेत्वा उदकसमीपं गन्त्वा मुखं धोवति। अथ अञ्‍ञतरो उमङ्गचोरो आरक्खपुरिसेहि अनुबद्धो अग्गद्वारेनेव नगरतो निक्खमित्वा पलायन्तो अत्तना गहितं रतनभण्डिकं सामणेरस्स पत्ते पक्खिपित्वा पलायि। सामणेरो पत्तसमीपं उपगतो। चोरं अनुबन्धन्ता राजपुरिसा सामणेरस्स पत्ते भण्डिकं दिस्वा, ‘‘अयं चोरो, इमिना चोरियं कत’’न्ति सामणेरं पच्छाबाहं बन्धित्वा वस्सकारस्स ब्राह्मणस्स दस्सेसुं। वस्सकारो च तदा रञ्‍ञो विनिच्छये नियुत्तो हुत्वा छेज्‍जभेज्‍जं अनुसासति। सो ‘‘पुब्बे मम वचनं नादियि, सुद्धपासण्डियेसु पब्बजी’’ति च बद्धाघातत्ता कम्मं असोधेत्वाव जीवन्तमेव तं सूले उत्तासेसि।

Tena ca samayena therassa aññataro ābādho uppanno, tassa bhesajjatthāya uttaro sāmaṇero pātova pattacīvaramādāya vihārato nikkhanto antarāmagge taḷākassa tīre pattaṃ ṭhapetvā udakasamīpaṃ gantvā mukhaṃ dhovati. Atha aññataro umaṅgacoro ārakkhapurisehi anubaddho aggadvāreneva nagarato nikkhamitvā palāyanto attanā gahitaṃ ratanabhaṇḍikaṃ sāmaṇerassa patte pakkhipitvā palāyi. Sāmaṇero pattasamīpaṃ upagato. Coraṃ anubandhantā rājapurisā sāmaṇerassa patte bhaṇḍikaṃ disvā, ‘‘ayaṃ coro, iminā coriyaṃ kata’’nti sāmaṇeraṃ pacchābāhaṃ bandhitvā vassakārassa brāhmaṇassa dassesuṃ. Vassakāro ca tadā rañño vinicchaye niyutto hutvā chejjabhejjaṃ anusāsati. So ‘‘pubbe mama vacanaṃ nādiyi, suddhapāsaṇḍiyesu pabbajī’’ti ca baddhāghātattā kammaṃ asodhetvāva jīvantameva taṃ sūle uttāsesi.

अथस्स भगवा ञाणपरिपाकं ओलोकेत्वा तं ठानं गन्त्वा विप्फुरन्तहत्थनखमणिमयूखसम्भिन्‍नसिताभताय पग्घरन्तजातिहिङ्गुलकसुवण्णरसधारं विय जालागुण्ठितमुदुतलुनदीघङ्गुलिहत्थं उत्तरस्स सीसे ठपेत्वा, ‘‘उत्तर, इदं ते पुरिमकम्मस्स फलं उप्पन्‍नं, तत्थ तया पच्‍चवेक्खणबलेन अधिवासना कातब्बा’’ति वत्वा अज्झासयानुरूपं धम्मं देसेसि। उत्तरो अमताभिसेकसदिसेन सत्थु हत्थसम्फस्सेन सञ्‍जातप्पसादसोमनस्सताय उळारं पीतिपामोज्‍जं पटिलभित्वा यथापरिचितं विपस्सनामग्गं समारूळ्हो ञाणस्स परिपाकं गतत्ता सत्थु च देसनाविलासेन तावदेव मग्गपटिपाटिया सब्बकिलेसे खेपेत्वा छळभिञ्‍ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.५६.५५-९२) –

Athassa bhagavā ñāṇaparipākaṃ oloketvā taṃ ṭhānaṃ gantvā vipphurantahatthanakhamaṇimayūkhasambhinnasitābhatāya paggharantajātihiṅgulakasuvaṇṇarasadhāraṃ viya jālāguṇṭhitamudutalunadīghaṅgulihatthaṃ uttarassa sīse ṭhapetvā, ‘‘uttara, idaṃ te purimakammassa phalaṃ uppannaṃ, tattha tayā paccavekkhaṇabalena adhivāsanā kātabbā’’ti vatvā ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desesi. Uttaro amatābhisekasadisena satthu hatthasamphassena sañjātappasādasomanassatāya uḷāraṃ pītipāmojjaṃ paṭilabhitvā yathāparicitaṃ vipassanāmaggaṃ samārūḷho ñāṇassa paripākaṃ gatattā satthu ca desanāvilāsena tāvadeva maggapaṭipāṭiyā sabbakilese khepetvā chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.56.55-92) –

‘‘सुमेधो नाम सम्बुद्धो, बात्तिंसवरलक्खणो।

‘‘Sumedho nāma sambuddho, bāttiṃsavaralakkhaṇo;

विवेककामो भगवा, हिमवन्तमुपागमि॥

Vivekakāmo bhagavā, himavantamupāgami.

‘‘अज्झोगाहेत्वा हिमवन्तं, अग्गो कारुणिको मुनि।

‘‘Ajjhogāhetvā himavantaṃ, aggo kāruṇiko muni;

पल्‍लङ्कं आभुजित्वान, निसीदि परिसुत्तमो॥

Pallaṅkaṃ ābhujitvāna, nisīdi parisuttamo.

‘‘विज्‍जाधरो तदा आसिं, अन्तलिक्खचरो अहं।

‘‘Vijjādharo tadā āsiṃ, antalikkhacaro ahaṃ;

तिसूलं सुगतं गय्ह, गच्छामि अम्बरे तदा॥

Tisūlaṃ sugataṃ gayha, gacchāmi ambare tadā.

‘‘पब्बतग्गे यथा अग्गि, पुण्णमायेव चन्दिमा।

‘‘Pabbatagge yathā aggi, puṇṇamāyeva candimā;

वनं ओभासते बुद्धो, सालराजाव फुल्‍लितो॥

Vanaṃ obhāsate buddho, sālarājāva phullito.

‘‘वनग्गा निक्खमित्वान, बुद्धरंसीभिधावरे।

‘‘Vanaggā nikkhamitvāna, buddharaṃsībhidhāvare;

नळग्गिवण्णसङ्कासा, दिस्वा चित्तं पसादयिं॥

Naḷaggivaṇṇasaṅkāsā, disvā cittaṃ pasādayiṃ.

‘‘विचिनं अद्दसं पुप्फं, कणिकारं देवगन्धिकं।

‘‘Vicinaṃ addasaṃ pupphaṃ, kaṇikāraṃ devagandhikaṃ;

तीणि पुप्फानि आदाय, बुद्धसेट्ठमपूजयिं॥

Tīṇi pupphāni ādāya, buddhaseṭṭhamapūjayiṃ.

‘‘बुद्धस्स आनुभावेन, तीणि पुप्फानि मे तदा।

‘‘Buddhassa ānubhāvena, tīṇi pupphāni me tadā;

उद्धंवण्टा अधोपत्ता, छायं कुब्बन्ति सत्थुनो॥

Uddhaṃvaṇṭā adhopattā, chāyaṃ kubbanti satthuno.

‘‘तेन कम्मेन सुकतेन, चेतनापणिधीहि च।

‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;

जहित्वा मानुसं देहं, तावतिंसमगच्छहं॥

Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.

‘‘तत्थ मे सुकतं ब्यम्हं, कणिकारीति ञायति।

‘‘Tattha me sukataṃ byamhaṃ, kaṇikārīti ñāyati;

सट्ठियोजनमुब्बेधं, तिंसयोजनवित्थतं॥

Saṭṭhiyojanamubbedhaṃ, tiṃsayojanavitthataṃ.

‘‘सहस्सकण्डं सतभेण्डु, धजालु हरितामयं।

‘‘Sahassakaṇḍaṃ satabheṇḍu, dhajālu haritāmayaṃ;

सतसहस्सनिय्यूहा, ब्यम्हे पातुभविंसु मे॥

Satasahassaniyyūhā, byamhe pātubhaviṃsu me.

‘‘सोण्णमया मणिमया, लोहितङ्कमयापि च।

‘‘Soṇṇamayā maṇimayā, lohitaṅkamayāpi ca;

फलिकापि च पल्‍लङ्का, येनिच्छका यदिच्छका॥

Phalikāpi ca pallaṅkā, yenicchakā yadicchakā.

‘‘महारहञ्‍च सयनं, तूलिका विकतीयुतं।

‘‘Mahārahañca sayanaṃ, tūlikā vikatīyutaṃ;

उद्धलोमिञ्‍च एकन्तं, बिम्बोहनसमायुतं॥

Uddhalomiñca ekantaṃ, bimbohanasamāyutaṃ.

‘‘भवना निक्खमित्वान, चरन्तो देवचारिकं।

‘‘Bhavanā nikkhamitvāna, caranto devacārikaṃ;

यथा इच्छामि गमनं, देवसङ्घपुरक्खतो॥

Yathā icchāmi gamanaṃ, devasaṅghapurakkhato.

‘‘पुप्फस्स हेट्ठा तिट्ठामि, उपरिच्छदनं मम।

‘‘Pupphassa heṭṭhā tiṭṭhāmi, uparicchadanaṃ mama;

समन्ता योजनसतं, कणिकारेहि छादितं॥

Samantā yojanasataṃ, kaṇikārehi chāditaṃ.

‘‘सट्ठितूरियसहस्सानि, सायं पातं उपट्ठहुं।

‘‘Saṭṭhitūriyasahassāni, sāyaṃ pātaṃ upaṭṭhahuṃ;

परिवारेन्ति मं निच्‍चं, रत्तिन्दिवमतन्दिता॥

Parivārenti maṃ niccaṃ, rattindivamatanditā.

‘‘तत्थ नच्‍चेहि गीतेहि, ताळेहि वादितेहि च।

‘‘Tattha naccehi gītehi, tāḷehi vāditehi ca;

रमामि खिड्डा रतिया, मोदामि कामकामहं॥

Ramāmi khiḍḍā ratiyā, modāmi kāmakāmahaṃ.

‘‘तत्थ भुत्वा पिवित्वा च, मोदामि तिदसे तदा।

‘‘Tattha bhutvā pivitvā ca, modāmi tidase tadā;

नारीगणेहि सहितो, मोदामि ब्यम्हमुत्तमे॥

Nārīgaṇehi sahito, modāmi byamhamuttame.

‘‘सतानं पञ्‍चक्खत्तुञ्‍च, देवरज्‍जमकारयिं।

‘‘Satānaṃ pañcakkhattuñca, devarajjamakārayiṃ;

सतानं तीणिक्खत्तुञ्‍च, चक्‍कवत्ती अहोसहं।

Satānaṃ tīṇikkhattuñca, cakkavattī ahosahaṃ;

पदेसरज्‍जं विपुलं, गणनातो असङ्खियं॥

Padesarajjaṃ vipulaṃ, gaṇanāto asaṅkhiyaṃ.

‘‘भवे भवे संसरन्तो, महाभोगं लभामहं।

‘‘Bhave bhave saṃsaranto, mahābhogaṃ labhāmahaṃ;

भोगे मे ऊनता नत्थि, बुद्धपूजायिदं फलं॥

Bhoge me ūnatā natthi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.

‘‘दुवे भवे संसरामि, देवत्ते अथ मानुसे।

‘‘Duve bhave saṃsarāmi, devatte atha mānuse;

अञ्‍ञं गतिं न जानामि, बुद्धपूजायिदं फलं॥

Aññaṃ gatiṃ na jānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.

‘‘दुवे कुले पजायामि, खत्तिये चापि ब्राह्मणे।

‘‘Duve kule pajāyāmi, khattiye cāpi brāhmaṇe;

नीचे कुले न जानामि, बुद्धपूजायिदं फलं॥

Nīce kule na jānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.

‘‘हत्थियानं अस्सयानं, सिविकं सन्दमानिकं।

‘‘Hatthiyānaṃ assayānaṃ, sivikaṃ sandamānikaṃ;

लभामि सब्बमेवेतं, बुद्धपूजायिदं फलं॥