| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ธมฺมสงฺคณี-อนุฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-anuṭīkā |
วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
จตูหิ อเงฺคหีติ เอตฺถ ‘‘สุภาสิตํเยว ภาสติ, โน ทุพฺภาสิตํฯ ธมฺมํเยว, ปิยํเยว, สจฺจํเยว ภาสติ, โน อลิก’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๑๓; สุ. นิ. สุภาสิตสุตฺต) ยานิ องฺคานิ สุเตฺต วุตฺตานิ, เตสํ เจตนาสภาวํ ทเสฺสตุํ ‘‘สุภาสิตภาสนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ ตถาปวตฺตาติ สุภาสิตภาสนาทิภาเวน ปวตฺตาฯ สห สมฺภูตตฺตาติ สเหว อุปฺปนฺนตฺตาฯ น หิ วจีวิญฺญตฺติ สทฺทรหิตา อตฺถิฯ ตถา หิ ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ วุตฺตํฯ ‘‘วาจาคิรา พฺยปโถ’’ติอาทินา (ธ. ส. ๖๓๖) นาติสุขุมํเยว สทฺทวาจํ วตฺวา ‘‘ยา ตาย วาจาย วิญฺญตฺตี’’ติ, ตาย สทฺธิํ โยเชตฺวา วจีวิญฺญตฺติยา วุตฺตตฺตา รูปายตนํ วิย วตฺถุปริตฺตตาทินา สทฺทายตนมฺปิ อนินฺทฺริยโคจโร อตฺถีติ จ อธิปฺปาเยน ‘‘ยา ตาย…เป.… วิญฺญายตี’’ติ อาหฯ
Catūhi aṅgehīti ettha ‘‘subhāsitaṃyeva bhāsati, no dubbhāsitaṃ. Dhammaṃyeva, piyaṃyeva, saccaṃyeva bhāsati, no alika’’nti (saṃ. ni. 1.213; su. ni. subhāsitasutta) yāni aṅgāni sutte vuttāni, tesaṃ cetanāsabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘subhāsitabhāsanā’’tiādi vuttaṃ. Tathāpavattāti subhāsitabhāsanādibhāvena pavattā. Saha sambhūtattāti saheva uppannattā. Na hi vacīviññatti saddarahitā atthi. Tathā hi ‘‘yā tāya vācāya viññattī’’ti vuttaṃ. ‘‘Vācāgirā byapatho’’tiādinā (dha. sa. 636) nātisukhumaṃyeva saddavācaṃ vatvā ‘‘yā tāya vācāya viññattī’’ti, tāya saddhiṃ yojetvā vacīviññattiyā vuttattā rūpāyatanaṃ viya vatthuparittatādinā saddāyatanampi anindriyagocaro atthīti ca adhippāyena ‘‘yā tāya…pe… viññāyatī’’ti āha.
อิทานิ อวิเสเสน จิตฺตสมุฎฺฐานสทฺทสฺส โสตวิญฺญาณารมฺมณตา ปาฬิยํ วุตฺตาติ วิตกฺกวิปฺผารสโทฺท น โสตวิเญฺญโยฺยติ มหาอฎฺฐกถาวาทสฺส ปาฬิยา วิโรธํ ทเสฺสตุํ ‘‘จิตฺตสมุฎฺฐาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ เอวํ สงฺคหการสฺส อธิปฺปาเย ฐตฺวา มหาอฎฺฐกถาวาทสฺส ปฎิเสเธตพฺพตํ ทเสฺสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อธิปฺปาเย ฐตฺวา ตํ ปริหริตุํ ‘‘มหาอฎฺฐกถายํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ สงฺฆฎฺฎนากาเรน ปวตฺตานํ ภูตานํ สทฺทสฺส นิสฺสยภาวโต สงฺฆฎฺฎเนน สเหว สโทฺท อุปฺปชฺชติฯ ตปฺปจฺจยภาโวติ อุปาทินฺนกฆฎฺฎนสฺส ปจฺจยภาโวฯ จิตฺตชปถวีธาตุยา อุปาทินฺนกฆฎฺฎเน ปจฺจโย ภวิตุํ สมโตฺถ จิตฺตสมุฎฺฐานมหาภูตานํ เอโก อาการวิเสโส อตฺถิฯ ตทาการตฺตา หิ เตสํ ปถวีธาตุ อุปาทินฺนกํ ฆเฎฺฎตีติ อิมมตฺถํ วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพตฺตา ‘‘วุตฺตนเยเนว เวทิตโพฺพ’’ติ วตฺวา ตเมว วุตฺตนยํ ‘‘ตพฺพิการาน’’นฺติอาทินา วิภาเวติฯ ตตฺถ อญฺญมญฺญสฺส ปจฺจยภาโว ตปฺปจฺจยภาโว วุโตฺตติ อโตฺถฯ อญฺญมฺปิ สพฺพํ วิธานนฺติ ‘‘น จิตฺตสมุฎฺฐานาติ เอเตน ปรมตฺถโต อภาวํ ทเสฺสตี’’ติอาทินา อตฺตนา วุตฺตวิธานํฯ อฎฺฐกถายํ ปน วุตฺตวิธานํ ‘‘เหฎฺฐา วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพ’’นฺติ อฎฺฐกถายํ วุตฺตเมวาติฯ
Idāni avisesena cittasamuṭṭhānasaddassa sotaviññāṇārammaṇatā pāḷiyaṃ vuttāti vitakkavipphārasaddo na sotaviññeyyoti mahāaṭṭhakathāvādassa pāḷiyā virodhaṃ dassetuṃ ‘‘cittasamuṭṭhāna’’ntiādi vuttaṃ. Evaṃ saṅgahakārassa adhippāye ṭhatvā mahāaṭṭhakathāvādassa paṭisedhetabbataṃ dassetvā idāni attano adhippāye ṭhatvā taṃ pariharituṃ ‘‘mahāaṭṭhakathāyaṃ panā’’tiādimāha. Saṅghaṭṭanākārena pavattānaṃ bhūtānaṃ saddassa nissayabhāvato saṅghaṭṭanena saheva saddo uppajjati. Tappaccayabhāvoti upādinnakaghaṭṭanassa paccayabhāvo. Cittajapathavīdhātuyā upādinnakaghaṭṭane paccayo bhavituṃ samattho cittasamuṭṭhānamahābhūtānaṃ eko ākāraviseso atthi. Tadākārattā hi tesaṃ pathavīdhātu upādinnakaṃ ghaṭṭetīti imamatthaṃ vuttānusārena veditabbattā ‘‘vuttanayeneva veditabbo’’ti vatvā tameva vuttanayaṃ ‘‘tabbikārāna’’ntiādinā vibhāveti. Tattha aññamaññassa paccayabhāvo tappaccayabhāvo vuttoti attho. Aññampi sabbaṃ vidhānanti ‘‘na cittasamuṭṭhānāti etena paramatthato abhāvaṃ dassetī’’tiādinā attanā vuttavidhānaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana vuttavidhānaṃ ‘‘heṭṭhā vuttanayeneva veditabba’’nti aṭṭhakathāyaṃ vuttamevāti.
อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส เทสนฺตเร ปารมฺปริเยน อุปฺปาทนํ เทสนฺตรุปฺปาทนปรมฺปรตาฯ ลทฺธาเสวเนนาติ ลทฺธปุพฺพาภิสงฺขาเรนฯ จิเตฺตเนวาติ ปฐมจิเตฺตเนวฯ ‘‘สตฺต ชวนานิ สตฺต อกฺขรานิ นิพฺพเตฺตนฺตีติ วาทํ ปฎิกฺขิปิตฺวา เอกชวนวารปริยาปนฺนานิ จิตฺตานิ เอกมกฺขรํ นิพฺพเตฺตนฺตี’’ติ วทนฺติฯ กิญฺจาปิ ปฐมจิเตฺตนปิ ฆฎฺฎนา นิปฺผชฺชติ, เอกเสฺสว ปน พหุโส ปวตฺตเนน อตฺถิ โกจิ วิเสโสติ ปุริมชวนสมุฎฺฐิตาหิ ฆฎฺฎนาหิ ปฎิลทฺธาเสวเนน สตฺตมชวเนน สมุฎฺฐิตา ฆฎฺฎนา ปริพฺยตฺตมกฺขรํ นิพฺพเตฺตตีติ อุปตฺถมฺภนํ นตฺถีติ น สกฺกา วตฺตุํฯ ลทฺธาภิสงฺขาเรน ปน ปฐมจิเตฺตนปิ ฆฎฺฎนา พลวตี โหตีติ อฎฺฐกถายํ ‘‘อุปตฺถมฺภนกิจฺจํ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ สิยา, สพฺพเมตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํฯ
Attano attano paccayuppannassa desantare pārampariyena uppādanaṃ desantaruppādanaparamparatā. Laddhāsevanenāti laddhapubbābhisaṅkhārena. Cittenevāti paṭhamacitteneva. ‘‘Satta javanāni satta akkharāni nibbattentīti vādaṃ paṭikkhipitvā ekajavanavārapariyāpannāni cittāni ekamakkharaṃ nibbattentī’’ti vadanti. Kiñcāpi paṭhamacittenapi ghaṭṭanā nipphajjati, ekasseva pana bahuso pavattanena atthi koci visesoti purimajavanasamuṭṭhitāhi ghaṭṭanāhi paṭiladdhāsevanena sattamajavanena samuṭṭhitā ghaṭṭanā paribyattamakkharaṃ nibbattetīti upatthambhanaṃ natthīti na sakkā vattuṃ. Laddhābhisaṅkhārena pana paṭhamacittenapi ghaṭṭanā balavatī hotīti aṭṭhakathāyaṃ ‘‘upatthambhanakiccaṃ natthī’’ti vuttaṃ siyā, sabbametaṃ vīmaṃsitvā gahetabbaṃ.
วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ฎีกา • Tīkā / อภิธมฺมปิฎก (ฎีกา) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / ธมฺมสงฺคณี-มูลฎีกา • Dhammasaṅgaṇī-mūlaṭīkā / วจีกมฺมทฺวารกถาวณฺณนา • Vacīkammadvārakathāvaṇṇanā
