| Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਧਮ੍ਮਸਙ੍ਗਣਿ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Dhammasaṅgaṇi-aṭṭhakathā |
વਚੀਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰਕਥਾ
Vacīkammadvārakathā
વਚੀਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰਕਥਾਯਂ ਪਨ ਚੇਤਨਾવਿਰਤਿਸਦ੍ਦવਸੇਨ ਤਿવਿਧਾ વਾਚਾ ਨਾਮ। ਤਤ੍ਥ ‘‘ਚਤੂਹਿ, ਭਿਕ੍ਖવੇ, ਅਙ੍ਗੇਹਿ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤਾ વਾਚਾ ਸੁਭਾਸਿਤਾ ਹੋਤਿ ਨੋ ਦੁਬ੍ਭਾਸਿਤਾ, ਅਨવਜ੍ਜਾ ਚ ਅਨਨੁવਜ੍ਜਾ ਚ વਿਞ੍ਞੂਨ’’ਨ੍ਤਿ (ਸਂ॰ ਨਿ॰ ੧.੨੧੩); ਅਯਂ ਚੇਤਨਾવਾਚਾ ਨਾਮ। ਯਾ ‘‘ਚਤੂਹਿ વਚੀਦੁਚ੍ਚਰਿਤੇਹਿ ਆਰਤਿ વਿਰਤਿ…ਪੇ॰… ਅਯਂ વੁਚ੍ਚਤਿ ਸਮ੍ਮਾવਾਚਾ’’ਤਿ (વਿਭ॰ ੨੦੬), ਅਯਂ વਿਰਤਿવਾਚਾ ਨਾਮ। ‘‘વਾਚਾ ਗਿਰਾ ਬ੍ਯਪ੍ਪਥੋ ਉਦੀਰਣਂ ਘੋਸੋ ਘੋਸਕਮ੍ਮਂ વਾਚਾ વਚੀਭੇਦੋ’’ਤਿ (ਧ॰ ਸ॰ ੮੫੦), ਅਯਂ ਸਦ੍ਦવਾਚਾ ਨਾਮ। ਤਾਸੁ વਚੀਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰਨ੍ਤਿ ਨੇવ ਚੇਤਨਾਯ ਨਾਮਂ ਨ વਿਰਤਿਯਾ। ਸਹਸਦ੍ਦਾ ਪਨ ਏਕਾ વਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥਿ, ਇਦਂ વਚੀਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰਂ ਨਾਮ। ਯਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ – ‘‘ਕਤਮਂ ਤਂ ਰੂਪਂ વਚੀવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿ? ਯਾ ਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ વਾ ਅਕੁਸਲਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ વਾ ਅਬ੍ਯਾਕਤਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ વਾ વਾਚਾ ਗਿਰਾ ਬ੍ਯਪ੍ਪਥੋ ਉਦੀਰਣਂ ਘੋਸੋ ਘੋਸਕਮ੍ਮਂ વਾਚਾ વਚੀਭੇਦੋ, ਅਯਂ વੁਚ੍ਚਤਿ વਾਚਾ। ਯਾ ਤਾਯ વਾਚਾਯ વਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿ વਿਞ੍ਞਾਪਨਾ વਿਞ੍ਞਾਪਿਤਤ੍ਤਂ, ਇਦਂ ਤਂ ਰੂਪਂ વਚੀવਿਞ੍ਞਤ੍ਤੀ’’ਤਿ (ਧ॰ ਸ॰ ੬੩੬)।
Vacīkammadvārakathāyaṃ pana cetanāviratisaddavasena tividhā vācā nāma. Tattha ‘‘catūhi, bhikkhave, aṅgehi samannāgatā vācā subhāsitā hoti no dubbhāsitā, anavajjā ca ananuvajjā ca viññūna’’nti (saṃ. ni. 1.213); ayaṃ cetanāvācā nāma. Yā ‘‘catūhi vacīduccaritehi ārati virati…pe… ayaṃ vuccati sammāvācā’’ti (vibha. 206), ayaṃ virativācā nāma. ‘‘Vācā girā byappatho udīraṇaṃ ghoso ghosakammaṃ vācā vacībhedo’’ti (dha. sa. 850), ayaṃ saddavācā nāma. Tāsu vacīkammadvāranti neva cetanāya nāmaṃ na viratiyā. Sahasaddā pana ekā viññatti atthi, idaṃ vacīkammadvāraṃ nāma. Yaṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘katamaṃ taṃ rūpaṃ vacīviññatti? Yā kusalacittassa vā akusalacittassa vā abyākatacittassa vā vācā girā byappatho udīraṇaṃ ghoso ghosakammaṃ vācā vacībhedo, ayaṃ vuccati vācā. Yā tāya vācāya viññatti viññāpanā viññāpitattaṃ, idaṃ taṃ rūpaṃ vacīviññattī’’ti (dha. sa. 636).
‘ਇਦਂ વਕ੍ਖਾਮਿ ਏਤਂ વਕ੍ਖਾਮੀ’ਤਿ ਹਿ વਿਤਕ੍ਕਯਤੋ વਿਤਕ੍ਕવਿਪ੍ਫਾਰਸਦ੍ਦੋ ਨਾਮ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਅਯਂ ਨ ਸੋਤવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੋ ਮਨੋવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੋਤਿ ਮਹਾਅਟ੍ਠਕਥਾਯਂ ਆਗਤੋ। ਆਗਮਟ੍ਠਕਥਾਸੁ ਪਨ ‘વਿਤਕ੍ਕવਿਪ੍ਫਾਰਸਦ੍ਦ’ਨ੍ਤਿ વਿਤਕ੍ਕવਿਪ੍ਫਾਰવਸੇਨ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨਂ વਿਪ੍ਪਲਪਨ੍ਤਾਨਂ ਸੁਤ੍ਤਪ੍ਪਮਤ੍ਤਾਦੀਨਂ ਸਦ੍ਦਂ; ‘ਸੁਤ੍વਾ’ਤਿ ਤਂ ਸੁਤ੍વਾ, ਯਂ વਿਤਕ੍ਕਯਤੋ ਤਸ੍ਸ ਸੋ ਸਦ੍ਦੋ ਉਪ੍ਪਨ੍ਨੋ; ਤਸ੍ਸ વਸੇਨ ‘ਏવਮ੍ਪਿ ਤੇ ਮਨੋ, ਇਤ੍ਥਮ੍ਪਿ ਤੇ ਮਨੋ’ਤਿ ਆਦਿਸਤੀਤਿ વਤ੍વਾ વਤ੍ਥੂਨਿਪਿ ਕਥਿਤਾਨਿ। ਪਟ੍ਠਾਨੇਪਿ ‘‘ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਂ ਸਦ੍ਦਾਯਤਨਂ ਸੋਤવਿਞ੍ਞਾਣਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਪਚ੍ਚਯੇਨ ਪਚ੍ਚਯੋ’’ਤਿ ਆਗਤਂ। ਤਸ੍ਮਾ વਿਨਾ વਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਘਟ੍ਟਨਾਯ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨੋ ਅਸੋਤવਿਞ੍ਞੇਯ੍ਯੋ વਿਤਕ੍ਕવਿਪ੍ਫਾਰਸਦ੍ਦੋ ਨਾਮ ਨਤ੍ਥਿ। ‘ਇਦਂ વਕ੍ਖਾਮਿ ਏਤਂ વਕ੍ਖਾਮੀ’ਤਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਮਾਨਂ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਂ ਪਥવੀਧਾਤੁ ਆਪੋਧਾਤੁ ਤੇਜੋਧਾਤੁ વਾਯੋਧਾਤੁ વਣ੍ਣੋ ਗਨ੍ਧੋ ਰਸੋ ਓਜਾਤਿ ਅਟ੍ਠ ਰੂਪਾਨਿ ਸਮੁਟ੍ਠਾਪੇਤਿ। ਤੇਸਂ ਅਬ੍ਭਨ੍ਤਰੇ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾ ਪਥવੀਧਾਤੁ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਕਂ ਘਟ੍ਟਯਮਾਨਾવ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਤੇਨ ਧਾਤੁਸਙ੍ਘਟ੍ਟਨੇਨ ਸਹੇવ ਸਦ੍ਦੋ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤੀਤਿ। ਅਯਂ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਸਦ੍ਦੋ ਨਾਮ। ਅਯਂ ਨ વਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿ। ਤਸ੍ਸਾ ਪਨ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਯ ਪਥવੀਧਾਤੁਯਾ ਉਪਾਦਿਨ੍ਨਕਘਟ੍ਟਨਸ੍ਸ ਪਚ੍ਚਯਭੂਤੋ ਏਕੋ ਆਕਾਰવਿਕਾਰੋ ਅਤ੍ਥਿ, ਅਯਂ વਚੀવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿ ਨਾਮ। ਇਤੋ ਪਰਂ ਸਾ ਅਟ੍ਠ ਰੂਪਾਨਿ વਿਯ ਨ ਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਤਿਆਦਿ ਸਬ੍ਬਂ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਂ।
‘Idaṃ vakkhāmi etaṃ vakkhāmī’ti hi vitakkayato vitakkavipphārasaddo nāma uppajjati. Ayaṃ na sotaviññeyyo manoviññeyyoti mahāaṭṭhakathāyaṃ āgato. Āgamaṭṭhakathāsu pana ‘vitakkavipphārasadda’nti vitakkavipphāravasena uppannaṃ vippalapantānaṃ suttappamattādīnaṃ saddaṃ; ‘sutvā’ti taṃ sutvā, yaṃ vitakkayato tassa so saddo uppanno; tassa vasena ‘evampi te mano, itthampi te mano’ti ādisatīti vatvā vatthūnipi kathitāni. Paṭṭhānepi ‘‘cittasamuṭṭhānaṃ saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti āgataṃ. Tasmā vinā viññattighaṭṭanāya uppajjamāno asotaviññeyyo vitakkavipphārasaddo nāma natthi. ‘Idaṃ vakkhāmi etaṃ vakkhāmī’ti uppajjamānaṃ pana cittaṃ pathavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātu vaṇṇo gandho raso ojāti aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Tesaṃ abbhantare cittasamuṭṭhānā pathavīdhātu upādinnakaṃ ghaṭṭayamānāva uppajjati. Tena dhātusaṅghaṭṭanena saheva saddo uppajjatīti. Ayaṃ cittasamuṭṭhānasaddo nāma. Ayaṃ na viññatti. Tassā pana cittasamuṭṭhānāya pathavīdhātuyā upādinnakaghaṭṭanassa paccayabhūto eko ākāravikāro atthi, ayaṃ vacīviññatti nāma. Ito paraṃ sā aṭṭha rūpāni viya na cittasamuṭṭhānātiādi sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ.
ਇਧਾਪਿ ਹਿ ‘ਤਿਸ੍ਸ, ਦਤ੍ਤ, ਮਿਤ੍ਤਾ’ਤਿ ਪਕ੍ਕੋਸਨ੍ਤਸ੍ਸ ਸਦ੍ਦਂ ਸੁਤ੍વਾ વਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿਂ ਮਨੋਦ੍વਾਰਿਕਚਿਤ੍ਤੇਨ ਚਿਨ੍ਤੇਤ੍વਾ ‘ਇਦਞ੍ਚਿਦਞ੍ਚ ਏਸ ਕਾਰੇਤਿ ਮਞ੍ਞੇ’ਤਿ ਜਾਨਾਤਿ। ਕਾਯવਿਞ੍ਞਤ੍ਤਿ વਿਯ ਚ ਅਯਮ੍ਪਿ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਗਤਾਨਮ੍ਪਿ ਪਾਕਟਾ ਹੋਤਿ। ‘ਏਹਿ, ਯਾਹੀ’ਤਿ ਹਿ ਸਦ੍ਦਂ ਸੁਤ੍વਾ ਤਿਰਚ੍ਛਾਨਗਤਾਪਿ ‘ਇਦਂ ਨਾਮੇਸ ਕਾਰੇਤਿ ਮਞ੍ਞੇ’ਤਿ ਞਤ੍વਾ ਆਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਚੇવ ਗਚ੍ਛਨ੍ਤਿ ਚ। ਤਿਸਮੁਟ੍ਠਾਨਿਕਕਾਯਂ ਚਾਲੇਤਿ ਨ ਚਾਲੇਤੀਤਿ, ਅਯਂ ਪਨ વਾਰੋ ਇਧ ਨ ਲਬ੍ਭਤਿ। ਪੁਰਿਮਚਿਤ੍ਤਸਮੁਟ੍ਠਾਨਾਯ ਉਪਤ੍ਥਮ੍ਭਨਕਿਚ੍ਚਮ੍ਪਿ ਨਤ੍ਥਿ। ਯਾ ਪਨ ਤਸ੍ਮਿਂ વਚੀਦ੍વਾਰੇ ਸਿਦ੍ਧਾ ਚੇਤਨਾ, ਯਾਯ ਮੁਸਾ ਕਥੇਤਿ, ਪੇਸੁਞ੍ਞਂ ਕਥੇਤਿ, ਫਰੁਸਂ ਕਥੇਤਿ, ਸਮ੍ਫਂ ਪਲਪਤਿ, ਮੁਸਾવਾਦਾਦੀਹਿ વਿਰਮਤਿ, ਇਦਂ વਚੀਕਮ੍ਮਂ ਨਾਮ। ਇਤੋ ਪਰਂ ਸਬ੍ਬਂ ਕਮ੍ਮવવਤ੍ਥਾਨਞ੍ਚ ਦ੍વਾਰવવਤ੍ਥਾਨਞ੍ਚ ਹੇਟ੍ਠਾ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਨ੍ਤਿ।
Idhāpi hi ‘tissa, datta, mittā’ti pakkosantassa saddaṃ sutvā viññattiṃ manodvārikacittena cintetvā ‘idañcidañca esa kāreti maññe’ti jānāti. Kāyaviññatti viya ca ayampi tiracchānagatānampi pākaṭā hoti. ‘Ehi, yāhī’ti hi saddaṃ sutvā tiracchānagatāpi ‘idaṃ nāmesa kāreti maññe’ti ñatvā āgacchanti ceva gacchanti ca. Tisamuṭṭhānikakāyaṃ cāleti na cāletīti, ayaṃ pana vāro idha na labbhati. Purimacittasamuṭṭhānāya upatthambhanakiccampi natthi. Yā pana tasmiṃ vacīdvāre siddhā cetanā, yāya musā katheti, pesuññaṃ katheti, pharusaṃ katheti, samphaṃ palapati, musāvādādīhi viramati, idaṃ vacīkammaṃ nāma. Ito paraṃ sabbaṃ kammavavatthānañca dvāravavatthānañca heṭṭhā vuttanayeneva veditabbanti.
વਚੀਕਮ੍ਮਦ੍વਾਰਕਥਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Vacīkammadvārakathā niṭṭhitā.
