| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā |
วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
จตูหิ, ภิกฺขเว, อเงฺคหิ สมนฺนาคตาติ เอตฺถ สุภาสิตภาสนสงฺขาตา อปิสุณวาจา, ธมฺมภาสนสงฺขาโต อสมฺผปฺปลาโป, ปิยภาสนสงฺขาตา อผรุสวาจา, สจฺจภาสนสงฺขาโต อมุสาวาโท จาติ เอตา วาจา ตถาปวตฺตา เจตนา ทฎฺฐพฺพาฯ สหสทฺทา ปนาติ ตสฺส วิการสฺส สเทฺทน สห สมฺภูตตฺตา วุตฺตํฯ จิตฺตานุปริวตฺติตาย ปน โส น ยาว สทฺทภาวีติ ทฎฺฐโพฺพ, วิตกฺกวิปฺผารสโทฺท น โสตวิเญฺญโยฺยติ ปวเตฺตน มหาอฎฺฐกถาวาเทน จิตฺตสมุฎฺฐานสโทฺท วินาปิ วิญฺญตฺติฆฎฺฎเนน อุปฺปชฺชตีติ อาปชฺชติฯ ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ (ธ. ส. ๖๓๖) หิ วจนโต อโสตวิเญฺญยฺยสเทฺทน สห วิญฺญตฺติยา อุปฺปตฺติ นตฺถีติ วิญฺญายตีติฯ
Catūhi, bhikkhave, aṅgehi samannāgatāti ettha subhāsitabhāsanasaṅkhātā apisuṇavācā, dhammabhāsanasaṅkhāto asamphappalāpo, piyabhāsanasaṅkhātā apharusavācā, saccabhāsanasaṅkhāto amusāvādo cāti etā vācā tathāpavattā cetanā daṭṭhabbā. Sahasaddā panāti tassa vikārassa saddena saha sambhūtattā vuttaṃ. Cittānuparivattitāya pana so na yāva saddabhāvīti daṭṭhabbo, vitakkavipphārasaddo na sotaviññeyyoti pavattena mahāaṭṭhakathāvādena cittasamuṭṭhānasaddo vināpi viññattighaṭṭanena uppajjatīti āpajjati. ‘‘Yā tāya vācāya viññattī’’ti (dha. sa. 636) hi vacanato asotaviññeyyasaddena saha viññattiyā uppatti natthīti viññāyatīti.
จิตฺตสมุฎฺฐานํ สทฺทายตนนฺติ เอตฺถ จ น โกจิ จิตฺตสมุฎฺฐาโน สโทฺท อสงฺคหิโต นาม อตฺถีติ อธิปฺปาเยน มหาอฎฺฐกถาวาทํ ปฎิเสเธติฯ ฉพฺพิเธน รูปสงฺคหาทีสุ หิ ‘‘โสตวิเญฺญยฺย’’นฺติ ‘‘ทิฎฺฐํ สุต’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สุต’’นฺติ จ น โกจิ สโทฺท น สงฺคยฺหตีติฯ มหาอฎฺฐกถายํ ปน วิญฺญตฺติสหชเมว ชิวฺหาตาลุจลนาทิกรวิตกฺกสมุฎฺฐิตํ สุขุมสทฺทํ ‘‘ทิพฺพโสเตน สุตฺวา อาทิสตี’’ติ สุเตฺต ปฎฺฐาเน จ โอฬาริกสทฺทํ สนฺธาย ‘‘โสตวิญฺญาณสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตนฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน อโสตวิเญฺญยฺยตา วุตฺตา สิยาฯ สโทฺท จ อโสตวิเญฺญโยฺย จาติ วิรุทฺธเมตนฺติ ปน ปฎิเกฺขโป เวทิตโพฺพฯ วิญฺญตฺติปจฺจยา ฆฎฺฎนา วิญฺญตฺติฆฎฺฎนาฯ วิญฺญตฺติ เอว วาฯ ฆฎฺฎนาการปฺปวตฺตภูตวิกาโร หิ ‘‘ฆฎฺฎนา’’ติ วุโตฺตฯ สงฺฆฎฺฎเนน สเหว สโทฺท อุปฺปชฺชติ, น ปุพฺพาปรภาเวนฯ ปถวีธาตุยาติ อิทํ วาโยธาตุยา วิย จาลนํ ปถวีธาตุยา สงฺฆฎฺฎนํ กิจฺจํ อธิกนฺติ กตฺวา วุตฺตํ, วิการสฺส จ ตปฺปจฺจยภาโว วุตฺตนเยเนว เวทิตโพฺพฯ ตพฺพิการานญฺหิ ภูตานํ อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยภาโวติฯ อญฺญมฺปิ สพฺพํ วิธานํ กายวิญฺญตฺติยํ วิย เวทิตพฺพํฯ
Cittasamuṭṭhānaṃ saddāyatananti ettha ca na koci cittasamuṭṭhāno saddo asaṅgahito nāma atthīti adhippāyena mahāaṭṭhakathāvādaṃ paṭisedheti. Chabbidhena rūpasaṅgahādīsu hi ‘‘sotaviññeyya’’nti ‘‘diṭṭhaṃ suta’’nti ettha ‘‘suta’’nti ca na koci saddo na saṅgayhatīti. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana viññattisahajameva jivhātālucalanādikaravitakkasamuṭṭhitaṃ sukhumasaddaṃ ‘‘dibbasotena sutvā ādisatī’’ti sutte paṭṭhāne ca oḷārikasaddaṃ sandhāya ‘‘sotaviññāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo’’ti vuttanti iminā adhippāyena asotaviññeyyatā vuttā siyā. Saddo ca asotaviññeyyo cāti viruddhametanti pana paṭikkhepo veditabbo. Viññattipaccayā ghaṭṭanā viññattighaṭṭanā. Viññatti eva vā. Ghaṭṭanākārappavattabhūtavikāro hi ‘‘ghaṭṭanā’’ti vutto. Saṅghaṭṭanena saheva saddo uppajjati, na pubbāparabhāvena. Pathavīdhātuyāti idaṃ vāyodhātuyā viya cālanaṃ pathavīdhātuyā saṅghaṭṭanaṃ kiccaṃ adhikanti katvā vuttaṃ, vikārassa ca tappaccayabhāvo vuttanayeneva veditabbo. Tabbikārānañhi bhūtānaṃ aññamaññassa paccayabhāvoti. Aññampi sabbaṃ vidhānaṃ kāyaviññattiyaṃ viya veditabbaṃ.
ติสมุฎฺฐานิกกายํ…เป.… น ลพฺภติฯ น หิ จาลนํ อุปาทินฺนฆฎฺฎนนฺติฯ จาลนญฺหิ เทสนฺตรุปฺปาทนปรมฺปรตา, ฆฎฺฎนํ ปจฺจยวิเสเสน ภูตกลาปานํ อาสนฺนตรุปฺปาโทติฯ อุปตฺถมฺภนกิจฺจมฺปิ นตฺถีติ อุปตฺถมฺภเนน วินา ปฐมจิตฺตสมุฎฺฐานาปิ ฆฎฺฎนากาเรน ปวตฺตตีติ ฆฎฺฎนตฺถํ อุปตฺถมฺภเนน ปโยชนํ นตฺถิ, ลทฺธาเสวเนน จิเตฺตเนว ฆฎฺฎนสฺส พลวภาวโต จาติ อธิปฺปาโยฯ อุปตฺถมฺภนํ นตฺถิ อตฺถีติ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํฯ
Tisamuṭṭhānikakāyaṃ…pe… na labbhati. Na hi cālanaṃ upādinnaghaṭṭananti. Cālanañhi desantaruppādanaparamparatā, ghaṭṭanaṃ paccayavisesena bhūtakalāpānaṃ āsannataruppādoti. Upatthambhanakiccampi natthīti upatthambhanena vinā paṭhamacittasamuṭṭhānāpi ghaṭṭanākārena pavattatīti ghaṭṭanatthaṃ upatthambhanena payojanaṃ natthi, laddhāsevanena citteneva ghaṭṭanassa balavabhāvato cāti adhippāyo. Upatthambhanaṃ natthi atthīti vicāretvā gahetabbaṃ.
วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā / วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา • Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
