| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
५. वड्ढत्थेरगाथावण्णना
5. Vaḍḍhattheragāthāvaṇṇanā
साधू हीतिआदिका आयस्मतो वड्ढत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयानि पुञ्ञानि उपचिनन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे भारुकच्छनगरे गहपतिकुले निब्बत्तित्वा वड्ढोति लद्धनामो अनुपुब्बेन वड्ढति। अथस्स माता संसारे सञ्जातसंवेगा पुत्तं ञातीनं निय्यादेत्वा भिक्खुनीनं सन्तिके पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्ती अरहत्तं पापुणित्वा अपरेन समयेन पुत्तम्पि विञ्ञुतं पत्तं वेळुदन्तत्थेरस्स सन्तिके पब्बाजेसि। सो पब्बजितो बुद्धवचनं उग्गहेत्वा बहुस्सुतो धम्मकथिको हुत्वा गन्थधुरं वहन्तो एकदिवसं ‘‘एकको सन्तरुत्तरोव मातरं पस्सिस्सामी’’ति भिक्खुनुपस्सयं अगमासि। तं दिस्वा माता ‘‘कस्मा त्वं एकको सन्तरुत्तरोव इधागतो’’ति चोदेसि। सो मातरा चोदियमानो ‘‘अयुत्तं मया कत’’न्ति उप्पन्नसंवेगो विहारं गन्त्वा दिवाट्ठाने निसिन्नो विपस्सित्वा अरहत्तं पत्वा मातु ओवादसम्पत्तिपकासनमुखेन अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Sādhūhītiādikā āyasmato vaḍḍhattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayāni puññāni upacinanto imasmiṃ buddhuppāde bhārukacchanagare gahapatikule nibbattitvā vaḍḍhoti laddhanāmo anupubbena vaḍḍhati. Athassa mātā saṃsāre sañjātasaṃvegā puttaṃ ñātīnaṃ niyyādetvā bhikkhunīnaṃ santike pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karontī arahattaṃ pāpuṇitvā aparena samayena puttampi viññutaṃ pattaṃ veḷudantattherassa santike pabbājesi. So pabbajito buddhavacanaṃ uggahetvā bahussuto dhammakathiko hutvā ganthadhuraṃ vahanto ekadivasaṃ ‘‘ekako santaruttarova mātaraṃ passissāmī’’ti bhikkhunupassayaṃ agamāsi. Taṃ disvā mātā ‘‘kasmā tvaṃ ekako santaruttarova idhāgato’’ti codesi. So mātarā codiyamāno ‘‘ayuttaṃ mayā kata’’nti uppannasaṃvego vihāraṃ gantvā divāṭṭhāne nisinno vipassitvā arahattaṃ patvā mātu ovādasampattipakāsanamukhena aññaṃ byākaronto –
३३५.
335.
‘‘साधू हि किर मे माता, पतोदं उपदंसयि।
‘‘Sādhū hi kira me mātā, patodaṃ upadaṃsayi;
यस्साहं वचनं सुत्वा, अनुसिट्ठो जनेत्तिया।
Yassāhaṃ vacanaṃ sutvā, anusiṭṭho janettiyā;
आरद्धवीरियो पहितत्तो, पत्तो सम्बोधिमुत्तमं॥
Āraddhavīriyo pahitatto, patto sambodhimuttamaṃ.
३३६.
336.
‘‘अरहा दक्खिणेय्योम्हि, तेविज्जो अमतद्दसो।
‘‘Arahā dakkhiṇeyyomhi, tevijjo amataddaso;
जेत्वा नमुचिनो सेनं, विहरामि अनासवो॥
Jetvā namucino senaṃ, viharāmi anāsavo.
३३७.
337.
‘‘अज्झत्तञ्च बहिद्धा च, ये मे विज्जिंसु आसवा।
‘‘Ajjhattañca bahiddhā ca, ye me vijjiṃsu āsavā;
सब्बे असेसा उच्छिन्ना, न च उप्पज्जरे पुन॥
Sabbe asesā ucchinnā, na ca uppajjare puna.
३३८.
338.
‘‘विसारदा खो भगिनी, एवमत्थं अभासयि।
‘‘Visāradā kho bhaginī, evamatthaṃ abhāsayi;
अपिहा नून मयिपि, वनथो ते न विज्जति॥
Apihā nūna mayipi, vanatho te na vijjati.
३३९.
339.
‘‘परियन्तकतं दुक्खं, अन्तिमोयं समुस्सयो।
‘‘Pariyantakataṃ dukkhaṃ, antimoyaṃ samussayo;
जातिमरणसंसारो, नत्थि दानि पुनब्भवो’’ति॥ – इमा गाथा अभासि।
Jātimaraṇasaṃsāro, natthi dāni punabbhavo’’ti. – imā gāthā abhāsi;
तत्थ साधू हि किर मे माता, पतोदं उपदंसयीति साधु वत माता मय्हं ओवादसङ्खातं पतोदं दस्सेति, तेन मे वीरियं उत्तेजेन्ती उत्तमङ्गे पञ्ञासीसे विज्झि। यस्साति यस्सा मे मातुया। सम्बोधिन्ति अरहत्तं। अयञ्हेत्थ योजना – जनेत्तिया मे अनुसिट्ठो यस्सा अनुसासनीभूतं वचनं सुत्वा अहं आरद्धवीरियो पहितत्तो विहरन्तो उत्तमं अग्गफलं सम्बोधिं अरहत्तं पत्तो।
Tattha sādhū hi kira me mātā, patodaṃ upadaṃsayīti sādhu vata mātā mayhaṃ ovādasaṅkhātaṃ patodaṃ dasseti, tena me vīriyaṃ uttejentī uttamaṅge paññāsīse vijjhi. Yassāti yassā me mātuyā. Sambodhinti arahattaṃ. Ayañhettha yojanā – janettiyā me anusiṭṭho yassā anusāsanībhūtaṃ vacanaṃ sutvā ahaṃ āraddhavīriyo pahitatto viharanto uttamaṃ aggaphalaṃ sambodhiṃ arahattaṃ patto.
ततो एव आरकत्ता किलेसेहि अरहा पुञ्ञक्खेत्तताय दक्खिणेय्यो दक्खिणारहो अम्हि। पुब्बेनिवासञाणादिविज्जात्तयस्स अधिगतत्ता तेविज्जो निब्बानस्स सच्छिकतत्ता अमतद्दसो नमुचिनो मारस्स सेनं किलेसवाहिनिं बोधिपक्खियसेनाय जिनित्वा तस्स जितत्तायेव अनासवो सुखं विहरामीति।
Tato eva ārakattā kilesehi arahā puññakkhettatāya dakkhiṇeyyo dakkhiṇāraho amhi. Pubbenivāsañāṇādivijjāttayassa adhigatattā tevijjo nibbānassa sacchikatattā amataddaso namucino mārassa senaṃ kilesavāhiniṃ bodhipakkhiyasenāya jinitvā tassa jitattāyeva anāsavo sukhaṃ viharāmīti.
इदानि ‘‘अनासवो’’ति वुत्तमत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘अज्झत्तञ्चा’’ ति गाथमाह। तस्सत्थो – अज्झत्तं अज्झत्तवत्थुका च बहिद्धा बहिद्धवत्थुका च आसवा ये मय्हं अरियमग्गाधिगमतो पुब्बे विज्जिंसु उपलब्भिंसु, ते सब्बे अनवसेसा उच्छिन्ना अरियमग्गेन समुच्छिन्ना पहीना पुन दानि कदाचिपि न च उप्पज्जेय्युं न उप्पज्जिस्सन्तियेवाति।
Idāni ‘‘anāsavo’’ti vuttamatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘ajjhattañcā’’ ti gāthamāha. Tassattho – ajjhattaṃ ajjhattavatthukā ca bahiddhā bahiddhavatthukā ca āsavā ye mayhaṃ ariyamaggādhigamato pubbe vijjiṃsu upalabbhiṃsu, te sabbe anavasesā ucchinnā ariyamaggena samucchinnā pahīnā puna dāni kadācipi na ca uppajjeyyuṃ na uppajjissantiyevāti.
इदानि मातु वचनं अङ्कुसं कत्वा अत्तना अरहत्तस्स अधिगतत्ता मातरं थोमेन्तो ‘‘विसारदा’’ति गाथमाह। तत्थ विसारदा खोति एकंसेन विगतसारज्जा। एवं मातु अत्तनो च अरहत्ताधिगमेन सत्थु ओरसपुत्तभावं उल्लपेन्तो मातरं ‘‘भगिनी’’ति आह। एतमत्थं अभासयीति एतं मम ओवादभूतं अत्थं अभणि। एवं पन मं ओवदन्ती न केवलं विसारदा एव, अथ खो अपिहा नून मयिपि तव पुत्तकेपि अपिहा असन्थवा मञ्ञे, किं वा एतेन परिकप्पनेन? वनथो ते न विज्जति अविज्जादिको वनथो तव सन्ताने नत्थेव, या मं भवक्खये नियोजेसीति अधिप्पायो।
Idāni mātu vacanaṃ aṅkusaṃ katvā attanā arahattassa adhigatattā mātaraṃ thomento ‘‘visāradā’’ti gāthamāha. Tattha visāradā khoti ekaṃsena vigatasārajjā. Evaṃ mātu attano ca arahattādhigamena satthu orasaputtabhāvaṃ ullapento mātaraṃ ‘‘bhaginī’’ti āha. Etamatthaṃ abhāsayīti etaṃ mama ovādabhūtaṃ atthaṃ abhaṇi. Evaṃ pana maṃ ovadantī na kevalaṃ visāradā eva, atha kho apihā nūna mayipi tava puttakepi apihā asanthavā maññe, kiṃ vā etena parikappanena? Vanatho te na vijjati avijjādiko vanatho tava santāne nattheva, yā maṃ bhavakkhaye niyojesīti adhippāyo.
इदानि ‘‘तया नियोजिताकारेनेव मया पटिपन्न’’न्ति दस्सेन्तो ‘‘परियन्तकत’’न्ति ओसानगाथमाह, तस्सत्थो सुविञ्ञेय्योव।
Idāni ‘‘tayā niyojitākāreneva mayā paṭipanna’’nti dassento ‘‘pariyantakata’’nti osānagāthamāha, tassattho suviññeyyova.
वड्ढत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Vaḍḍhattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ५. वड्ढत्थेरगाथा • 5. Vaḍḍhattheragāthā
