| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
वचीकम्मद्वारकथावण्णना
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
चतूहि, भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागताति एत्थ सुभासितभासनसङ्खाता अपिसुणवाचा, धम्मभासनसङ्खातो असम्फप्पलापो, पियभासनसङ्खाता अफरुसवाचा, सच्चभासनसङ्खातो अमुसावादो चाति एता वाचा तथापवत्ता चेतना दट्ठब्बा। सहसद्दा पनाति तस्स विकारस्स सद्देन सह सम्भूतत्ता वुत्तं। चित्तानुपरिवत्तिताय पन सो न याव सद्दभावीति दट्ठब्बो, वितक्कविप्फारसद्दो न सोतविञ्ञेय्योति पवत्तेन महाअट्ठकथावादेन चित्तसमुट्ठानसद्दो विनापि विञ्ञत्तिघट्टनेन उप्पज्जतीति आपज्जति। ‘‘या ताय वाचाय विञ्ञत्ती’’ति (ध॰ स॰ ६३६) हि वचनतो असोतविञ्ञेय्यसद्देन सह विञ्ञत्तिया उप्पत्ति नत्थीति विञ्ञायतीति।
Catūhi, bhikkhave, aṅgehi samannāgatāti ettha subhāsitabhāsanasaṅkhātā apisuṇavācā, dhammabhāsanasaṅkhāto asamphappalāpo, piyabhāsanasaṅkhātā apharusavācā, saccabhāsanasaṅkhāto amusāvādo cāti etā vācā tathāpavattā cetanā daṭṭhabbā. Sahasaddā panāti tassa vikārassa saddena saha sambhūtattā vuttaṃ. Cittānuparivattitāya pana so na yāva saddabhāvīti daṭṭhabbo, vitakkavipphārasaddo na sotaviññeyyoti pavattena mahāaṭṭhakathāvādena cittasamuṭṭhānasaddo vināpi viññattighaṭṭanena uppajjatīti āpajjati. ‘‘Yā tāya vācāya viññattī’’ti (dha. sa. 636) hi vacanato asotaviññeyyasaddena saha viññattiyā uppatti natthīti viññāyatīti.
चित्तसमुट्ठानं सद्दायतनन्ति एत्थ च न कोचि चित्तसमुट्ठानो सद्दो असङ्गहितो नाम अत्थीति अधिप्पायेन महाअट्ठकथावादं पटिसेधेति। छब्बिधेन रूपसङ्गहादीसु हि ‘‘सोतविञ्ञेय्य’’न्ति ‘‘दिट्ठं सुत’’न्ति एत्थ ‘‘सुत’’न्ति च न कोचि सद्दो न सङ्गय्हतीति। महाअट्ठकथायं पन विञ्ञत्तिसहजमेव जिव्हातालुचलनादिकरवितक्कसमुट्ठितं सुखुमसद्दं ‘‘दिब्बसोतेन सुत्वा आदिसती’’ति सुत्ते पट्ठाने च ओळारिकसद्दं सन्धाय ‘‘सोतविञ्ञाणस्स आरम्मणपच्चयेन पच्चयो’’ति वुत्तन्ति इमिना अधिप्पायेन असोतविञ्ञेय्यता वुत्ता सिया। सद्दो च असोतविञ्ञेय्यो चाति विरुद्धमेतन्ति पन पटिक्खेपो वेदितब्बो। विञ्ञत्तिपच्चया घट्टना विञ्ञत्तिघट्टना। विञ्ञत्ति एव वा। घट्टनाकारप्पवत्तभूतविकारो हि ‘‘घट्टना’’ति वुत्तो। सङ्घट्टनेन सहेव सद्दो उप्पज्जति, न पुब्बापरभावेन। पथवीधातुयाति इदं वायोधातुया विय चालनं पथवीधातुया सङ्घट्टनं किच्चं अधिकन्ति कत्वा वुत्तं, विकारस्स च तप्पच्चयभावो वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। तब्बिकारानञ्हि भूतानं अञ्ञमञ्ञस्स पच्चयभावोति। अञ्ञम्पि सब्बं विधानं कायविञ्ञत्तियं विय वेदितब्बं।
Cittasamuṭṭhānaṃ saddāyatananti ettha ca na koci cittasamuṭṭhāno saddo asaṅgahito nāma atthīti adhippāyena mahāaṭṭhakathāvādaṃ paṭisedheti. Chabbidhena rūpasaṅgahādīsu hi ‘‘sotaviññeyya’’nti ‘‘diṭṭhaṃ suta’’nti ettha ‘‘suta’’nti ca na koci saddo na saṅgayhatīti. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana viññattisahajameva jivhātālucalanādikaravitakkasamuṭṭhitaṃ sukhumasaddaṃ ‘‘dibbasotena sutvā ādisatī’’ti sutte paṭṭhāne ca oḷārikasaddaṃ sandhāya ‘‘sotaviññāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti vuttanti iminā adhippāyena asotaviññeyyatā vuttā siyā. Saddo ca asotaviññeyyo cāti viruddhametanti pana paṭikkhepo veditabbo. Viññattipaccayā ghaṭṭanā viññattighaṭṭanā. Viññatti eva vā. Ghaṭṭanākārappavattabhūtavikāro hi ‘‘ghaṭṭanā’’ti vutto. Saṅghaṭṭanena saheva saddo uppajjati, na pubbāparabhāvena. Pathavīdhātuyāti idaṃ vāyodhātuyā viya cālanaṃ pathavīdhātuyā saṅghaṭṭanaṃ kiccaṃ adhikanti katvā vuttaṃ, vikārassa ca tappaccayabhāvo vuttanayeneva veditabbo. Tabbikārānañhi bhūtānaṃ aññamaññassa paccayabhāvoti. Aññampi sabbaṃ vidhānaṃ kāyaviññattiyaṃ viya veditabbaṃ.
तिसमुट्ठानिककायं…पे॰… न लब्भति। न हि चालनं उपादिन्नघट्टनन्ति। चालनञ्हि देसन्तरुप्पादनपरम्परता, घट्टनं पच्चयविसेसेन भूतकलापानं आसन्नतरुप्पादोति। उपत्थम्भनकिच्चम्पि नत्थीति उपत्थम्भनेन विना पठमचित्तसमुट्ठानापि घट्टनाकारेन पवत्ततीति घट्टनत्थं उपत्थम्भनेन पयोजनं नत्थि, लद्धासेवनेन चित्तेनेव घट्टनस्स बलवभावतो चाति अधिप्पायो। उपत्थम्भनं नत्थि अत्थीति विचारेत्वा गहेतब्बं।
Tisamuṭṭhānikakāyaṃ…pe… na labbhati. Na hi cālanaṃ upādinnaghaṭṭananti. Cālanañhi desantaruppādanaparamparatā, ghaṭṭanaṃ paccayavisesena bhūtakalāpānaṃ āsannataruppādoti. Upatthambhanakiccampi natthīti upatthambhanena vinā paṭhamacittasamuṭṭhānāpi ghaṭṭanākārena pavattatīti ghaṭṭanatthaṃ upatthambhanena payojanaṃ natthi, laddhāsevanena citteneva ghaṭṭanassa balavabhāvato cāti adhippāyo. Upatthambhanaṃ natthi atthīti vicāretvā gahetabbaṃ.
वचीकम्मद्वारकथावण्णना निट्ठिता।
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / वचीकम्मद्वारकथावण्णना • Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
