| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमानवत्थु-अट्ठकथा • Vimānavatthu-aṭṭhakathā |
१५. उत्तराविमानवण्णना
15. Uttarāvimānavaṇṇanā
अभिक्कन्तेन वण्णेनाति उत्तराविमानं। तस्स का उप्पत्ति? भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे। तेन च समयेन पुण्णो नाम दुग्गतपुरिसो राजगहसेट्ठिं उपनिस्साय जीवति, तस्स भरिया उत्तरा, उत्तरा च नाम धीताति द्वे एव गेहमानुसका। अथेकदिवसं राजगहे ‘‘महाजनेन सत्ताहं नक्खत्तं कीळितब्ब’’न्ति घोसनं करिंसु। तं सुत्वा सेट्ठि पातोव आगतं पुण्णं ‘‘तात, अम्हाकं परिजनो नक्खत्तं कीळितुकामो, त्वं किं नक्खत्तं कीळिस्ससि, उदाहु भतिं करिस्ससी’’ति आह। ‘‘सामि, नक्खत्तं नाम सधनानं होति, मम पन गेहे स्वातनाय यागुतण्डुलानिपि नत्थि, किं मे नक्खत्तेन? गोणे लभन्तो कसितुं गमिस्सामी’ति। ‘‘तेन हि गोणे गण्हस्सू’’ति। सो बलवगोणे च भद्दनङ्गलञ्च गहेत्वा ‘‘भद्दे, नागरा नक्खत्तं कीळन्ति, अहं दलिद्दताय भतिं कातुं गमिस्सामि, मय्हम्पि ताव अज्ज दिगुणं निवापं पचित्वा भत्तं आहरेय्यासी’’ति भरियं वत्वा खेत्तं अगमासि।
Abhikkantena vaṇṇenāti uttarāvimānaṃ. Tassa kā uppatti? Bhagavā rājagahe viharati veḷuvane kalandakanivāpe. Tena ca samayena puṇṇo nāma duggatapuriso rājagahaseṭṭhiṃ upanissāya jīvati, tassa bhariyā uttarā, uttarā ca nāma dhītāti dve eva gehamānusakā. Athekadivasaṃ rājagahe ‘‘mahājanena sattāhaṃ nakkhattaṃ kīḷitabba’’nti ghosanaṃ kariṃsu. Taṃ sutvā seṭṭhi pātova āgataṃ puṇṇaṃ ‘‘tāta, amhākaṃ parijano nakkhattaṃ kīḷitukāmo, tvaṃ kiṃ nakkhattaṃ kīḷissasi, udāhu bhatiṃ karissasī’’ti āha. ‘‘Sāmi, nakkhattaṃ nāma sadhanānaṃ hoti, mama pana gehe svātanāya yāgutaṇḍulānipi natthi, kiṃ me nakkhattena? Goṇe labhanto kasituṃ gamissāmī’ti. ‘‘Tena hi goṇe gaṇhassū’’ti. So balavagoṇe ca bhaddanaṅgalañca gahetvā ‘‘bhadde, nāgarā nakkhattaṃ kīḷanti, ahaṃ daliddatāya bhatiṃ kātuṃ gamissāmi, mayhampi tāva ajja diguṇaṃ nivāpaṃ pacitvā bhattaṃ āhareyyāsī’’ti bhariyaṃ vatvā khettaṃ agamāsi.
सारिपुत्तत्थेरोपि सत्ताहं निरोधसमापन्नो ततो वुट्ठाय ‘‘कस्स नु खो अज्ज मया सङ्गहं कातुं वट्टती’’ति ओलोकेन्तो पुण्णं अत्तनो ञाणजालस्स अन्तो पविट्ठं दिस्वा ‘‘सद्धो नु खो एस, सक्खिस्सति वा मे सङ्गहं कातु’’न्ति ओलोकेन्तो तस्स सद्धभावञ्च सङ्गहं कातुं समत्थभावञ्च तप्पच्चया च तस्स महासम्पत्तिपटिलाभं ञत्वा पत्तचीवरं आदाय तस्स कसनट्ठानं गन्त्वा आवाटतीरे एकं गुम्बं ओलोकेन्तो अट्ठासि। पुण्णो थेरं दिस्वाव कसिं ठपेत्वा पञ्चपतिट्ठितेन थेरं वन्दित्वा ‘‘दन्तकट्ठेन अत्थो भविस्सती’’ति दन्तकट्ठं कप्पियं कत्वा अदासि। अथस्स थेरो पत्तञ्च परिस्सावनञ्च नीहरित्वा अदासि। सो ‘‘पानीयेन अत्थो भविस्सती’’ति तं आदाय पानीयं परिस्सावेत्वा अदासि।
Sāriputtattheropi sattāhaṃ nirodhasamāpanno tato vuṭṭhāya ‘‘kassa nu kho ajja mayā saṅgahaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti olokento puṇṇaṃ attano ñāṇajālassa anto paviṭṭhaṃ disvā ‘‘saddho nu kho esa, sakkhissati vā me saṅgahaṃ kātu’’nti olokento tassa saddhabhāvañca saṅgahaṃ kātuṃ samatthabhāvañca tappaccayā ca tassa mahāsampattipaṭilābhaṃ ñatvā pattacīvaraṃ ādāya tassa kasanaṭṭhānaṃ gantvā āvāṭatīre ekaṃ gumbaṃ olokento aṭṭhāsi. Puṇṇo theraṃ disvāva kasiṃ ṭhapetvā pañcapatiṭṭhitena theraṃ vanditvā ‘‘dantakaṭṭhena attho bhavissatī’’ti dantakaṭṭhaṃ kappiyaṃ katvā adāsi. Athassa thero pattañca parissāvanañca nīharitvā adāsi. So ‘‘pānīyena attho bhavissatī’’ti taṃ ādāya pānīyaṃ parissāvetvā adāsi.
थेरो चिन्तेसि ‘‘अयं परेसं पच्छिमगेहे वसति, सचस्स गेहद्वारं गमिस्सामि, इमस्स भरिया मं दट्ठुं न सक्खिस्सति, यावस्स भरिया भत्तं आदाय मग्गं पटिपज्जति, ताव इधेव भविस्सामी’’ति। सो तत्थेव थोकं वीतिनामेत्वा तस्सा मग्गारुळ्हभावं ञत्वा अन्तोनगराभिमुखो पायासि। सा अन्तरामग्गे थेरं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘अप्पेकदाहं देय्यधम्मे सति अय्यं न पस्सामि, अप्पेकदा मे अय्यं पस्सन्तिया देय्यधम्मो न होति, अज्ज पन मे अय्यो च दिट्ठो, देय्यधम्मो चायं अत्थि, करिस्सति नु खो मे सङ्गह’’न्ति। सा भत्तभाजनं ओतारेत्वा थेरं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा ‘‘भन्ते, इदं लूखं वा पणीतं वाति अचिन्तेत्वा दासस्स वो सङ्गहं करोथा’’ति आह। अथ थेरो पत्तं उपनामेत्वा ताय एकेन हत्थेन भाजनं धारेत्वा एकेन हत्थेन ततो भत्तं ददमानाय उपड्ढभत्ते दिन्ने ‘‘अल’’न्ति हत्थेन पत्तं पिदहि। सा ‘‘भन्ते, एकोव पटिवीसो, न सक्का द्विधा कातुं, तुम्हाकं दासस्स इधलोकसङ्गहं अकत्वा परलोकसङ्गहं करोथ, निरवसेसमेव दातुकामाम्ही’’ति वत्वा सब्बमेवस्स पत्ते पतिट्ठापेत्वा ‘‘तुम्हेहि दिट्ठधम्मस्स भागिनी अस्स’’न्ति पत्थनं अकासि। थेरो ‘‘एवं होतू’’ति वत्वा ठितकोव अनुमोदनं कत्वा एकस्मिं उदकफासुकट्ठाने निसीदित्वा भत्तकिच्चं अकासि। सापि पटिनिवत्तित्वा तण्डुले परियेसित्वा भत्तं पचि।
Thero cintesi ‘‘ayaṃ paresaṃ pacchimagehe vasati, sacassa gehadvāraṃ gamissāmi, imassa bhariyā maṃ daṭṭhuṃ na sakkhissati, yāvassa bhariyā bhattaṃ ādāya maggaṃ paṭipajjati, tāva idheva bhavissāmī’’ti. So tattheva thokaṃ vītināmetvā tassā maggāruḷhabhāvaṃ ñatvā antonagarābhimukho pāyāsi. Sā antarāmagge theraṃ disvā cintesi ‘‘appekadāhaṃ deyyadhamme sati ayyaṃ na passāmi, appekadā me ayyaṃ passantiyā deyyadhammo na hoti, ajja pana me ayyo ca diṭṭho, deyyadhammo cāyaṃ atthi, karissati nu kho me saṅgaha’’nti. Sā bhattabhājanaṃ otāretvā theraṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā ‘‘bhante, idaṃ lūkhaṃ vā paṇītaṃ vāti acintetvā dāsassa vo saṅgahaṃ karothā’’ti āha. Atha thero pattaṃ upanāmetvā tāya ekena hatthena bhājanaṃ dhāretvā ekena hatthena tato bhattaṃ dadamānāya upaḍḍhabhatte dinne ‘‘ala’’nti hatthena pattaṃ pidahi. Sā ‘‘bhante, ekova paṭivīso, na sakkā dvidhā kātuṃ, tumhākaṃ dāsassa idhalokasaṅgahaṃ akatvā paralokasaṅgahaṃ karotha, niravasesameva dātukāmāmhī’’ti vatvā sabbamevassa patte patiṭṭhāpetvā ‘‘tumhehi diṭṭhadhammassa bhāginī assa’’nti patthanaṃ akāsi. Thero ‘‘evaṃ hotū’’ti vatvā ṭhitakova anumodanaṃ katvā ekasmiṃ udakaphāsukaṭṭhāne nisīditvā bhattakiccaṃ akāsi. Sāpi paṭinivattitvā taṇḍule pariyesitvā bhattaṃ paci.
पुण्णोपि अड्ढकरीसमत्तं ठानं कसित्वा जिघच्छं सहितुं असक्कोन्तो गोणे विस्सज्जेत्वा एकं रुक्खछायं पविसित्वा मग्गं ओलोकेन्तो निसीदि। अथस्स भरिया भत्तमादाय गच्छमाना तं दिस्वाव ‘‘एस जिघच्छापीळितो मं ओलोकेन्तो निसिन्नो, सचे मं ‘अतिविय चिरायी’ति तज्जेत्वा पतोदलट्ठिया पहरिस्सति, मया कतकम्मं निरत्थकं भविस्सति, पटिकच्चेवस्स आरोचेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा एवमाह ‘‘सामि, अज्जेकदिवसं चित्तं पसादेहि, मा मया कतकम्मं निरत्थकं करि, अहं पातोव ते भत्तं आहरन्ती अन्तरामग्गे धम्मसेनापतिं दिस्वा तव भत्तं तस्स दत्वा पुन गेहं गन्त्वा भत्तं पचित्वा आगता, पसादेहि, सामि, चित्त’’न्ति। सो ‘‘किं वदेसि, भद्दे’’ति पुच्छित्वा पुन तमत्थं सुत्वा ‘‘भद्दे , साधु वत ते कतं मम भत्तं अय्यस्स ददमानाय, मयापिस्स अज्ज पातोव दन्तकट्ठञ्च मुखोदकञ्च दिन्न’’न्ति पसन्नमानसो तं वचनं अभिनन्दित्वा उस्सूरे लद्धभत्तताय किलन्तकायो तस्सा अङ्के सीसं कत्वा निद्दं ओक्कमि।
Puṇṇopi aḍḍhakarīsamattaṃ ṭhānaṃ kasitvā jighacchaṃ sahituṃ asakkonto goṇe vissajjetvā ekaṃ rukkhachāyaṃ pavisitvā maggaṃ olokento nisīdi. Athassa bhariyā bhattamādāya gacchamānā taṃ disvāva ‘‘esa jighacchāpīḷito maṃ olokento nisinno, sace maṃ ‘ativiya cirāyī’ti tajjetvā patodalaṭṭhiyā paharissati, mayā katakammaṃ niratthakaṃ bhavissati, paṭikaccevassa ārocessāmī’’ti cintetvā evamāha ‘‘sāmi, ajjekadivasaṃ cittaṃ pasādehi, mā mayā katakammaṃ niratthakaṃ kari, ahaṃ pātova te bhattaṃ āharantī antarāmagge dhammasenāpatiṃ disvā tava bhattaṃ tassa datvā puna gehaṃ gantvā bhattaṃ pacitvā āgatā, pasādehi, sāmi, citta’’nti. So ‘‘kiṃ vadesi, bhadde’’ti pucchitvā puna tamatthaṃ sutvā ‘‘bhadde , sādhu vata te kataṃ mama bhattaṃ ayyassa dadamānāya, mayāpissa ajja pātova dantakaṭṭhañca mukhodakañca dinna’’nti pasannamānaso taṃ vacanaṃ abhinanditvā ussūre laddhabhattatāya kilantakāyo tassā aṅke sīsaṃ katvā niddaṃ okkami.
अथस्स पातोव कसितट्ठानं पंसुचुण्णं उपादाय सब्बं रत्तसुवण्णं हुत्वा कणिकारपुप्फरासि विय सोभमानं अट्ठासि। सो पबुद्धो ओलोकेत्वा भरियं आह ‘‘भद्दे, एतं मया कसितट्ठानं सब्बं मम सुवण्णं हुत्वा पञ्ञायति, किं नु खो मे अतिउस्सूरे लद्धभत्तताय अक्खीनि भमन्ती’’ति। ‘‘सामि, मय्हम्पि एवमेव पञ्ञायती’’ति। सो उट्ठाय तत्थ गन्त्वा एकं पिण्डं गहेत्वा नङ्गलसीसे पहरित्वा सुवण्णभावं ञत्वा ‘‘अहो अय्यस्स धम्मसेनापतिस्स दिन्नदाने अज्जेव विपाको दस्सितो, न खो पन सक्का एत्तकं धनं पटिच्छादेत्वा परिभुञ्जितु’’न्ति भरियाय आभतं भत्तपातिं सुवण्णस्स पूरेत्वा राजकुलं गन्त्वा रञ्ञा कतोकासो पविसित्वा राजानं अभिवादेत्वा ‘‘किं ताता’’ति वुत्ते ‘‘देव, अज्ज मया कसितट्ठानं सब्बं सुवण्णरासिमेव हुत्वा ठितं, सुवण्णं आहरापेतुं वट्टती’’ति आह। ‘‘कोसि त्व’’न्ति? ‘‘पुण्णो नामाह’’न्ति। ‘‘किं पन ते अज्ज कत’’न्ति? ‘‘धम्मसेनापतिस्स मे पातोव दन्तकट्ठञ्च मुखोदकञ्च दिन्नं, भरियायपि मे मय्हं आहटभत्तं तस्सेव दिन्न’’न्ति।
Athassa pātova kasitaṭṭhānaṃ paṃsucuṇṇaṃ upādāya sabbaṃ rattasuvaṇṇaṃ hutvā kaṇikārapuppharāsi viya sobhamānaṃ aṭṭhāsi. So pabuddho oloketvā bhariyaṃ āha ‘‘bhadde, etaṃ mayā kasitaṭṭhānaṃ sabbaṃ mama suvaṇṇaṃ hutvā paññāyati, kiṃ nu kho me atiussūre laddhabhattatāya akkhīni bhamantī’’ti. ‘‘Sāmi, mayhampi evameva paññāyatī’’ti. So uṭṭhāya tattha gantvā ekaṃ piṇḍaṃ gahetvā naṅgalasīse paharitvā suvaṇṇabhāvaṃ ñatvā ‘‘aho ayyassa dhammasenāpatissa dinnadāne ajjeva vipāko dassito, na kho pana sakkā ettakaṃ dhanaṃ paṭicchādetvā paribhuñjitu’’nti bhariyāya ābhataṃ bhattapātiṃ suvaṇṇassa pūretvā rājakulaṃ gantvā raññā katokāso pavisitvā rājānaṃ abhivādetvā ‘‘kiṃ tātā’’ti vutte ‘‘deva, ajja mayā kasitaṭṭhānaṃ sabbaṃ suvaṇṇarāsimeva hutvā ṭhitaṃ, suvaṇṇaṃ āharāpetuṃ vaṭṭatī’’ti āha. ‘‘Kosi tva’’nti? ‘‘Puṇṇo nāmāha’’nti. ‘‘Kiṃ pana te ajja kata’’nti? ‘‘Dhammasenāpatissa me pātova dantakaṭṭhañca mukhodakañca dinnaṃ, bhariyāyapi me mayhaṃ āhaṭabhattaṃ tasseva dinna’’nti.
तं सुत्वा राजा ‘‘अज्जेव किर भो धम्मसेनापतिस्स दिन्नदाने विपाको दस्सितो’’ति वत्वा ‘‘तात, किं करोमी’’ति पुच्छि। ‘‘बहूनि सकटसहस्सानि पहिणित्वा सुवण्णं आहरापेथा’’ति। राजा सकटानि पहिणि। राजपुरिसेसु ‘‘रञ्ञो सन्तक’’न्ति गण्हन्तेसु गहितं गहितं मत्तिकाव होति। तेहि गन्त्वा रञ्ञो आरोचिते ‘‘ताता, तुम्हेहि किन्ति वत्वा गहित’’न्ति पुआ ‘‘तुम्हाकं सन्तक’’न्ति आहंसु। तेन हि, ताता, पुन गच्छथ, ‘‘पुण्णस्स सन्तक’’न्ति वत्वा गण्हथाति। ते तथा करिंसु गहितं गहितं सुवण्णमेव अहोसि। तं सब्बं आहरित्वा राजङ्गणे रासिं अकंसु, असीतिहत्थुब्बेधो रासि अहोसि। राजा नागरे सन्निपातापेत्वा आह ‘‘इमस्मिं नगरे अत्थि कस्सचि एत्तकं सुवण्ण’’न्ति? ‘‘नत्थि, देवा’’ति। ‘‘किं पनस्स दातुं वट्टती’’ति? ‘‘सेट्ठिच्छत्तं, देवा’’ति। राजा ‘‘बहुधनसेट्ठि नाम होतू’’ति महन्तेन भोगेन सद्धिं तस्स सेट्ठिच्छत्तं अदासि।
Taṃ sutvā rājā ‘‘ajjeva kira bho dhammasenāpatissa dinnadāne vipāko dassito’’ti vatvā ‘‘tāta, kiṃ karomī’’ti pucchi. ‘‘Bahūni sakaṭasahassāni pahiṇitvā suvaṇṇaṃ āharāpethā’’ti. Rājā sakaṭāni pahiṇi. Rājapurisesu ‘‘rañño santaka’’nti gaṇhantesu gahitaṃ gahitaṃ mattikāva hoti. Tehi gantvā rañño ārocite ‘‘tātā, tumhehi kinti vatvā gahita’’nti puā ‘‘tumhākaṃ santaka’’nti āhaṃsu. Tena hi, tātā, puna gacchatha, ‘‘puṇṇassa santaka’’nti vatvā gaṇhathāti. Te tathā kariṃsu gahitaṃ gahitaṃ suvaṇṇameva ahosi. Taṃ sabbaṃ āharitvā rājaṅgaṇe rāsiṃ akaṃsu, asītihatthubbedho rāsi ahosi. Rājā nāgare sannipātāpetvā āha ‘‘imasmiṃ nagare atthi kassaci ettakaṃ suvaṇṇa’’nti? ‘‘Natthi, devā’’ti. ‘‘Kiṃ panassa dātuṃ vaṭṭatī’’ti? ‘‘Seṭṭhicchattaṃ, devā’’ti. Rājā ‘‘bahudhanaseṭṭhi nāma hotū’’ti mahantena bhogena saddhiṃ tassa seṭṭhicchattaṃ adāsi.
अथ नं सो आह ‘‘मयं, देव, एत्तकं कालं परकुले वसिम्हा, वसनट्ठानं नो देथा’’ति। तेन हि पस्स, एस गुम्बो पञ्ञायति, एतं हरापेत्वा गेहं कारेहीति पुराणसेट्ठिस्स गेहट्ठानं आचिक्खि। सो तस्मिं ठाने कतिपाहेनेव गेहं कारापेत्वा गेहपवेसनमङ्गलञ्च छत्तमङ्गलञ्च एकतोव करोन्तो सत्ताहं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दानं अदासि। अथस्स सत्था दानानुमोदनं करोन्तो अनुपुब्बिं कथं कथेसि। धम्मकथावसाने पुण्णसेट्ठि च भरिया चस्स धीता च उत्तराति तयोपि जना सोतापन्ना अहेसुं।
Atha naṃ so āha ‘‘mayaṃ, deva, ettakaṃ kālaṃ parakule vasimhā, vasanaṭṭhānaṃ no dethā’’ti. Tena hi passa, esa gumbo paññāyati, etaṃ harāpetvā gehaṃ kārehīti purāṇaseṭṭhissa gehaṭṭhānaṃ ācikkhi. So tasmiṃ ṭhāne katipāheneva gehaṃ kārāpetvā gehapavesanamaṅgalañca chattamaṅgalañca ekatova karonto sattāhaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dānaṃ adāsi. Athassa satthā dānānumodanaṃ karonto anupubbiṃ kathaṃ kathesi. Dhammakathāvasāne puṇṇaseṭṭhi ca bhariyā cassa dhītā ca uttarāti tayopi janā sotāpannā ahesuṃ.
अपरभागे राजगहसेट्ठि पुण्णसेट्ठिनो धीतरं अत्तनो पुत्तस्स वारेसि। सो ‘‘नाहं दस्सामी’’ति वुत्तो ‘‘मा एवं करोतु, एत्तकं कालं अम्हे निस्साय वसन्तेनेव ते सम्पत्ति लद्धा, देतु मे पुत्तस्स ते धीतर’’न्ति आह। सो ‘‘मिच्छादिट्ठिका तुम्हे, मम धीता तीहि रतनेहि विना वसितुं न सक्कोति, नेवस्स धीतरं दस्सामी’’ति आह। अथ नं बहू सेट्ठिगहपतिकादयो कुलपुत्ता ‘‘मा तेन सद्धिं विस्सासं भिन्दि, देहिस्स धीतर’’न्ति याचिंसु। सो तेसं वचनं सम्पटिच्छित्वा आसाळ्हिपुण्णमाय धीतरं अदासि। सा पतिकुलं गतकालतो पट्ठाय भिक्खुं वा भिक्खुनिं वा उपसङ्कमितुं दानं वा दातुं धम्मं वा सोतुं नालत्थ, एवं अड्ढतियेसु मासेसु वीतिवत्तेसु अत्तनो सन्तिके ठिते परिचारिके पुच्छि ‘‘इदानि कित्तकं अन्तोवस्सं अवसिट्ठ’’न्ति? ‘‘अड्ढमासो, अय्ये’’ति। सा मातापितूनं सासनं पहिणि ‘‘कस्मा मं एवरूपे बन्धनागारे पक्खिपिंसु, वरं तुम्हेहि मं लक्खणाहतं कत्वा परेसं दासिं सावेतुं, न एवरूपस्स मिच्छादिट्ठिकस्स कुलस्स दातुं, आगतकालतो पट्ठाय भिक्खुदस्सनादीसु एकम्पि पुञ्ञं कातुं न लभामी’’ति। अथस्सा पिता ‘‘दुक्खिता वत मे धीता’’ति अनत्तमनतं पवेदेत्वा पञ्चदस कहापणसहस्सानि पेसेसि, ‘‘इमस्मिं नगरे सिरिमा नाम गणिका अत्थि, देवसिकं सहस्सं गण्हाति, इमेहि कहापणेहि तं आनेत्वा सामिकस्स निय्यादेत्वा सयं यथारुचि पुञ्ञानि करोतू’’ति सासनञ्च पहिणि। उत्तरा तथा कत्वा सामिकेन सिरिमं दिस्वा ‘‘किमिद’’न्ति वुत्ते ‘‘सामि, इमं अड्ढमासं मम सहायिका तुम्हे परिचरतु, अहं पन इमं अड्ढमासं दानञ्चेव दातुकामा धम्मञ्च सोतुकामा’’ति आह। सो तं अभिरूपं इत्थिं दिस्वा उप्पन्नसिनेहो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि।
Aparabhāge rājagahaseṭṭhi puṇṇaseṭṭhino dhītaraṃ attano puttassa vāresi. So ‘‘nāhaṃ dassāmī’’ti vutto ‘‘mā evaṃ karotu, ettakaṃ kālaṃ amhe nissāya vasanteneva te sampatti laddhā, detu me puttassa te dhītara’’nti āha. So ‘‘micchādiṭṭhikā tumhe, mama dhītā tīhi ratanehi vinā vasituṃ na sakkoti, nevassa dhītaraṃ dassāmī’’ti āha. Atha naṃ bahū seṭṭhigahapatikādayo kulaputtā ‘‘mā tena saddhiṃ vissāsaṃ bhindi, dehissa dhītara’’nti yāciṃsu. So tesaṃ vacanaṃ sampaṭicchitvā āsāḷhipuṇṇamāya dhītaraṃ adāsi. Sā patikulaṃ gatakālato paṭṭhāya bhikkhuṃ vā bhikkhuniṃ vā upasaṅkamituṃ dānaṃ vā dātuṃ dhammaṃ vā sotuṃ nālattha, evaṃ aḍḍhatiyesu māsesu vītivattesu attano santike ṭhite paricārike pucchi ‘‘idāni kittakaṃ antovassaṃ avasiṭṭha’’nti? ‘‘Aḍḍhamāso, ayye’’ti. Sā mātāpitūnaṃ sāsanaṃ pahiṇi ‘‘kasmā maṃ evarūpe bandhanāgāre pakkhipiṃsu, varaṃ tumhehi maṃ lakkhaṇāhataṃ katvā paresaṃ dāsiṃ sāvetuṃ, na evarūpassa micchādiṭṭhikassa kulassa dātuṃ, āgatakālato paṭṭhāya bhikkhudassanādīsu ekampi puññaṃ kātuṃ na labhāmī’’ti. Athassā pitā ‘‘dukkhitā vata me dhītā’’ti anattamanataṃ pavedetvā pañcadasa kahāpaṇasahassāni pesesi, ‘‘imasmiṃ nagare sirimā nāma gaṇikā atthi, devasikaṃ sahassaṃ gaṇhāti, imehi kahāpaṇehi taṃ ānetvā sāmikassa niyyādetvā sayaṃ yathāruci puññāni karotū’’ti sāsanañca pahiṇi. Uttarā tathā katvā sāmikena sirimaṃ disvā ‘‘kimida’’nti vutte ‘‘sāmi, imaṃ aḍḍhamāsaṃ mama sahāyikā tumhe paricaratu, ahaṃ pana imaṃ aḍḍhamāsaṃ dānañceva dātukāmā dhammañca sotukāmā’’ti āha. So taṃ abhirūpaṃ itthiṃ disvā uppannasineho ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
उत्तरापि खो बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा ‘‘भन्ते, इमं अड्ढमासं अञ्ञत्थ अगन्त्वा इधेव भिक्खा गहेतब्बा’’ति सत्थु पटिञ्ञं गहेत्वा ‘‘इतो दानि पट्ठाय याव महापवारणा, ताव सत्थारं उपट्ठातुं धम्मञ्च सोतुं लभिस्सामी’’ति तुट्ठमानसा ‘‘एवं यागुं पचथ, एवं भत्तं पचथ, एवं पूवं पचथा’’ति महानसे सब्बकिच्चानि संविदहन्ती विचरति। अथस्सा सामिको ‘‘स्वे महापवारणा भविस्सती’’ति महानसाभिमुखो वातपाने ठत्वा ‘‘किं नु खो करोन्ती सा अन्धबाला विचरती’’ति ओलोकेत्वा तं सेदकिलिन्नं छारिकाय ओकिण्णं अङ्गारमसिमक्खितं तथा संविदहित्वा विचरमानं दिस्वा ‘‘अहो अन्धबाला एवरूपे ठाने इमं सिरिसम्पत्तिं नानुभवति, ‘‘मुण्डकसमणे उपट्ठहिस्सामी’ति तुट्ठचित्ता विचरती’’ति हसित्वा अपगञ्छि।
Uttarāpi kho buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā ‘‘bhante, imaṃ aḍḍhamāsaṃ aññattha agantvā idheva bhikkhā gahetabbā’’ti satthu paṭiññaṃ gahetvā ‘‘ito dāni paṭṭhāya yāva mahāpavāraṇā, tāva satthāraṃ upaṭṭhātuṃ dhammañca sotuṃ labhissāmī’’ti tuṭṭhamānasā ‘‘evaṃ yāguṃ pacatha, evaṃ bhattaṃ pacatha, evaṃ pūvaṃ pacathā’’ti mahānase sabbakiccāni saṃvidahantī vicarati. Athassā sāmiko ‘‘sve mahāpavāraṇā bhavissatī’’ti mahānasābhimukho vātapāne ṭhatvā ‘‘kiṃ nu kho karontī sā andhabālā vicaratī’’ti oloketvā taṃ sedakilinnaṃ chārikāya okiṇṇaṃ aṅgāramasimakkhitaṃ tathā saṃvidahitvā vicaramānaṃ disvā ‘‘aho andhabālā evarūpe ṭhāne imaṃ sirisampattiṃ nānubhavati, ‘‘muṇḍakasamaṇe upaṭṭhahissāmī’ti tuṭṭhacittā vicaratī’’ti hasitvā apagañchi.
तस्मिं अपगते तस्स सन्तिके ठिता सिरिमा ‘‘किं नु खो ओलोकेत्वा एस हसती’’ति तेनेव वातपानेन ओलोकेन्ती उत्तरं दिस्वा ‘‘इमं ओलोकेत्वा इमिना हसितं, अद्धा इमस्स एताय सद्धिं सन्थवो अत्थी’’ति चिन्तेसि। सा किर अड्ढमासं तस्मिं गेहे बाहिरकइत्थी हुत्वा वसमानापि तं सम्पत्तिं अनुभवमाना अत्तनो बाहिरकइत्थिभावं अजानित्वा ‘‘अहं घरसामिनी’’ति सञ्ञमकासि। सा उत्तराय आघातं बन्धित्वा ‘‘दुक्खमस्सा उप्पादेस्सामी’’ति पासादा ओरुय्ह महानसं पविसित्वा पूवपचनट्ठाने पक्कुथितं सप्पिं कटच्छुना आदाय उत्तराभिमुखं पायासि। उत्तरा तं आगच्छन्तिं दिस्वा ‘‘मम सहायिकाय मय्हं उपकारो कतो, चक्कवाळं अतिसम्बाधं, ब्रह्मलोको अतिनीचको, मम पन सहायिकाय गुणोव महन्तो, अहम्पि एतं निस्साय दानञ्च दातुं धम्मञ्च सोतुं लभिं, सचे मम एतिस्साय उपरि कोधो अत्थि, इदं सप्पि मं दहतु, सचे नत्थि, मा मं दहतू’’ति तं मेत्ताय फरि। ताय तस्सा मत्थके आसिञ्चितम्पि पक्कुथितसप्पि सीतोदकं विय अहोसि। अथ नं ‘‘इदं सीतलं भविस्सती’’ति पुन कटच्छुकं पूरेत्वा आदाय आगच्छन्तिं उत्तराय दासियो दिस्वा ‘‘अरे दुब्बिनीते न त्वं अम्हाकं अय्याय उपरि पक्कसप्पिं आसिञ्चितुं अनुच्छविका’’ति सन्तज्जेन्तियो इतो चितो च उट्ठाय हत्थेहि च पादेहि च पोथेत्वा भूमियं पातेसुं, उत्तरा वारेन्तीपि वारेतुं नासक्खि। अथ सा उपरि ठत्वा सब्बा दासियो पटिबाहित्वा ‘‘किस्स ते एवरूपं भारियं कम्मं कत’’न्ति सिरिमं ओवदित्वा उण्होदकेन न्हापेत्वा सतपाकतेलेन अब्भञ्जि।
Tasmiṃ apagate tassa santike ṭhitā sirimā ‘‘kiṃ nu kho oloketvā esa hasatī’’ti teneva vātapānena olokentī uttaraṃ disvā ‘‘imaṃ oloketvā iminā hasitaṃ, addhā imassa etāya saddhiṃ santhavo atthī’’ti cintesi. Sā kira aḍḍhamāsaṃ tasmiṃ gehe bāhirakaitthī hutvā vasamānāpi taṃ sampattiṃ anubhavamānā attano bāhirakaitthibhāvaṃ ajānitvā ‘‘ahaṃ gharasāminī’’ti saññamakāsi. Sā uttarāya āghātaṃ bandhitvā ‘‘dukkhamassā uppādessāmī’’ti pāsādā oruyha mahānasaṃ pavisitvā pūvapacanaṭṭhāne pakkuthitaṃ sappiṃ kaṭacchunā ādāya uttarābhimukhaṃ pāyāsi. Uttarā taṃ āgacchantiṃ disvā ‘‘mama sahāyikāya mayhaṃ upakāro kato, cakkavāḷaṃ atisambādhaṃ, brahmaloko atinīcako, mama pana sahāyikāya guṇova mahanto, ahampi etaṃ nissāya dānañca dātuṃ dhammañca sotuṃ labhiṃ, sace mama etissāya upari kodho atthi, idaṃ sappi maṃ dahatu, sace natthi, mā maṃ dahatū’’ti taṃ mettāya phari. Tāya tassā matthake āsiñcitampi pakkuthitasappi sītodakaṃ viya ahosi. Atha naṃ ‘‘idaṃ sītalaṃ bhavissatī’’ti puna kaṭacchukaṃ pūretvā ādāya āgacchantiṃ uttarāya dāsiyo disvā ‘‘are dubbinīte na tvaṃ amhākaṃ ayyāya upari pakkasappiṃ āsiñcituṃ anucchavikā’’ti santajjentiyo ito cito ca uṭṭhāya hatthehi ca pādehi ca pothetvā bhūmiyaṃ pātesuṃ, uttarā vārentīpi vāretuṃ nāsakkhi. Atha sā upari ṭhatvā sabbā dāsiyo paṭibāhitvā ‘‘kissa te evarūpaṃ bhāriyaṃ kammaṃ kata’’nti sirimaṃ ovaditvā uṇhodakena nhāpetvā satapākatelena abbhañji.
तस्मिं खणे सा अत्तनो बाहिरकित्थिभावं ञत्वा चिन्तेसि ‘‘मया भारियं कम्मं कतं सामिकस्स हसितमत्तकारणा इमिस्सा उपरि पक्कसप्पिं आसिञ्चन्तिया, अयं ‘गण्हथ न’न्ति दासियो न आणापेत्वा मं विहेठनकालेपि सब्बा दासियो पटिबाहित्वा मय्हं कत्तब्बमेव अकासि। सचाहं इमं न खमापेस्सामि, मुद्धा मे सत्तधा फलेय्या’’ति तस्सा पादमूले निपज्जित्वा ‘‘अय्ये, खमाहि मे दोस’’न्ति आह। ‘‘अहं सप्पितिका धीता, पितरि मे खमापिते खमिस्सामी’’ति। ‘‘होतु, अय्ये, पितरम्पि ते पुण्णसेट्ठिं खमापेस्सामी’’ति। ‘‘पुण्णो मम वट्टे जनकपिता, विवट्टे जनकपितरि खमापिते पन अहं खमिस्सामी’’ति। ‘‘को पन ते विवट्टे जनकपिता’’ति? ‘‘सम्मासम्बुद्धो’’ति। ‘‘मय्हं तेन सद्धिं विस्सासो नत्थि, अहं किं करिस्सामी’’ति? ‘‘सत्था स्वे भिक्खुसङ्घं आदाय इधागमिस्सति, त्वं यथालद्धं सक्कारं गहेत्वा इधेव आगन्त्वा तं खमापेही’’ति। सा ‘‘साधु, अय्ये’’ति उट्ठाय अत्तनो गेहं गन्त्वा पञ्चसतपरिचारिकित्थियो आणापेत्वा नानाविधानि खादनीयभोजनीयानि चेव सूपेय्यानि च सम्पादेत्वा पुनदिवसे तं सक्कारं आदाय उत्तराय गेहं आगन्त्वा बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स पत्ते पतिट्ठापेतुं अविसहन्ती अट्ठासि, तं सब्बं गहेत्वा उत्तराव संविदहि।
Tasmiṃ khaṇe sā attano bāhirakitthibhāvaṃ ñatvā cintesi ‘‘mayā bhāriyaṃ kammaṃ kataṃ sāmikassa hasitamattakāraṇā imissā upari pakkasappiṃ āsiñcantiyā, ayaṃ ‘gaṇhatha na’nti dāsiyo na āṇāpetvā maṃ viheṭhanakālepi sabbā dāsiyo paṭibāhitvā mayhaṃ kattabbameva akāsi. Sacāhaṃ imaṃ na khamāpessāmi, muddhā me sattadhā phaleyyā’’ti tassā pādamūle nipajjitvā ‘‘ayye, khamāhi me dosa’’nti āha. ‘‘Ahaṃ sappitikā dhītā, pitari me khamāpite khamissāmī’’ti. ‘‘Hotu, ayye, pitarampi te puṇṇaseṭṭhiṃ khamāpessāmī’’ti. ‘‘Puṇṇo mama vaṭṭe janakapitā, vivaṭṭe janakapitari khamāpite pana ahaṃ khamissāmī’’ti. ‘‘Ko pana te vivaṭṭe janakapitā’’ti? ‘‘Sammāsambuddho’’ti. ‘‘Mayhaṃ tena saddhiṃ vissāso natthi, ahaṃ kiṃ karissāmī’’ti? ‘‘Satthā sve bhikkhusaṅghaṃ ādāya idhāgamissati, tvaṃ yathāladdhaṃ sakkāraṃ gahetvā idheva āgantvā taṃ khamāpehī’’ti. Sā ‘‘sādhu, ayye’’ti uṭṭhāya attano gehaṃ gantvā pañcasataparicārikitthiyo āṇāpetvā nānāvidhāni khādanīyabhojanīyāni ceva sūpeyyāni ca sampādetvā punadivase taṃ sakkāraṃ ādāya uttarāya gehaṃ āgantvā buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa patte patiṭṭhāpetuṃ avisahantī aṭṭhāsi, taṃ sabbaṃ gahetvā uttarāva saṃvidahi.
सिरिमापि सत्थु भत्तकिच्चावसाने सद्धिं परिवारेन सत्थु पादमूले निपज्जि। अथ नं सत्था पुच्छि ‘‘को ते अपराधो’’ति। ‘‘भन्ते मया हिय्यो इदं नाम कतं, अथ मे सहायिका मं विहेठयमाना दासियो निवारेत्वा मय्हं उपकारमेव अकासि। साहं इमिस्सा गुणं जानित्वा इमं खमापेसिं, अथ मं एसा ‘तुम्हेसु खमापितेसु खमिस्सामी’ति आहा’’ति। ‘‘एवं किर उत्तरे’’ति। ‘‘आम, भन्ते, सीसे मे सहायिकाय पक्कसप्पि आसित्त’’न्ति। ‘‘अथ तया किं चिन्तित’’न्ति? ‘‘चक्कवाळं अतिसम्बाधं, ब्रह्मलोको अतिनीचको, मम सहायिकाय गुणोव महन्तो, अहञ्हि एतं निस्साय दानञ्च दातुं धम्मञ्च सोतुं अलत्थं, सचे मे इमिस्सा उपरि कोधो अत्थि, इदं मं दहतु, नो चे, मा दहतू’’ति एवं चिन्तेत्वा इमं मेत्ताय फरिं, भन्तेति। सत्था ‘‘साधु साधु, उत्तरे, एवं कोधं जिनितुं वट्टति। कोधनो हि नाम अक्कोधेन, अक्कोसको अनक्कोसन्तेन, परिभासको अपरिभासन्तेन , थद्धमच्छरी अत्तनो सन्तकस्स दानेन, मुसावादी सच्चवचनेन जिनितब्बो’’ति इममत्थं दस्सेन्तो –
Sirimāpi satthu bhattakiccāvasāne saddhiṃ parivārena satthu pādamūle nipajji. Atha naṃ satthā pucchi ‘‘ko te aparādho’’ti. ‘‘Bhante mayā hiyyo idaṃ nāma kataṃ, atha me sahāyikā maṃ viheṭhayamānā dāsiyo nivāretvā mayhaṃ upakārameva akāsi. Sāhaṃ imissā guṇaṃ jānitvā imaṃ khamāpesiṃ, atha maṃ esā ‘tumhesu khamāpitesu khamissāmī’ti āhā’’ti. ‘‘Evaṃ kira uttare’’ti. ‘‘Āma, bhante, sīse me sahāyikāya pakkasappi āsitta’’nti. ‘‘Atha tayā kiṃ cintita’’nti? ‘‘Cakkavāḷaṃ atisambādhaṃ, brahmaloko atinīcako, mama sahāyikāya guṇova mahanto, ahañhi etaṃ nissāya dānañca dātuṃ dhammañca sotuṃ alatthaṃ, sace me imissā upari kodho atthi, idaṃ maṃ dahatu, no ce, mā dahatū’’ti evaṃ cintetvā imaṃ mettāya phariṃ, bhanteti. Satthā ‘‘sādhu sādhu, uttare, evaṃ kodhaṃ jinituṃ vaṭṭati. Kodhano hi nāma akkodhena, akkosako anakkosantena, paribhāsako aparibhāsantena , thaddhamaccharī attano santakassa dānena, musāvādī saccavacanena jinitabbo’’ti imamatthaṃ dassento –
‘‘अक्कोधेन जिने कोधं, असाधुं साधुना जिने।
‘‘Akkodhena jine kodhaṃ, asādhuṃ sādhunā jine;
जिने कदरियं दानेन, सच्चेनालिकवादिन’’न्ति॥ (ध॰ प॰ २२३) –
Jine kadariyaṃ dānena, saccenālikavādina’’nti. (dha. pa. 223) –
इमं गाथं वत्वा गाथापरियोसाने चतुसच्चकथं अभासि। सच्चपरियोसाने उत्तरा सकदागामिफले पतिट्ठहि, सामिको च ससुरो च सस्सु च सोतापत्तिफलं सच्छिकरिंसु, सिरिमापि पञ्चसतपरिवारा सोतापन्ना अहोसि। अपरभागे उत्तरा कालं कत्वा तावतिंसभवने उप्पज्जि। अथायस्मा महामोग्गल्लानो हेट्ठा वुत्तनयेनेव देवचारिकं चरन्तो उत्तरं देवधीतरं दिस्वा –
Imaṃ gāthaṃ vatvā gāthāpariyosāne catusaccakathaṃ abhāsi. Saccapariyosāne uttarā sakadāgāmiphale patiṭṭhahi, sāmiko ca sasuro ca sassu ca sotāpattiphalaṃ sacchikariṃsu, sirimāpi pañcasataparivārā sotāpannā ahosi. Aparabhāge uttarā kālaṃ katvā tāvatiṃsabhavane uppajji. Athāyasmā mahāmoggallāno heṭṭhā vuttanayeneva devacārikaṃ caranto uttaraṃ devadhītaraṃ disvā –
१२४.
124.
‘‘अभिक्कन्तेन वण्णेन, या त्वं तिट्ठसि देवते।
‘‘Abhikkantena vaṇṇena, yā tvaṃ tiṭṭhasi devate;
ओभासेन्ती दिसा सब्बा, ओसधी विय तारका॥
Obhāsentī disā sabbā, osadhī viya tārakā.
१२५.
125.
‘‘केन तेतादिसो वण्णो, केन ते इध मिज्झति।
‘‘Kena tetādiso vaṇṇo, kena te idha mijjhati;
उप्पज्जन्ति च ते भोगा, ये केचि मनसो पिया॥
Uppajjanti ca te bhogā, ye keci manaso piyā.
१२६.
126.
‘‘पुच्छामि तं देवि महानुभावे,
‘‘Pucchāmi taṃ devi mahānubhāve,
मनुस्सभूता किमकासि पुञ्ञं।
Manussabhūtā kimakāsi puññaṃ;
केनासि एवं जलितानुभावा,
Kenāsi evaṃ jalitānubhāvā,
वण्णो च ते सब्बदिसा पभासती’’ति॥ – पटिपुच्छि।
Vaṇṇo ca te sabbadisā pabhāsatī’’ti. – paṭipucchi;
१२७.
127.
‘‘सा देवता अत्तमना, मोग्गल्लानेन पुच्छिता।
‘‘Sā devatā attamanā, moggallānena pucchitā;
पञ्हं पुट्ठा वियाकासि, यस्स कम्मस्सिदं फलं’’॥
Pañhaṃ puṭṭhā viyākāsi, yassa kammassidaṃ phalaṃ’’.
१२८.
128.
‘‘इस्सा च मच्छेरमथो पळासो, नाहोसि मय्हं घरमावसन्तिया।
‘‘Issā ca maccheramatho paḷāso, nāhosi mayhaṃ gharamāvasantiyā;
अक्कोधना भत्तु वसानुवत्तिनी, उपोसथे निच्चहमप्पमत्ता॥
Akkodhanā bhattu vasānuvattinī, uposathe niccahamappamattā.
१२९.
129.
‘‘चातुद्दसिं पञ्चदसिं, या च पक्खस्स अट्ठमी।
‘‘Cātuddasiṃ pañcadasiṃ, yā ca pakkhassa aṭṭhamī;
पाटिहारियपक्खञ्च, अट्ठङ्गसुसमागतं॥
Pāṭihāriyapakkhañca, aṭṭhaṅgasusamāgataṃ.
१३०.
130.
‘‘उपोसथं उपवसिस्सं, सदा सीलेसु संवुता।
‘‘Uposathaṃ upavasissaṃ, sadā sīlesu saṃvutā;
सञ्ञमा संविभागा च, विमानं आवसामहं॥
Saññamā saṃvibhāgā ca, vimānaṃ āvasāmahaṃ.
१३१.
131.
‘‘पाणातिपाता विरता, मुसावादा च सञ्ञता।
‘‘Pāṇātipātā viratā, musāvādā ca saññatā;
थेय्या च अतिचारा च, मज्जपाना च आरका॥
Theyyā ca aticārā ca, majjapānā ca ārakā.
१३२.
132.
‘‘पञ्चसिक्खापदे रता, अरियसच्चान कोविदा।
‘‘Pañcasikkhāpade ratā, ariyasaccāna kovidā;
उपासिका चक्खुमतो, गोतमस्स यसस्सिनो॥
Upāsikā cakkhumato, gotamassa yasassino.
१३३.
133.
‘‘साहं सकेन सीलेन, यससा च यसस्सिनी।
‘‘Sāhaṃ sakena sīlena, yasasā ca yasassinī;
अनुभोमि सकं पुञ्ञं, सुखिता चम्हिनामया॥
Anubhomi sakaṃ puññaṃ, sukhitā camhināmayā.
१३४.
134.
‘‘तेन मेतादिसो वण्णो, तेन मे इध मिज्झति।
‘‘Tena metādiso vaṇṇo, tena me idha mijjhati;
उप्पज्जन्ति च मे भोगा, ये केचि मनसो पिया॥
Uppajjanti ca me bhogā, ye keci manaso piyā.
१३५.
135.
‘‘अक्खामि ते भिक्खु महानुभाव, मनुस्सभूता यमहं अकासिं।
‘‘Akkhāmi te bhikkhu mahānubhāva, manussabhūtā yamahaṃ akāsiṃ;
तेनम्हि एवं जलितानुभावा, वण्णो च मे सब्बदिसा पभासती’’ति॥ –
Tenamhi evaṃ jalitānubhāvā, vaṇṇo ca me sabbadisā pabhāsatī’’ti. –
देवतापिस्स विस्सज्जेसि।
Devatāpissa vissajjesi.
१२६. मम च, भन्ते, वचनेन भगवतो पादे सिरसा वन्देय्यासि ‘‘उत्तरा नाम भन्ते, उपासिका भगवतो पादे सिरसा वन्दती’’ति। अनच्छरियं खो पनेतं, भन्ते, यं मं भगवा अञ्ञतरस्मिं सामञ्ञफले ब्याकरेय्य, तं भगवा सकदागामिफले ब्याकासीति।
126. Mama ca, bhante, vacanena bhagavato pāde sirasā vandeyyāsi ‘‘uttarā nāma bhante, upāsikā bhagavato pāde sirasā vandatī’’ti. Anacchariyaṃ kho panetaṃ, bhante, yaṃ maṃ bhagavā aññatarasmiṃ sāmaññaphale byākareyya, taṃ bhagavā sakadāgāmiphale byākāsīti.
१२८. तत्थ इस्सा च मच्छेरमथो पळासो, नाहोसि मय्हं घरमावसन्तियाति या च अगारमज्झे वसन्तीनं अञ्ञासं इत्थीनं सम्पत्तिआदिविसया परसम्पत्तिउसूयनलक्खणा इस्सा, यञ्च तावकालिकादिवसेनापि किञ्चि याचन्तानं अदातुकामताय अत्तसम्पत्तिनिगूहनलक्खणं मच्छरियं , यो च कुलपदेसादिना परेहि युगग्गाहलक्खणो पळासो उप्पज्जति, सो तिविधोपि पापधम्मो गेहे ठिताय मय्हं सतिपि पच्चयसमवाये नाहोसि न उप्पज्जि। अक्कोधनाति खन्तिमेत्तानुद्दयसम्पन्नताय अकुज्झनसभावा। भत्तु वसानुवत्तिनीति पुब्बुट्ठानपच्छानिपातनादिना सामिकस्स अनुकूलभावेन वसे वत्तनसीला, मनापचारिनीति अत्थो। उपोसथे निच्चहमप्पमत्ताति अहं उपोसथसीलरक्खणे निच्चं अप्पमत्ता अप्पमादविहारिनी।
128. Tattha issā ca maccheramatho paḷāso, nāhosi mayhaṃ gharamāvasantiyāti yā ca agāramajjhe vasantīnaṃ aññāsaṃ itthīnaṃ sampattiādivisayā parasampattiusūyanalakkhaṇā issā, yañca tāvakālikādivasenāpi kiñci yācantānaṃ adātukāmatāya attasampattinigūhanalakkhaṇaṃ macchariyaṃ , yo ca kulapadesādinā parehi yugaggāhalakkhaṇo paḷāso uppajjati, so tividhopi pāpadhammo gehe ṭhitāya mayhaṃ satipi paccayasamavāye nāhosi na uppajji. Akkodhanāti khantimettānuddayasampannatāya akujjhanasabhāvā. Bhattu vasānuvattinīti pubbuṭṭhānapacchānipātanādinā sāmikassa anukūlabhāvena vase vattanasīlā, manāpacārinīti attho. Uposathe niccahamappamattāti ahaṃ uposathasīlarakkhaṇe niccaṃ appamattā appamādavihārinī.
१२९. तमेव उपोसथे अप्पमादं दस्सेन्ती येसु दिवसेसु तं रक्खितब्बं, यादिसं यथा च रक्खितब्बं, तं दस्सेतुं ‘‘चातुद्दसि’’न्तिआदिमाह। तत्थ चातुद्दसिं पञ्चदसिन्ति पक्खस्साति सम्बन्धो, अच्चन्तसंयोगे चेतं उपयोगवचनं। या च पक्खस्स अट्ठमीति एत्थ चाति वचनसेसो। पाटिहारियपक्खञ्चाति पटिहरणकपक्खञ्च, चातुद्दसीपञ्चदसीअट्ठमीनं यथाक्कमं आदितो अन्ततो चाति पवेसननिक्खमनवसेन उपोसथसीलस्स पटिहरितब्बं पक्खञ्च , तेरसी पाटिपदा सत्तमी नवमी चाति अत्थो। अट्ठङ्गसुसमागतन्ति पाणातिपातावेरमणीआदीहि अट्ठहङ्गेहि एव सुट्ठु समागतं समन्नागतं।
129. Tameva uposathe appamādaṃ dassentī yesu divasesu taṃ rakkhitabbaṃ, yādisaṃ yathā ca rakkhitabbaṃ, taṃ dassetuṃ ‘‘cātuddasi’’ntiādimāha. Tattha cātuddasiṃ pañcadasinti pakkhassāti sambandho, accantasaṃyoge cetaṃ upayogavacanaṃ. Yā ca pakkhassa aṭṭhamīti ettha cāti vacanaseso. Pāṭihāriyapakkhañcāti paṭiharaṇakapakkhañca, cātuddasīpañcadasīaṭṭhamīnaṃ yathākkamaṃ ādito antato cāti pavesananikkhamanavasena uposathasīlassa paṭiharitabbaṃ pakkhañca , terasī pāṭipadā sattamī navamī cāti attho. Aṭṭhaṅgasusamāgatanti pāṇātipātāveramaṇīādīhi aṭṭhahaṅgehi eva suṭṭhu samāgataṃ samannāgataṃ.
१३०. उपवसिस्सन्ति उपवसिं। अतीतत्थे हि इदं अनागतवचनं। केचि पन ‘‘उपवसिं’’इच्चेव पठन्ति। सदाति सप्पटिहारिकेसु सब्बेसु उपोसथदिवसेसु। सीलेसूति उपोसथसीलेसु साधेतब्बेसु। निप्फादेतब्बे हि इदं भुम्मं। संवुताति कायवाचाचित्तेहि संवुता। सदाति वा सब्बकालं। सीलेसूति निच्चसीलेसु। संवुताति कायवाचाहि संवुता।
130.Upavasissanti upavasiṃ. Atītatthe hi idaṃ anāgatavacanaṃ. Keci pana ‘‘upavasiṃ’’icceva paṭhanti. Sadāti sappaṭihārikesu sabbesu uposathadivasesu. Sīlesūti uposathasīlesu sādhetabbesu. Nipphādetabbe hi idaṃ bhummaṃ. Saṃvutāti kāyavācācittehi saṃvutā. Sadāti vā sabbakālaṃ. Sīlesūti niccasīlesu. Saṃvutāti kāyavācāhi saṃvutā.
१३१. इदानि तं निच्चसीलं दस्सेतुं ‘‘पाणातिपाता विरता’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पाणोति वोहारतो सत्तो, परमत्थतो जीवितिन्द्रियं। पाणस्स अतिपातो पाणवधो पाणघातो पाणातिपातो, अत्थतो पाणे पाणसञ्ञिनो जीवितिन्द्रियुपच्छेदकउपक्कमसमुट्ठापिका कायवचीद्वारानं अञ्ञतरद्वारपवत्ता वधकचेतना। ततो पाणातिपाता। विरताति ओरता, निवत्ताति अत्थो।
131. Idāni taṃ niccasīlaṃ dassetuṃ ‘‘pāṇātipātā viratā’’tiādi vuttaṃ. Tattha pāṇoti vohārato satto, paramatthato jīvitindriyaṃ. Pāṇassa atipāto pāṇavadho pāṇaghāto pāṇātipāto, atthato pāṇe pāṇasaññino jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārapavattā vadhakacetanā. Tato pāṇātipātā. Viratāti oratā, nivattāti attho.
मुसावादाति मुसा नाम विसंवादनपुरेक्खारस्स अत्थभञ्जनको वचीपयोगो वा कायपयोगो वा, विसंवादनाधिप्पायेन परस्स विसंवादककायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना मुसावादो। अथ वा मुसाति अभूतं अतच्छं वत्थु, वादोति तस्स भूततो तच्छतो विञ्ञापेतुकामस्स तथा विञ्ञत्तिसमुट्ठापिका चेतना। ततो मुसावादा सञ्ञता ओरता, विरताति अत्थो। च-सद्दो सम्पिण्डनत्थो।
Musāvādāti musā nāma visaṃvādanapurekkhārassa atthabhañjanako vacīpayogo vā kāyapayogo vā, visaṃvādanādhippāyena parassa visaṃvādakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. Atha vā musāti abhūtaṃ atacchaṃ vatthu, vādoti tassa bhūtato tacchato viññāpetukāmassa tathā viññattisamuṭṭhāpikā cetanā. Tato musāvādā saññatā oratā, viratāti attho. Ca-saddo sampiṇḍanattho.
थेय्याति थेय्यं वुच्चति थेनभावो, चोरिकाय परस्सहरणन्ति अत्थो। अत्थतो परपरिग्गहिते परपरिग्गहितसञ्ञिनो तदादायकउपक्कमसमुट्ठापिका थेय्यचेतना थेय्यं। ततो थेय्या सञ्ञता, आरकाति वा सम्बन्धो।
Theyyāti theyyaṃ vuccati thenabhāvo, corikāya parassaharaṇanti attho. Atthato parapariggahite parapariggahitasaññino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā theyyacetanā theyyaṃ. Tato theyyā saññatā, ārakāti vā sambandho.
अतिचाराति अतिच्च चारो अतिचारो, लोकमरियादं अतिक्कमित्वा अगमनीयट्ठाने कामवसेन चारो मिच्छाचारोति अत्थो। अगमनीयट्ठानं नाम – पुरिसानं मातुरक्खिता पितुरक्खिता मातापितुरक्खिता भातुरक्खिता भगिनिरक्खिता ञातिरक्खिता गोत्तरक्खिता धम्मरक्खिता सारक्खा सपरिदण्डाति दस, धनक्कीता छन्दवासिनी भोगवासिनी पटवासिनी ओदपत्तकिनी ओभटचुम्बटा दासी च भरिया कम्मकारी च भरिया धजाहटा मुहुत्तिकाति दसाति वीसति इत्थियो। इत्थीसु पन द्विन्नं सारक्खसपरिदण्डानं दसन्नञ्च धनक्कीतादीनन्ति द्वादसन्नं अञ्ञपुरिसा अगमनीयट्ठानं, इदमेव इध अधिप्पेतं। लक्खणतो पन असद्धम्माधिप्पायेन कायद्वारपवत्ता अगमनीयट्ठानवीतिक्कमचेतना अतिचारो। तस्मा अतिचारा।
Aticārāti aticca cāro aticāro, lokamariyādaṃ atikkamitvā agamanīyaṭṭhāne kāmavasena cāro micchācāroti attho. Agamanīyaṭṭhānaṃ nāma – purisānaṃ māturakkhitā piturakkhitā mātāpiturakkhitā bhāturakkhitā bhaginirakkhitā ñātirakkhitā gottarakkhitā dhammarakkhitā sārakkhā saparidaṇḍāti dasa, dhanakkītā chandavāsinī bhogavāsinī paṭavāsinī odapattakinī obhaṭacumbaṭā dāsī ca bhariyā kammakārī ca bhariyā dhajāhaṭā muhuttikāti dasāti vīsati itthiyo. Itthīsu pana dvinnaṃ sārakkhasaparidaṇḍānaṃ dasannañca dhanakkītādīnanti dvādasannaṃ aññapurisā agamanīyaṭṭhānaṃ, idameva idha adhippetaṃ. Lakkhaṇato pana asaddhammādhippāyena kāyadvārapavattā agamanīyaṭṭhānavītikkamacetanā aticāro. Tasmā aticārā.
मज्जपानाति मज्जं वुच्चतिमदनीयट्ठेन सुरा च मेरयञ्च, पिवन्ति तेनाति पानं, मज्जस्स पानं मज्जपानं। याय दुस्सील्यचेतनाय मज्जसङ्खातं पिट्ठसुरा, पूवसुरा, ओदनियसुरा, किण्णपक्खित्ता, सम्भारसंयुत्ताति पञ्चभेदं सुरं वा, पुप्फासवो, फलासवो, मध्वासवो, गुळासवो, सम्भारसंयुत्तोति पञ्चभेदं मेरयं वा बीजतो पट्ठाय कुसग्गेनापि पिवति, सा चेतना मज्जपानं। तस्मा मज्जपाना आरका विरता।
Majjapānāti majjaṃ vuccatimadanīyaṭṭhena surā ca merayañca, pivanti tenāti pānaṃ, majjassa pānaṃ majjapānaṃ. Yāya dussīlyacetanāya majjasaṅkhātaṃ piṭṭhasurā, pūvasurā, odaniyasurā, kiṇṇapakkhittā, sambhārasaṃyuttāti pañcabhedaṃ suraṃ vā, pupphāsavo, phalāsavo, madhvāsavo, guḷāsavo, sambhārasaṃyuttoti pañcabhedaṃ merayaṃ vā bījato paṭṭhāya kusaggenāpi pivati, sā cetanā majjapānaṃ. Tasmā majjapānā ārakā viratā.
१३२. एवं ‘‘पाणातिपाता विरता’’तिआदिना पहातब्बधम्मवसेन विभजित्वा दस्सितं निच्चसीलं पुन समादातब्बतावसेन एकतो कत्वा दस्सेन्ती ‘‘पञ्चसिक्खापदे रता’’ति आह। तत्थ सिक्खापदन्ति सिक्खितब्बपदं, सिक्खाकोट्ठासेति अत्थो। अथ वा झानादयो सब्बेपि कुसला धम्मा सिक्खितब्बतो सिक्खा, पञ्चसु पन सीलङ्गेसु यंकिञ्चि अङ्गं तासं सिक्खानं पतिट्ठानट्ठेन पदन्ति सिक्खानं पदत्ता सिक्खापदं, पञ्च सीलङ्गानि। तस्मिं पञ्चविधे सिक्खापदे रता अभिरताति पञ्चसिक्खापदे रता। अरियसच्चान कोविदाति परिञ्ञापहानसच्छिकिरियाभावनाभिसमयवसेन दुक्खसमुदयनिरोधमग्गसङ्खातेसु चतूसु अरियसच्चेसु कुसला निपुणा, पटिविद्धचतुसच्चाति अत्थो। गोतमस्साति भगवन्तं गोत्तेन कित्तेति। यसस्सिनोति कित्तिमतो, परिवारवतो वा।
132. Evaṃ ‘‘pāṇātipātā viratā’’tiādinā pahātabbadhammavasena vibhajitvā dassitaṃ niccasīlaṃ puna samādātabbatāvasena ekato katvā dassentī ‘‘pañcasikkhāpade ratā’’ti āha. Tattha sikkhāpadanti sikkhitabbapadaṃ, sikkhākoṭṭhāseti attho. Atha vā jhānādayo sabbepi kusalā dhammā sikkhitabbato sikkhā, pañcasu pana sīlaṅgesu yaṃkiñci aṅgaṃ tāsaṃ sikkhānaṃ patiṭṭhānaṭṭhena padanti sikkhānaṃ padattā sikkhāpadaṃ, pañca sīlaṅgāni. Tasmiṃ pañcavidhe sikkhāpade ratā abhiratāti pañcasikkhāpade ratā. Ariyasaccāna kovidāti pariññāpahānasacchikiriyābhāvanābhisamayavasena dukkhasamudayanirodhamaggasaṅkhātesu catūsu ariyasaccesu kusalā nipuṇā, paṭividdhacatusaccāti attho. Gotamassāti bhagavantaṃ gottena kitteti. Yasassinoti kittimato, parivāravato vā.
१३३. साहन्ति सा यथावुत्तगुणा अहं। सकेन सीलेनाति अनुस्सुकितादिना अत्तनो सभावसीलेन च उपोसथसीलादिसमादानसीलेन च कारणभूतेन। तञ्हि सत्तानं कम्मस्सकताय हितसुखावहताय च विसेसतो ‘‘सक’’न्ति वुच्चति। तेनेवाह –
133.Sāhanti sā yathāvuttaguṇā ahaṃ. Sakena sīlenāti anussukitādinā attano sabhāvasīlena ca uposathasīlādisamādānasīlena ca kāraṇabhūtena. Tañhi sattānaṃ kammassakatāya hitasukhāvahatāya ca visesato ‘‘saka’’nti vuccati. Tenevāha –
‘‘तञ्हि तस्स सकं होति, तञ्च आदाय गच्छति।
‘‘Tañhi tassa sakaṃ hoti, tañca ādāya gacchati;
तञ्चस्स अनुगं होति, छायाव अनपायिनी’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.११५)।
Tañcassa anugaṃ hoti, chāyāva anapāyinī’’ti. (saṃ. ni. 1.115);
यससा च यसस्सिनीति ‘‘उत्तरा उपासिका सीलाचारसम्पन्ना अनुस्सुकी अमच्छरी अक्कोधना’’तिआदिना ‘‘आगतफला विञ्ञातसासना’’तिआदिना च यथाभूतगुणाधिगतेन जलतले तेलेन विय समन्ततो पत्थटेन कित्तिसद्देन यसस्सिनी कित्तिमती, तेन वा सीलगुणेन इध अधिगतेन यसपरिवारेन यसस्सिनी सम्पन्नपरिवारा। अनुभोमि सकं पुञ्ञन्ति यथूपचितं अत्तनो पुञ्ञं पच्चनुभोमि। यस्स हि पुञ्ञफलं अनुभूयति, फलूपचारेन तं पुञ्ञम्पि अनुभूयतीति वुच्चति। अथ वा पुथुज्जनभावतो सुचरितफलम्पि ‘‘पुञ्ञ’’न्ति वुच्चति। यथाह ‘‘कुसलानं, भिक्खवे, धम्मानं समादानहेतु एवमिदं पुञ्ञं पवड्ढती’’ति। सुखिता चम्हिनामयाति दिब्बसुखेन च फलसुखेन च सुखिता चम्हि भवामि, कायिकचेतसिकदुक्खाभावतो अनामया अरोगा।
Yasasā ca yasassinīti ‘‘uttarā upāsikā sīlācārasampannā anussukī amaccharī akkodhanā’’tiādinā ‘‘āgataphalā viññātasāsanā’’tiādinā ca yathābhūtaguṇādhigatena jalatale telena viya samantato patthaṭena kittisaddena yasassinī kittimatī, tena vā sīlaguṇena idha adhigatena yasaparivārena yasassinī sampannaparivārā. Anubhomi sakaṃ puññanti yathūpacitaṃ attano puññaṃ paccanubhomi. Yassa hi puññaphalaṃ anubhūyati, phalūpacārena taṃ puññampi anubhūyatīti vuccati. Atha vā puthujjanabhāvato sucaritaphalampi ‘‘puñña’’nti vuccati. Yathāha ‘‘kusalānaṃ, bhikkhave, dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatī’’ti. Sukhitā camhināmayāti dibbasukhena ca phalasukhena ca sukhitā camhi bhavāmi, kāyikacetasikadukkhābhāvato anāmayā arogā.
१३६. मम चाति च-सद्दो समुच्चयत्थो। तेन ‘‘मम वचनेन च वन्देय्यासि, न तव सभावेनेवा’’ति वन्दनं समुच्चिनोति। अनच्छरियन्तिआदिना अत्तनो अरियसाविकाभावस्स पाकटभावं दस्सेति। तं भगवातिआदि सङ्गीतिकारवचनं। सेसं वुत्तनयमेवाति।
136.Mama cāti ca-saddo samuccayattho. Tena ‘‘mama vacanena ca vandeyyāsi, na tava sabhāvenevā’’ti vandanaṃ samuccinoti. Anacchariyantiādinā attano ariyasāvikābhāvassa pākaṭabhāvaṃ dasseti. Taṃ bhagavātiādi saṅgītikāravacanaṃ. Sesaṃ vuttanayamevāti.
उत्तराविमानवण्णना निट्ठिता।
Uttarāvimānavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / विमानवत्थुपाळि • Vimānavatthupāḷi / १५. उत्तराविमानवत्थु • 15. Uttarāvimānavatthu
