| Library / Tipiṭaka / තිපිටක • Tipiṭaka / ධම්‌මසඞ්‌ගණි-අට්‌ඨකථා • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
වචීකම්‌මද්‌වාරකථා
Vacīkammadvārakathā
වචීකම්‌මද්‌වාරකථායං පන චෙතනාවිරතිසද්‌දවසෙන තිවිධා වාචා නාම. තත්‌ථ ‘‘චතූහි, භික්‌ඛවෙ, අඞ්‌ගෙහි සමන්‌නාගතා වාචා සුභාසිතා හොති නො දුබ්‌භාසිතා, අනවජ්‌ජා ච අනනුවජ්‌ජා ච විඤ්‌ඤූන’’න්‌ති (සං. නි. 1.213); අයං චෙතනාවාචා නාම. යා ‘‘චතූහි වචීදුච්‌චරිතෙහි ආරති විරති…පෙ.… අයං වුච්‌චති සම්‌මාවාචා’’ති (විභ. 206), අයං විරතිවාචා නාම. ‘‘වාචා ගිරා බ්‍යප්‌පථො උදීරණං ඝොසො ඝොසකම්‌මං වාචා වචීභෙදො’’ති (ධ. ස. 850), අයං සද්‌දවාචා නාම. තාසු වචීකම්‌මද්‌වාරන්‌ති නෙව චෙතනාය නාමං න විරතියා. සහසද්‌දා පන එකා විඤ්‌ඤත්‌ති අත්‌ථි, ඉදං වචීකම්‌මද්‌වාරං නාම. යං සන්‌ධාය වුත්‌තං – ‘‘කතමං තං රූපං වචීවිඤ්‌ඤත්‌ති? යා කුසලචිත්‌තස්‌ස වා අකුසලචිත්‌තස්‌ස වා අබ්‍යාකතචිත්‌තස්‌ස වා වාචා ගිරා බ්‍යප්‌පථො උදීරණං ඝොසො ඝොසකම්‌මං වාචා වචීභෙදො, අයං වුච්‌චති වාචා. යා තාය වාචාය විඤ්‌ඤත්‌ති විඤ්‌ඤාපනා විඤ්‌ඤාපිතත්‌තං, ඉදං තං රූපං වචීවිඤ්‌ඤත්‌තී’’ති (ධ. ස. 636).
Vacīkammadvārakathāyaṃ pana cetanāviratisaddavasena tividhā vācā nāma. Tattha ‘‘catūhi, bhikkhave, aṅgehi samannāgatā vācā subhāsitā hoti no dubbhāsitā, anavajjā ca ananuvajjā ca viññūna’’nti (saṃ. ni. 1.213); ayaṃ cetanāvācā nāma. Yā ‘‘catūhi vacīduccaritehi ārati virati…pe… ayaṃ vuccati sammāvācā’’ti (vibha. 206), ayaṃ virativācā nāma. ‘‘Vācā girā byappatho udīraṇaṃ ghoso ghosakammaṃ vācā vacībhedo’’ti (dha. sa. 850), ayaṃ saddavācā nāma. Tāsu vacīkammadvāranti neva cetanāya nāmaṃ na viratiyā. Sahasaddā pana ekā viññatti atthi, idaṃ vacīkammadvāraṃ nāma. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ vacīviññatti? Yā kusalacittassa vā akusalacittassa vā abyākatacittassa vā vācā girā byappatho udīraṇaṃ ghoso ghosakammaṃ vācā vacībhedo, ayaṃ vuccati vācā. Yā tāya vācāya viññatti viññāpanā viññāpitattaṃ, idaṃ taṃ rūpaṃ vacīviññattī’’ti (dha. sa. 636).
‘ඉදං වක්‌ඛාමි එතං වක්‌ඛාමී’ති හි විතක්‌කයතො විතක්‌කවිප්‌ඵාරසද්‌දො නාම උප්‌පජ්‌ජති. අයං න සොතවිඤ්‌ඤෙය්‍යො මනොවිඤ්‌ඤෙය්‍යොති මහාඅට්‌ඨකථායං ආගතො. ආගමට්‌ඨකථාසු පන ‘විතක්‌කවිප්‌ඵාරසද්‌ද’න්‌ති විතක්‌කවිප්‌ඵාරවසෙන උප්‌පන්‌නං විප්‌පලපන්‌තානං සුත්‌තප්‌පමත්‌තාදීනං සද්‌දං; ‘සුත්‌වා’ති තං සුත්‌වා, යං විතක්‌කයතො තස්‌ස සො සද්‌දො උප්‌පන්‌නො; තස්‌ස වසෙන ‘එවම්‌පි තෙ මනො, ඉත්‌ථම්‌පි තෙ මනො’ති ආදිසතීති වත්‌වා වත්‌ථූනිපි කථිතානි. පට්‌ඨානෙපි ‘‘චිත්‌තසමුට්‌ඨානං සද්‌දායතනං සොතවිඤ්‌ඤාණස්‌ස ආරම්‌මණපච්‌චයෙන පච්‌චයො’’ති ආගතං. තස්‌මා විනා විඤ්‌ඤත්‌තිඝට්‌ටනාය උප්‌පජ්‌ජමානො අසොතවිඤ්‌ඤෙය්‍යො විතක්‌කවිප්‌ඵාරසද්‌දො නාම නත්‌ථි. ‘ඉදං වක්‌ඛාමි එතං වක්‌ඛාමී’ති උප්‌පජ්‌ජමානං පන චිත්‌තං පථවීධාතු ආපොධාතු තෙජොධාතු වායොධාතු වණ්‌ණො ගන්‌ධො රසො ඔජාති අට්‌ඨ රූපානි සමුට්‌ඨාපෙති. තෙසං අබ්‌භන්‌තරෙ චිත්‌තසමුට්‌ඨානා පථවීධාතු උපාදින්‌නකං ඝට්‌ටයමානාව උප්‌පජ්‌ජති. තෙන ධාතුසඞ්‌ඝට්‌ටනෙන සහෙව සද්‌දො උප්‌පජ්‌ජතීති. අයං චිත්‌තසමුට්‌ඨානසද්‌දො නාම. අයං න විඤ්‌ඤත්‌ති. තස්‌සා පන චිත්‌තසමුට්‌ඨානාය පථවීධාතුයා උපාදින්‌නකඝට්‌ටනස්‌ස පච්‌චයභූතො එකො ආකාරවිකාරො අත්‌ථි, අයං වචීවිඤ්‌ඤත්‌ති නාම. ඉතො පරං සා අට්‌ඨ රූපානි විය න චිත්‌තසමුට්‌ඨානාතිආදි සබ්‌බං හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බං.
‘Idaṃ vakkhāmi etaṃ vakkhāmī’ti hi vitakkayato vitakkavipphārasaddo nāma uppajjati. Ayaṃ na sotaviññeyyo manoviññeyyoti mahāaṭṭhakathāyaṃ āgato. Āgamaṭṭhakathāsu pana ‘vitakkavipphārasadda’nti vitakkavipphāravasena uppannaṃ vippalapantānaṃ suttappamattādīnaṃ saddaṃ; ‘sutvā’ti taṃ sutvā, yaṃ vitakkayato tassa so saddo uppanno; tassa vasena ‘evampi te mano, itthampi te mano’ti ādisatīti vatvā vatthūnipi kathitāni. Paṭṭhānepi ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti āgataṃ. Tasmā vinā viññattighaṭṭanāya uppajjamāno asotaviññeyyo vitakkavipphārasaddo nāma natthi. ‘Idaṃ vakkhāmi etaṃ vakkhāmī’ti uppajjamānaṃ pana cittaṃ pathavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātu vaṇṇo gandho raso ojāti aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Tesaṃ abbhantare cittasamuṭṭhānā pathavīdhātu upādinnakaṃ ghaṭṭayamānāva uppajjati. Tena dhātusaṅghaṭṭanena saheva saddo uppajjatīti. Ayaṃ cittasamuṭṭhānasaddo nāma. Ayaṃ na viññatti. Tassā pana cittasamuṭṭhānāya pathavīdhātuyā upādinnakaghaṭṭanassa paccayabhūto eko ākāravikāro atthi, ayaṃ vacīviññatti nāma. Ito paraṃ sā aṭṭha rūpāni viya na cittasamuṭṭhānātiādi sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
ඉධාපි හි ‘තිස්‌ස, දත්‌ත, මිත්‌තා’ති පක්‌කොසන්‌තස්‌ස සද්‌දං සුත්‌වා විඤ්‌ඤත්‌තිං මනොද්‌වාරිකචිත්‌තෙන චින්‌තෙත්‌වා ‘ඉදඤ්‌චිදඤ්‌ච එස කාරෙති මඤ්‌ඤෙ’ති ජානාති. කායවිඤ්‌ඤත්‌ති විය ච අයම්‌පි තිරච්‌ඡානගතානම්‌පි පාකටා හොති. ‘එහි, යාහී’ති හි සද්‌දං සුත්‌වා තිරච්‌ඡානගතාපි ‘ඉදං නාමෙස කාරෙති මඤ්‌ඤෙ’ති ඤත්‌වා ආගච්‌ඡන්‌ති චෙව ගච්‌ඡන්‌ති ච. තිසමුට්‌ඨානිකකායං චාලෙති න චාලෙතීති, අයං පන වාරො ඉධ න ලබ්‌භති. පුරිමචිත්‌තසමුට්‌ඨානාය උපත්‌ථම්‌භනකිච්‌චම්‌පි නත්‌ථි. යා පන තස්‌මිං වචීද්‌වාරෙ සිද්‌ධා චෙතනා, යාය මුසා කථෙති, පෙසුඤ්‌ඤං කථෙති, ඵරුසං කථෙති, සම්‌ඵං පලපති, මුසාවාදාදීහි විරමති, ඉදං වචීකම්‌මං නාම. ඉතො පරං සබ්‌බං කම්‌මවවත්‌ථානඤ්‌ච ද්‌වාරවවත්‌ථානඤ්‌ච හෙට්‌ඨා වුත්‌තනයෙනෙව වෙදිතබ්‌බන්‌ති.
Idhāpi hi ‘tissa, datta, mittā’ti pakkosantassa saddaṃ sutvā viññattiṃ manodvārikacittena cintetvā ‘idañcidañca esa kāreti maññe’ti jānāti. Kāyaviññatti viya ca ayampi tiracchānagatānampi pākaṭā hoti. ‘Ehi, yāhī’ti hi saddaṃ sutvā tiracchānagatāpi ‘idaṃ nāmesa kāreti maññe’ti ñatvā āgacchanti ceva gacchanti ca. Tisamuṭṭhānikakāyaṃ cāleti na cāletīti, ayaṃ pana vāro idha na labbhati. Purimacittasamuṭṭhānāya upatthambhanakiccampi natthi. Yā pana tasmiṃ vacīdvāre siddhā cetanā, yāya musā katheti, pesuññaṃ katheti, pharusaṃ katheti, samphaṃ palapati, musāvādādīhi viramati, idaṃ vacīkammaṃ nāma. Ito paraṃ sabbaṃ kammavavatthānañca dvāravavatthānañca heṭṭhā vuttanayeneva veditabbanti.
වචීකම්‌මද්‌වාරකථා නිට්‌ඨිතා.
Vacīkammadvārakathā niṭṭhitā.
