| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā |
२. वक्कलित्थेरअपदानवण्णना
2. Vakkalittheraapadānavaṇṇanā
दुतियापदाने इतो सतसहस्सम्हीतिआदिकं आयस्मतो वक्कलित्थेरस्स अपदानं। अयम्पि थेरो पुरिमजिनवरेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे विवट्टूपनिस्सयानि पुञ्ञानि उपचिनन्तो पदुमुत्तरस्स भगवतो काले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तो विञ्ञुतं पत्तो सत्थु सन्तिकं गच्छन्तेहि उपासकेहि सद्धिं विहारं गन्त्वा परिसपरियन्ते ठितो धम्मं सुणन्तो सत्थारा एकं भिक्खुं सद्धाधिमुत्तानं अग्गट्ठाने ठपितं दिस्वा सयम्पि तं ठानन्तरं पत्थेन्तो सत्ताहं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा पणिधानं अकासि। सत्था तस्स अनन्तरायं दिस्वा ब्याकरि।
Dutiyāpadāne ito satasahassamhītiādikaṃ āyasmato vakkalittherassa apadānaṃ. Ayampi thero purimajinavaresu katādhikāro tattha tattha bhave vivaṭṭūpanissayāni puññāni upacinanto padumuttarassa bhagavato kāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbatto viññutaṃ patto satthu santikaṃ gacchantehi upāsakehi saddhiṃ vihāraṃ gantvā parisapariyante ṭhito dhammaṃ suṇanto satthārā ekaṃ bhikkhuṃ saddhādhimuttānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapitaṃ disvā sayampi taṃ ṭhānantaraṃ patthento sattāhaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā paṇidhānaṃ akāsi. Satthā tassa anantarāyaṃ disvā byākari.
सो यावजीवं कुसलं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं भगवतो काले सावत्थियं ब्राह्मणकुले निब्बत्ति, तस्स वक्कलीति नामं करिंसु। तत्थ कलीति अपराधतिलकाळकादिदोसस्स अधिवचनं। निद्धन्तसुवण्णपिण्डसदिसताय अपगतो ब्यपगतो कलि दोसो अस्साति व-कारागमं कत्वा वक्कलीति वुच्चति। सो वुद्धिप्पत्तो तयो वेदे उग्गण्हित्वा ब्राह्मणसिप्पेसु निप्फत्तिं गतो, सत्थारं दिस्वा रूपकायसम्पत्तिदस्सनेन अतित्तो सत्थारा सद्धिंयेव विचरति। ‘‘अगारमज्झे वसन्तो निच्चकालं सत्थु दस्सनं न लभिस्सामी’’ति सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा ठपेत्वा भोजनकालं सरीरकिच्चकालञ्च सेसकाले यत्थ ठितेन सक्का दसबलं पस्सितुं, तत्थ ठितो अञ्ञं किच्चं पहाय भगवन्तं ओलोकेन्तोयेव विहरति। सत्था तस्स ञाणपरिपाकं आगमेन्तो बहुकालं तस्मिं रूपदस्सनेनेव विचरन्ते किञ्चि अवत्वा पुनेकदिवसं – ‘‘किं ते, वक्कलि, इमिना पूतिकायेन दिट्ठेन? यो खो, वक्कलि, धम्मं पस्सति, सो मं पस्सति; यो मं पस्सति, सो धम्मं पस्सति। धम्मञ्हि, वक्कलि, पस्सन्तो मं पस्सती’’ति (सं॰ नि॰ ३.८७) आह। सत्थरि एवं वदन्तेपि थेरो सत्थु दस्सनं पहाय अञ्ञत्थ गन्तुं न सक्कोति। ततो सत्था, ‘‘नायं भिक्खु संवेगं अलभित्वा बुज्झिस्सती’’ति वस्सूपनायिकदिवसे – ‘‘अपेहि, वक्कली’’ति थेरं पणामेसि। सो सत्थारा पणामितो सत्थु सम्मुखे ठातुं असक्कोन्तो – ‘‘किं मय्हं जीवितेन, योहं सत्थारं दट्ठुं न लभामी’’ति गिज्झकूटे पब्बते पपातट्ठानं अभिरुहि? सत्था तस्स तं पवत्तिं ञत्वा – ‘‘अयं भिक्खु मम सन्तिका अस्सासं अलभन्तो मग्गफलानं उपनिस्सयं नासेय्या’’ति अत्तानं दस्सेत्वा ओभासं विस्सज्जेन्तो –
So yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ bhagavato kāle sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatti, tassa vakkalīti nāmaṃ kariṃsu. Tattha kalīti aparādhatilakāḷakādidosassa adhivacanaṃ. Niddhantasuvaṇṇapiṇḍasadisatāya apagato byapagato kali doso assāti va-kārāgamaṃ katvā vakkalīti vuccati. So vuddhippatto tayo vede uggaṇhitvā brāhmaṇasippesu nipphattiṃ gato, satthāraṃ disvā rūpakāyasampattidassanena atitto satthārā saddhiṃyeva vicarati. ‘‘Agāramajjhe vasanto niccakālaṃ satthu dassanaṃ na labhissāmī’’ti satthu santike pabbajitvā ṭhapetvā bhojanakālaṃ sarīrakiccakālañca sesakāle yattha ṭhitena sakkā dasabalaṃ passituṃ, tattha ṭhito aññaṃ kiccaṃ pahāya bhagavantaṃ olokentoyeva viharati. Satthā tassa ñāṇaparipākaṃ āgamento bahukālaṃ tasmiṃ rūpadassaneneva vicarante kiñci avatvā punekadivasaṃ – ‘‘kiṃ te, vakkali, iminā pūtikāyena diṭṭhena? Yo kho, vakkali, dhammaṃ passati, so maṃ passati; yo maṃ passati, so dhammaṃ passati. Dhammañhi, vakkali, passanto maṃ passatī’’ti (saṃ. ni. 3.87) āha. Satthari evaṃ vadantepi thero satthu dassanaṃ pahāya aññattha gantuṃ na sakkoti. Tato satthā, ‘‘nāyaṃ bhikkhu saṃvegaṃ alabhitvā bujjhissatī’’ti vassūpanāyikadivase – ‘‘apehi, vakkalī’’ti theraṃ paṇāmesi. So satthārā paṇāmito satthu sammukhe ṭhātuṃ asakkonto – ‘‘kiṃ mayhaṃ jīvitena, yohaṃ satthāraṃ daṭṭhuṃ na labhāmī’’ti gijjhakūṭe pabbate papātaṭṭhānaṃ abhiruhi? Satthā tassa taṃ pavattiṃ ñatvā – ‘‘ayaṃ bhikkhu mama santikā assāsaṃ alabhanto maggaphalānaṃ upanissayaṃ nāseyyā’’ti attānaṃ dassetvā obhāsaṃ vissajjento –
‘‘पामोज्जबहुलो भिक्खु, पसन्नो बुद्धसासने।
‘‘Pāmojjabahulo bhikkhu, pasanno buddhasāsane;
अधिगच्छे पदं सन्तं, सङ्खारूपसमं सुख’’न्ति॥ (ध॰ प॰ ३८१) –
Adhigacche padaṃ santaṃ, saṅkhārūpasamaṃ sukha’’nti. (dha. pa. 381) –
गाथं वत्वा ‘‘एहि, वक्कली’’ति (ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.३८१) हत्थं पसारेसि। थेरो ‘‘दसबलो मे दिट्ठो, ‘एही’ति अव्हायनम्पि लद्ध’’न्ति बलवपीतिसोमनस्सं उप्पादेत्वा ‘‘कुतो गच्छामी’’ति अत्तनो गमनभावं अजानित्वाव सत्थु सम्मुखे आकासे पक्खन्दित्वा पठमेन पादेन पब्बते ठितोयेव सत्थारा वुत्तगाथायो आवज्जेन्तो आकासेयेव पीतिं विक्खम्भेत्वा सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणीति अङ्गुत्तरट्ठकथायं (अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.२०८) धम्मपदवण्णनायञ्च (ध॰ प॰ अट्ठ॰ २.३८१ वक्कलित्थेरवत्थु) आगतं।
Gāthaṃ vatvā ‘‘ehi, vakkalī’’ti (dha. pa. aṭṭha. 2.381) hatthaṃ pasāresi. Thero ‘‘dasabalo me diṭṭho, ‘ehī’ti avhāyanampi laddha’’nti balavapītisomanassaṃ uppādetvā ‘‘kuto gacchāmī’’ti attano gamanabhāvaṃ ajānitvāva satthu sammukhe ākāse pakkhanditvā paṭhamena pādena pabbate ṭhitoyeva satthārā vuttagāthāyo āvajjento ākāseyeva pītiṃ vikkhambhetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇīti aṅguttaraṭṭhakathāyaṃ (a. ni. aṭṭha. 1.1.208) dhammapadavaṇṇanāyañca (dha. pa. aṭṭha. 2.381 vakkalittheravatthu) āgataṃ.
इध पन एवं वेदितब्बं – ‘‘किं ते, वक्कली’’तिआदिना सत्थारा ओवदितो गिज्झकूटे विहरन्तो विपस्सनं पट्ठपेसि, तस्स सद्धाय बलवभावतो एव विपस्सना वीथिं न ओतरति? भगवा तं ञत्वा कम्मट्ठानं सोधेत्वा अदासि। सो पुन विपस्सनं मत्थकं पापेतुं नासक्खियेव। अथस्स आहारवेकल्लेन वाताबाधो उप्पज्जि, तं वाताबाधेन पीळियमानं ञत्वा भगवा तत्थ गन्त्वा पुच्छन्तो –
Idha pana evaṃ veditabbaṃ – ‘‘kiṃ te, vakkalī’’tiādinā satthārā ovadito gijjhakūṭe viharanto vipassanaṃ paṭṭhapesi, tassa saddhāya balavabhāvato eva vipassanā vīthiṃ na otarati? Bhagavā taṃ ñatvā kammaṭṭhānaṃ sodhetvā adāsi. So puna vipassanaṃ matthakaṃ pāpetuṃ nāsakkhiyeva. Athassa āhāravekallena vātābādho uppajji, taṃ vātābādhena pīḷiyamānaṃ ñatvā bhagavā tattha gantvā pucchanto –
‘‘वातरोगाभिनीतो त्वं, विहरं कानने वने।
‘‘Vātarogābhinīto tvaṃ, viharaṃ kānane vane;
पविद्धगोचरे लूखे, कथं भिक्खु करिस्ससी’’ति॥ (थेरगा॰ ३५०) –
Paviddhagocare lūkhe, kathaṃ bhikkhu karissasī’’ti. (theragā. 350) –
आह। तं सुत्वा थेरो –
Āha. Taṃ sutvā thero –
‘‘पीतिसुखेन विपुलेन, फरमानो समुस्सयं।
‘‘Pītisukhena vipulena, pharamāno samussayaṃ;
लूखम्पि अभिसम्भोन्तो, विहरिस्सामि कानने॥
Lūkhampi abhisambhonto, viharissāmi kānane.
‘‘भावेन्तो सतिपट्ठाने, इन्द्रियानि बलानि च।
‘‘Bhāvento satipaṭṭhāne, indriyāni balāni ca;
बोज्झङ्गानि च भावेन्तो, विहरिस्सामि कानने॥
Bojjhaṅgāni ca bhāvento, viharissāmi kānane.
‘‘आरद्धवीरिये पहितत्ते, निच्चं दळ्हपरक्कमे।
‘‘Āraddhavīriye pahitatte, niccaṃ daḷhaparakkame;
समग्गे सहिते दिस्वा, विहरिस्सामि कानने॥
Samagge sahite disvā, viharissāmi kānane.
‘‘अनुस्सरन्तो सम्बुद्धं, अग्गं दन्तं समाहितं।
‘‘Anussaranto sambuddhaṃ, aggaṃ dantaṃ samāhitaṃ;
अतन्दितो रत्तिन्दिवं, विहरिस्सामि कानने’’ति॥ (थेरगा॰ ३५१-३५४) –
Atandito rattindivaṃ, viharissāmi kānane’’ti. (theragā. 351-354) –
चतस्सो गाथायो अभासि। तासं अत्थो थेरगाथावण्णनायं (थेरगा॰ अट्ठ॰ २.३५१-३५४) वुत्तोयेव। एवं थेरो विपस्सनं उस्सुक्कापेत्वा अरहत्तं पापुणि।
Catasso gāthāyo abhāsi. Tāsaṃ attho theragāthāvaṇṇanāyaṃ (theragā. aṭṭha. 2.351-354) vuttoyeva. Evaṃ thero vipassanaṃ ussukkāpetvā arahattaṃ pāpuṇi.
२८. सो अरहत्तं पत्वा अत्तनो पुब्बकम्मं सरित्वा सोमनस्सजातो पुब्बचरितापदानं पकासेन्तो इतो सतसहस्सम्हीतिआदिमाह। तत्थ इतोति ककुसन्धादीनं उप्पन्नभद्दकप्पतो हेट्ठा कप्पसतसहस्समत्थकेति अत्थो।
28. So arahattaṃ patvā attano pubbakammaṃ saritvā somanassajāto pubbacaritāpadānaṃ pakāsento ito satasahassamhītiādimāha. Tattha itoti kakusandhādīnaṃ uppannabhaddakappato heṭṭhā kappasatasahassamatthaketi attho.
२९. पदुमाकारवदनोति सुपुप्फितपदुमसस्सिरीकमुखो। पदुमपत्तक्खोति सेतपदुमपुप्फपण्णसदिसअक्खीति अत्थो।
29.Padumākāravadanoti supupphitapadumasassirīkamukho. Padumapattakkhoti setapadumapupphapaṇṇasadisaakkhīti attho.
३०. पदुमुत्तरगन्धोवाति पदुमगन्धमुखोति अत्थो।
30.Padumuttaragandhovāti padumagandhamukhoti attho.
३१. अन्धानं नयनूपमोति चक्खुविरहितानं सत्तानं नयनसदिसो, धम्मदेसनाय सब्बसत्तानं पञ्ञाचक्खादिचक्खुदायकोति अत्थो। सन्तवेसोति सन्तसभावो सन्तइरियापथो। गुणनिधीति गुणानं निधि, सब्बगुणगणानं निधानट्ठानभूतोति अत्थो। करुणामतिआकरोति साधूनं चित्तकम्पनसङ्खाताय करुणाय च अत्थानत्थमिननपरिच्छिन्नमतिया च आकरो आधारभूतो।
31.Andhānaṃnayanūpamoti cakkhuvirahitānaṃ sattānaṃ nayanasadiso, dhammadesanāya sabbasattānaṃ paññācakkhādicakkhudāyakoti attho. Santavesoti santasabhāvo santairiyāpatho. Guṇanidhīti guṇānaṃ nidhi, sabbaguṇagaṇānaṃ nidhānaṭṭhānabhūtoti attho. Karuṇāmatiākaroti sādhūnaṃ cittakampanasaṅkhātāya karuṇāya ca atthānatthaminanaparicchinnamatiyā ca ākaro ādhārabhūto.
३२. ब्रह्मासुरसुरच्चितोति ब्रह्मेहि च असुरेहि च देवेहि च अच्चितो पूजितोति अत्थो।
32.Brahmāsurasuraccitoti brahmehi ca asurehi ca devehi ca accito pūjitoti attho.
३३. मधुरेन रुतेन चाति करवीकरुतमधुरेन सद्देन सकलं जनं रञ्जयन्तीति सम्बन्धो। सन्थवी सावकं सकन्ति अत्तनो सावकं मधुरधम्मदेसनाय सन्थवी, थुतिं अकासीति अत्थो।
33.Madhurena rutena cāti karavīkarutamadhurena saddena sakalaṃ janaṃ rañjayantīti sambandho. Santhavī sāvakaṃ sakanti attano sāvakaṃ madhuradhammadesanāya santhavī, thutiṃ akāsīti attho.
३४. सद्धाधिमुत्तोति सद्दहनसद्धाय सासने अधिमुत्तो पतिट्ठितोति अत्थो। मम दस्सनलालसोति मय्हं दस्सने ब्यावटो तप्परो।
34.Saddhādhimuttoti saddahanasaddhāya sāsane adhimutto patiṭṭhitoti attho. Mama dassanalālasoti mayhaṃ dassane byāvaṭo tapparo.
३५. तं ठानमभिरोचयिन्ति तं सद्धाधिमुत्तट्ठानन्तरं अभिरोचयिं, इच्छिं पत्थेसिन्ति अत्थो।
35.Taṃṭhānamabhirocayinti taṃ saddhādhimuttaṭṭhānantaraṃ abhirocayiṃ, icchiṃ patthesinti attho.
४०. पीतमट्ठनिवासनन्ति सिलिट्ठसुवण्णवण्णवत्थे निवत्थन्ति अत्थो। हेमयञ्ञोपचितङ्गन्ति सुवण्णपामङ्गलग्गितगत्तन्ति अत्थो।
40.Pītamaṭṭhanivāsananti siliṭṭhasuvaṇṇavaṇṇavatthe nivatthanti attho. Hemayaññopacitaṅganti suvaṇṇapāmaṅgalaggitagattanti attho.
४७-४८. नोनीतसुखुमालं मन्ति नवनीतमिव मुदुतलुणहत्थपादं। जातपल्लवकोमलन्ति असोकपल्लवपत्तकोमलमिव मुदुकन्ति अत्थो। पिसाचीभयतज्जिताति तदा एवंभूतं कुमारं मं अञ्ञा पिसाची एका रक्खसी भयेन तज्जेसि भिंसापेसीति अत्थो। तदा महेसिस्स सम्मासम्बुद्धस्स पादमूले मं सायेसुं निपज्जापेसुं। दीनमानसा भीतचित्ता मम मातापितरो इमं दारकं ते ददाम, इमस्स सरणं पतिट्ठा होतु नाथ नायकाति सम्बन्धो।
47-48.Nonītasukhumālaṃ manti navanītamiva mudutaluṇahatthapādaṃ. Jātapallavakomalanti asokapallavapattakomalamiva mudukanti attho. Pisācībhayatajjitāti tadā evaṃbhūtaṃ kumāraṃ maṃ aññā pisācī ekā rakkhasī bhayena tajjesi bhiṃsāpesīti attho. Tadā mahesissa sammāsambuddhassa pādamūle maṃ sāyesuṃ nipajjāpesuṃ. Dīnamānasā bhītacittā mama mātāpitaro imaṃ dārakaṃ te dadāma, imassa saraṇaṃ patiṭṭhā hotu nātha nāyakāti sambandho.
४९. तदा पटिग्गहि सो मन्ति सो भगवा तदा तस्मिं मम मातुया दिन्नकाले जालिना जालयुत्तेन सङ्खालकेन चक्कलक्खणादीहि लक्खितेन मुदुकोमलपाणिना मुदुकेन विसुद्धेन हत्थतलेन मं अग्गहेसीति अत्थो।
49.Tadā paṭiggahi so manti so bhagavā tadā tasmiṃ mama mātuyā dinnakāle jālinā jālayuttena saṅkhālakena cakkalakkhaṇādīhi lakkhitena mudukomalapāṇinā mudukena visuddhena hatthatalena maṃ aggahesīti attho.
५२. सब्बपारमिसम्भूतन्ति सब्बेहि दानपारमितादीहि सम्भूतं जातं। नीलक्खिनयनं वरं पुञ्ञसम्भारजं उत्तमनीलअक्खिवन्तं। सब्बसुभाकिण्णं सब्बेन सुभेन वण्णेन सण्ठानेन आकिण्णं गहनीभूतं रूपं भगवतो हत्थपादसीसादिरूपं दिस्वाति अत्थो, तित्तिं अपत्तो विहरामि अहन्ति सम्बन्धो।
52.Sabbapāramisambhūtanti sabbehi dānapāramitādīhi sambhūtaṃ jātaṃ. Nīlakkhinayanaṃ varaṃ puññasambhārajaṃ uttamanīlaakkhivantaṃ. Sabbasubhākiṇṇaṃ sabbena subhena vaṇṇena saṇṭhānena ākiṇṇaṃ gahanībhūtaṃ rūpaṃ bhagavato hatthapādasīsādirūpaṃ disvāti attho, tittiṃ apatto viharāmi ahanti sambandho.
६१. तदा मं चरणन्तगोति तस्मिं मय्हं अरहत्तं पत्तकाले सीलादिपन्नरसन्नं चरणधम्मानं अन्तगो, परियोसानप्पत्तो परिपूरकारीति अत्थो। ‘‘मरणन्तगो’’तिपि पाठो। तस्स मरणस्स अन्तं निब्बानं पत्तोति अत्थो। सद्धाधिमुत्तानं अग्गं पञ्ञपेसीति सम्बन्धो। अथ सत्था भिक्खुसङ्घमज्झे निसिन्नो ‘‘एतदग्गं, भिक्खवे, मम सावकानं सद्धाधिमुत्तानं यदिदं, वक्कली’’ति (अ॰ नि॰ १.१९८, २०८) मं एतदग्गट्ठाने ठपेसीति वुत्तं होति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेवाति।
61.Tadā maṃ caraṇantagoti tasmiṃ mayhaṃ arahattaṃ pattakāle sīlādipannarasannaṃ caraṇadhammānaṃ antago, pariyosānappatto paripūrakārīti attho. ‘‘Maraṇantago’’tipi pāṭho. Tassa maraṇassa antaṃ nibbānaṃ pattoti attho. Saddhādhimuttānaṃ aggaṃ paññapesīti sambandho. Atha satthā bhikkhusaṅghamajjhe nisinno ‘‘etadaggaṃ, bhikkhave, mama sāvakānaṃ saddhādhimuttānaṃ yadidaṃ, vakkalī’’ti (a. ni. 1.198, 208) maṃ etadaggaṭṭhāne ṭhapesīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ suviññeyyamevāti.
वक्कलित्थेरअपदानवण्णना समत्ता।
Vakkalittheraapadānavaṇṇanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / २. वक्कलित्थेरअपदानं • 2. Vakkalittheraapadānaṃ
