Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā

๒. ทุกนิปาโต

2. Dukanipāto

๑. ปฐมวโคฺค

1. Paṭhamavaggo

๑. อุตฺตรเตฺถรคาถาวณฺณนา

1. Uttarattheragāthāvaṇṇanā

ทุกนิปาเต นตฺถิ โกจิ ภโว นิโจฺจติอาทิกา อายสฺมโต อุตฺตรเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปุริมพุเทฺธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ ปุญฺญํ อุปจินโนฺต สุเมธสฺส ภควโต กาเล วิชฺชาธโร หุตฺวา อากาเสน วิจรติฯ เตน จ สมเยน สตฺถา ตสฺส อนุคฺคณฺหนตฺถํ วนนฺตเร อญฺญตรสฺมิํ รุกฺขมูเล นิสีทิ ฉพฺพณฺณพุทฺธรํสิโย วิสฺสเชฺชโนฺตฯ โส อนฺตลิเกฺขน คจฺฉโนฺต ภควนฺตํ ทิสฺวา ปสนฺนจิโตฺต อากาสโต โอรุยฺห สุวิสุเทฺธหิ วิปุเลหิ กณิการปุเปฺผหิ ภควนฺตํ ปูเชสิ, ปุปฺผานิ พุทฺธานุภาเวน สตฺถุ อุปริ ฉตฺตากาเรน อฎฺฐํสุ, โส เตน ภิโยฺยโสมตฺตาย ปสนฺนจิโตฺต หุตฺวา อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวติํเส นิพฺพตฺติตฺวา อุฬารํ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวโนฺต ยาวตายุกํ ตตฺถ ฐตฺวา ตโต จุโต เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท ราชคเห พฺราหฺมณมหาสาลปุโตฺต หุตฺวา นิพฺพตฺติ, อุตฺตโรติสฺส นามํ อโหสิฯ โส วิญฺญุตํ ปโตฺต พฺราหฺมณวิชฺชาสุ นิปฺผตฺติํ คนฺตฺวา ชาติยา รูเปน วิชฺชาย วเยน สีลาจาเรน จ โลกสฺส สมฺภาวนีโย ชาโตฯ ตสฺส ตํ สมฺปตฺติํ ทิสฺวา วสฺสกาโร มคธมหามโตฺต อตฺตโน ธีตรํ ทาตุกาโม หุตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปเวเทสิฯ โส นิสฺสรณชฺฌาสยตาย ตํ ปฎิกฺขิปิตฺวา กาเลน กาลํ ธมฺมเสนาปติํ ปยิรุปาสโนฺต ตสฺส สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา ปฎิลทฺธสโทฺธ ปพฺพชิตฺวา วตฺตสมฺปโนฺน หุตฺวา เถรํ อุปฎฺฐหติฯ

Dukanipāte natthi koci bhavo niccotiādikā āyasmato uttarattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayaṃ puññaṃ upacinanto sumedhassa bhagavato kāle vijjādharo hutvā ākāsena vicarati. Tena ca samayena satthā tassa anuggaṇhanatthaṃ vanantare aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi chabbaṇṇabuddharaṃsiyo vissajjento. So antalikkhena gacchanto bhagavantaṃ disvā pasannacitto ākāsato oruyha suvisuddhehi vipulehi kaṇikārapupphehi bhagavantaṃ pūjesi, pupphāni buddhānubhāvena satthu upari chattākārena aṭṭhaṃsu, so tena bhiyyosomattāya pasannacitto hutvā aparabhāge kālaṃ katvā tāvatiṃse nibbattitvā uḷāraṃ dibbasampattiṃ anubhavanto yāvatāyukaṃ tattha ṭhatvā tato cuto devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde rājagahe brāhmaṇamahāsālaputto hutvā nibbatti, uttarotissa nāmaṃ ahosi. So viññutaṃ patto brāhmaṇavijjāsu nipphattiṃ gantvā jātiyā rūpena vijjāya vayena sīlācārena ca lokassa sambhāvanīyo jāto. Tassa taṃ sampattiṃ disvā vassakāro magadhamahāmatto attano dhītaraṃ dātukāmo hutvā attano adhippāyaṃ pavedesi. So nissaraṇajjhāsayatāya taṃ paṭikkhipitvā kālena kālaṃ dhammasenāpatiṃ payirupāsanto tassa santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vattasampanno hutvā theraṃ upaṭṭhahati.

เตน จ สมเยน เถรสฺส อญฺญตโร อาพาโธ อุปฺปโนฺน, ตสฺส เภสชฺชตฺถาย อุตฺตโร สามเณโร ปาโตว ปตฺตจีวรมาทาย วิหารโต นิกฺขโนฺต อนฺตรามเคฺค ตฬากสฺส ตีเร ปตฺตํ ฐเปตฺวา อุทกสมีปํ คนฺตฺวา มุขํ โธวติฯ อถ อญฺญตโร อุมงฺคโจโร อารกฺขปุริเสหิ อนุพโทฺธ อคฺคทฺวาเรเนว นครโต นิกฺขมิตฺวา ปลายโนฺต อตฺตนา คหิตํ รตนภณฺฑิกํ สามเณรสฺส ปเตฺต ปกฺขิปิตฺวา ปลายิฯ สามเณโร ปตฺตสมีปํ อุปคโตฯ โจรํ อนุพนฺธนฺตา ราชปุริสา สามเณรสฺส ปเตฺต ภณฺฑิกํ ทิสฺวา, ‘‘อยํ โจโร, อิมินา โจริยํ กต’’นฺติ สามเณรํ ปจฺฉาพาหํ พนฺธิตฺวา วสฺสการสฺส พฺราหฺมณสฺส ทเสฺสสุํฯ วสฺสกาโร จ ตทา รโญฺญ วินิจฺฉเย นิยุโตฺต หุตฺวา เฉชฺชเภชฺชํ อนุสาสติฯ โส ‘‘ปุเพฺพ มม วจนํ นาทิยิ, สุทฺธปาสณฺฑิเยสุ ปพฺพชี’’ติ จ พทฺธาฆาตตฺตา กมฺมํ อโสเธตฺวาว ชีวนฺตเมว ตํ สูเล อุตฺตาเสสิฯ

Tena ca samayena therassa aññataro ābādho uppanno, tassa bhesajjatthāya uttaro sāmaṇero pātova pattacīvaramādāya vihārato nikkhanto antarāmagge taḷākassa tīre pattaṃ ṭhapetvā udakasamīpaṃ gantvā mukhaṃ dhovati. Atha aññataro umaṅgacoro ārakkhapurisehi anubaddho aggadvāreneva nagarato nikkhamitvā palāyanto attanā gahitaṃ ratanabhaṇḍikaṃ sāmaṇerassa patte pakkhipitvā palāyi. Sāmaṇero pattasamīpaṃ upagato. Coraṃ anubandhantā rājapurisā sāmaṇerassa patte bhaṇḍikaṃ disvā, ‘‘ayaṃ coro, iminā coriyaṃ kata’’nti sāmaṇeraṃ pacchābāhaṃ bandhitvā vassakārassa brāhmaṇassa dassesuṃ. Vassakāro ca tadā rañño vinicchaye niyutto hutvā chejjabhejjaṃ anusāsati. So ‘‘pubbe mama vacanaṃ nādiyi, suddhapāsaṇḍiyesu pabbajī’’ti ca baddhāghātattā kammaṃ asodhetvāva jīvantameva taṃ sūle uttāsesi.

อถสฺส ภควา ญาณปริปากํ โอโลเกตฺวา ตํ ฐานํ คนฺตฺวา วิปฺผุรนฺตหตฺถนขมณิมยูขสมฺภินฺนสิตาภตาย ปคฺฆรนฺตชาติหิงฺคุลกสุวณฺณรสธารํ วิย ชาลาคุณฺฐิตมุทุตลุนทีฆงฺคุลิหตฺถํ อุตฺตรสฺส สีเส ฐเปตฺวา, ‘‘อุตฺตร, อิทํ เต ปุริมกมฺมสฺส ผลํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺถ ตยา ปจฺจเวกฺขณพเลน อธิวาสนา กาตพฺพา’’ติ วตฺวา อชฺฌาสยานุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิฯ อุตฺตโร อมตาภิเสกสทิเสน สตฺถุ หตฺถสมฺผเสฺสน สญฺชาตปฺปสาทโสมนสฺสตาย อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ ปฎิลภิตฺวา ยถาปริจิตํ วิปสฺสนามคฺคํ สมารูโฬฺห ญาณสฺส ปริปากํ คตตฺตา สตฺถุ จ เทสนาวิลาเสน ตาวเทว มคฺคปฎิปาฎิยา สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา ฉฬภิโญฺญ อโหสิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๖.๕๕-๙๒) –

Athassa bhagavā ñāṇaparipākaṃ oloketvā taṃ ṭhānaṃ gantvā vipphurantahatthanakhamaṇimayūkhasambhinnasitābhatāya paggharantajātihiṅgulakasuvaṇṇarasadhāraṃ viya jālāguṇṭhitamudutalunadīghaṅgulihatthaṃ uttarassa sīse ṭhapetvā, ‘‘uttara, idaṃ te purimakammassa phalaṃ uppannaṃ, tattha tayā paccavekkhaṇabalena adhivāsanā kātabbā’’ti vatvā ajjhāsayānurūpaṃ dhammaṃ desesi. Uttaro amatābhisekasadisena satthu hatthasamphassena sañjātappasādasomanassatāya uḷāraṃ pītipāmojjaṃ paṭilabhitvā yathāparicitaṃ vipassanāmaggaṃ samārūḷho ñāṇassa paripākaṃ gatattā satthu ca desanāvilāsena tāvadeva maggapaṭipāṭiyā sabbakilese khepetvā chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.56.55-92) –

‘‘สุเมโธ นาม สมฺพุโทฺธ, พาตฺติํสวรลกฺขโณ;

‘‘Sumedho nāma sambuddho, bāttiṃsavaralakkhaṇo;

วิเวกกาโม ภควา, หิมวนฺตมุปาคมิฯ

Vivekakāmo bhagavā, himavantamupāgami.

‘‘อโชฺฌคาเหตฺวา หิมวนฺตํ, อโคฺค การุณิโก มุนิ;

‘‘Ajjhogāhetvā himavantaṃ, aggo kāruṇiko muni;

ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาน, นิสีทิ ปริสุตฺตโมฯ

Pallaṅkaṃ ābhujitvāna, nisīdi parisuttamo.

‘‘วิชฺชาธโร ตทา อาสิํ, อนฺตลิกฺขจโร อหํ;

‘‘Vijjādharo tadā āsiṃ, antalikkhacaro ahaṃ;

ติสูลํ สุคตํ คยฺห, คจฺฉามิ อมฺพเร ตทาฯ

Tisūlaṃ sugataṃ gayha, gacchāmi ambare tadā.

‘‘ปพฺพตเคฺค ยถา อคฺคิ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมา;

‘‘Pabbatagge yathā aggi, puṇṇamāyeva candimā;

วนํ โอภาสเต พุโทฺธ, สาลราชาว ผุลฺลิโตฯ

Vanaṃ obhāsate buddho, sālarājāva phullito.

‘‘วนคฺคา นิกฺขมิตฺวาน, พุทฺธรํสีภิธาวเร;

‘‘Vanaggā nikkhamitvāna, buddharaṃsībhidhāvare;

นฬคฺคิวณฺณสงฺกาสา, ทิสฺวา จิตฺตํ ปสาทยิํฯ

Naḷaggivaṇṇasaṅkāsā, disvā cittaṃ pasādayiṃ.

‘‘วิจินํ อทฺทสํ ปุปฺผํ, กณิการํ เทวคนฺธิกํ;

‘‘Vicinaṃ addasaṃ pupphaṃ, kaṇikāraṃ devagandhikaṃ;

ตีณิ ปุปฺผานิ อาทาย, พุทฺธเสฎฺฐมปูชยิํฯ

Tīṇi pupphāni ādāya, buddhaseṭṭhamapūjayiṃ.

‘‘พุทฺธสฺส อานุภาเวน, ตีณิ ปุปฺผานิ เม ตทา;

‘‘Buddhassa ānubhāvena, tīṇi pupphāni me tadā;

อุทฺธํวณฺฎา อโธปตฺตา, ฉายํ กุพฺพนฺติ สตฺถุโนฯ

Uddhaṃvaṇṭā adhopattā, chāyaṃ kubbanti satthuno.

‘‘เตน กเมฺมน สุกเตน, เจตนาปณิธีหิ จ;

‘‘Tena kammena sukatena, cetanāpaṇidhīhi ca;

ชหิตฺวา มานุสํ เทหํ, ตาวติํสมคจฺฉหํฯ

Jahitvā mānusaṃ dehaṃ, tāvatiṃsamagacchahaṃ.

‘‘ตตฺถ เม สุกตํ พฺยมฺหํ, กณิการีติ ญายติ;

‘‘Tattha me sukataṃ byamhaṃ, kaṇikārīti ñāyati;

สฎฺฐิโยชนมุเพฺพธํ, ติํสโยชนวิตฺถตํฯ

Saṭṭhiyojanamubbedhaṃ, tiṃsayojanavitthataṃ.

‘‘สหสฺสกณฺฑํ สตเภณฺฑุ, ธชาลุ หริตามยํ;

‘‘Sahassakaṇḍaṃ satabheṇḍu, dhajālu haritāmayaṃ;

สตสหสฺสนิยฺยูหา, พฺยเมฺห ปาตุภวิํสุ เมฯ

Satasahassaniyyūhā, byamhe pātubhaviṃsu me.

‘‘โสณฺณมยา มณิมยา, โลหิตงฺกมยาปิ จ;

‘‘Soṇṇamayā maṇimayā, lohitaṅkamayāpi ca;

ผลิกาปิ จ ปลฺลงฺกา, เยนิจฺฉกา ยทิจฺฉกาฯ

Phalikāpi ca pallaṅkā, yenicchakā yadicchakā.

‘‘มหารหญฺจ สยนํ, ตูลิกา วิกตียุตํ;

‘‘Mahārahañca sayanaṃ, tūlikā vikatīyutaṃ;

อุทฺธโลมิญฺจ เอกนฺตํ, พิโมฺพหนสมายุตํฯ

Uddhalomiñca ekantaṃ, bimbohanasamāyutaṃ.

‘‘ภวนา นิกฺขมิตฺวาน, จรโนฺต เทวจาริกํ;

‘‘Bhavanā nikkhamitvāna, caranto devacārikaṃ;

ยถา อิจฺฉามิ คมนํ, เทวสงฺฆปุรกฺขโตฯ

Yathā icchāmi gamanaṃ, devasaṅghapurakkhato.

‘‘ปุปฺผสฺส เหฎฺฐา ติฎฺฐามิ, อุปริจฺฉทนํ มม;

‘‘Pupphassa heṭṭhā tiṭṭhāmi, uparicchadanaṃ mama;

สมนฺตา โยชนสตํ, กณิกาเรหิ ฉาทิตํฯ

Samantā yojanasataṃ, kaṇikārehi chāditaṃ.

‘‘สฎฺฐิตูริยสหสฺสานิ, สายํ ปาตํ อุปฎฺฐหุํ;

‘‘Saṭṭhitūriyasahassāni, sāyaṃ pātaṃ upaṭṭhahuṃ;

ปริวาเรนฺติ มํ นิจฺจํ, รตฺตินฺทิวมตนฺทิตาฯ

Parivārenti maṃ niccaṃ, rattindivamatanditā.

‘‘ตตฺถ นเจฺจหิ คีเตหิ, ตาเฬหิ วาทิเตหิ จ;

‘‘Tattha naccehi gītehi, tāḷehi vāditehi ca;

รมามิ ขิฑฺฑา รติยา, โมทามิ กามกามหํฯ

Ramāmi khiḍḍā ratiyā, modāmi kāmakāmahaṃ.

‘‘ตตฺถ ภุตฺวา ปิวิตฺวา จ, โมทามิ ติทเส ตทา;

‘‘Tattha bhutvā pivitvā ca, modāmi tidase tadā;

นารีคเณหิ สหิโต, โมทามิ พฺยมฺหมุตฺตเมฯ

Nārīgaṇehi sahito, modāmi byamhamuttame.

‘‘สตานํ ปญฺจกฺขตฺตุญฺจ, เทวรชฺชมการยิํ;

‘‘Satānaṃ pañcakkhattuñca, devarajjamakārayiṃ;

สตานํ ตีณิกฺขตฺตุญฺจ, จกฺกวตฺตี อโหสหํ;

Satānaṃ tīṇikkhattuñca, cakkavattī ahosahaṃ;

ปเทสรชฺชํ วิปุลํ, คณนาโต อสงฺขิยํฯ

Padesarajjaṃ vipulaṃ, gaṇanāto asaṅkhiyaṃ.

‘‘ภเว ภเว สํสรโนฺต, มหาโภคํ ลภามหํ;

‘‘Bhave bhave saṃsaranto, mahābhogaṃ labhāmahaṃ;

โภเค เม อูนตา นตฺถิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

Bhoge me ūnatā natthi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.

‘‘ทุเว ภเว สํสรามิ, เทวเตฺต อถ มานุเส;

‘‘Duve bhave saṃsarāmi, devatte atha mānuse;

อญฺญํ คติํ น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

Aññaṃ gatiṃ na jānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.

‘‘ทุเว กุเล ปชายามิ, ขตฺติเย จาปิ พฺราหฺมเณ;

‘‘Duve kule pajāyāmi, khattiye cāpi brāhmaṇe;

นีเจ กุเล น ชานามิ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ

Nīce kule na jānāmi, buddhapūjāyidaṃ phalaṃ.

‘‘หตฺถิยานํ อสฺสยานํ, สิวิกํ สนฺทมานิกํ;

‘‘Hatthiyānaṃ assayānaṃ, sivikaṃ sandamānikaṃ;

ลภามิ สพฺพเมเวตํ, พุทฺธปูชายิทํ ผลํฯ