| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मसङ्गणी-अनुटीका • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
वचीकम्मद्वारकथावण्णना
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
चतूहि अङ्गेहीति एत्थ ‘‘सुभासितंयेव भासति, नो दुब्भासितं। धम्मंयेव, पियंयेव, सच्चंयेव भासति, नो अलिक’’न्ति (सं॰ नि॰ १.२१३; सु॰ नि॰ सुभासितसुत्त) यानि अङ्गानि सुत्ते वुत्तानि, तेसं चेतनासभावं दस्सेतुं ‘‘सुभासितभासना’’तिआदि वुत्तं। तथापवत्ताति सुभासितभासनादिभावेन पवत्ता। सह सम्भूतत्ताति सहेव उप्पन्नत्ता। न हि वचीविञ्ञत्ति सद्दरहिता अत्थि। तथा हि ‘‘या ताय वाचाय विञ्ञत्ती’’ति वुत्तं। ‘‘वाचागिरा ब्यपथो’’तिआदिना (ध॰ स॰ ६३६) नातिसुखुमंयेव सद्दवाचं वत्वा ‘‘या ताय वाचाय विञ्ञत्ती’’ति, ताय सद्धिं योजेत्वा वचीविञ्ञत्तिया वुत्तत्ता रूपायतनं विय वत्थुपरित्ततादिना सद्दायतनम्पि अनिन्द्रियगोचरो अत्थीति च अधिप्पायेन ‘‘या ताय…पे॰… विञ्ञायती’’ति आह।
Catūhi aṅgehīti ettha ‘‘subhāsitaṃyeva bhāsati, no dubbhāsitaṃ. Dhammaṃyeva, piyaṃyeva, saccaṃyeva bhāsati, no alika’’nti (saṃ. ni. 1.213; su. ni. subhāsitasutta) yāni aṅgāni sutte vuttāni, tesaṃ cetanāsabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘subhāsitabhāsanā’’tiādi vuttaṃ. Tathāpavattāti subhāsitabhāsanādibhāvena pavattā. Saha sambhūtattāti saheva uppannattā. Na hi vacīviññatti saddarahitā atthi. Tathā hi ‘‘yā tāya vācāya viññattī’’ti vuttaṃ. ‘‘Vācāgirā byapatho’’tiādinā (dha. sa. 636) nātisukhumaṃyeva saddavācaṃ vatvā ‘‘yā tāya vācāya viññattī’’ti, tāya saddhiṃ yojetvā vacīviññattiyā vuttattā rūpāyatanaṃ viya vatthuparittatādinā saddāyatanampi anindriyagocaro atthīti ca adhippāyena ‘‘yā tāya…pe… viññāyatī’’ti āha.
इदानि अविसेसेन चित्तसमुट्ठानसद्दस्स सोतविञ्ञाणारम्मणता पाळियं वुत्ताति वितक्कविप्फारसद्दो न सोतविञ्ञेय्योति महाअट्ठकथावादस्स पाळिया विरोधं दस्सेतुं ‘‘चित्तसमुट्ठान’’न्तिआदि वुत्तं। एवं सङ्गहकारस्स अधिप्पाये ठत्वा महाअट्ठकथावादस्स पटिसेधेतब्बतं दस्सेत्वा इदानि अत्तनो अधिप्पाये ठत्वा तं परिहरितुं ‘‘महाअट्ठकथायं पना’’तिआदिमाह। सङ्घट्टनाकारेन पवत्तानं भूतानं सद्दस्स निस्सयभावतो सङ्घट्टनेन सहेव सद्दो उप्पज्जति। तप्पच्चयभावोति उपादिन्नकघट्टनस्स पच्चयभावो। चित्तजपथवीधातुया उपादिन्नकघट्टने पच्चयो भवितुं समत्थो चित्तसमुट्ठानमहाभूतानं एको आकारविसेसो अत्थि। तदाकारत्ता हि तेसं पथवीधातु उपादिन्नकं घट्टेतीति इममत्थं वुत्तानुसारेन वेदितब्बत्ता ‘‘वुत्तनयेनेव वेदितब्बो’’ति वत्वा तमेव वुत्तनयं ‘‘तब्बिकारान’’न्तिआदिना विभावेति। तत्थ अञ्ञमञ्ञस्स पच्चयभावो तप्पच्चयभावो वुत्तोति अत्थो। अञ्ञम्पि सब्बं विधानन्ति ‘‘न चित्तसमुट्ठानाति एतेन परमत्थतो अभावं दस्सेती’’तिआदिना अत्तना वुत्तविधानं। अट्ठकथायं पन वुत्तविधानं ‘‘हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्ब’’न्ति अट्ठकथायं वुत्तमेवाति।
Idāni avisesena cittasamuṭṭhānasaddassa sotaviññāṇārammaṇatā pāḷiyaṃ vuttāti vitakkavipphārasaddo na sotaviññeyyoti mahāaṭṭhakathāvādassa pāḷiyā virodhaṃ dassetuṃ ‘‘cittasamuṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. Evaṃ saṅgahakārassa adhippāye ṭhatvā mahāaṭṭhakathāvādassa paṭisedhetabbataṃ dassetvā idāni attano adhippāye ṭhatvā taṃ pariharituṃ ‘‘mahāaṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādimāha. Saṅghaṭṭanākārena pavattānaṃ bhūtānaṃ saddassa nissayabhāvato saṅghaṭṭanena saheva saddo uppajjati. Tappaccayabhāvoti upādinnakaghaṭṭanassa paccayabhāvo. Cittajapathavīdhātuyā upādinnakaghaṭṭane paccayo bhavituṃ samattho cittasamuṭṭhānamahābhūtānaṃ eko ākāraviseso atthi. Tadākārattā hi tesaṃ pathavīdhātu upādinnakaṃ ghaṭṭetīti imamatthaṃ vuttānusārena veditabbattā ‘‘vuttanayeneva veditabbo’’ti vatvā tameva vuttanayaṃ ‘‘tabbikārāna’’ntiādinā vibhāveti. Tattha aññamaññassa paccayabhāvo tappaccayabhāvo vuttoti attho. Aññampi sabbaṃ vidhānanti ‘‘na cittasamuṭṭhānāti etena paramatthato abhāvaṃ dassetī’’tiādinā attanā vuttavidhānaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana vuttavidhānaṃ ‘‘heṭṭhā vuttanayeneva veditabba’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttamevāti.
अत्तनो अत्तनो पच्चयुप्पन्नस्स देसन्तरे पारम्परियेन उप्पादनं देसन्तरुप्पादनपरम्परता। लद्धासेवनेनाति लद्धपुब्बाभिसङ्खारेन। चित्तेनेवाति पठमचित्तेनेव। ‘‘सत्त जवनानि सत्त अक्खरानि निब्बत्तेन्तीति वादं पटिक्खिपित्वा एकजवनवारपरियापन्नानि चित्तानि एकमक्खरं निब्बत्तेन्ती’’ति वदन्ति। किञ्चापि पठमचित्तेनपि घट्टना निप्फज्जति, एकस्सेव पन बहुसो पवत्तनेन अत्थि कोचि विसेसोति पुरिमजवनसमुट्ठिताहि घट्टनाहि पटिलद्धासेवनेन सत्तमजवनेन समुट्ठिता घट्टना परिब्यत्तमक्खरं निब्बत्तेतीति उपत्थम्भनं नत्थीति न सक्का वत्तुं। लद्धाभिसङ्खारेन पन पठमचित्तेनपि घट्टना बलवती होतीति अट्ठकथायं ‘‘उपत्थम्भनकिच्चं नत्थी’’ति वुत्तं सिया, सब्बमेतं वीमंसित्वा गहेतब्बं।
Attano attano paccayuppannassa desantare pārampariyena uppādanaṃ desantaruppādanaparamparatā. Laddhāsevanenāti laddhapubbābhisaṅkhārena. Cittenevāti paṭhamacitteneva. ‘‘Satta javanāni satta akkharāni nibbattentīti vādaṃ paṭikkhipitvā ekajavanavārapariyāpannāni cittāni ekamakkharaṃ nibbattentī’’ti vadanti. Kiñcāpi paṭhamacittenapi ghaṭṭanā nipphajjati, ekasseva pana bahuso pavattanena atthi koci visesoti purimajavanasamuṭṭhitāhi ghaṭṭanāhi paṭiladdhāsevanena sattamajavanena samuṭṭhitā ghaṭṭanā paribyattamakkharaṃ nibbattetīti upatthambhanaṃ natthīti na sakkā vattuṃ. Laddhābhisaṅkhārena pana paṭhamacittenapi ghaṭṭanā balavatī hotīti aṭṭhakathāyaṃ ‘‘upatthambhanakiccaṃ natthī’’ti vuttaṃ siyā, sabbametaṃ vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
वचीकम्मद्वारकथावण्णना निट्ठिता।
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / धम्मसङ्गणी-मूलटीका • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / वचीकम्मद्वारकथावण्णना • Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
