| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५७] ७. वानरिन्दजातकवण्णना
[57] 7. Vānarindajātakavaṇṇanā
यस्सेते चतुरो धम्माति इदं सत्था वेळुवने विहरन्तो देवदत्तस्स वधाय परिसक्कनं आरब्भ कथेसि। तस्मिञ्हि समये सत्था ‘‘देवदत्तो वधाय परिसक्कती’’ति सुत्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव देवदत्तो मय्हं वधाय परिसक्कति, पुब्बेपि परिसक्कियेव, तासमत्तम्पि पन कातुं नासक्खी’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yassetecaturo dhammāti idaṃ satthā veḷuvane viharanto devadattassa vadhāya parisakkanaṃ ārabbha kathesi. Tasmiñhi samaye satthā ‘‘devadatto vadhāya parisakkatī’’ti sutvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva devadatto mayhaṃ vadhāya parisakkati, pubbepi parisakkiyeva, tāsamattampi pana kātuṃ nāsakkhī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो कपियोनियं निब्बत्तित्वा वुड्ढिमन्वाय अस्सपोतकप्पमाणो थामसम्पन्नो एकचरो हुत्वा नदीतीरे विहरति। तस्सा पन नदिया वेमज्झे एको दीपको नानप्पकारेहि अम्बपनसादीहि फलरुक्खेहि सम्पन्नो। बोधिसत्तो नागबलो थामसम्पन्नो नदिया ओरिमतीरतो उप्पतित्वा दीपकस्स ओरतो नदीमज्झे एको पिट्ठिपासाणो अत्थि, तस्मिं निपतति, ततो उप्पतित्वा तस्मिं दीपके पतति। तत्थ नानप्पकारानि फलानि खादित्वा सायं तेनेव उपायेन पच्चागन्त्वा अत्तनो वसनट्ठाने वसित्वा पुनदिवसेपि तथेव करोति। इमिना नियामेन तत्थ वासं कप्पेति।
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto kapiyoniyaṃ nibbattitvā vuḍḍhimanvāya assapotakappamāṇo thāmasampanno ekacaro hutvā nadītīre viharati. Tassā pana nadiyā vemajjhe eko dīpako nānappakārehi ambapanasādīhi phalarukkhehi sampanno. Bodhisatto nāgabalo thāmasampanno nadiyā orimatīrato uppatitvā dīpakassa orato nadīmajjhe eko piṭṭhipāsāṇo atthi, tasmiṃ nipatati, tato uppatitvā tasmiṃ dīpake patati. Tattha nānappakārāni phalāni khāditvā sāyaṃ teneva upāyena paccāgantvā attano vasanaṭṭhāne vasitvā punadivasepi tatheva karoti. Iminā niyāmena tattha vāsaṃ kappeti.
तस्मिं पन काले एको कुम्भीलो सपजापतिको तस्सा नदिया वसति। तस्स भरिया बोधिसत्तं अपरापरं गच्छन्तं दिस्वा बोधिसत्तस्स हदयमंसे दोहळं उप्पादेत्वा कुम्भीलं आह – ‘‘मय्हं खो, अय्य, इमस्स वानरिन्दस्स हदयमंसे दोहळो उप्पन्नो’’ति। कुम्भीलो ‘‘साधु, भद्दे, लच्छसी’’ति वत्वा ‘‘अज्ज तं सायं दीपकतो आगच्छन्तमेव गण्हिस्सामी’’ति गन्त्वा पिट्ठिपासाणे निपज्जि।
Tasmiṃ pana kāle eko kumbhīlo sapajāpatiko tassā nadiyā vasati. Tassa bhariyā bodhisattaṃ aparāparaṃ gacchantaṃ disvā bodhisattassa hadayamaṃse dohaḷaṃ uppādetvā kumbhīlaṃ āha – ‘‘mayhaṃ kho, ayya, imassa vānarindassa hadayamaṃse dohaḷo uppanno’’ti. Kumbhīlo ‘‘sādhu, bhadde, lacchasī’’ti vatvā ‘‘ajja taṃ sāyaṃ dīpakato āgacchantameva gaṇhissāmī’’ti gantvā piṭṭhipāsāṇe nipajji.
बोधिसत्तो दिवसं चरित्वा सायन्हसमये दीपके ठितोव पासाणं ओलोकेत्वा – ‘‘अयं पासाणो इदानि उच्चतरो खायति, किं नु खो कारण’’न्ति चिन्तेसि। तस्स किर उदकप्पमाणञ्च पासाणप्पमाणञ्च सुववत्थापितमेव होति। तेनस्स एतदहोसि ‘‘अज्ज इमिस्सा नदिया उदकं नेव हायति, न च वड्ढति, अथ च पनायं पासाणो महा हुत्वा पञ्ञायति, कच्चि नु खो एत्थ मय्हं गहणत्थाय कुम्भीलो निपन्नो’’ति। सो ‘‘वीमंसामि ताव न’’न्ति तत्थेव ठत्वा पासाणेन सद्धिं कथेन्तो विय ‘‘भो पासाणा’’ति वत्वा पटिवचनं अलभन्तो यावततियं ‘‘भो पासाणा’’ति आह। पासाणो किं पटिवचनं दस्सति। पुनपि वानरो ‘‘किं भो पासाण, अज्ज मय्हं पटिवचनं न देसी’’ति आह। कुम्भीलो ‘‘अद्धा अञ्ञेसु दिवसेसु अयं पासाणो वानरिन्दस्स पटिवचनं अदासि, दस्सामि दानिस्स पटिवचन’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘किं, भो वानरिन्दा’’ति आह। ‘‘कोसि त्व’’न्ति? ‘‘अहं कुम्भीलो’’ति। ‘‘किमत्थं एत्थ निपन्नोसी’’ति? ‘‘तव हदयमंसं पत्थयमानो’’ति। बोधिसत्तो चिन्तेसि ‘‘अञ्ञो मे गमनमग्गो नत्थि, अज्ज मया एस कुम्भीलो वञ्चेतब्बो’’ति। अथ नं एवमाह ‘‘सम्म कुम्भील, अहं अत्तानं तुय्हं परिच्चजिस्सामि, त्वं मुखं विवरित्वा मं तव सन्तिकं आगतकाले गण्हाही’’ति। कुम्भीलानञ्हि मुखे विवटे अक्खीनि निम्मीलन्ति। सो तं कारणं असल्लक्खेत्वा मुखं विवरि, अथस्स अक्खीनि पिथीयिंसु। सो मुखं विवरित्वा अक्खीनि निम्मीलेत्वा निपज्जि। बोधिसत्तो तथाभावं ञत्वा दीपका उप्पतितो गन्त्वा कुम्भीलस्स मत्थके अक्कमित्वा ततो उप्पतितो विज्जुलता विय विज्जोतमानो परतीरे अट्ठासि।
Bodhisatto divasaṃ caritvā sāyanhasamaye dīpake ṭhitova pāsāṇaṃ oloketvā – ‘‘ayaṃ pāsāṇo idāni uccataro khāyati, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti cintesi. Tassa kira udakappamāṇañca pāsāṇappamāṇañca suvavatthāpitameva hoti. Tenassa etadahosi ‘‘ajja imissā nadiyā udakaṃ neva hāyati, na ca vaḍḍhati, atha ca panāyaṃ pāsāṇo mahā hutvā paññāyati, kacci nu kho ettha mayhaṃ gahaṇatthāya kumbhīlo nipanno’’ti. So ‘‘vīmaṃsāmi tāva na’’nti tattheva ṭhatvā pāsāṇena saddhiṃ kathento viya ‘‘bho pāsāṇā’’ti vatvā paṭivacanaṃ alabhanto yāvatatiyaṃ ‘‘bho pāsāṇā’’ti āha. Pāsāṇo kiṃ paṭivacanaṃ dassati. Punapi vānaro ‘‘kiṃ bho pāsāṇa, ajja mayhaṃ paṭivacanaṃ na desī’’ti āha. Kumbhīlo ‘‘addhā aññesu divasesu ayaṃ pāsāṇo vānarindassa paṭivacanaṃ adāsi, dassāmi dānissa paṭivacana’’nti cintetvā ‘‘kiṃ, bho vānarindā’’ti āha. ‘‘Kosi tva’’nti? ‘‘Ahaṃ kumbhīlo’’ti. ‘‘Kimatthaṃ ettha nipannosī’’ti? ‘‘Tava hadayamaṃsaṃ patthayamāno’’ti. Bodhisatto cintesi ‘‘añño me gamanamaggo natthi, ajja mayā esa kumbhīlo vañcetabbo’’ti. Atha naṃ evamāha ‘‘samma kumbhīla, ahaṃ attānaṃ tuyhaṃ pariccajissāmi, tvaṃ mukhaṃ vivaritvā maṃ tava santikaṃ āgatakāle gaṇhāhī’’ti. Kumbhīlānañhi mukhe vivaṭe akkhīni nimmīlanti. So taṃ kāraṇaṃ asallakkhetvā mukhaṃ vivari, athassa akkhīni pithīyiṃsu. So mukhaṃ vivaritvā akkhīni nimmīletvā nipajji. Bodhisatto tathābhāvaṃ ñatvā dīpakā uppatito gantvā kumbhīlassa matthake akkamitvā tato uppatito vijjulatā viya vijjotamāno paratīre aṭṭhāsi.
कुम्भीलो तं अच्छरियं दिस्वा ‘‘इमिना वानरिन्देन अतिअच्छेरकं कत’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘भो वानरिन्द, इमस्मिं लोके चतूहि धम्मेहि समन्नागतो पुग्गलो पच्चामित्ते अधिभवति। ते सब्बेपि तुय्हं अब्भन्तरे अत्थि मञ्ञे’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Kumbhīlo taṃ acchariyaṃ disvā ‘‘iminā vānarindena atiaccherakaṃ kata’’nti cintetvā ‘‘bho vānarinda, imasmiṃ loke catūhi dhammehi samannāgato puggalo paccāmitte adhibhavati. Te sabbepi tuyhaṃ abbhantare atthi maññe’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
५७.
57.
‘‘यस्सेते चतुरो धम्मा, वानरिन्द यथा तव।
‘‘Yassete caturo dhammā, vānarinda yathā tava;
सच्चं धम्मो धिति चागो, दिट्ठं सो अतिवत्तती’’ति॥
Saccaṃ dhammo dhiti cāgo, diṭṭhaṃ so ativattatī’’ti.
तत्थ यस्साति यस्स कस्सचि पुग्गलस्स। एतेति इदानि वत्तब्बे पच्चक्खतो निद्दिसति। चतुरो धम्माति चत्तारो गुणा। सच्चन्ति वचीसच्चं, ‘‘मम सन्तिकं आगमिस्सामी’’ति वत्वा मुसावादं अकत्वा आगतोयेवाति एतं ते वचीसच्चं। धम्मोति विचारणपञ्ञा, ‘‘एवं कते इदं नाम भविस्सती’’ति एसा ते विचारणपञ्ञा अत्थि। धितीति अब्बोच्छिन्नं वीरियं वुच्चति, एतम्पि ते अत्थि। चागोति अत्तपरिच्चागो, त्वं अत्तानं परिच्चजित्वा मम सन्तिकं आगतो। यं पनाहं गण्हितुं नासक्खिं, मय्हमेवेस दोसो। दिट्ठन्ति पच्चामित्तं। सो अतिवत्ततीति यस्स पुग्गलस्स यथा तव, एवं एते चत्तारो धम्मा अत्थि, सो यथा मं अज्ज त्वं अतिक्कन्तो, तथेव अत्तनो पच्चामित्तं अतिक्कमति अभिभवतीति। एवं कुम्भीलो बोधिसत्तं पसंसित्वा अत्तनो वसट्ठानं गतो।
Tattha yassāti yassa kassaci puggalassa. Eteti idāni vattabbe paccakkhato niddisati. Caturo dhammāti cattāro guṇā. Saccanti vacīsaccaṃ, ‘‘mama santikaṃ āgamissāmī’’ti vatvā musāvādaṃ akatvā āgatoyevāti etaṃ te vacīsaccaṃ. Dhammoti vicāraṇapaññā, ‘‘evaṃ kate idaṃ nāma bhavissatī’’ti esā te vicāraṇapaññā atthi. Dhitīti abbocchinnaṃ vīriyaṃ vuccati, etampi te atthi. Cāgoti attapariccāgo, tvaṃ attānaṃ pariccajitvā mama santikaṃ āgato. Yaṃ panāhaṃ gaṇhituṃ nāsakkhiṃ, mayhamevesa doso. Diṭṭhanti paccāmittaṃ. So ativattatīti yassa puggalassa yathā tava, evaṃ ete cattāro dhammā atthi, so yathā maṃ ajja tvaṃ atikkanto, tatheva attano paccāmittaṃ atikkamati abhibhavatīti. Evaṃ kumbhīlo bodhisattaṃ pasaṃsitvā attano vasaṭṭhānaṃ gato.
सत्थापि ‘‘न, भिक्खवे, देवदत्तो इदानेव मय्हं वधाय परिसक्कति, पुब्बेपि परिसक्कियेवा’’ति इमं धम्मदेसनं आहरित्वा अनुसन्धिं घटेत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा कुम्भीलो देवदत्तो अहोसि, भरियास्स चिञ्चमाणविका, वानरिन्दो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthāpi ‘‘na, bhikkhave, devadatto idāneva mayhaṃ vadhāya parisakkati, pubbepi parisakkiyevā’’ti imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā anusandhiṃ ghaṭetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā kumbhīlo devadatto ahosi, bhariyāssa ciñcamāṇavikā, vānarindo pana ahameva ahosi’’nti.
वानरिन्दजातकवण्णना सत्तमा।
Vānarindajātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५७. वानरिन्दजातकं • 57. Vānarindajātakaṃ
